Camondolar
| ,Üçüncü bölüm
Fatihler
Texte intégral
1868 – Abraham-Behor
- 1 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 29 Ekim 1868 tarihli mektubu.
1Madem ki bir işi almak için yabancı himayesine ihtiyaç hissedilmektedir, o zaman bizim de gelecekte bu himayeyi elde edecek şekilde hareket edeceğimiz, Ekselansları Ali Paşa Hazretleri’ne ifade edilmelidir. Bu olmasaydı işi alacağımız açıktır, zira şartlar aynıdır, hatta bizim şartlarımız daha da iyidir.1
2Abraham’ın öfkeli kararlılığı mektubunda bir tokat gibi iner. Hayal kırıkliğına uğramıştır ve kızgındır. Bankası son Osmanlı istikrazında seçilmemiştir. Bu başarısızlık büyük bir sürpriz olmuştur. Hiddetinin bu kadar şiddetli olmasının bir sebebi de budur. Abraham’ın bundan böyle “yabancı hamileri”ni öne sürmeye karar vermesi Sadrazam Ali Paşa’ya bir meydan okumadır. Bu olay Camondoların stratejisinde bir dönüm noktası olacaktır.
3Abraham ve Nissim meseleyi anlamışlardı, burada, Konstantiniye’de güçlü bir banka olabilmek için, orada da, yani finans dünyasında, Londra’da, Paris’te de mevcudiyet göstermek gerekmekteydi. Osmanlı hükümetiyle borç pazarlığını Fransız başkentinden yapmak, Galata’nın Arnavut kaldırımlarında yapmaktan daha kolay olacaktı. Durum böyle olunca zaman kaybetmeden, Sen nehrinin sağ yakasına demir atmaya karar verirler. Paris, devrin önemli bankacılık ve özellikle de sanayi merkezlerinden biridir. İki kardeş bu hedeflerine doğru öyle çabuk ve emin adımlarla ilerlerler ki, bu meydan okumadan bir sene sonra, nihaî olarak Paris’e yerleşirler ve hemen 1869’da Monceau Parkı civarında bir arsa alırlar.
- 2 “Dario, burada, bana Londra’da kendisinin idare edeceği bir banka kurma projesinden bahsetti, Marsi (...)
4Abraham 1868 Ekimi’nde Paris’te bulunmaktadır. Hummalı bir çalışma içinde, yeni ilişkiler, yeni projeler geliştirmekle meşguldür. Nissim ise, bir ihtimal Oppenheimlarla birlikte kuracağı bir bankanın iznini almak üzere Mısır Valisi ile görüşmek üzere İskenderiye’ye hareket etmek üzeredir. Abraham İstanbul’dan Paris’e geçerken Viyana’ya uğrayacak, burada geçireceği birkaç hafta boyunca, muhtemel ortakları olabilecek bankerlerle görüşmeler yapacaktır. Bankacılık dünyasının kıblesi Londra da ailenin faaliyet coğrafyasına dahildir. Abraham-Salomon’un torunları, Londra’da, Selânikli Allatini ailesiyle birlikte bir banka kurmak niyetindedir.2 Yüzyılın ilk çeyreğinden beri ortalığı kasıp kavuran ve Avrupa’yı boydan boya kateden bankacılık ateşiyle tutuşmuş olan Abraham ve Nissim fetih arzusuyla yanmakta, yeni işler yapmayı, yeni dünyalar ilhak etmeyi dülemektedirler. Kıtalar, iki kardeşin önünde bankacılığın tohumlanıp hasat edilmeyi bekleyen mümbit tarlaları gibi serilmiştir. Abraham otuzsekiz, Nissim otuzyedi yaşlarındadır ve girişimlerinin çok yakında başarıyla sonuçlanacağından hiçbir şüpheleri yoktur.
- 3 Bank-ı Osmanî-i Şahane’den, o devirdeki yaygın kullanımıyla, yer yer Bank-ı Osmanî yer yer de Osman (...)
51868 Sonbaharı’nda Galata yine söylentilerle çalkalanmaktadır. Société Générale de France’ın, yüklü maddî olanaklar seferber ederek Konstantiniye’de, her bir odasını bir sarrafın işgal ettiği Havyar Han’da, yeni bir banka kurma hazırlıkları içinde olduğu kulaktan kulağa fısıldanmaktadır. Yine aynı şekilde Société Générale’in geçen sene Crédit Mobilier ve kurucuları Pereire biraderleri sarsan zafiyetlerinden de faydalandığı söylenmektedir. Camondolar da, Crédit Mobilier’nin bir iştiraki olan Osmanlı Bankası’ndaki3 ortaklarının iflasından etkilenmişlerdi.
6Abraham ve Nissim proje hakkında bilgi sahibidir. Galata sahnesine yeni bir bankanın katılmasının bankacılık sektörünün dengelerini sarsacağını bilmektedirler. O zamana kadar Osmanlı maliyesinin Avrupa sermayesine açılması hep onların denetimi altında gerçekleşmişken, bu sefer devre dışı kalmışlar, bu safhada dışlanmışlardır. Akıllarını bir soru kurcalamaktadır: yeni kuruluşun yerli ortakları kimlerdir? Levanten banker Théodore Tubini’nin ana sermayedar olduğu bilinmektedir. Ama bu münasebetsiz şirketin diğer hissedarları kimdir acaba? Bu gizli kapaklı işlerin altında –Camondolara malûm olan– tatsız sürprizler saklıdır.
- 4 “Bu şirketin başındakiler, Perreirelerin de aralarında bulunduğu Bank-ı (Osmanî-i) Şahane’nin kuruc (...)
Bu gerilim Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin bünyesine sıçrar ve bankanın kurucuları birbirlerine şüpheyle bakmaya başlarlar. Abraham ve Rum ortakları arasında işler sarpa sarmıştır. Yeni banka 13 Ekim 1868’de,’Crédit Général Ottoman’adı altında kurulur.4 Banka Camondoların faaliyetleriyle doğrudan rekabet halindedir. Sanki bu durum kendi başına yeterince sıkıcı değilmiş gibi, Abraham şüphelerinde haklı olduğunun farkına varır: bazı ortakları yeni bankanın kuruluşuna iştirak etmişlerdir! İlk başta, murahhas aza Stefanoviç açıkça ihanet etmiştir. Ama Abraham, Stefanoviç’in bu nankör girişimde yalnız olmadığı sonucuna varmakta gecikmez:
- 5 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 23 Ekim 1868 tarihli mektubu.
7Bu işe bulaşan sözde bankerlerin Stefanoviç’ten (...) ibaret olduğunu görüyorum. Ancak dörtyüzbin lira bu insanlar için bana biraz çok geliyor. Sence de perde arkasında gizli birileri yok mu? Stefanoviç gibi bizi başka aldatanlar da mi oldu acaba? Stefanoviç’in yaptığı çok çirkin, başkaları da onun örneğini izlediyse, o zaman Şirketi (Şirket-i Umumiye) kapatıp bu işi bitirmek lâzım, çünkü artık bir iş yapmamıza imkân kalmaz.5
- 6 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Kasım 1868 tarihli mektubu.
8Bana yazdıklarından, Şirket’imizin (Şirket-i Umumiye) durumundan endişelenmekte haklı olduğumu anlıyorum ve eğer uzlaşmanın yolunu bulamazsak, durumu daha da kötüleşecek, sadece rekabetin bize vereceği zarar yüzünden değil, aynı zamanda (...) öteki şirkete geçecek olan üyelerin ihaneti yüzünden de. Zaten bütün başımıza gelenler Stefanoviç’in tavrının neticesi. Hâlâ hangi yüzle gelip yaptığı bu ahlâksızlığı itiraf ettiğini anlamış değilim. İş mukavelelerinin başlıca hükümlerinden biri, yeni bir şirkete murahhas aza olarak girerek bizim şirketimizle rekabete gitmemek. Stefanoviç taahhütlerine aykırı hareket etmiştir. Ve sanırım kendisini dava edip, hesap sorma hakkımız vardır. Bundan sonraki mektubunu sabırsızlıkla bekleyeceğim (...), yine tekrar ediyorum, bize yapılan kötülüğün üstesinden gelmek için uzlaşmanın bir yolunun bulmalıyız. Banka’nın (Osmanlı Bankası) da bunun böyle olmasında büyük menfaati var. Zira yeni bir banka kurulması onların da aleyhine.6
9Abraham’ın feraseti onu yanıltmamıştır. Çünkü iki ortağı daha, Hıristaki Zoğrafos ve Zafiropulo da Crédit Général Ottoman macerasına atılanlar arasındadır. Abraham’ın sıtkı sıyrılmıştır ve Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’yle tüm ilişkilerini kesme niyetindedir. “Bu meselede”, diye yazmaktadır 13 Kasım’da kardeşine,
iki hareket tarzımız olabilir. Ya diğerleri gibi yapıp kendimizi yeni şirketin idare heyetine seçtireceğiz ya da Şirketimiz’in idare heyetinden istifa ederek meslekdaşlarımıza meydanı boş bırakacağız. Birinci seçenek bize yakışmaz. Eğer Stefanoviç gibi karşı tarafa geçersek (...) taahhütlerimizden ucuza vazgeçmemiz de katiyen yakışmaz (...) Fikrimce, millet işlerin iyi gitmediğinin farkına varmadan önce, bizim ve dostlarımızın istifamızı vererek Şirket’in idaresinden çekilmemiz en iyisi.
- 7 “Sana yazarken aklıma gelen bir şeyi söylemek üzere Alberti’yi gördüm. Şirketler arasında bir mutab (...)
10Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nden çekilmek fıkri çok çabuk ciddî bir ihtimal olmaktan çıkar. Abraham onun yerine yeni arayışlara girer. Tıpkı bir lego oyunu gibi Konstantiniye’nin üç önemli bankası, Osmanlı Bankası, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi ve yeni Crédit Général Ottoman ile yapılabilecek değişik kombinasyonları hesaplamaktır artık sözkonusu olan.7 Ama Camondolar hâlâ istedikleri takdirde yeni bankanın kurucuları arasında yer alabileceklerini sanmakla yanılmaktadır. Bunun bu kadar basit olmadığını farketmek Abraham’ı şaşırtacaktır. Yeni kuruluşun kurucuları paylaşmak niyetinde değildir. İnanılacak gibi değil, Abraham ve Nissim bu nimetten dışlansın! Zira bu gerçekten bir nimettir: kuruluş aşamasında iştirak edenler halka arz fıyatının çok altında büyük miktarda hisse sahibi olabileceklerdir.
- 8 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 30 Ekim 1868 tarihli mektubu.
11Camondo biraderler, yavaş yavaş, Tubini ve Crédit Général Ottoman’ın uzun uzadıya tasarlanmış uzun vadeli bir stratejiyi uygulamaya koyduklarını anlarlar. Bir numaralı rakipleri olarak gördükleri I. Camondo Bankası’nı hedef almışlardır ve onu saf dışı etmek için ellerinden geleni yapacaklardır. 1873’e kadar bu hedeflerinden şaşmazlar. Her yeni iş, her yeni istikraz amansız bir mücadelenin sahnesi olacaktır. Camondo biraderler şimdilik gözlerine inanamamaktadırlar, şaşkındırlar: “Tubini’nin bütün meslekdaşlarımıza iştirak etmelerini teklif edip bizi bunun dışında bırakması beni gerçekten çok şaşırttı. Katiyen beklemediğim (...) bir şeydi bu”8 Théodore Tubini’nin dışlamasına hedef olan Abraham ve Nissim, tüm taahhütlerine ragmen Tubini ile ittifak kuran ortaklarının da ihanetine uğramışlardı. Üstüne üstlük bu yeni durumdan sadece menfaatleri olmuştu. Konstantiniye’den uzakta Paris’te yeni projelerin hazırlığı içinde olan Abraham, kardeşinin kendisine yolladığı mektuplar sayesinde gelişmeleri günü gününe titizlikle takip etmekteydi. Cevaben yazdığı mektuplarla da gösterecekleri tepkileri aynı titizlikle yönlendirmekte, gülle gibi cevapları kardeşinin kulağına fısıldamakta, saat be saat alınması gereken önlemlerin talimatını vermekteydi:
- 9 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) I. Camondo ve Şürekası’ndaki efendilere (Konstantiniye) 29 Aralık 18 (...)
Bu Efendiler, iş bittikten sonra hisse verme vaadiyle, yeni şirkete kabullerinin bütün faydalarından tek başlarına istifade etmek istiyorlar. Burada bir art düşünce olduğu kesindir, zira sadece idare heyetinin faka basıp usûlsüz teşebbüslerinin onayını almakla kalmamışlardır, ayrıca heyet azalarının vahim hatasından faydalanarak yeni konumlarının kendilerine sağladığı faydaları da muhafaza etmek istemektedirler.9
12Abraham ortaklarını bankacılık ahlâkına aykırı hareket etmekle itham etmekte, kıskançlıklarından ve hasisliklerinden dem vurmaktadır. Bütün öfkesine rağmen, sükûnet ve vekarından bir şey kaybetmez.
- 10 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 20 Kasım 1868 tarihli mektubu.
(...) Zarifi’yle görüşüp bize karşı tutumu hakkındaki açıklamasını dinlemekle iyi ettin. Ama bu kadarla iktifa et ve diğerleriyle bu tür temaslar kurma. Bu Efendilerin amacı, burada (Paris’te) bizimle aynı işi yapmak ve dolayısıyla bizi kıskanıyorlar. Bırak yapacaklarını yapsınlar, gelip bize teşekkür etmelerini bekleyelim. Bizim ne işlerimize, ne münasebetlerimize bir zarar veremezler. Onun için bırak istediklerini yapsınlar, hiç endişe etme.10
(...) onlara (...) aynı maddî menfaatleri paylaştığımızı ve hepimizin manen taahhüt altında olduğumuzu unutmamalarını söyle. Onları bu şirketi hangi temeller üzerine kurduğumuzu hatırlamaya davet et. Husumetle karşılaştığımızda nelere muktedir olduğumuzu Avrupalılara göstermek için bu çirketi desteklemeliyiz. Sen uzlaşıya varmak için elinden geleni yap sonra bırak istediklerini yapsınlar, biz dürüst karakterimize uygun hareket etmiş olalım (...) Şirketi iflasa sürüklemek istiyorlarsa, varsın yapsınlar. Ne şekilde hareket etmemiz icap ettiğini o zaman düşünürüz.
- 11 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 6 Kasım 1868 tarihli mektubu.
13Bizim ne yapacağımıza gelince, ben elimden geldiğince burada muhit edinmeye çalışıyorum. Burada yer edinmenin fırsatını arıyorum. Ama bunun kolay bir iş olmadığını biliyorsun. Zamana ve çok çalışmaya ihtiyacımız var.11
14Ve bol enerjiye ihtiyaç vardır. Ama Camondo biraderlerin enerjiden yana sıkıntıları yoktur. Osmanlı Bankası ile Bâbıâli arasında 1869’da cari hesap olarak kullanılacak bir kredinin müzakereleri sırasında karşılarına çıkan fırsatı değerlendirmesini bilirler. Osmanlı Maliye Nazırı o sırada Paris’tedir. Nissim aracılık kabiliyetini gösterir ve tüm zamanını iki taraf arasında mekik dokumaya adar.
15Abraham’ın bazen bol keseden dağıttığı hiddetinden Bâbıâli de nasibini alacaktır. Abraham, Osmanlı hükümetinin Avrupa bankalarından teminat göstermeyen yerli bankalar aleyhine karar vermesinden yakınmaktadır. Kaçırdığı istikraz konusunda çelişkili duygular beslemekle birlikte, Türkiye’ye olan sevgisi üstün gelmektedir, zira İmparatorluğun, aldığı yeni kredilerle ancak daha önce aldığı kredilerin yüksek faizlerini ödeyebildiğini ve devletin bir kısır döngüye sıkıştığını farketmiştir.
- 12 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 24 Ekim 1868 tarihli mektubu.
İş hayatı bu tür nüfuz münesebetleri haline geldiğinde her şey mümkündür. Bu zavallı hükümetin iradesine artık hiçbir şey mani olamaz, zor olan ilk adımdır, ondan sonra gerisi gelir. Geçici çözüm sağlayacak bu operasyonun, %15 faizi yüzünden, %30 faizli uzun soluklu bir istikraza yol açması beni hiç şaşırtmaz. Bana Sadrazam’ı görüp görmediğinden ve sana ne söylediğinden bahsetmiyorsun. Seni kabul etmekten hicap duyacağından eminim.12
- 13 Büyükbabaları, Ali Paşa’ya olduğu kadar uzun seneler devleti idare eden diğer ıslahatçı nazır Fuad (...)
16Bu yazışmalardan, Abraham’ın Sadrazam Ali Paşa’yla samimî ilişkiler içinde olduğu sezilmektedir. Sürdürülen bu ilişkiler büyükbabaları zamanında kurulmuştur ve bu yüzden bugün, Osmanlı hükümeti kendisine öncelik tanımadan bir iş bitirdiğinde ihanete uğradığı hissine kapılmaktadır.13
17“Rum unsuru” tarafından “terk edilmiş” olan Abraham’ın halet-i ruhiyesi, nefret patlamaları ile uzlaşma arayışları arasında gidip gelmektedir. Sık sık zehir zıkkım sözlerle hayal kırıklığını dile getirmektedir. Yeni bankanın çok geçmeden başarısızlığa uğrayacağından dem vurmaktadır. Her siyasî gelişmede, borsadaki en ufak bir hareketlenmede, Crédit Général Ottoman’ın bozgununun işaretlerini arar. Daha şimdiden Zoğrafos ve şürekasının felâketini öngörmektedir.
- 14 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 31 Aralık 1868 tarihli mektubu.
(...) Şirket-i Umumiye kendi bünyesindeki durumdan son derece rahatsizdır. İdare heyetinin dört azası, müdürlerin kötü idaresi sebebiyle istifalarını vermiş bulunuyorlar. Sene sonu itibarıyla vaziyet gayet ağir ve er geç sonlarının Crédit Mobilier’ye benzeyeceği gayet açık, nitekim herkes bu konuda hemfikir.14
18Crédit Mobilier vakası 1867 yılına damgasını vurmuştur! Yarattığı deprem dalgasının etkisi hâlâ devam etmektedir. Geleneksel bankerler bu olayı, faaliyetlerinde makûlün sınırlarını aşanları tehdit eden bir felâket olarak değerlendirmektedirler. Oysa Pereire biraderlerin hülyaları makûlün ötesindedir, imkânsızı başarmışlardır. Fransa birkaç sene içinde, İngiltere’ye nazaran geri olan demiryolları şebekesindeki eksikliğini, yeni bankanın bu silahşorleri sayesinde telâfi etmiştir. Büyük bankalar, bu idealistlerin paylaşımcı sosyal ütopyalarına ve pek aşina olmadıkları bu cömertliklerine kuşkuyla bakmaktadırlar. Zamanlarının ilerisinde olan bu eski Saint Simoncuların finans maceraperestleriyle, sanayi dehalarıyla uzaktan yakından ilgileri yoktur. Ancak XIX. yüzyılın yayılmacı kapitalizminde, bankanın rolü konusunda onlarla aynı görüşleri paylaşanlar azınlıkta kalmaktadırlar. Pereire biraderlerin acımasız rakipleri olmadan önce yanında çıraklık yaptıkları James de Rothschild şüphesiz bu iflâsın adil olduğunu düşünmektedir. Ama James ölümün eşiğindedir ve ölüm döşeğinde Credit Mobilier’nin akıbetinin değerlendirilmesinden çok daha başka kaygıları olduğu düşünülebilir. James kendine banker diyen her Avrupalı için bir model oluşturmaktadır ve Abraham James’in kaybını vahim bir olay olarak bildirmektedir:
- 15 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 17 Kasım 1868 tarihli mektubu.
Baron de Rothschild’in vefatını telgrafımdan öğrenmişsindir. Cumartesi sabahı kaybettik. Cenaze töreni yarın saat onbirde yapılacak. Tören hazırlıkları hummalı bir şekilde sürdürülüyor. Ayrıntılarını gelecek mektubumda anlatırım.15
19Ancak anlatacak ayrıntı olmayacaktır, çünkü baron büyük bir sadelik içinde toprağa verilir ve Abraham yeniden Şirket-i Umumiye’nin Crédit Mobilier’nin akıbetine uğraması konusuna döner:
- 16 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 1 Aralık 1868 tarihli mektubu.
Bakanlık ve üstdüzey yöneticiler Société Générale’in, Crédit Mobilier’nin kötü yola saptığı kanaatindeymiş müdahale edip haddini bildirmek niyetindeler. (...) Banque de France’dan birisi taahhüt edilen işlerin banka için çok ağir olduğunu ve hadlerini aşmamak için operasyonlarını ufaltmaları gerektiğini söyleyerek, Banka’ya bunu hissettirmiş (...) Bütün bunların bize olsa olsa faydası olur, çünkü Banka Türkiye’deki işlerinde gösterdiği lakayıtlıkla hareket edemez ve istikraz üstüne kalır. Daha emisyon mevzu-u bahis değil. Halihazırda Türk fonları halka açılmak için daha çok ağir. Hermann (Oppenheim) Londra’da hiç kimsenin bu fonlara itibar etmeyeceği fikrinde. Emisyon burada yapılsa bile plasmanı çok güç olacak, zira Türkiye hakkındaki bütün bu yayınlar kamuoyunu Şark Meselesi karşısında rahatsız etmekte. Stern’e göre Şirket-i Umumiye’nin bu istikrazı yapmış olması iyi olmuştur, bu yüzden hükümetin tepkisiyle karşılaşacaklar ve böylece gelecekte bizle rekabet edemeyecekler.16
20Abraham’ın bedduasına ve bütün hırçınlığına ragmen, Société Générale de France gelişir. Théodore Tubini ve bankası Creédit Général Ottoman sayesinde, bankanın Bâbıâli nezdindeki itibarı artmıştır. Abraham yeni argümanlarla karşı saldırıya geçer. Konstantiniye’de bu yeni bankanın ortaya çıkmasından tek rahatsızlık duyan Camondolar değildir. Muteber Osmanlı Bankası da bu parlak rakibin yolunu kesme arayışı içindedir. Abraham, bankasının çıkarlarını Osmanlı Bankası’nın geliştirdiği formüllerle bağdaştırarak içinde bulunduğu ikileme bir çözüm bulma ümidine kapılır. Projelerini Banka’nın Paris’teki yöneticileri nezdinde savunur ve başarıya da ulaşir.
- 17 Aynı.
Banka’dan o Efendilerle görüştüm, kendileriyle yeni Şirket’le yapılacak olan anlaşmanın Générale ile yapılması, böylece üç idarecimize imtiyaz vermeden, şirketimizin avantajlardan faydalanması konusunda hemfikiriz. Bu sayede çıkardıkları bütün patırtı gürültü boşa gidecek. İşlerin böyle gelişmesinden (...) ve Hıristaki, Stefanoviç ve Zafıropulo efendilerin sessizce acı çekmelerinden çok memnun olacağım.17
21Sonuçta hiçkimsenin gururunu kırmayan bir çözüm bulunur. Nissim ve Abraham’ın Paris ve İstanbul’daki temasları bir şirketin kurulmasıyla neticelenmese de, Osmanlı malî tarihinin en önemli anlaşmalarından biri olan çok kârlı 11 Mart 1869 anlaşmasıyla noktalanacaktır. Bu memnuniyet verici sonuca rağmen, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi bünyesinde artık hiçbir şey eskisi gibi olamayacaktır. Bu nahoş çatışmadan sonra, Abraham Rum ortaklarıyla arasına bir mesafe koyacaktır. Bundan sonra iki kardeş kendilerini, etkilerinin Osmanlı sınırlarının dışına taşınmasına adayacaklardır. Ağırlık merkezi Galata olan rekabet konuları, entrikalar bu merkezden uzaklaşacak, seyrelecektir.
- 18 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 20 Kasım 1868 tarihli mektubu.
Bana 24 Aralık’ta başkanlık seçimi için Konstantiniye’de olmam gerektiğini ve bu vazifenin benim hakkım olduğunu söylüyorsun. Sana cevabım hiçbir zaman böyle bir şey düşünmediğim ve hiçbir zaman böyle bir vazifeyi kabul etmeyeceğim olacak, bu, yemek üzerine turşu yemeye benzer. Arabanın son tekerleği olmamın yakışık almayacağını düşünüyorum. O tarihte Konstantiniye’de bulunmam muhtemel, ancak olsam da olmasam da bu vazifeyi kabul etmem, üstelik Şirket’in durumu eskisi kadar parlak değil ve geleceği de şüphe götürür. Öte yandan bu vazifeyi kabul edemememin bir başka sebebi de sik sik Konstantiniye dışında bulunmam. Ayrıca, beni endişelendirmekten geri kalmayan bazı rahatsızlıklarım sebebiyle Hazirandan once Fransa’ya dönüp Contrexéville’de bir su kürü yapmam icap ediyor. Dr. Gerbler’le yeniden görüştüm, idrar tahlillerime bakılırsa böbreğimde kum olabileceğini söyledi.18
22Bu rahatsızlıklar acaba bahane miydi? O zamanki tabiriyle böbrek kumu, Abraham’ın Paris aristokrasiyle içli dışlı olma arzusuna çanak tutuyordu. Hasta olsun ya da olmasın, Abraham, Paris’te banker olabilmek için iş yapmanın, Fransız müteşebbisleriyle ortaklıklar kurmanın, Avrupa finans ortamlarıyla ilişkilerini sıkılaştırmanın yeterli olmadığını biliyordu. Bunların ötesinde parlak, cazip bir yaşam sergilemek, merak ve gıpta uyandıran bir hayat sürmek gerekiyordu. Bunun da ancak, sonuca ulaşmak için boş kareleri doldurulan bir bulmaca gibi, kesinlikle belli bazı standartlara riayet etmekle olabileceğini sezmişti. Bu strateji hem oturulan semtleri ve konakları, hem sahip olunması gereken ilgi odaklarını hem de incelikle sergilenmesi gereken estetik zevkleri belirliyordu. Abraham büyük bir haz ve titizlikle bu gerekleri yerine getirmeye soyunur. Çok yakında Paris sosyetesi onu da, Camondolari da arasına almak zorunda kalır ve bu da birkaç fedakârlıkta bulunmaya değer.
231868’de Abraham ve Nissim daha Paris’e yerleşmemişlerdir. Paris’te bir banka kurup kök salmayı düşünmektedirler. Bütün bunlar daha tasarı aşamasındadır ama çocukluk hülyaları gibi iki adamı peşinden sürükler. Abraham daha şimdiden Paris Operasi’na abone olmanın, kardeşinin seçici olmakla meşhur bir özel kulübe üyeliğinin kabul edilmesinin hazzını yaşamaktadır.
- 19 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 10 Eylül 1868 tarihli mektubu.
Opera’da bir loca edinemedim, uzunca bir sûre de loca bulmak mümkün değilmiş. Ben de şimdilik bir sene müddetle her biri 1.000 franklık iki koltuk, Italiens’de de her cumartesi suaresine birinci sıradan altı kişilik yer tuttum. İkimiz için yeterli, takribi 3.400 frank tutuyor. Bu eğlence hayatı, bilhassa da Opera bizim için çok mühim.19
- 20 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 31 Aralık 1868 tarihli mektubu.
24İşte Cercle Impériale geçici azalık kabul mektubun. Paris’in en iyi cemiyetlerinden biri olan bu cemiyete de aza olmanı arzu ediyordum, sana sürpriz yapmak istedim, ümit ederim rahatsız olmamışsındır. Baron de Heken ve Cemil Paşa’dan sana kefil olmalarını rica ettim, kabul ettiler ve dün de adaylığın onaylandı. Benim tavsiyem üzerine, cemiyet azalarının ekseriyetinin büyük bir kibarlıkla beyaz top attıklarını söylemekten haz duyuyorum. Buraya geldiğinde, Mavrogordato veya tanınan başka bir sima vasıtasıyla kendini bu Efendilere takdim edersin, böylece tanınmiş olursun ve yakında asil azalık için başvurduğunda lehinde rey atmalarını sağlarsın.20
1869 – Nissim
25İki kardeş şimdilik Paris’e nöbetleşe gitmekte ve her gittiklerinde orada birkaç mevsim geçirmektedirler. Aileleri de bütün Avrupa’da dolaşmakla birlikte ikâmet yerleri Konstantiniye olarak görülmeye devam etmektedir. Sadece Abraham’ın oğlu Isaac, lise diplomasını almaya hazırlandığı Paris’te yatılı öğrenci olarak kalmıştır. 1869’a girildiğinde Nissim Mısır’da, Abraham ise Viyana yolundadır.
- 21 Söz konusu olan şahıs 1863-1867 yılları arasında Mısır Valisi, ardından da 1867-1879 yılları arasın (...)
- 22 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 24 Aralık 1868 tarihli mektubu.
Sevgili Nissim”, diye yazmaktadır Abraham, "İskenderiye ve Kahire’den çektiğin ve bana gelişini bildiren telgrafarını aldım. Yolculuğun inanılmayacak kadar kısa sürmüş. Yanılmıyorsam Konstantiniye’den İskenderiye’ye kırksekiz saatte gitmişsin. Hangi gemiyle gittin? (...) Herhalde Hıdiv’in gemilerinden biriyle seyahat ettin,21 çünkü ancak onun buharlı gemileri bu kadar çabuk seyredebilirler (...). Neyse, her halükârda işlerin kesat olduğu bir zamanda geliyorsun. En azından yazılanlara göre, Hıdiv’in aklı fikri eğlencede ve yakında başlayacak olan şenlik hazırlıklarında. Kızının düğününden önce birkaç günlüğüne Yukarı-Mısır’a gidecekti. Dolayısıyla belki seyahatini kısa kesip buraya gelmen daha yerinde olur. Burada olmaktan çok daha memnun olacaksın, sana daha faydalı olacak, iş açısından burada orada olduğundan daha çok ümit var, hele Türk-Yunan ihtilâfi hallolursa. Bunun neticesinde meydana gelecek artışın halk üzerinde çok müsbet bir etkisi olabilir.22
26Mısır Hıdivi bir banka kurulması tasarısına olumlu yaklaştıktan sonra fikir değiştirmiştir, ama Nissim inatçı bir bankacıdır ve çılgınlıklarıyla maruf bir hükümdarın halet-i ruhiyesindeki değişimler cesaretini kırmaz. Nitekim Abraham’ın birkaç hafta önce yazdıklarına rağmen, Mısır’a gider:
- 23 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 18 Aralık 1868 tarihli mektubu.
Hıdiv şimdilik bankadan bahsedilmesini istemiyor. Galiba fikir değiştirmiş. Bir emlâk kredisi projesi istiyor. Eğer oradaysan ne istediğini bir öğren, bakalım bizim yapabileceğimiz bir şey var mı.23
- 24 Tabir D. Landes’a aittir, Banquiers et..., age., s. 278.
27Nissim ve Abraham-Béhor Mısır’da yaptıkları işlerde, “Mısır maliyesinin büyücüleri”24 Oppenheimlarla ortaktırlar. Bütün XIX. yüzyıl boyunca, atlatılan bütün badirelere rağmen bu ülkedeki önemli yerlerini sürekli koruyabildiklerinden bu nitelemeye lâyık görülen Oppenheimlar ailenin eski tanışlarıdır. Abraham gibi Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin yönetim kurulunda yer almakla birlikte servetlerini Mısır’da edinmişlerdir:
- 25 age., s. 279.
Müşterilerini iyi tanırlar. Dostluk, sadakat, iyi niyet lisanında değil, İsmail’in anladığı tek lisan olan para lisanında konuşurlar. Hıdiv büyük harcamalara giriştiğinde, emirlerini yerine getirmek için her zaman hazır olmuşlardır –tabiî karşılığını alarak. Borç almak istediğinde de, her zaman kendisine kredi vermeye hazır olmuşlardır, tabiî faizi, komisyonu ve masraflarıyla. Ama Hıdiv zorluk çıkardığında, borç veya istikraz ödemelerini savsakladığında ya da nankörlük edip başka malî kaynak arayışına girdiğinde, Oppenheimlar para akışını keserek ya da astronomik tazminat davaları açmakla veya Hıdiv’in Avrupa nezdindeki itibarını sarsmakla tehdit ederek baskı yaparlardı. Tabiî İsmail’e baskıları hiçbir zaman aşırı olmazdı; amaçları sadece bu müsrif adamı makul davranmaya, toparlanmaya sevketmekti. Onun gibi iflah olmaz bir müsrifin karşısında arada sırada atılan bir tekmenin, çekilecek bütün nutuklardan daha etkili olduğunu ve ardından verilen hatırı sayılır bir istikrazın bütün hakaretleri telâfi ettiğini de gayet iyi bilirlerdi.25
28Bu laçkalaşmış ilişkiler bankerlerle Hıdiv’in acımasız bir karikatürünü çizmekle birlikte, seneler boyunca, birçok hükümetin finans kaynaklarıyla olan bu şeytanî birlikteliğini de en iyi şekilde tasvir etmektedir. İsmail eski borçlarını ödemek için yeni borçlanmalara gidecek, 1868 yılı sonuna doğru da, en acil harcamalarını karşılamak için ufak istikrazlar çıkaracaktır. Nissim de, Hıdiv’in bu taleplerine cevap vermek amacıyla İskenderiye’ye gitmiştir. Ancak Oppenheimlar Hıdiv’e karşı artık aynı sabrı gösterememektedirler. Hermann, Camondolar-dan üç yıl önce, 1866’da Paris’e yerleşir. O tarihten bu yana da Parisli bankacılar arasında mümtaz bir yer edinmiştir. Scribe konağını satın almış, şehir dışında bir şato edinmiş, evini resmin eski ustalarının eserleriyle bezemiştir. Yeğeni Henry Oppenheim ise, 1868’de genç bir İngiliz asilzadesiyle evlenerek Londra’ya yerleşmiştir. Rüyalar ülkesi Mısır, artık uzaktan sömürülecek toprak sınıflandırmasına girmiştir. Ancak Nissim’in serüveni elle tutulur hiçbir sonuç vermeyecektir.
- 26 Kardeşine yazdığı 19 Şubat tarihli mektubunda, Nissim müzakere şartlarını şöyle anlatmaktadır: “Yar (...)
- 27 “Sadık her gün bana tazyik yapıp, kendisine yola çıkmadan önce, en azından demiryolu meselesiyle il (...)
29Buna mukabil Fransa seyahati çok verimli olacaktır. 1869 yılının Mart ayında birçok Osmanlı nazırı Paris’te bulunmaktadır. Finans dünyasının temsilcilerini kabul etmektedir. Osmanlı Bankası’nın Paris müdürü Mösyö Mallet, Nissim de Camondo, Crédit Mobilier’nin başkanı Casimir Salvador, banker Mösyö Alberti ve meşhur Baron Maurice de Hirsch, Maliye ve Nafia Nazırları Sadik Efendi ve Davut Paşa’nın huzurlarına çıkarlar. Osmanlı Bankası, Hazine’nin muameleleri üzerinde 20.000 sterlinlik bir komisyon ve istikraz ödemelerinden %1’lik bir pay öngören ilk imtiyaz anlaşmasının hükümlerini yeniden müzakere etmektedir.26 Birçok bankeri bu borçlanmaya dahil etmek için çeşitli formüller düsünülmektedir. Osmanlı Bankası’nın başını çektiği bu konsorsiyuma, Camondolar iki sıfatla katılırlar: hem kendi bankalarını hem de Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin çıkarlarını temsil etmektedirler. Nissim, Türk bürokrasisinin incelikleri hakkındaki bilgisini ve hükümetteki zevatla olan ilişkilerini kullanmasını bilir. Bu özellikleri sayesinde vazgeçilmez aracı rolünü oynar. Herkes güçlü Baron de Hirsch ile rekabet halindedir. Baron de Hirsch Türkiye’yi Almanya’ya bağlayacak bir demiryolu projesi sunduğu Davut Paşa’nın ilgisini çekmiştir, Osmanlı Bankası grubu ise, rakip bir proje ile Sadik Efendi’nin sempatisini kazanmıştır.27 Kârlı spekülasyon olanaklarıyla iştahı kabaran bu zevat nazırların bekleme odalarını arşınlamaktadır.
- 28 “Komisyonlar, sabit kısım için 20.000 lira mertebesinde muhafaza edildi, ancak istikrazın ödenmesin (...)
- 29 “Nihayet 500.000 liralık avansın yerine, ceman 1.800.000 Türk lirasını geçmemek şartıyla, ayda 300. (...)
- 30 Osmanlı Bankası’nın yanı sıra, bu carî hesap üzerinden krediye Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumi (...)
30Nissim’in gösterdiği çabalar sonucunda, Osmanlı Bankası, 11 Mart 1869’da bankanın başkanı Charles Mallet ve Sadik Efendi arasında imzalanan bir sözleşmeyle ilk anlaşmayı yapmayı başarır. Müzakereler esnasında, Banka, rakiplerin tercih edilmesi sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki girişimlerinin kâr haddinin düşük olduğu kozunu kullanmıştır. Bu sözleşmeyle Banka, şubelerinin bulunduğu mahallerde devlet gelirlerini toplama konusunda münhasır bir hakka sahip olmuştur.28,29 5 Şubat 1869’da Nissim’in memnuniyeti zirvesindedir:30
- 31 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a (Konstantiniye? veya Viyana?) 9 Mart 1869 tarihli mektubu.
- 32 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 5 Şubat 1869 tarihli mektubu.
İşte bugün sana çektiğim telgraf.
Sadik Osmanlı Bankası cari hesap mukavelesini tamamladı sayılır. Şirket-i Umumiye’de (Osmanlı İmparatorluğu ) üçte bir hisse bekliyoruz. Bizim payımız da sanırım %7 olur.31
Ve şevkle devam eder: Olup bitenden (..) ve durumun tamamıyla lehimize dönmesinden son derece memnunum. Zaten başka türlü de olamazdı, bu Efendiler bu için bizsiz olamayacağını anlamalıdırlar.”32
1869 Yazi – Büyük Sefer
- 33 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 12 Mart 1869 tarihli mektubu.
31Nissim ve Abraham, Osmanlı Bankası’nın verdiği kredinin başarısı sayesinde, Galata’daki itibarlarına yeniden kavuşurlar. Her taraftan iş yağmaktadır. “Bilanço neticeleri harika (...) Allah’a şükürler olsun ve inşallah bundan sonra da böyle olur!”33 Artık Paris projelerinin gerçekleşmesinin önünde herhangi bir engel kalmamıştır. Göz koydukları şehirde nöbetleşe geçirdikleri mevsimlerin meyvalarını toplamaya başlamışlardır. Abraham kararını verir. Paris’e yerleşecektir. Kardeşi ağabeyini takip eder:
(...) ne Paris’ten ne de oradaki hayattan hoşnutsuzluk duymadığım için, arada sırada yazlarımı Boğaz’da geçirecek olsam bile, muhakkak ben de oraya yerleşeceğim; önümüzdeki kış ikimizin de Paris’te kalması lâzım, o zaman dediğin gibi evimizi de oraya taşırız.
32Önlenemez bir yükselişin bir aşaması olarak Işıklar Şehri’ne yerleşme fikri, iki kardeşi kendinden geçirmektedir. Taşınma işlemi başdöndüren bir maceraya döner, hazırlık safhasında bile hoş sürprizler yaşanır. Adamlar, kurumlar, her şey hazırdır, her şey gereğine göre yapılmıştır. Bu şartların en iyi şekilde oluşturulmasına en büyük katkıyı iş arkadaşları banker Falconnet yapmıştır. Falconnet’yle çalışmaya alışıktırlar: Falconnet görünmek istemedikleri malî işlemlerde Camondoların paravan ismi olarak öne çıkmaktadır.
- 34 NCMA, Nissim’in Abraham’a (Konstantiniye) 16 Nisan 1869 tarihli mektubu.
Bugün, tamamiyle bizim emrimize amade olarak istediğimizi yapmaktan başka bir dileği olmayan (...) Falconnet’yle görüştüm.
Tabiî projelerimizi tatbik edeceğimizde şirketinin devam etmesinin bir manası olmadığı ve tasfiye edileceği (...) ve onun da bizimle çalışacağı aşikârdır. Hakkında bir araştırma yapmana lüzum yok, sanırım ikimiz de sadakat ve dürüstlüğü konusunda hemfikiriz ve tabiî buradaki mevkiinden sonra, bizim şirkette daha düşük seviyede çalıştıramayız, ona vereceğimiz vazife en azından aynı seviyede olmalıdır. Zeki olduğuna şüphe yok, ama zekâsının da sınırları var. Zaten bu da bana göre bir kusur olmaktan uzak, çünkü genellikle zekânın fazlası zararlıdır; böylece onu kendi başına bırakmak yerine biz yönlendirebiliriz. Bilahıre onun yanına daha tecrübeli birisini koymak istersek, iyi aramamız lâzım (...) Ayrıca sanırım zaman içinde ve ümit ederim çok yakında, sevgili Isaac’ı da (Camondo) kullanabiliriz.
(...) Bir de Konstantiniye’deki şirketin idaresi (...) var. Sanırım bu çirketi olduğu gibi, herkesi kendi yerinde bırakmak üzere, muhafaza etmeliyiz (...)
Falconnet’nin imza selahiyetini, başka biriyle, mesela Léon’la (Alfassa) paylaşmaya en ufak bir itirazı yok. Ama sence Léon daha bu iş için çok genç çok tecrübesiz değil mi? Takdiri sana bırakıyorum.34
33Ailenin gençleri, daha şimdiden nesiller silsilesindeki ve bankacılık geleneğindeki yerlerini almaya davet edilmektedir. Ancak bu görevlerini yerine getirmeyeceklerdir. Abraham’ın damadı, Léon Alfassa, Camondo binasında onanmaz bir çatlak açacak olan darbeyi vuracaktır. Isaac ise iş dünyasına ilgi duymamaktadır. Ailenin devamını başka bir açıdan sağlayacaktır! Şimdilik daha o kadar gençtir ki, amcası karşısındakinin çocuk mu yoksa erişkin mi olduğuna karar verememektedir.
- 35 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 6 Şubat 1869 tarihli mektubu.
(...) Isaac gayet sıhhatli. Çor aklı başında bir çocuk, ondan son derece memnunum. İnsanın oğluyla yapamayacağı türden konuşmalarımız oldu, çok memnun kaldım.
Tabiî ki bakir değil. Ama bu mevzua girmek istemiyor, tabiatı bunu icap ettiriyor.35
34Hattın öteki ucunda büyükbaba kararsızdır. Haliç sahillerinden Paris’e taşınıp, büyük bir ihtimalle orada ölmeyi göze alabilecek midir? Seksen yaşında olması onu bu karardan caydırmaya yetmez. Nissim Mart sonunda şu satırları yazmaktadır: “Büyükbabanın müspet yaklaşımı beni bahtiyar ediyor. Onun için kiralık bir konak aramamı istemez misin?” Mobilya siparişleri verilir. “Mobilyalar güzel ama pahalıya gelecekler. Kabahat Guiseppe’nin, çok kıymetli bir ağaçtan yaptırmış. Mecburen kumaşını da ahşabına uygun aldırdım.” Görünüşe göre, ailenin büyüğü Fransa’nın bazı özelliklerinden haz duymaya başlamıştır bile.
- 36 NCMA, Abraham’ın Nissim’e Temmuz 1869’da yazdığı mektup.
Büyükbabaya yirmidört şişelik bir konyak kasası yolladım, son mektubuyla istemişti, ne yapacak bilmem, ümit ederim kendisi içmez. Her halükârda bir tadına bak, Falconnet seçti, çok iyi bir seçim. (...) Hazımsızlığa karşı da ufak bir şişe Chartreuse likörü var. Bir küp şeker üzerine birkaç damla koyacaksın, anında tesir eder.36
- 37 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 17 Şubat 1869 tarihli mektubu.
35Nissim ve Abraham çok tanınmakla birlikte, yaşlı bankerin Konstantiniye’den ayrılışı başlıbaşına bir olay olmuştur. “Mühim değil ama yine de büyükbabanın ayrılışının böyle alenî olması pek hoşuma gitmedi.”37
36İstanbul’dan ayrılış destanı torunlarda sitemin eksik olmadığı bir zafer hissi uyandırmaktadır:
- 38 Ayni.
Her halükârda oradaki Efendiler Konstantiniye’den ayrılma niyetimizle alâkalı bir şey söylerlerse, onlara iş adamı oldugumuzu ve işimizi, nerede itibar görüyorsak orada yapmaya gittiğimizi söyleyebilirsin.38
37Nissim ve Abraham güçlerinin ve cesaretlerinin kaynağını birbirlerine besledikleri olağanüstü sevgide bulmaktadırlar. İslerinin gidişatının, gelişen çıkarlarının onları birbirinden ayırması sözkonusu bile olamaz. Birbirlerinden uzakta yaşamayı tahayyül bile edemezler. Tek bir elin parmakları gibi, “etle tırnak gibi” yanyana bir yaşam: hem kendi hem de çocuklarının geleceklerini böyle görmektedirler. Attıkları her yeni adımı yekvücut değerlendirmektedirler.
- 39 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 28 Aralık 1868 tarihli mektubu.
Türkiye’de mülk edinme taraftarı olmamama rağmen, kendin için ne yapıyorsan, benim için de aynısını yapmanı kabul ederim. Hem bizim hem çocuklarımızın menfaatleri ortaktır. Menfaatlerimizin ayrılmasını hiçbir zaman arzu etmem.39
38İşlerinde ortak, sehirde ve hayatta komşu olarak yaşayacaklar, seyahatlerinde her gün yazışarak birbirlerine bilgi verecek, danışacaklar, birbirlerini cesaretlendireceklerdir. İlişkilerinin düzeyi çağdaşlarının da dikkatini çekecektir:
- 40 L’Echo de Paris, 16 Aralık 1889.
Fizikî olarak birbirlerine pek benzememekle birlikte, iki kardeş birbirlerine çok derin bir muhabbetle bağlıydı. Kont Abraham kısa boylu şişman, kardeşi, Kont Nissim ise uzun boyluydu.40
39Bankacılık ve Paris’e taşınmanın aşamalarına adanmış bu yazışmalar münhasıran erkekler arasındaydı. Kadınlar, kardeşlerin eşleri bu yazışmalarda yoktu. Eşlerin de çok seyahat ettiklerini tesadüfen ögrenmekteyiz, bir bakıyorsunuz Baden’deler, bir bakıyorsnuz Nice’te veya Marsilya’dalar. Peki Galata’yı Paris’in en züppe semtleri için terk etmekten mutlu mudurlar acaba? Hergün büyükbabalarının hatırını soran, taşınmaya hazır olmasından duydukları memnuniyeti dile getiren Nissim ve Abraham, Regina ve Elise’in ne düşündüklerine dair hiçbir şey yazmamaktadır. Ailenin erkeklerinin şevkini, sabırsızlıklarını paylaşıyor muydular acaba? Yoksa daha şimdiden arkada bırakacakları akraba ve dostlarını mi özlüyorlardı? Bir daha Boğaz’ın mavi sularında deniz banyoları yapamayacak, Aya Sofya’nın minareleri üstünden batan güneşi seyredemeyecek olmanın hüznünü mü taşıyorlardı? Bu konuda hiçbir bilgimiz yok. Zaten kocaları eşlerinin yaşadığı ikilem hakkında ne biliyorlardı ki? Biraz olsun merak ediyorlar mıydı acaba? İki kardeşin birbirlerine yolladığı ve birbirlerini gözettikleri sevgi dolu mektuplarında böyle bir endişenin izi bile yoktur:
- 41 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Kasım 1868 tarihli mektubu.
Bana verdiğin kıymetli tavsiyeler için çok teşekkür ederim. Beni ne kadar sevdiğini, sıhhatime ne kadar dikkat ettiğini bilirim. Benim heyecanlarım seni endişelendirmesin. Heyecanlanmamaya gayret gösteriyorum. Kaçınmaya çalışıyorum, cemiyete gelince, oraya da pek eskisi kadar sık gittiğim yok. Artık (...) benim tanıdıklarım gelmiyor (...) onun için müsterih olabilirsin. İçmelere gelince, nasıl buradan ayrılabilirim ki? Biliyorsun bizim işlerde kaybolan kaybeder. (...) Onun için (...) şahsen bulunmam gerektiği müddetçe burada kalmam (..) lâzım. Dr. Greyber’in verdiği tedaviyi takip ediyorum (...) ona göre Vichy’ye gitmekle aynı şeymiş.41
40Bununla birlikte hediyeler yollanıyor, selâmlar gönderiliyor: “Regina’yı benim tarafımdan öp”, “sana zarfta birşeyler yolluyorum. Elise’in siparişi üzerine yaptırdığım iki küçük bilezik var, kendisine veririsin. Clarisse için de iki çift ufak küpe var, ona verirsin.”
41Abraham’ın kızı Clarisse bu erkek dünyasından kurtulmuş tek kadındır. I. Camondo Bankası’nın İstanbul maslahatgüzârı olan Léon Alfassa’yla evlenmiştir. Clarisse kocasına çok açıktır ve aile, bu hayırlı evliliğin başına açacağı işi daha bilmemektedir. Şimdilik Abraham kızına hediyeler yollamakta ve doğumundan haber alamadığı için endişe duymaktadır.
- 42 I. Camondo Bankası’nın İstanbul’daki vekilharçları.
- 43 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 25 Haziran 1869 tarihli mektubu.
Ayın 21’i tarihli bir telgrafla Clarisse’in doğum yaptığını daha şimdi öğrendim. Fernandez, Veneziani ve Aciman’ın tebrik telgrafı.42 Haberi bana bizzat vererek çocuğun cinsiyetini bildirmesi icap eden Léon’dan ise ses seda (Alfassa) yok. Çocuğun ve annesinin sıhhatinin yerinde olduğu söyleniyor. Ama bu kâfi değil. Aileden telgraf gelmemesi beni endişelendiriyor. Sabırsızlılda senden bir haber bekliyorum.43
42Genç kadının taksiratı dolmamıştır. Bir ay sonra küçük kızını kaybedecektir. Abraham’ın bu hüzünlü matem haberiyle ve kızının sıhhatiyle ilgili endişelerini dile getirdiği birkaç satır, bitmek tükenmek bilmeyen istikraz yazışmaları arasında kaybolacaktır.
- 44 Ayni, 10 Ağustos 1869.
Küçük Regina’nın vefatı haberi beni çok üzdü. Ümit ederim Clarisse iyidir. Telgrafla bilgi istiyorum. Léon’un beni habersiz bırakmasını anlayamıyorum.44
43Kara bulutlar genç Alfassa çiftinin ufcunu daha şimdiden kaplamaya başlamıştır bile.
44Tüm Camondo hanedanını İstanbul’dan Paris’e taşıyacak olan bu göçte, sürgünün, pişmanlığın ya da köklerden kopmanın tedirginliğini aramak beyhudedir. Fransa’ya göç, meydan okumaya verilmiş muzaffer bir cevap, Osmanlı Şirket-i Umumiyesi’ndeki Rumlara nanik ve nihayet, bundan böyle, güneşin bambaşka pırıltılar saçarak parladığı bir gökyüzünün altında yaşama kararının nihaî adımıdır. Böyle bir değişikliğin ailenin temelini sarstığı da bir gerçektir. Bu tür sarsıntılar bazen o ana kadar birbirine destek veren temel unsurları başıboş bırakır. Temelin sağlam bağlarından kurtulan bu unsurlar yüzeye vurur, görünür hale gelir. Aile reisi, büyükbaba Camondo’nun, ailenin Konstantiniye’deki yeknesak hayatındaki yeri, gelinleri ve kız evlâtları fıgüran rolüne itecek kadar mi kuvvetlidir? Bu göç kararında ihtiyar adamın rolü belirleyicidir, herkes onun iki dudağının arasına bakar vaziyettedir. Rahat bir seyahat geçirmesi için kendisine Viyana’ya kadar wagon-lit’den bir süit tutulmuştur. Özel ihtimam görmesi için, Crédit Mobilier’nin başkanı Casimir Salvador’dan, Avusturya Demiryolları müdürü nezdinde şahsen müdahalede bulunması talep edilmiştir. İstanbul-Paris güzergâhı titizlikle hazırlanmış, ardından değiştirilip yeniden düzenlenmiştir.
- 45 Ayni, 10 Eylül 1869.
Sana geçen gün yazdıktan sonra Bazias’ta kupe salona ihtiyacın olmayacagını düşündüm, sanırım Peç’e kadar vapurla devam edersin (..) Peç’e kadar vapurla giderse, büyükbaba havrayı da ziyaret etme imkânını bulur, eminim çok hoşuna gidecektir üstelik seyahatine onsekiz saatlik bir tren yolculuğuyla başlayıp yorulmaz. Her halükârda takip edeceğiniz güzergâhla ilgili bana bir not yolla, memnun olurum.45
- 46 Ayni, 2 Ekim 1869.
45Nissim ve ailesiyle birlikte seyahat etmekle birlikte, büyükbaba için özel bir refakatçi gerekmektedir. “İyi düşün”, demektedir kardeçine Abraham mektubunda, “ve ona göre davran. Refakatçi olarak Costi çok iyi bir seçim, hiç kimse büyükbabaya onun gibi muamele etmez. Ancak (...) uşak olarak ne yapabilir bilmem.” Costi’nin adaylığı uygun görülmüştür, ancak bir kişi daha gerekmektedir. O da Abraham’ın, birkaç sene önce okullar savaşında yoldaşı –hatta silâh arkadaşı– olan Dr. de Castro olacaktır. “Bir doktorda karar kılmakla iyi yaptın üstelik Castro’yla büyükbabanın arası çok iyi.” 46
46Torunların kendilerini yetiştiren, kendisine herşeylerini borçlu oldukları ve son günlerini yaşayan büyükbabalarına duydukları bu saygıda şaşılacak bir taraf yoktur! Aile reisi gitmeyi reddetseydi, büyük bir ihtimalle kardeşler Paris’e birlikte taşınmayacaklardı. Yeni neslin bu bağlılığı takdire değer. Ancak anlaşılan, bağlılık sadece ailenin erkek büyüğüne. Abraham ve Nissim’in anneleri hem yaşını başını almış bir kadındır, hem de bu tür uzun yolculuklara alışık değildir. Oysa, Paris’e göçü en ufak ayrıntılarına kadar düzenleyen yazışmalarda sadece bir kere ismi geçer. Annelerinin hâlâ yaşadığını ve büyük sefere katılacağını tamamen bir tesadüf sonucu öğreniyoruz. Herhalde güçlü kuvvetli bir kadın olmalıdır ki çocukları seyahatinin rahat ve eğlenceli geçmesi için en ufak bir önlem almamaktadırlar.
47Yaşlı adam kendisine gösterilen bu özeni istismar etmektedir, astığı astık, kestiği kestiktir. “Bugün büyükbabadan bir mektup aldım, altüst oldum”, diye yazacaktır Abraham hâlâ İstanbul’da olan kardeçine yolladığı 14 Eylül tarihli mektubunda.
- 47 Aynı, 14 Eylül 1869.
Kimbilir kim onu Matmazel Mousset’ye karşı ve niçin kışkırtmış (...) bu kızla olan ilişkisi de nedir bilmem, ama bu öfkesinin sebebini katiyen anlamıyorum. Her halükârda beni son derece üzen bir mektup yazmış ve eğer kızı kovmazsam bizimle kalmayacağını söylüyοr. Ne yapacagımı, bu dertten nasıl kurtulacağımı bilemiyorum. Matmazel Mousset karıma çok bağlı, (...) karımın da, bilhassa sakatlığı sebebiyle, kendisine dışarıda refakat, evde yarenlik edecek birine ihtiyacı var. Tanımadığın yeni insanlarla uğraşmanın, bu kadar sadık birisi olduğunda da kovmanın ne kadar zor olduğunu sen de bilirsin. Kızı kovmam için hiçbir sebep yok ve böyle bir çıkmazda kalmaktan son derece rahatsızım. Lütfen büyükbabayla konuş ve onu ikna etmeye çaliş, Samuel’e de benim tarafımdan söyle o da ikna etmek için gayret göstersin. Bana çok yardımcı olmuş olursun, aksi takdirde bu kapris yüzünden evde başıma bir sürü dert açılacak. (...) Bu arada cevap vermek mecburiyetinde kalmamak için, mektubunu almadığımı yazacağım. Sen de senin mektuplarının kaybolduğunu söyle. Böylece cevabımı geciktirip, senden gelecek haberlere göre davranacağım. (...) Keşke büyükbaba kızla oradayken münakaşa edip kovsa. Böylece ben de bulaşmak durumunda kalmazdım ve bilhassa da karımla ve kızımla hadise çıkmazdı. (...) Kızı kovmak için ne diyeceğimi bilmiyorum. Senden yeniden ricam bu isle ciddî bir şekilde ilgilenmen ve büyükbabayı ikna için elinden geleni yapman.47
48Abraham’ın hayatı boyunca eksikliğini duymadığı cesareti, kırkına merdiven dayamış bir torun olarak bu saygın ihtiyara karşı koymak gerektiğinde, kırılıyordu. Bu olay Abraham’ı altüst etmişti. Büyükbabasına cephe almak yerine, karısının çıkarlarını gözardı etmeye ve “içteki” kadınlar fırkasıyla başını derde sokmaya hazırdır. Bu olaydan bir hafta sonra mektup yazdığı kardeşi de arka çıkarak, bu yönde destek vermektedir.
- 48 Aynı, 22 Eylül 1869.
Dün sana telgraf çektim (...), büyükbabaya emirlerine riayet edeceğimi söylemeni istiyordum, tabiî şayet fikrini değiştirmeye ikna etmeye muvaffak olamazsan. Burada harekete geçmek için sabırsızlıkla telgrafını bekliyorum. (...) Büyükbaba fikrini değiştirmezse, istediğini yapacağım ve mevzu-u bahis şahsın işine son vereceğim, çünkü benim için en önemlisi onu memnun etmek ve dediği gibi davranmak. Senden ricam bunu büyükbabaya benim tarafımdan söylemen ve onu hiçbir şekilde üzmek istemediğimi anlatman48
- 49 Aynı, Nisan 1869.
49Tutkulu bir girdaba kapılan iki kardeş büyükbabalarına özen gösterme yarışındadırlar. Hâlâ hayatta olduğu için onu minnetle anmaktadırlar. Büyükbabalarını sevmektedirler. Büyükbabanın endişeleri büyük göçe sekte vurmadığı gibi, azimlerini kamçılamaktadır. Abraham Paris’te deli gibi uğraşmaktadır: “Geçen hafta inanılmaz bir iş yoğunluğu yaşadım: bütün hafta Oppenheim’ın bürosundan altı buçuktan önce çıkamadım.”49 Abraham, Dr. Gerbler’in tavsiyesine rağmen, yaz başında Vichy’ye içmelere gitmez. Abraham, Türk hükümetine yapılacak ödeme ya da yeni demiryolları müzakereleri arasında, Camondo ailesinin bundan böyle hayatını sürdüreceği ihtişamlı ortamı şekillendirmekle meşguldür. Bütün yazı bu işle geçen ve büyükbabalarının, Elise, Moïse, Nissim ve diğer aile fertlerinin, uğruna Galata’yı, Yeniköy’ü, Boğaz ve Haliç sahillerini terkedecekleri pırıltılı hülyayı gerçege dönüştürür.
50Abraham önce Presbourg sokağı 7 numarada bir konak kiralar. “Günlerim konağın tamiratının dertleriyle ve Mösyö Hembourg’un bana dayatmaya çalıştığı kira kontratosuyla cebelleşmekle geçtiğinden”, diye yazmaktadır Nissim’e,
daha ahırlarla uğraşacak vakit bulmadım. Benden emlâk vergisine katkı diye bin frank koparmaya çalışıyor.
Yemek odası için en güzelinden bir halı yaptırabilmen için, ekte konağimızın ebadını yolluyorum.
51Belli ki yeni malikânenin halısı kafasını bayağı yormaktadır.
- 50 NCMA, Abraham’ın mektupları, 2 Ağustos 1869.
Karım büyük salon için İzmir halısı istememekte haklı. Oraya daha iyi bir şey koymalıyız. Ümid ederim ufak salona koyacağımız Acem halısının ölçülerini doğru vermişsindir.50
- 51 Aynı, 18 Ağustos 1869.
Senden büyük salon için halı istemedim. Sana son mektupla yolladığım ölçülere göre yemek odasına bir Acem halısı, en ufak salona da bir İzmir halısı istiyorum. Lütfen siparişini böyle mi verdin beni haberdar et.51
- 52 Aynı, 18 Eylül 1869.
52Bundan sonra kiraladıkları evin tadilâtı, Nissim’in işidir. Kapılar açtırır, odalar arasında yeni geçişler yaptırın. Abraham işleri takip etmektedir: “Banyo küveti istediğin gibi yerleştirildi, bu hafta da tuvaletten banyoya geçebilmen için ara duvar açılacak. Ev sahibinden bu iş için müsaade almak kolay olmadı.”52 Nissim’in evi hazır oluncaya kadar, Abraham geçici olarak kendi konağının karşısındaki, Presbourg sokağı 6 numarayı tutar.
- 53 Aynı, 2 Ekim 1869.
Öyle güzel bir ev ki görünce başka yere gitmek istemeyeceksin. Hatta, giriş katı olduğundan, önünde ufak bir bahçesi bile var. Ayda 2.000 franka möbleli kiraladım (...) Omit ederim Elise ve sen seçimimden memnun olursunuz. Şimdilik bir hizmetçi tutacağım, böylece evinize yerleşinceye kadar bu kış bize geldiğinizde Elise rahat eder.53
53Abraham kardeşinin çıkarlarına kendi çıkarlarıymış gibi sahip çıkarken, Nissim ağabeyinin emirlerini Konstantiniye’ye aktarmakta aynı titizliği göstermemektedir. Ağabeyi itiraz etmektedir:
Mobilyaların sevkiyat kağıtlarının bu mektubundan çıkmamasına çok şaştım. Bu gecikme elimi kolumu bağlıyor, çünkü oradan gelen eşyaları görmeden büyük salonun ihtiyaçlarını kestiremiyorum. Senden ricam bu işi daha fazla ihmal etmeyip, bana bir an evvel yollaman. Bana yollanması gereken başka şeyler de vardı: gümüşler ve reçeller...
- 54 “(...) şömine süslemeleri için. Burada kullanabileceğimiz kadar güzel ve büyük olabilecekler mi? Se (...)
- 55 Dinî kitaplar.
54Konstantiniye malikânelerinde ne var ne yok götürüldüğü sanılmasın. Sadece “en iyi ne varsa”,54 Fransa’da bulunamayacağından emin olunan parçalar nakliyecelere paketletilmeye lâyık bulunmaktadır. Mükemmeliyetleriyle müsemma eşyalar ve ailenin kökenlerine tanıklık eden parçalar büyük göçe katılacaktır. Şark halıları, sefarim,55 şallar ve ibadet ederken kullanılan diğer eşyalar, İstanbul damgalı gümüşler ailenin yeni malikânesini süslemeye namzettir, Abraham ve Nissim’in geçmişlerini yadsıma gibi bir kaygıları yoktur.
- 56 NCMA, Abraham’ın 11 Ağustos 1869 tarihli mektubu.
55Geriye arabalar kalmıştır. Şüphesiz onlar da şatafatlı olacaklardır. Abraham bu konuyla bizzat ilgilenmektedir: “Büyükbaba için truvakar bir payton siparişi verdim. Gelmeden önce atları, arabaları, ne varsa satmanı rica edeceğim”. “Landonum hazır, çok güzel oldu.”56 Arabacısını Londra’ya at almaya yollar. Arabacı
- 57 Aynı, 13 Eylül 1869.
işinin erbabı ve kabiliyetlidir, kendisine itimat edilebilir birisidir. Burada üst tabakadan olup bu tür hizmetkârdan anlayan şahsiyetlerin bana tavsiye ettikleri bir İngiliz. Uzun müddet Murat* ailesinin yanında çalışmış (...). Hizmetkârlar açısından iyi techiz edilmiş sayılınz. Tabiî kolay olmadı, çok uğraştım. Charles bana gayet iyi bir metrdotel ile bir de aşçı buldu, o da fena değil. İstersen senin için de ararım. Başkaları yerine seçim yapmak zor iş (...) Ne istediğini düşün bana söyle yapayım.57
56Geriye ahır sorunu kalmıştır:
Ahır meselesiyle meşgul oldum, çıldırmamak işten bile değil. Kiralar korkunç yüksek, çılgın rakamlar istiyorlar... Monceau sokağında, sekiz atlık ve ayrıca dört yerli iki arabalık ile koşum takımları için büyük bir müştemilâtı olan bir ahır buldum, senede 4.500 frank istiyorlar, muhtemelen 4.000-4.200’e alırız. Ahırla arabalığı muvakkaten tuttum.
57Ardından daha iyi bir teklif alır:
- 58 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 6 Ağustos 1869 tarihli mektubu.
(...) oniki ilâ ondört at dört de araba alabilecek yer var. Dün gidip gördüm (...), hem yeri iyi hem de gayet rahat. Tam benim konağımın yanında, senin dairene de pek uzak sayılmaz (...) Fiyatı da daha düşük. Ahırı 6.500 franka kiralayabileceğiz. Mukayeseli olarak bana daha ucuz geldi. (...) Bütün atları alabilecek. Omit ederim tutmamda bir sakınca görmezsin. Ahırın yanında arabacılar için de sekiz oda var. Arabacılar arasında herhangi bir ihtilaf çıkmasın diye atlarımızın ayn konulmasını sağlayacağım.58
Arabalar hazır, landonlara arma koydurtacağım, paytonuma fonsuz armamı, Isaac’ınkine sadece tacı işleteceğim. Senin paytonların için ne yapmamı istersin söyle.
- 59 Aynı, 29 Eylül 1869.
58Ve kafile İstanbul’dan hareket etmeden hemen önce, Abraham hayırlı haberi uçurur: “Atlar geldi, seninkiler çok güzel. Sadece birinde beyaz bir leke var, diğerinde yok. (...) Sürmeleri pek rahat. Kendin görürsün.”59
59Kendini bu hazırlıkların girdabına kaptıran, ikinci bir hayatın eşiğindeki Abraham, 1869 yazını sadece, Paris’te seyislerine konut aramak ve malikânelerinin onarımına nezaret etmekle geçirmemiştir. Nissim şöyle yazmaktadır:
- 60 Aynı, 23 Haziran 1869.
Önemli işlerin gelişmesinden haberdar olabilmek için fazla uzaklaşmamayı tercih ederim. Şu anda buradan ayrılmam makûl olmaz. Şu andaki için bizim menfaatimiz için taşıdığı ehemmiyet buradan uzaklaşmama müsaade etmeyecek derecede.60
60Sözkonusu iş Türk hükümetinin avans şeklindeki yeni bir istikrazıdır. Casimir Salvador, Osmanlı Bankası grubu adına müzakerelerde bulunmak üzere İstanbul’a gider. Nissim kendisine Konstantiniye’de rehberlik eder ve Maliye Nazırı Sadik Paşa nezdinde aracılık yapar. Mallet’yle sürekli istişare halinde bulunan Abraham, Paris’ten kardeşinin hareket ve tavırlarını yönlendirmektedir. Nissim’e, iki iş toplantısı arasında Salvador’u, Yeniköy’ün serin sularındaki yalısında ağırlamasını tavsiye eder. Yine, Boğaz’a hakim Çamlıca tepelerindeki konağında bir davet vermesini telkin eder. Yılın bu mevsiminde Çamlıca’nın havası, insanın içine rahatlık vermektedir. Buna rağmen istikrazla ilgili müzakereler çetin geçmektedir. Fransa’daki siyasî ve iktisadî hava son seneler iyice gerginleşmiştir. 1869 kışında Paris’in işçi mahalleleri kaynayan bir kazan görünümündedir. Siyasî toplantılara yeniden izin verilmesiyle birlikte, Paris Komünü’ne yol açacak olan fikirler gelişerek yayılmaktadırlar. Abraham gelişmeleri günü gününe izlemekte ve Borsa’yı etkileyebilecek haberlerin izini sürmektedir. Onun gibi, günlerini İmparator’un iki dudağının arasından döküleceklere yoğunlaşmış bekleyen Paris Borsası’nın uzmanları da, birkaç ay sonra Fransa’yı ezip geçecek siyasî ve askerî bir felaketin hazırlandığının farkında bile değillerdir. Sedan’dan sonra Almanların kazandığı zafer ve Paris Komünü, Abraham ve Nissim’i aileleriyle birlikte, Londra’ya, Bağdat asıllı zengin banker dostları Sassoon’un yanına sığınmaya zorlayacaktır. Ancak Haziran 1869’da bile Abraham hâlâ iyimserdir ve kendi kendini aldatmaktadır:
İmparator’un çıkışının iyi bir tesiri oldu, millî gururu οkşamasını bildi ve hükümdarlarının cesareti karşısında halk hükümete destek çıktı. (...) Cuma akşamından beri asayiş berkemal ve Borsa’ya itimat geldi. Herhangi bir nümayiş veya karmaşa kalmadı.
61Temmuz ayında bir hükümet buhranı kamuoyunu sarsar:
Sana buradaki hükümet istifasından bahsedemedim. Buhran hâlâ devam ediyor, yeni hükümetin nasıl kurulacağı daha bilinmiyor. Önceki gün bayağı vahimleşen bu hadise tepkilere sebep oldu (...) efkar-ı umumiye İmparator’un tanıdığı hürriyetleri destekliyor, muhalefet de sıkışmış durumda (...) Borsa’da itimat ve sükûnet hakim.
621869’un güneşli yaz günlerine gelindiğinde, İmparator’un sağlığıyla ilgili söylentiler Borsa’daki gerginliği artırır.
- 61 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 10 Eylül 1869 tarihli mektubu.
İmparator dün Champs-Elysées’de ufak bir gezintiye çıktı. Kendisini gören pek çok kimse oldu, daha iyiye benziyor ancak bu halkına itimat vermeye kifayet etmeyecek, halkın itimat hissi çok sarsıldı, yeniden tesisi çok zaman alacaktır. (...) Şu anda içinde bulunduğumuz durum çok zor ve daha bir müddet İmparator’un sıhhatinin durumuna göre dalgalanacağız.61
63İmparator’un sağlık durumundaki bu düzelme gerçekten de geçicidir. Birkaç gün sonra:
- 62 Aynı.
Piyasanın kötüleşmesinde birkaç amil var, başında da İmparator’un hastalığı geliyor. Kendi kendimizi aldatmanın faydası yok, çok yıpranmış vaziyette ve uzun müddet yaşayamayacak kadar kötü durumda. Eğer bu halı devam ederse iyileştiğine dair bütün söylenenlere rağmen, artık onu bitik birisi olarak kabûl etmemiz gerekir. Bu işin tek iyi yanı, insanların hastalığına alışması ve dolayısıyla ölümü halinde yaşanılacak buhranın hafif atlatılacak olması.62
64Bütün bu gelişmeler iyiye alamet değildir ve hassas malî piyasalar yeni bir istikraza pek eğilimli değildir. Abraham, İstanbul’da Sadik Paşa’nın eşiğini aşındıran Nissim ve Salvadore’a, Paris para piyasalarında durumun eskisi kadar parlak olmadığını Türk hükümetine izah etmeleri tavsiyesinde bulunur: “vaziyet şu anda her hangi bir istikraz çıkarılmasını mümkün kılmamaktadır. Para kıtlığı ve hakim olan umumi endişe havası buna mani olmaktadır.” Dolayısıyla vardığı sonuç, bankanın şartlarının olduğu gibi kabûl edilmesidir, aksi takdirde avans verilemeyecektir. Buradan, iki kardeşin, bir taraftan iş yaparken diğer taraftan da Osmanlı hükümetinin çıkarlarını koruma kaygıları görülmektedir:
- 63 Aynı.
Piyasanın rengi tamamıyla degişti. (...) Vaziyeti iyi kavramanız ve hükümete (Türk) hizmette bulunma arzusuna kapılmamanız gerekir. Hepimiz yardımda katkımız olsun isteriz ama ondan once gelen başka bir şey var. Bu yardımı yapabilme imkânı. (...) Hükümet bunları (şartları) kabûl etmelidir, aksi takdirde hiçbir şeyin olacağı yok. (...) İmparator’un hastalığının yanısıra sıhhî sorunları sebebiyle tahttan feragat etmesinden de bahsedilmekte. (...) Bu da piyasadaki güvensizliği ve (...) gelecek korkusunu beslemekte. Her halükârda İmparator’un vaziyeti iyi değil ve herkes artık düzelemeyeceği konusunda hemfikir.63
65Bu zaman zarfında İstanbul’da başka bir düğüm oluşmaktadır. Birkaç ay önce İstanbul’un para piyasalarında yerini alarak ortalığı karıştıran Société Générale de France’ın Türkiye’deki köprübaşı, Tubini’nin Crédit Général Ottoman’ı sözünde durur. Kuruluşu genel bir endişeye sebep olmuşsa de hiç kimse, Bâbıâli nezdinde bu kadar kuvvetli bir etkisi olabileceğini, bütün istikraz ve tahvilleri silip süpüreceğini düşünmemiştir. Artık Tubini ciddi bir rakip olarak kendini kabûl ettirmiş ve rekabet şartlarını zorlar duruma gelmiştir. Abraham, acz içinde Crédit Ottoman/Société Générale de France ikilisinin yükselişini seyretmektedir. Türk-Fransız ticarî ilişkilerinin bu yeni yıldızı Osmanlı Bankası’nın Bâbıâli nezdindeki sarsılmaz gücünü sekteye uğratmış, Camondoların Batı para piyasalarıyla aracılık görevlerine son vermiştir. Kısır müzakerelerle geçen bu yazın sonunda, Abraham kuvvetler dengesindeki tedrici değişikliği gözlemlemek zorunda kalmıştır:
- 64 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 17 Eylül 1869 tarihli mektubu.
Banka önceleri Crédit Ottoman’a muhalefet etmişti. Onu küçük düşürmeye ve (istikrazda) safdışı etmeye çalıştı. Oysa şimdi sadece çok ağir tavizlerde bulunmakla kalmıyor (zira Crédit Ottoman’ın mukavele ve istikrazda ismen zikredilmesi kabûl edilmemektedir), üstüne üstlük bir zamanlar hor görülenlerin iyi niyetlerine muhtaç hale gelmiştir. Bütün bunlar başından itibaren herşeyi elde etmek isteyip, Salvadore gitmeden oturulup adam akıllı düşünülmemesinden kaynaklanıyor.64
- 65 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 29 Eylül 1869 tarihli mektubu.
Banka’nın hali çok hazindir. Önceleri yanında kimseyi istemezken, her türlü horlanmayı sineye çekip Crédit Ottoman ve Şirket-i Umumiye’yi kabûllenmek zorunda kaldı. Sonunda Théodore Tubini’nin Sadik Paşa nezdinde arabuluculuk yapmasını ve Paşa’nın niyetini yoklamasını kabûl etti. Şimdi adam bu sıfatıyla komitenin müzakerelerinde yer alıyor ve Şirket-i Umumiye’nin konumuyla birlikte onun da önemi arttı. Ben şahsen ümitsizliğe gark olmuş bir haldeyim, oyundaki yerini kaybetmiş bir grupta olmaktan esef duymaktayım.65
66Ama iş bununla kalmaz. Hakemler kararlarını verip tam sözleşme imzalanacakken gelen bir telgraf ortalığı karıştırır. Tubini, İstanbul’da, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’ni istikrazdan dışlamayı başarmıştır. Tabiî Camondolar, Türk hükümetine verilen avansa, Paris’ten bankaları vasıtasıyla katılmaktadır. Ama Abraham haklı olarak daha ilerisini düşünmektedir. Eğer Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi bu istikraza katılmazsa, gelecekte Osmanlı Devleti’yle girişilecek yeni işlerde yer almasını beklemenin beyhude olacağını farkeder. Bu işte taviz verirse birkaç sene sonra esamesi bile okunmayacaktır.
67Abraham karizmatik bir adamdır, ikna kabiliyeti yüksektir. Tek bir toplantıyla durumu kendi lehine çevirir ve Osmanlı Bankası’nın Paris komitesini ikna etmeyi de başarır. Mallet ve diğer üyeler toplantıdan çıktıklarında Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi ile tam bir dayanışma içindedirler. Bu kuruluşu istikrazdan dışlayacak her türlü tasarrufu veto ederler. Abraham bu cesur ve asil kararı Fransız-Türk finans dünyasındaki yeni kuvvet dengelerinin isabetli bir tahlilini yaparak över:
- 66 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Eylül 1869 tarihli mektubu.
Banka, Société (Générale Ottoman)’ş kurtarmak uğruna (Osmanlı) hükümet ve (Société) Générale (de France) nezdinde kendini gayet hazin bir konuma sokmuştur, belki vazifesini yaptı, ama günümüzde herkesin dostlarının yardımıma koşmadan kendini kurtarmaya çalıştığını da unutmamak lazım. Kaldı ki Banka için Tubini’yle Salvador’un mukavelesini onaylayıp Société’yi saf dışı etmek en kolay çıkar yoldu. Ne olacaktı? Banka Crédit Ottoman’la ittifak kuracaktı, bütün işlere, şirketimizin aleyhine çalışan bu iki müessese birlikte girecekti ve şirketimiz de bütün itibarını ve geleceğini kaybedecekti. Banka bu şekilde hareket etmiş olsaydı Şirket’in kurucusu olarak kaybedecekti ama Générale’in teklif ettiği ittifak sayesinde ve Şirket’i karşısına alan hükümetin sempatisini toplayarak iki cephede de kazanacaktı (...) Bu tavır beni çok etkiliyor.66
68Böylece sözleşmenin onaylanmasının önündeki engeller kalkmıştır ve imzalanması gün meselesi haline gelmiştir, nitekim 23 Eylül günü, Abraham memnuniyetini şöyle ifade etmektedir:
(...) istikraz için Générale’le ittifaka gitmek bu sefer iyi oldu. Ümid ederim yine bir değişiklik olmaz ve dört müessese (Osmanlı Bankası, Société Générale de France, Tubini’nin Crédit Général Ottoman ve Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi) birlikte hareket ederler. Bu müesseselerin birlikte anlaşmaya taraf olmaları ve istikraz mukavelesinde yer almalarına karar verildi. Böylece, Şirket’imizin haysiyeti korunmuş olacak ve hükümetle yapılan bütün işlerde kendine lâyık olan yeri işgal edebilecek.
69Abraham birkaç gün boyunca sözleşmenin onaylanmasının gün meselesi olduğuna inancını muhafaza edecektir. Oysa yanılmaktadır. Beklenmedik olaylar yeniden bitmek tükenmek bilmeyen müzakerelerin açılmasına neden olacak, Mallet’ye ve Paris’teki Osmanlı büyükelçisi Cemil Paşa’ya gelen telgraflarla uzayıp gidecektir. Abraham’ın azmi kırılır, tüm şevkini kaybetmiş, usanmıştır:
- 67 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 11 Eylül 1869 tarihli mektubu.
İstikraza gelince, eğer on gün içinde bir şey yapılmazsa her şeyi bırakmak icap edecek, yerimizi alabilmek için, başkalarının da yaptığı gibi işin neticelenmesini beklemek icap edecek. İşin neticelendirilemeyeceğini bile bile paralanmak çok can sıkıcı bir şey ve şu anda başımıza gelen de bu.67
70Ve hiç hesapta olmayan bir olay olur. Bu benzersiz maceranın, Paris serüveninin, ihtişamını gölgeleyen bulutlar ilahî bir sürprizle dağılır. Nissim, büyükbabaları ve ailenin diğer fertleri trene binmeye hazırlanırken bir haber gelir: Süveyş Kanalı’nın açılış törenine katılmak üzere Mısır’a gidecek olan İmparatoriçe Eugénie Konstantiniye’ye uğrayacaktır. İmparatoriçe, Osmanlı topraklarında kendisine banka hizmetleri vermek üzere Camondoların kurumunu seçmiştir . Abraham hemen kalemine sarılır:
- 68 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 29 Ekim 1869 tarihli mektubu.
(...) Pazartesi günü Baron Alphonse de Rothschild bana bir mektup yollayarak evine uğramamı rica etti. İmparatoriçe’yle ilgili olarak çağırdığı aklıma bile gelmemişti. Bana İmparatoriçe’nin talebi üzerine bizde sınırsız bir kredi hesabı açtığını ve İmparatoriçe’nin bu parayı şahsen kullanacağını bildirdi. Takiben, baron, bizden birinin sabahları erkenden ve her akşam Saray’a uğrayarak talimatları alması ve gereğini yapması tavsiyesinde bulundu. (...) Bu haberin beni nasıl altüst ettiğini tahmin edebilirsin. (...) Bu bizim orada, Türkler nezdindeki ve tüm dünyadaki itibarımızın artmasına vesile olacağı gibi, nişan bile alabiliriz. İmparatoriçe nişan vermek mevzuunda İmparator’a nazaran daha cömerttir ve eminim bu vesileyle de her şeyin en görkemlisini yapacaktır. (...) Kanımca birkaç günü gözden çıkarıp 19’una kadar orada kalmanda yarar var.68
71Nissim Konstantiniye’de kalır. “Mevsimin ilerlemiş olması sebebiyle”, ailenin diğer fertleri ve büyükbabanın seyahatlerini ertelemelerine ise gerek yoktur. Dr. Castro ve bir refakatçiyle yola çıkarlar. Abraham kendilerini Viyana’da karşılar ve kardeçine olayların gelişmesini şöyle aktarır:
- 69 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 1 Ekim 1869 tarihli mektubu.
İmparatoriçe’nin lehine bankamızda açılan kredi burada çok ses getirdi, özellikle de “Serkl” de, burada haberi Prens Murat açıkladı. Bu duruma çok sevindim, bir sürü kıskançlığa sebebiyet verdi. Ümid ederim orada da aynı tesiri gösterir ve düşmanlarımız hayal kırıkliğına uğrar. Senden bu mevzuuyla ilgili tafsilatlı haber bekliyorum. Sana son mektubumda Prens Joachim Murat ve Kont Clary’nin Majesteleri’ne refakat ettiğini söylemeyi unuttum. İkisi de tanıdığımız insanlardır, seni, ödemeler konusunda muhatap olacağın, İmparatoriçe’nin seyisbaşisi Mösyö Davillié’ya takdim etmesini Prens Murat’tan isteyebilirsin. (...) İmparatoriçe’nin yaveri Kont Clary’yi gayet iyi tanırım, çok latif bir delikanlıdır. İkisine de hörmetlerimi takdim et ve yola çıkmadan kendilerini selamlayamadığım için çok üzgün olduğumu söyle.69
- 70 A. du Velay, Essai sur..., age., s. 287.
72İmparatoriçe Eugénie’nin Camondo kurumuna kazandırdığı itibarı tahmin etmek zor olsa da, bu ziyaretin Bâbıâli tarafından istenilen istikrazla ilgili müzakerelerin başarıyla sonuçlanmasına katkısı aşikârdır. “Böyle bir karşılaşmanın sıradışılığı, Fransızların hükümdarı şerefine verilen şölenlere katılanların dillerinden hâlâ düşürmedikleri davetin ihtişamı, bu vesileyle gözler önüne serilen debdebe Fransız kamuoyunu olumlu yönde etkilemiş ve Türkiye yeniden Avrupa piyasalarının sempatisine mazhar olmuştu.”70 Bu sempati dalgası o kadar büyük olmuştur ki, istikraza katılmak isteyenlerin sayısında ani bir büyüme gözlenir. Sadik Paşa o ana kadar Société Générale de France, Osmanlı Bankası ve Konstantiniye’deki temsilcileriyle mücadele etmek durumundayken, birdenbire kimi seçeceğini bilemez hale gelmiştir.
- 71 age., s. 287.
(...) neticede bu finans operasyonunun ihalesi, Türki-ye’ye borç verme şerefine nail olmak için yarışanlar arasına en son katılana kalmıştır. Kasım ayı başında, Comptoire d’Escompte’un idare heyeti başkanı Mösyö Pinard Konstantiniye’ye gelir ve gelişinden birkaç gün sonra, hükümetle, 300 milyon franklık bir istikraz sözleşmesi imzalar.71
73Bütün bir yaz harcanan çabalar, hiçbir ayrıntının gözardı edilmediği yazışmalar, bir ο kadar telgraf, Banka’yla büyükelçi Cemil Paşa’nın makamı arasında dokunan mekikler... bütün bunlar boşuna mıydı? O kadar da değil! Paris’teki Comptoire d’Escompte, sözleşmenin bir kısmını, Camon-do ve Zarifilerin Galata’daki bankası, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’ne devreder. Osmanlı Bankası ve Crédit Générale çekingen davranırlar ve bu operasyona katılmaktan imtina ederler.
- 72 age., s. 289.
Fransız-Alman savaşından sadece birkaç ay once sonuçlandırılan bu istikraz anlaşması Temmuz ve Kasım aylarındaki ihtiyaçlara cevap verebilecek ve Konstantiniye’nin tarihindeki en ağir buhranlardan birisi olabilecek krizin nispeten hafif atlatılmasını sağlayacaktır.72
74Osmanlı Şirket-i Umumiyesi bir kere daha için içinden sıyrılabilmiş, dışlanma tehdidini bertaraf edebilmiştir. Ancak Camondoların yokluğunda, banka yöneticileri onları devre dışı bırakmak ve aşağılamak için meydanı boş bulacaklardır. Nitekim Nissim İstanbul’dan ayrılır ayrılmaz harekete geçerler. I. Camondo bankasının vekili Fernandez, Abraham ve Nissim’i temsile memurdur. Oysa, Şirket’teki “bu efendiler”, muhtelif usulsüzlük bahaneleriyle kendisini yönetim kurulu toplantısına kabul etmezler! Abraham’ın Fernandez’in kendilerini temsil etme selahiyetini haiz olduğuna dair yolladığı resmî mektuplar da bir işe yaramaz. Paris’e göçenlerle dostane ilişkilerini tek kesmeyen Ullman’dır ve onun sayesinde, Abraham serzenişlerini –hem de gayet seviyeli bir şekilde- ve izahatlarını aktarabilmiştir:
Başkanın bize karşı haset dolu ve rencide edici tasarruflarını bildiğim doğrudur, oysa hiç böyle bir şey beklemiyordum. Ancak beni asil şaşırtanın diğer mesai arkadaşlarımızın bu tasarrufları onaylaması olduğunu sizden saklamayacağım (...) biraz daha fazla hörmet edilmeye hakkım olduğunu düşünüyordum.
- 73 NCMA, Abraham’ın (Paris) Ullman’a (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
(...) Hayır azizim, bu iddiada hakka hukuka yer yok. Açıkça bir hilekârlık bu. Tek gayeleri bizden kurtulmak, başka bir şey yok. O zaman niçin samimi olmazlar, niçin ben Konstantiniye’deyken açıkça yüzüme söylemezler? Paris’te bir şirket kurma niyetimiz yeni bir şey değil, aksine bu herkesin altı aydır bildiği bir şey. Bu niyetimizi hiçbir zaman saklamadık, çünkü böyle bir ihtiyacımız yoktu. (...) Size istikrazdan bahsetmeyeceğim, kardeşimin Şirket’e yolladığı mektuplar burada yapılanlar ve bir kere daha Şirket’in bu girişimdeki konumunu kuvvetlendirmeye yaptığımız katkılar hakkında size kafi derecede malumat vermiştir.73
75Abraham Fernandez’le ilgili olarak şunları belirtir:
- 74 NCMA, Abraham’ın (Paris) Fernandez’e (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
bu Efendiler yola çıkmadan önce bundan böyle genel merkezimizin Paris’te olacağına dair beyanatta bulunduğumu iddia etmişler. Tamamıyla yanlıştır, gitmeden önce verdiğim tek beyanat, bizzat kendimin ve istikbaldeki Paris şirketinin tamamıyla emirlerine amade olduğu istikametindedir.74
76Yönetim kurulu başkanı Zafiropulo’ya da resmen yazar:
- 75 NCMA, Abraham’ın (Paris) Zafiropulo’ya (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
Şirket-i Umumiye’nin kuruluşunda yer alan Camondo müessesesi hiçbir değişiklik olmaksızın Konstantiniye’de kalacaktır ve herhangi bir yer değiştirme mevzu-u bahis değildir. Yokluğumuz esnasında, ki bunun geçici olduğunu bir kere daha tekrarlamak isterim, umumi vekilimiz Moïse Fernandez’e havale edilmiştir.75
77Abraham ve Nissim’e karşı bu kin neden kaynaklanmaktadır? Acaba bu kin Abraham’ın sandığı gibi meslekî bir kıskançlıktan mi ibarettir? Camondoların, Osmanlı Şirket-i Umumiyesi ile Avrupa finans çevreleri arasında köprü görevi gördüğü ve daha önce de görüldüğü gibi, bu çevrelerin desteği olmadan hükümet nezdinde pek bir ağırlık sahibi olunamadığı da aşikârdır. Bu durum acaba Rum ortaklar için altından kalkılması güç bir manevî borç mu doğurmaktadır? Acaba Abraham bu konumunun kendisine verdiği gücü suistimal mi etmektedir? İster istemez akla, Osmanlı Ortodoks Rumları arasında pek yaygın olan Yahudi düşmanlığı da geliyor. Oysa Abraham ve Nissim iş ortaklarının bu tavırlarını açıklamak için böyle bir varsayımı telaffuz bile etmedikleri gibi, kendileri de, en hiddetli anlarında, en büyük hayal kırıklıklarını yaşadıklarında dahi, mağduru oldukları ihanetleri ortaklarının dinî kökenleriyle izah etmemişlerdir. Seviyesiz bir meslekî düşmanlığın kurbanı olan Galatalı bankerler, cemaatlerarası kinin bulaşmadığı bir dünyada yaşamaktadırlar.
78Bununla birlikte büyük göç esnasında karşılaştıkları finansal talihsizlikler, Nissim ve Abraham’ın kendilerini kaptırdıkları zafer beklentilerine gölge düşürmüştür. Ama enerjilerinden, titizliklerinden ve ahlâkî değerlerinden bir şey kaybetmezler. Ve de masumiyetlerinden. En ağır komplolar, en şiddetli ihtilaflar karşısında kazan kaldırıp, tehdit savurdukları çok gorülmüştür... ama hiçbir zaman yargılarında kelbî bir tutum içinde olmamışlar, mukabele ettiklerinde alaycılığa başvurmamışlardır. Hareketlerini her zaman tutarlı ve ahlâkî ilkeler yönlendirmiştir. Βaşarı arzuları, iradeleri her zaman saflığın sınırında dolaşan bir masumiyet içinde tecelli etmiştir. Hayatlarının bir sonraki aşamasında yaşayacakları trajik gelişmeler, bu masumiyetin sonunu getirecektir.
Notes
1 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 29 Ekim 1868 tarihli mektubu.
2 “Dario, burada, bana Londra’da kendisinin idare edeceği bir banka kurma projesinden bahsetti, Marsilya’daki banka, kardeşi Salomon Allatini’nin idaresinde kalacakmış. Asgarî 80.000 sterling sermayeli bir banka kurmak istiyor. Allatini biraderler sermayenin üçte birini karşılayacaklar. Üçte birini de Mösyö Darblay ödeyeceğine söz vermiş. Dario bana, hiçbir taahhütte bulunmaksizin, sermayeye istediğimiz katkıyı yapma teklifinde bulundu. (...) Kanaatimce 20.000 sterling bir katkıda bulunabiliriz. Londra’da, çok ihtiyaç hissettiğimizde başvurabileceğimiz bir bankamızın olmasının münasip düştüğü düşüncesindeyim. (Herhangi bir sebeple Sternlerle aramız açıldığı takdirde).” NCMA, Abraham maktupları, 1868.
3 Bank-ı Osmanî-i Şahane’den, o devirdeki yaygın kullanımıyla, yer yer Bank-ı Osmanî yer yer de Osmanlı Bankası diye bahsedilmektedir.
4 “Bu şirketin başındakiler, Perreirelerin de aralarında bulunduğu Bank-ı (Osmanî-i) Şahane’nin kurucularına rakip bir grup oluşturmaktaydı. 1868’de Crédit Mobilier’yi sarsan büyük buhran, Société Générale’e konumunu güçlendirme ve Osmanlı hazinesinin bütün önemli muamelelerine doğrudan katılabilecek bir kredi bankası kurmak suretiyle, pay-i tahttaki nüfuzunu pekiştirme imkânı vermişti. Crédit Général Ottoman bu şartlarda doğmuştur”, A. du Velay, Essai sur..., age., s. 283.
5 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 23 Ekim 1868 tarihli mektubu.
6 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Kasım 1868 tarihli mektubu.
7 “Sana yazarken aklıma gelen bir şeyi söylemek üzere Alberti’yi gördüm. Şirketler arasında bir mutabakat sağlanabilmesi için üç imkân olduğunu söyledim. Birincisi: Banka’yı (Osmanlı Bankası) şirketi ve yeni şirketi birleştirmek, böylece tek bir kuruluş haline getirmek ve kuruluş mukavelesini değiştirerek kurucuları bir kısım haklarından yeni kurucu azalar lehine feragatte bulunmaya davet etmek. Aynı unsurlarla, Société Générale’in buradaki azalarının ve Konstantiniye’deki temsilcilerinin iştirakiyle yeni bir kuruluş veya devlet bankası tesis etmek. iki: Buradaki Société Générale temsilcilerine (...) bir pozisyon ve mevcut kurucu hisselerinden pay vererek birleşen tarafların aynı davaya hizmetini sağlamak. Üç: Banka’yı (Osmanlı Bankası) ve Société Générale’i yeni şirkete dahil etmek ve bu çirketi mevzu-u bahis olan herkesin hesabına kurmak, altısı ilk iki kuruluştan, altısı da yeni kuruculardan oluşan oniki kişinin idaresine vermek”, NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 17 Kasım 1868 tarihli mektubu.
8 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 30 Ekim 1868 tarihli mektubu.
9 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) I. Camondo ve Şürekası’ndaki efendilere (Konstantiniye) 29 Aralık 1868 tarihli mektubu.
10 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 20 Kasım 1868 tarihli mektubu.
11 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 6 Kasım 1868 tarihli mektubu.
12 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 24 Ekim 1868 tarihli mektubu.
13 Büyükbabaları, Ali Paşa’ya olduğu kadar uzun seneler devleti idare eden diğer ıslahatçı nazır Fuad Paşa’ya da yakındır. Ancak Fuad Paşa içinde bulunulan 1868 yılında ölüm döşeğindedir ve Abraham kardeçine düzenli olarak Paşa’nın sağlık durumuyla ilgili bilgi vermektedir: “Fuad’ın sıhhatinin gidişatı iyi değil. Rüstem Bey’in, paşanın hastalığını vahim olarak değerlendiren İtalyan hekimlerin konsültasyonlarıyla ilgili bir mektubunu gördüm. Hekimler kışı geçirmesini tavsiye edecekleri yeri Floransa’da kararlaştırılacaklar. Muhtemelen bu yer Nice olacak”, NCMA, Abraham’ın Nissim’e 6 Kasım 1868 tarihli mektubu.
14 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 31 Aralık 1868 tarihli mektubu.
15 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 17 Kasım 1868 tarihli mektubu.
16 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 1 Aralık 1868 tarihli mektubu.
17 Aynı.
18 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 20 Kasım 1868 tarihli mektubu.
19 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 10 Eylül 1868 tarihli mektubu.
20 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 31 Aralık 1868 tarihli mektubu.
21 Söz konusu olan şahıs 1863-1867 yılları arasında Mısır Valisi, ardından da 1867-1879 yılları arasında Mısır Hıdivi olan İsmail Paşa’dır (1830-1895).
22 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 24 Aralık 1868 tarihli mektubu.
23 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 18 Aralık 1868 tarihli mektubu.
24 Tabir D. Landes’a aittir, Banquiers et..., age., s. 278.
25 age., s. 279.
26 Kardeşine yazdığı 19 Şubat tarihli mektubunda, Nissim müzakere şartlarını şöyle anlatmaktadır: “Yarın, Sadık, Alberti ve Osmanlı Bankası sefarette toplanarak, mümkünse Banka’nın imtiyazında tadilata gitmek üzere mutabakata varamaya çalışacaklar, bu hususta mutabakatın kolay olamayacağı kanaatindeyim. Sadik komisyonun ve sübvansiyonun %50 düşürülmesini, buna mukabil %6’dan 500.000 £... (okunmuyor) iptal edip onun yerine ayda 300.000 TL’den ceman 1.800.000 TL’lik %10 ve %1.5 faizli bir kredi ihdas edilmesini talep ediyor. Buna da hükümet altıncı aydan itibaren tahsil edilebilecek tahsisatlar öngörmeli; hesabı sene sonunda tasfiye edip yeni bir hesap açmayı taahhüt etmeli. Bu taahhüt beş sene geçerli olacaktır. Sadik iki hususu birlikte müzakere etmek istiyor ama Banka’nın bu fikirde olduğunu zannetmiyorum. (...) Öte yandan Sadık onlara bu cari hesaba çok ihtiyacım var ve eğer bana bu hesabı açmazsanız başka yere müracaat etmek zorunda kalacağım da diyebilir. Bu durumda aralarında bir ihtilâf çıkmasını muhtemel görüyorum. Malumatın olsun, olup biteni bilahıre anlatacağım.”
27 “Sadık her gün bana tazyik yapıp, kendisine yola çıkmadan önce, en azından demiryolu meselesiyle ilgili geçici bir proje vermemi istiyor”, NCMA, Nissim’den Abraham’a 19 Mart 1869 tarihli mektup.
28 “Komisyonlar, sabit kısım için 20.000 lira mertebesinde muhafaza edildi, ancak istikrazın ödenmesine tatbik edilecek olanlar % 0.5’e indirildi”, Autheman, La Banque... age., s. 39.
29 “Nihayet 500.000 liralık avansın yerine, ceman 1.800.000 Türk lirasını geçmemek şartıyla, ayda 300.000 Türk lirası çekiş hakkı şeklinde kullanılabilecek bir revolving (yani her ödemeden sonra kullanılabilen) açık kolaylığı tanındı. Faiz gayet yüksek olup Fransa ve İngiltere merkez bankalarının ortalama iskonto hadlerinin çok üzerinde, %9.25 olarak hesaplandı”, Authman, La Banque..., age., s. 39.
30 Osmanlı Bankası’nın yanı sıra, bu carî hesap üzerinden krediye Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi ile Oppenheimların başını çektiği bir finans grubu iştirak etmektedir. NCMA, Nissim’in Abraham’a 17 Şubat 1869 tarihli mektubu.
31 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a (Konstantiniye? veya Viyana?) 9 Mart 1869 tarihli mektubu.
32 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 5 Şubat 1869 tarihli mektubu.
33 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 12 Mart 1869 tarihli mektubu.
34 NCMA, Nissim’in Abraham’a (Konstantiniye) 16 Nisan 1869 tarihli mektubu.
35 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 6 Şubat 1869 tarihli mektubu.
36 NCMA, Abraham’ın Nissim’e Temmuz 1869’da yazdığı mektup.
37 NCMA, Nissim’in (Paris) Abraham’a 17 Şubat 1869 tarihli mektubu.
38 Ayni.
39 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (İskenderiye) 28 Aralık 1868 tarihli mektubu.
40 L’Echo de Paris, 16 Aralık 1889.
41 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Kasım 1868 tarihli mektubu.
42 I. Camondo Bankası’nın İstanbul’daki vekilharçları.
43 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 25 Haziran 1869 tarihli mektubu.
44 Ayni, 10 Ağustos 1869.
45 Ayni, 10 Eylül 1869.
46 Ayni, 2 Ekim 1869.
47 Aynı, 14 Eylül 1869.
48 Aynı, 22 Eylül 1869.
49 Aynı, Nisan 1869.
50 NCMA, Abraham’ın mektupları, 2 Ağustos 1869.
51 Aynı, 18 Ağustos 1869.
52 Aynı, 18 Eylül 1869.
53 Aynı, 2 Ekim 1869.
54 “(...) şömine süslemeleri için. Burada kullanabileceğimiz kadar güzel ve büyük olabilecekler mi? Senden ricam yatak odamın eşyalarını da bir görmen. Eğer nakliye parası vermeye değecek kadar iyiyse, lütfen itinayla paketlenmeleri için lâzım gelen talimatı ver (...) Eğer yollatırsan, lavabo takımını dahil etme, hoşuma gitmiyordu zaten, tabiî eğer Regina aksi fikirde değilse. Eğer büyükbaba Zaracha’yı beraberinde metrdotel olarak getirmek isterse, lütfen onu vazgeçirmeyi dene. Burada başka birisini işe aldığımı söyleyebilirsin”, NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 29 Haziran 1869 tarihli mektubu.
55 Dinî kitaplar.
56 NCMA, Abraham’ın 11 Ağustos 1869 tarihli mektubu.
57 Aynı, 13 Eylül 1869.
58 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 6 Ağustos 1869 tarihli mektubu.
59 Aynı, 29 Eylül 1869.
60 Aynı, 23 Haziran 1869.
61 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 10 Eylül 1869 tarihli mektubu.
62 Aynı.
63 Aynı.
64 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 17 Eylül 1869 tarihli mektubu.
65 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 29 Eylül 1869 tarihli mektubu.
66 NCMA, Abraham’ın (Paris) Nissim’e (Konstantiniye) 13 Eylül 1869 tarihli mektubu.
67 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 11 Eylül 1869 tarihli mektubu.
68 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 29 Ekim 1869 tarihli mektubu.
69 NCMA, Abraham’ın Nissim’e 1 Ekim 1869 tarihli mektubu.
70 A. du Velay, Essai sur..., age., s. 287.
71 age., s. 287.
72 age., s. 289.
73 NCMA, Abraham’ın (Paris) Ullman’a (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
74 NCMA, Abraham’ın (Paris) Fernandez’e (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
75 NCMA, Abraham’ın (Paris) Zafiropulo’ya (Konstantiniye) 5 Kasım 1869 tarihli mektubu.
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.