Version classiqueVersion mobile

Camondolar

 | 
Nora Şeni
, 
Sophie Le Tarnec

İkinci Bölüm

Bir Misyon

Texte intégral

Doğu’nun Rothschildleri!

1Bu niteleme sadece bir benzetmeden ibaret değil, dolayısıyla üzerinde durulmaya değer bir konu. Rothschild ve Camondo ailelerinin arasında birçok ortak nokta var. İki aile de sadece banker olup şehirlerine damgalarını vurmakla kalmamışlar, aynı zamanda yeni bir hayır ve cemaatiçi dayanışma kavramına da imzalarını atmışlardır. Paris’te James, Konstantiniye’de Abraham-Salomon’un torunları, Fransa ve Ortadoğu’da tüm XIX. yüzyıl boyunca etkisini gösterecek yeni bir tür hayırseverlik kavramını kurumlaştıracaklardır.

  • * Hayır amacıyla yapılan bağış (–e.n.).
  • 1 E. Roditi, Camondo’s Way, s. 212. Okul ve havra Naziler tarafından yıkılmıştır.
  • 2 age.
  • * * Talmud ve Talmud tefsirleri incelemeleriyle meşgul olan dinî araştırma ve eğitim kuruluşu (-e.n.)

2Abraham-Salomon dindar bir adamdır. Yaptığı hayır işleri, Yahudi şeriatının öngördüğü, tsedakaya* uygundur. Sefalete savaş açar, iki düşkünler evi kurar, yoksullar ve kimsesizler için birçok fon oluşturur. Kamu yararına her girişime kucak açar. Boğaz’da, torunlarının sayfiyeye geldikleri Yeniköy yakınlarında, Büyükdere’de bir havra inşa ettirir. Zamanla hayırseverliği İstanbul’un sınırlarını aşar. Rodos’taki cemaat merkezinin hamiliğini yapar; yine Rodos Adası’ndaki Lindos’ta kendi adıyla anılan “Kadosh Camondo” havrasının ve okulunun yapımını üstlenir.1 Hayır işlerini Yahudi dinine olan bağlılığı yönlendirir. Mesela, Eski Ahit’in cemaate yönelik yorumlarını içeren Mea’m Loez’i2 yeniden yayınlatır. Koyu bir dindar olan Abraham-Salomon, Konstantiniye’den ayrılmadan hemen önce, 1870’te, öldüğünde ruhunun selameti için, ardından dualarını eksik etmeyecek Maghen Abraham Yeşivası’nı** kuracaktır. Hasköy’de kâgir bir binada kurulan okulda altı haham görevlidir ve Abraham-Béhor ölmeden önce kendilerine son derece kesin talimatlar bırakmıştır.

  • * * “Kutsal cemiyet” anlamını taşır ve definden önce ölülerin yıkanmalarından sorumludur (–e.n.).
  • * ** Cemiyetler (-e.n.).
  • 3 M. Graetz, Les Juifs en France au xixème siècle. De la Révolution française à l’Alliance israélite (...)
  • 4 age., 68

3Bu arada Paris ve Londra’da da, bankacılık sektörünün Yahudi seçkinleri, aynı Abraham-Salomon gibicemaate karşı dayanışma görevlerini Yahudi geleneği çerçevesinde yerine getirmektedirler. Cenaze işleri kuruluşu Hevra Kadişa,** bir yardımlaşma agi olan Hevroth’un*** dayanak noktasını oluşturur. Tsedaka dinî kural olarak yoksullara, hastalara ve yetimlere yardımı emretmektedir.3 Toplum içinde eşitliğin kazanılması ve Napoléon reformları, Fransız Yahudi cemaatinin ilerigelenlerinin hayır işlerine bakış tarzını değiştirmemiştir. En azından ani bir değişim olmamıştır. Hayır işleri, Fransız Devrimi’nden sonra da Yahudi cemaatinin başta gelen değerleri arasındaki yerini korumuştur. Bununla birlikte, bu hayır işlerinin gönüllülerί arasında, XIX. yüzyıl başında Avrupa’nın her yerinden Paris’e akin eden bankerlerin oluşturduğu yeni para aristokrasisi mensuplarına daha pek rastlanmamaktadır. Hayır cemiyetlerinin faaliyetleri, cemaatin hayır işlerini dine bağlılıklarının doğal bir uzantısı olarak üstlenen “eski kafa Yahudiler” tarafından yürütülmektedir. Diğerleri, Fouldlar, Worms de Romillyler, Cerfberrler Cemaat Kurulu’nda koltuk sahibi olmakla birlikte en ufak bir gayret göstermemektedir. Hatta yöneticilik görevini bile kendilerine layık görmemektedirler. “Onlar Champ-de-Mars yarışlarını, Carrousel’in rövülerini ya da Fas demiryolu inşaatının yeni ihalesinin borsada sebep olduğu heyecanı tercih ederler.”4

  • 5 Bu bütçe 1843’te 50.820 franktan, 1853’te 133.274 franka yükselir. Bkz. M. Graetz, Les Juifs... age(...)

4Bu durum ilelebet devam etmeyecektir. Önemi hemen kavranamayan bir olay bu Yahudi eşrafının yaşam tarzını kökünden değiştirecektir: James ve Betty de Rothschild’in çocuklarının özel hocası Albert Cohn 1843’te Hayır Komitesi’ne girer. Cohn, Baron’un hayır işleri konusundaki menfaatlerini ve tercihlerini temsil etmektedir. Bu olayla, Hayır Komitesi’nin faaliyetleri ani bir gelişme gösterir; Komite’ye yeni bir ruh gelmiştir. On sene iginde bütçe üçe katlanır.5 Yahudi bankacılığının kreması tek bir vücut halinde Rothschild’in yanında, Komite’ye katılır. Artık Perreireler, Miresler, Javaller, Koenigswaterler, Anspachlar, Crémieuxler, Goudchauxlar ve diğerleri Komite üyesidirler. Hep beraber bağışlarda bulunurlar, havralar, hastaneler inşa ettirirler.

  • 6 M. Graetz, Les juifs..., age.

5Böylece Rothschildler, “toplum içinde itibarlı bir konuma ulaşmak için kendilerini taklit eden ekonomik bir elitin, yükselen Yahudi burjuvazisinin, yaşam düsturlarının kurumlaşmasına” katkıda bulunacaklardır.6 Bu ilk yol ayrımından sonra, Yahudi hayır kurumları artık okullar ve hastaneler açarak modern anlamda hayırseverlik faaliyetlerinde bulunacaktır. Faaliyet alanları ülkenin sınırlarını aşar. Bütün dünyadaki Yahudilere yardımı, gerileme gösteren Yahudi cemaatlerinin hayat şartlarını düzeltmeyi kendilerine ilke edinirler. Bunlar daha ziyade Şark’taki cemaatlerdir ve onları yeniden eski düzeylerine kavuşturmanın yolu kendilerine Batılı bir eğitim vermek, Batı bilimlerini ayaklarına götürmektir. İşte Rothschildlerin yolu Camondolarla bu noktada kesişir.

  • * Hıristiyan Yahudi düşmanlığının ana temalarından bir. Bu iddiaya göre Yahudiler Fısıh bayramında ha (...)

6Albert Cohn’un Yahudilik anlayışı Rothschild ailesinin fikirlerini yansıtmaktadır ve aile Cohn’a genel olarak bütün dünyada, özel olarak da Osmanlı İmparatorluğu topraklarında hayır işlerine girişmesi için vekâletini verir. Ailenin cemaatlere yönelik faaliyetleri, Konstantiniye ve İskenderiye’den geçen ve Roma’dan Kudüs’e kadar uzanan bir eksen üzerinde gelişecektir. Cohn İstanbul’a ilk defa 1854’te gelir. Sadrazam Ali ve o zaman Hariciye Nazırı olan Fuad Paşalar tarafindan kabul edilir. Cohn’un Camondolarla teması hemen meyvelerini verir. Aynı zamanda Baron’un temsilcisi olan doğulu banker, Hasköy’de, Abraham-Salomon’un Clara’yı eş olarak kabul ettiği bu Haliç mahallesinde, birlikte bir okul açmaya karar verir. Okul Cohn’un kiraladığı bir evde açılır ve ilk sene yüzyirmialtı öğrenciye eğitim verir. Cohn, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki hareket serbestisi, projelerini gerçekleştirmekteki kolaylıklar karşısında hayretlere düşmüştür. Lettres de Palestine’de (Filistin Mektupları, –ç.n.) şöyle yazmaktadır: “Diğer Şark ülkelerinde, Konstantiniye’de, İzmir’de, İskenderiye’de de okullar kurdum ve tahmin ettiğimden çok daha az engelle karşılaştım.” Türk yetkililerin bu girişimlere gösterdikleri kolaylıklar, bu projelerin, Bâbıâli’nin, İmparatorlukta yer alan cemaatlerin yönetimlerinde reformlara gidilmesi yönündeki iradesiyle örtüşmesiyle açıklanabilir. Cohn’un Türkiye ziyareti, Tanzimat hareketinin ikinci aşamasını oluşturan Islahat Fermanı’nın üstüne gelmiştir. Alphonse’un da bu ziyaret vesilesiyle payitahtta bir banka kurmayı amaçlayan babasının teklifini getirdiğini görmüştük. Yeni ferman bir kere daha Rotschildlerin işine gelecektir. Cohn, Ya-hudi, Rum ve Ermeni milletlerinin idari yapılarını yenilemelerini öngören fermanı öne sürerek, Yahudi cemaatinin sorumlularının toplanmasını talep eder. Genel Kurul’un toplanmasını gerektiren bir olay daha olmuştur: İstanbul’un zaten gergin olan havası, yeni bir kan iftirasıyla* çalkalanmaktadır.

  • 7 Islahat Fermanı’nın hazırlanma safhasıyla ilgili olarak bkz. N. Şeni, Marie et Marie... age.

7Ama konuya geçmeden önce 1856 Şubat ayı üzerinde durmakta yarar var. Kırım Savaşı yeni bitmiştir, taraflar Paris’te barış görüşmelerini sürdürmektedirler. İstanbul’da ıslahatçı nazırlar, Şeyh-ül İslam, Fransız Sefiri Edouard Thouvenel ve İngiliz Sefiri Lord Stratford Canning, harıl harıl yeni reformlar manzumesini hazırlamaktadırlar. Αmaç, alınan idari kararları, Paris müzakerelerinden önce davranarak barış antlaşması imzalanmadan ilan etmektir. Özellikle, büyük bir ümitle dağılmasını beklediği Osmanlı İmparatorluğu’nun meşru varisi iddiasındaki Rusya’nın önünü kesmek gerekmektedir. Elçiler ve Osmanlı nazırları sonuçta 18 Şubat fermanını ilan ederler.7 Ferman, daha önce Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilan ettiği bütün Osmanlı tebâsının eşitliğini ve haklarını teyid etmektedir. Ayrıca yeni bazı ilkeler de getirmektedir. Bundan böyle, higbir din ayrımı olmaksızın, bütün Osmanlı tebâsı her türlü memuriyet haklarından faydalanabilecek, askerî okullara girebilecektir. Bu fermanın önemli bir özelliği de İmparatorluğun sadece dinî azınlıklarına eşit haklar vermekle kalmayıp, azınıklar arası sıralamada, Yahudilerin Rumlar ve Ermeniler karşısındaki eşitsizliğine son vermesidir.

  • * Yahudi halkının Mısır’dan çıkışını, kölelikten kurtuluşunu simgeleyen ve Mart-Nisan aylarında kutla (...)
  • 8 L’univers israélite, Nisan 1856, s. 371.

8Bu son husus dikkat çekmekten geri kalmaz. Fermanın ilanından sadece üç gün sonra, İstanbul, tarihinin en büyük çocuk katli iftirasıyla sarsılır. Otuz kadar Yahudi ailenin oturduğu Cibali semtinden yükselen dedikodular abartılarak büyür; bir çocuk kaybolmuştur ve bu çocuk şiphesiz Fısıh Bayramı’nda* kurban edilmek üzere Yahudiler tarafından kaçırıdmıştır. Dedikodular galeyana dönüşür. Olayların tanığı, –Camondo-Rothschild ikilisinin kurduğu– Konstantiniye Yahudi Okulu’nun müdürü Mösyö Brunswik gelişmeleri şöyle anlatmaktadır: “Olay yerine, Konstantiniye köprüsüne geldiğimizde, gelip geçen Yahudileri taciz eden, Rum, Ermeni ve Türklerden oluşan bir kalabalıkla karşılaştık. Sözkonusu evin önü tıklım tıklımdı. Hepsi bir ağızdan bağırıyor, küfür edip lanet okuyorlardı; kimisi de evi taşlıyordu. Sabahtan on kadar Korfulu Yahudi, dindaşlarına bu kötü günlerinde yardıma gelmişlerdi, çığrından çıkmış bu kalabalığa kafa tutmaya çalışiyorlardi; birkaç kavas evin kapısını tutuyor, giriş çıkışa müsaade etmiyordu . Evin penceresinden yarı beline kadar sarkan gözü yaşlı kadınlar hane halkından altı kişinin dün akşamdan beri hapiste olduğunu ve dün öğlenden beri çocuklarıyla aç kaldıklarını söylüyorlardı.”8 Brunswik, derhal Camondoların yakını olan hekim Mösyö de Castro’ya gider. Günlerden cumadır ve bütün devlet büroları kapalıdır. İki adam dehşet ve ümitsizlik içinde kıvranmaktadır.

  • 9 age.

Tanrı’ya şükür, aklımıza bir çıkar yol geldiğinde saat sabah beş olmuştu. Pera’ya gidecektik, Mösyö de Castro, Lord Canning’in malikânesine, ben de Baron de Rothschild’e. Baron bana Ekselansları Fuad Paşa’nın kalem müdürü Rüstem Paşa’ya teslim edilmek üzere bir mektup verdi. Lord Canning de Dahiliye Nezareti’ne bir drogman yolladı...9

9Olaylar, çocuğun, akrabalarından birinin evinde ortaya çıkmasıyla son bulur.

Abraham-Béhor de Camondo (1829-1889) Nissim-de-Camondo Müzesi

10Bu sıradan ama bir o kadar da müessif olaydan birkaç gün önce, bir Rum karşılaştığı bir Osmanlı yöneticisine şu sözleri sarf etmiştir: “Türkler karşısındaki aşağı konumumuza bir itirazımız yoktu, ama bizi Yahudilerle eşit konuma getirmek şart mıydı?” Bu memnuniyetsizlik herhalde en iyi Cibali olayının tezgâhlanmasıyla ifade edilebilirdi.

11Sonuçta Cibali olayının ertesi günü Yahudi cemaatinin sorumluları toplanırlar. Alphonse toplantıda hazır bulunur. Toplantıya katılması alınan kararların meşruiyetini kuvvetlendirecektir. Alınan kararlar, Hahambaşı tarafından yayınlanan ve cemaatin muhtelif kurumlarına yollanan bir genelgeyle ilan edilecektedir. Bu kararlar İstanbul’daki Yahudi iş ortamları için bir dönüm noktası olacak ve Abraham-Salomon ve ahvadına büyük sorumluluklar yükleyecektir. Camondolar çok ağır bir görevle karşı karşıyadırlar. Genelge, cemaat işlerinin yürüütülmesinde neredeyse bütün yetkiyi Camondolara vermiştir. Bu kadar ağır bir görevdir sözkonusu olan. Ayrıca bir de kutsal misyon yüklenmiştir Camondolara: okul kurma görevi. Ayrıntılara girilidiğinde, okulların yoksullar için ücretsiz olması, Fransızca, Rumca ve İtalyanca öğretmesi de öngörülmektedir. Türkçe bütün okullarda zaten zorunlu derstir.

12Bu misyonun en ateşli savunucusu, Camondoların en büyüğü Abraham-Salomon’un torunu, Abraham-Bénor olacaktir. Aslında, bunun için gerekli bütün şartlar hazırdır: genç adamın geçmişi, kişisel nitelikleri onu zaten bu yeni toplum önderliği kavramının en kuvvetli adayı haline getirmektedir. Albert Cohn’un Türkiye’ye ilk gelişinde, Abraham-Béhor daha yirmibeşinde genç bir delikanlıdır. Babası hâlâ hayattadır ve gayet sakin, ölçülü bir hayat sürmektedir. Hayranlık ve biraz da çocuksu bir saflıkla “büyükbabacığım” diye hitap ettiği dedesi ise yetmiş yaşına merdiven dayamıştır. Abraham-Salomon son derece canlı ve sıhhatli bir adamdır ama eski nesildendir. Bütün Pera sakinleri gibi İtalyanca’yı büyük bir rahatlıkla konuşurken, Fransız-ca’nm F’sini bilmez. Oysa Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırlarını zorlayan eğitimde hayırseverlik hareketi, Fransız Devrimi’nden muzaffer çıkan Fransız Yahudiliği’nin bir meyvesidir. Abraham-Béhor ise mükemmel bir Fransızca konuşmaktadır, Onun Fransızcası, fazladan öğrenilmiş siradan bir dil değildir, iyi eğitimli herkesin gözler önüne sermekle mükellef oldugu bir yetenektir. Özel hayatında bu dili kullanmakta, bankacılığın karmaşık kavramlarının anlaşılması için gerekli olan nüansları bu dilde bulmaktadır. Kardeşiyle sırlarını paylaşırken, ona bir konuda danışacağı ya da bilgi vereceği zaman veyahut sevgisini dile getirirken Fransızca’yı kullanmaktadır. Bazı cümle kuruluşlarına, kelimesi kelimesine tercümenin anlaşılmaz hale soktuğu, Türkçe bir deyim ya da Yahudi İspanyolcası’ndan yapılan bir atasözü alıntısı sızmaktadır gerçi. Fransızca imlası çoğu zaman mükemmel olmaktan uzak ama bir o kadar da sevimlidir. Karısı Regina ise Fransızca’yı bir virtüoz gibi kullanmaktadır. Konuşma üslubu son derece seviyeli, kelime haznesi zengindir.

13Alphonse de Rothschild ve Abraham-Béhor aynı kuşağa mensupturlar. 1856’da İstanbul’da karşılaştıklarında Alphonse yirmidokuz, Abraham-Behor yirmialtı yaşındadır. Ηâlâ vakur babalarının gölgesinde yaşayan bu gençlerin ilk karşılaşması acaba nasıl olmuştur? Alphonse koltugunun altında, emek ve eğitim yoluyla ulaşılacak kapsamlı bir “yeniden canlanma” projesiyle gelmiştir. Abraham-Béhor ise Aydınlanma Çağı’nın adamıdır. Dindaşlarının içinde bulunduğu durum ona utanç vermektedir. Sadece yoksul olmakla kalmayıp, kendilerini tamamıyla tecrit ederek, yalnızlığa, unutulmaya mahkûm bir hayat sürmektedirle. Dört yüzyıl önce Katolik Kraliçe İzabella’nın ülkesinden kaçarken çıkınlarında getirdikleri İspanyolca, onları bugün dünyadan koparmaktadır. Abraham-Behor’a göre bu cemaate eski canlılığını kazandırmanın yolu yabancı dil öğretiminden geçecektir. Bu fikrini, büyükbabasının Rothschild’lerin temsilcisiyle birlikte kurdukları okulun yönetimini üstlendiğinde dile getirir.

  • 10 NCMA, yazışmalar, 1875.

Öğrencilerimizin, temel coğrafya bilgilerini aldıktan sonra, büyük bir ihtimalle herhangi bir meslek icra edeceklerinden, anavatanları Türkiye ile igili bilgilerini geliştirmeleri son derece büyük bir önem taşımaktadır. Bu bağlamda Türk dilinin öğretimine, bu ülkede doğup bu ülkede yaşamak mecburiyetinde olan öğrencilerimiz için başta gelen dersler arasında yer alan bu dersin yakından takip edilmesine de büyük önem vermekteyim.10

14Ülkenin resmî dili, cemaati bu tecrit halinden çıkarabilecek, kapılarını açabilecek ve bu dil hapsinden kurtarabilecek tek araçtır. Abraham-Béhor, Türkçe’nin öğretilmesiyle, dindaşlarının itibarlarını yeniden kazanmaları ve bir nevi siyasi erginliğe kavuşmaları umudunu beslemektedir. Düşüncesi dindaşlarını vatandaşlık yoluna sevketmektir. Osmanlı İmparatorluğu’nun yapamadığını gerçekleştirir: okullara ortak bir müfredat koyarak ve resmî dil öğretimini yaygınlaştırarak azınlıldarı “millîleştirmek”. Aydınlanma Çağı’nın evrenselliğini taşıyan ve bu yüzyıla damgasını vuran Yahudiliğe bağlayan Fransızca ise, bu “yeniden canlanma” nın yaşanacağı dildir tabiî olarak.

15Abraham-Béhor Osmanlı Yahudilerini, cemaat okullarında Türkçe öğretilmesi konusunda uyaran ilk kişi değildir. Bu şeref İngiliz banker Moses Montefiore’ye aittir. İlk Osmanlı Islahatlarının ilanından birkaç ay sonra, 1840’ta, Şam’da patlak veren bir Fısıh kurbanı olayı bütün Avrupa Yahudilerini heyecanlandırır. Ortadoğu’ya derhal Adolphe Crémieux (o sırada Fransa Yahudi Cemaati Kurulu başkan yardımcısıydı), Sir Montefiore ve Fransız şarkiyatçı Salomon Munk’tan oluşan bir heyet yollanır. Heyet amacını kısa sürede gerçekleştirip hapse atılan Yahudiler serbest bırakıldıktan sonra, Moses Montefiore padişahtan Fısıh kurbanı iftirasının gerçekdışı olduğuna dair bir ferman alır.

  • * Yahudiliğin Tevrat sonrası döneme ait Torah (Tevrat) ya da Yahudi Şeriatı’nın gerçek yorumu sayılan (...)
  • * * Tevrat’ın Yahudi İspanyolcası’na tercümesinde kullanılan litürjik dil (–e.n.).

16Bu ziyaret vasıtasıyla Osmanlı Yahudilerinin cemaat örgütlenmelerini içeriden değiştirmeye yönelik ilk girişimleri de gerçekleşmiş olur. Crémieux zaman kaybetmez ve Kahire’de olsun İskenderiye’de olsun, gittiği her yerde Avrupaî tarzda bir eğitimin uygulanmasının gerekliliğini vurgular. Montefiore dönüş yolunda Konstantiniye’ye uğrar ve bir havraya bitişik üç sınıftan oluşan geleneksel bir okulu ziyaret eder. Üç yaşla oniki yaş arasında ikiyüzelli çocuk bu sınıflara doluşmuşlar, İbranice öğrenip Talmud’un* bölümlerini Ladino’ya** çeνirmektedirler. Montefiore taviz vermez: bu örnekten yola çıkarak yerel eşrafın dikkatini Türkçe’yi ihmal etmenin anlamsızlığına, bütün enerjilerini geleneksel eğitim üzerinde yoğunlaştırmanın saçmalığına çeker. Katibi, şarkiyatçı Loewe, Galata’daki havrada, saatler süren bir tartışmada, hararetle Türkçe ve Avrupa lisanlarını birlikte öğreten bir eğitim sisteminin yararlarını savunmuştur. Montefiore, Haham Moşe Fresco vasıtasıyla da, bundan böyle cemaatin bütün eğitim kurumlarına Türkçe öğretmeni alınması için bir bildiri yayınlatır. Bu bildiri Osmanlı hükümeti tarafından 1890’da yürürlüğe konulur.

17Ve 1923 yılında Cumhuriyet’in ilanına kadar, okullar istedikleri dilde eğitim vermeye devam edeceklerdir. Böylece, Bâbıâli’nin, İmparatorluğun bütün tebâlarına uygulanacak ortak bir dil ve müfredat kabul ederek azınlıkları “millîleştirme”ye yönelik herhangi bir politika geliştirememesi sonucunda, Osmanlı Yahudilerinin vesayetten kurtulması ve vatandaşlık kavramıyla tanışabilmeleri işi Avrupalı Yahudilere ve Abraham-Behor’a düşmüş olacaktır. Montefıore-Crémieυx heyetinin seyahati sayesinde Batılı Yahudiler, Doğu Yahudilerini yeniden keşfetme imkânını bulurlar. Bu seyahatten sonra Batılı Yahudiler, Rothschildlerin hayırseverlik girişimlerinin ve Alliance Israélite Universelle’in faaliyetlerinin modellerini oluşturduğu bir dayanışma örneği göstereceklerdir.

18Abraham-Behor’un girişimi bu reformcu duyarlılık sayesinde destek bulacaktır. Yahudi kurumlarının genel kurul toplantısından ve Alphonse de Rothschild ile karşılaşmasından sonra, zamanının ve mali kaynaklarının büyük bir kısmını bundan böyle İstanbul Yahudi cemaatinin dil ve meslek yapısını değiştirmeye vakfedeceğini anlamıştır. Ama henüz bu davanın kişisel bir mesele, onun ötesinde kişisel bir mücadele olacagının farkında değildir! Camondo’nun inisiyatifleri sonucunda, cemaatin, okullar konusunda amansız bir kardeş kavgasına sürükleneceğini ve bu ihtilafın Konstantiniyeli Yahudileri uzun yıllar böleceğini de tahmin edemez...

19Abraham-Behor’un bizzat tavır alması ve eğitim konusuna olan ilgisi, cemaatin kurumları değişime uğradıkça belirginleşecektir. 7 Mart 1856 genelgesinin de teşvikiyle, Camondoların Yahudi kurumlarındaki ağırlığını teyid eden iki yeni komite kurulur. Birinci komite, Fransız modeline çok yakın bir Cemaat Kurulu tesis etmektedir: 1808 Napoléon reformları, Fransa Yahudilerinin merkezî Paris’te bulunan idaresini, “Museviler arasında en etkili ve en tavsiyeye şayanlar arasından seçilmiş” eşraf mensuplarına, yani Rothschildlere, Fouldlara, vs. teslim etmişti. İstanbul’daki komite ise “saygın ve aydın erkekler ile ülkede uzun süredir ikâmet eden Frenk Musevilerinden” oluşmaktadır. “Frenk” deyiminin kullanılmasıyla bütün güçlerin Camondoların ve yakınlarının elinde toplanması sağlanacaktır... XIX. yüzyılda, bu deyim Türkiye’de yerleşik Avrupalılar için kullanılmaktadır. İmparatorluk topraklarında kök salmış bu aileler Fransız, İngiliz ya da Avusturya tebâsındadır. Trieste maceralarından sonra Camondolar da Avusturya’nın himayesinde kalmışlardır. Bu da onlara bir nevi toprakdışılık konumu vermiş ve Konstantiniye Yahudilerinin kendilerini franco tabiriyle tanımlamalarına neden olmuştur. Bu tanımlamaya Veneziani, Fernandez, Castro, Piperno ve Tedeschi aileleri de girmektedir. Bütün bu aileler Abraham-Salomon ve torunlarının yakınlarıdır. Bankerlik içinde yoldaş, okul savaşında müttefik olarak genellikle Camondolarla kader birliği yapmışlardır. 1856 genelgesiyle kurulan ikinci komitenin yönetimi de onlara verilir. “Altı üyeden oluşan bu komitenin üyeleri, tavsiyeleriyle yardımcı olabilecek bilgi birikimine sahip Frenk Yahudilerinden ve okulların bakım giderlerini karşılamanın yollarını geliştirecek yerel Yahudilerden seçilecektir.” Frenklerden oluşan bu grup kutsal bir misyonu, okulların kurulması misyonunu üstlenecektir!

  • * kadın başlığı (–e.n.).

20Abraham-Behor’a göre yeni okullardan sorumlu olan bu komitenin terkibi büyük bir nimettir. Zira komite üyelerinin hepsi ailenin dostlarıdır. Zihniyetlerini, eğilimlerini gayet iyi bilmekteydi. Doktor de Castro ve Mösyo Fernandez gibi isimler daha şimdiden eğitim seferberliğinin ateşli savunucularıdır. İki sene önce Cohn’u ağırlamışlar, atılan ilk büyük adımda, Hasköy okulunun kurulmasında yer almışlardır. 1856’nın Mart ayına gelindiğinde, artık ilk girişim bu okulun kamu okuluna dönüştürülmesi ve böylece eğitim reformunun herkesi ilgilendiren bir konu olduğunun vurgulanması olacaktır. Çocukların yerde oturup İbranice dualar okudukları Balat ve Ortaköy’deki “Talmud Torah”larla* taban tabana zit eğitim yöntemleri kullanan bu yeni kurum, öğrencilerin akınına uğrar. Ancak yeni taleplere de cevap verebilmek gerekmektedir, fakat cemaatin ianeleri yetersiz kalmaktadır. Abraham-Béhor ilk bağışını 1858’de yapar. Geniş bir bina hibe ederek, okulun buraya taşınması ve ellisi yatılı olmak üzere, dörtyüz öğrenciye hizmet vermesini sağlar. Artık, memnuniyetini ifade eden bir sahiplenme duygusuyla “okulum” dediği bu kurumun başarısı ve yaşaması için verdiği mücadele, Abraham-Behor’un İstanbul cemaatiyle dayanışmasının ana eksenini oluşturacaktır.

  • 1 2 Cohen mektubunda “Konstantiniye cemaatinin Mösyö Camondo’nun alicenaplığına borçlu olduğu” dörtyü (...)

21Rothschildlerin okulun kurulma aşaması tamamlandıktan sonra yonetimle ilgilenmediği düşünülebilir. Ama öyle olmamıştır. Albert Cohn, 1858’de Türkiye’ye geri gelir. Hasköy okulunun “gelecek vaad eden başarılarını” yerinde görmek üzere, debdebeyle Haliç kıyısına gider. Okul reformunun taraftarları, doktor de Castro, okulun Fransız müdürü ve Abraham-Béhor kendisine eşlik etmektedir. Cohn, raporunda, karşılaşılan sorunların okulun bu seneki çalışmalarını etkilediğini yazmakta ve kıskançlıktan kaynaklanan sebeplerle eğitime gereksiz yere ara verildiğini vurgulamaktadır.12 Cohn öğretmenler arasındaki bu önemsiz sürtüşmelerin, aslında birkaç sene sonra İstanbul Yahudi cemaatinin dengelerini altüst edecek bir savaşın habercisi olduğunu anlayamaz. Sözkonusu olanın kıskançlık değil imkânsız bir paylaşım olduğunu da anlayamaz. Yeni pedagojik yaklaşimlar, Fransizca ve Türkçe eğitimine verilen öncelik, toplum içindeki konumları gitgide önem yitiren öğretim işlevleriyle belirlenen küçük hahamların hoşuna gitmemektedir. Hahamlar mücadelede kararlıdırlar. Camondolar ve Hasköy okulu bir numaralı hedefleri haline gelir. Saldırıya geçmek için her şeyi bahane ederler. Peki kimdir bu küçük hahamlar?

  • * kadın başlığı (–e.n.).
  • 1 3 L’Univers israélite, Temmuz 1862, s. 500-501.

Bir gün birisi cemaatte kafasında bir boneta* ile görülür, adam kendini haham ilan etmiştir ve dolayısıyla da yetkileriyle hahambaşına denk olduğunu iddia eder; ama Bâbıâli’ye bile biat etmediği için, aslında onun üzerindedir; evlendirme, boşama, aforoz etme ve aforozu affetme yetkilerine sahiptir. Bonetalıların bir çoğu Talmud hakkında engin bilgi sahibidirler (...) bundan son derece memnunuz; ama bunların yanısıra kimisi de cehaletlerinin enginliğiyle bilinirler. (...) Bunları birbirlerinden ayırmaya yarayacak herhangi bir kıstas da yoktur.13

  • 1 4 age.

22Fransa’nın aydın Yahudileri için, bu küçük hahamlar, “Türkiye’deki Musevi milletinin uyuşukluğundan çıkarılmasının”14 önünü kesen gerçek bir felakettir.

23Camondolar ve yakınları neyle suçlanmaktadır acaba? Cemaat Kurulu başkanı Abraham-Salomon “despot” un biridir, “mutlak hükümdar” gibi davranmaktadır! Kararları hep fevrîdir, “hiçbir zaman da kimseye danışmaz”. Aforoz edilmeyi haketmiştir!

24Aforoz kelimesi bir kere telaffuz edilmiştir. Telaffuz edilir edilmez de dillere düşer. Herkesin dilinde bu tehdit dolaşmaya başlar. Ve nihayet elebaşları, haham Akriş, tehdidi eyleme geçirerek, debdebeli ve barok bir üslupla geri dönüşü olmayan sözü söyler. Devrin basınınından, 1862 Kasımı’nın bir cuma gecesi, hahamın, Abraham-Salomon’un Yeniköy’deki muhteşem yalısına geldiğini öğreniyoruz. Haham Akriş merdiveni aydınlatan heykel şeklindeki iki apliği görünce, bastırılmaz bir öfkeye kapılır. Hiddetinden, önüne geleni bastonuyla kırar döker. Abraham yalnız değildir ve misafiri de bizzat Vezir Fuad Paşa’dır! Gürültüyle irkilen iki adam merdivenin başına koşarlar. Abraham-Salomon’u gören Akriş “Seni afaroz ediyorum!” diye haykırır . Bu davetsiz misafir, nüktedanlığı dillere destan vezirin yüzünü karartır. Fuad Paşa meczup hahamın hemen hapse atılmasını emreder.

25Son derece şaklabanca gelişen bu sahne, sinirleri yatıştırıp gerginliği düşürmek şöyle dursun, gitgide dramatikleşen bir olaylar zincirinin ilk halkasını oluşturur. Camondo ailesi mensupları bu lüzumsuz tırmanışı çaresizce izlerler. Akriş’in hapse atılması, “birkaç bin kişilik” taraftarını, önderlerinin serbest bırakılması talebiyle harekete geçirir. (...)

  • 1 5 Kudüs tapınağının yıkılması anısına söylenen ağit.
  • 1 6 Archives israélites, 1 Eylül 1863, s. 744.

İstidalarını padişaha kendilerine mahsus bir üslupla sunarlar: Sarayın ön cephesinde kendilerini yerlere atıyorlar ve gözyaşları iginde Tişe be av kinoth’u söylüyorlardı.15 (...) Sadık kullarının döktüğü gözyaşları karşısında duygulanan Haşmetli, istidalarını almak üzere bir mabeyinci yollar ve dileklerini yerine getirir.16

26Bu mücadeleden bıkan Fuad Paşa durumu kesinliğe kavuşturmak üzere bir yüksek mahkeme kurdurur. Ve ardından da, kimilerinin tasvip, kimilerinin redettiği haham atamalarını, aziller izler. Bu mücadele yüzünden, Bâbıâli, okul savaşına ara verildiği 1863-1908 döneminde bile, bir hahambaşı atayamamıştır.

  • 1 7 Archives israélites, 1863, c. 24, s. 225.

27Bu ihtilâf Camondoları yormuş, bunaltmış, bıktırmıştı! Sonunda teslim olurlar. Βâbıâli “gerici Musevi partisinin zaferini ve en saygın adamların dışlanmasını onaylamış; fiilen, saygın bir ailenin bir ferdini hedefleyen bu yasakla, Yahudi müesseselerinin başkanlığına yabancı uyrukluların getirilmesini men etmiştir (...) Ve işte, şimdilik de olsa, ilerleme mücadelesi kaybedilmiş Hasköy, Pera’ya galip gelmiştir!”17 Kararın birinci dereceden muhatapları olan Abraham ve Nissim, Cemaat Kurulu’ndaki görevlerini terk ederler, ancak eğitim misyonlarına devam ederler ve... yeni bir cemaat kurarlar! Kendileri için biçilmiş kaftan bu cemaat: Comunità israelitico-italiana di İstanbul’dur.

Konstantiniye’deki İtalya

  • 1 8 MA, Camondo fonu, 1, AQ.

28İstanbul İtalyan Yahudi Cemaati’nin resmen kurulduğu 1862 yılında, İtalya kendi birliğini kurar. Her halükârda birleşmiş olsun ya da olmasın bu ülke Camondolar için her zaman sığınılacak bir yer olmuştur. Haim de, bundan bir asır önce Reis Efendi tarafindan sınırdışı edildiğinde, derme çatma bir tekneyle buraya iltica etmiştir. Abraham-Salomon sığınağı ve himayeyi, seçtiği bu yeni köklerinde bulur. Bu kökler şimdi de torununun eğitim projesine hareket serbestisi sağlayan kurumsal bir temel sunmaktadır. İtalya’ya duyulan bu bağlılık pragmatik bir bağlılık mıdır acaba? Daha ziyade duygusal bir bağlılıktır. Bu bağlar hayal ürünü değildir. Trieste’de geçirdikleri seneler izlerini bırakmış, yeni bağların kurulmasına önayak olmuştur. İtalyanca ailenin kullandığı dillerden biridir. Örneğin, I. Camondo Bankası’nın emlâk işlemlerinin kaydedildiği yevmiye defteri, 1858’den 1866’ya kadar İtalyanca tutulmuştur. Defter, daha önce, 1833’den 1858’e İbranice tutulmuştu. 1866’dan itibaren de Fransızca tutulmaya başlar.18 Bu tuhaf tarihçeden ortaya çıkan, İtalyancanın, cemaat dili İbranice ile evrenselliğin dili Fransızca arasında yer aldığıdır. Bu açıdan bakıldığında, Osmanlı Yahudilerinin konuştukları dil, cemaat mahallesinden çıktıkları andan bugüne ne kadar süre geçtiğini belirlemeye yarayan bir araçtır.

  • 1 9 Levantenler ve Peralı Magnifica Communita’nın ahfadı için bkz. N. Şeni, “Devenir levantin: Straté (...)

29İtalyanca’ya, Pera sokaklarını çınlatan “lingua franca”ya sadık kalan sadece Abraham-Salomon ve ailesi değildir. Levanten mahallesi, yabancı sefaretler ve temsilciliklerinin mekânı kozmopolit Pera, eski bir Ceneviz kolonisi olduğunu unutmamıştır. XVIII. yüzyıla kadar, “Magnifica Comunita” yı (Muhteşem Cemaat) oluşturan, bu ilk Cenevizliler’in torunları, –hizmetkârlar dahil– takribi altıyüz kişi, atalarının debdebeli hayatlarını sürdürmeye devam ediyorlardı. Bununla birlikte, varlıklarını idame ettirebilmekiçin, Osmanlı İmparatorluğu’na drogman olmak da, silah satmaya gelmiş İngiliz, Avusturya ya da Fransız tebâsı bu Frenklerle ittifaka gitmek zorunda kalmak da onlara ağır geliyordu. Cenevizlilerin torunlarının çocuklarıyla evlenmek bu maceraperest Avrupalılara Konstantiniye’de kök salma imkânı veriyordu.19 XIX. yüzyılda, Paris’in Βâbıâli nezdinde itibarının artmasıyla Fransızca, İtalyanca ve Rumca’yı Pera meyhanelerinden uzaklaştıracak ve mahallenin yarıresmî dili olarak kendini kabul ettirecektir.

  • 2 0 Avusturya Sarayı’nda çekilmiş bir fotoğrafta gelini Esther görülmektedir. Lake bir paravanın önün (...)
  • 2 1 M. Franco, Essai sur l’histoire des israélites de l’Empire ottoman, age., s. 170.

30İtalya, Camondoları keşfeden, onlara asalet ünvanı veren ülkedir. Ülkenin birliğinin sağlanmasından birkaç yıl once, 1854’te, Venedik hâlâ Habsburg hanedanının elindeyken ve Camondolar Avusturya tebâasındayken, Abraham-Salomon bütün ailesiyle20 Viyana’ya, İmparator François-Joseph’e evliliği vesilesiyle tebriklerini sunmaya gidecektir. Bu seyahatte, Konstantiniye’deki Avusturya cemaatini temsil etmektedir ve bu sıfatıyla Franz Josef Nişanı’nın Şövalye mertebesiyle taltif edilir. Yine bu vesileyle, kendisine Viyana Şehri’nin fahrî vatandaşlığı verilecektir.21

  • 2 2 M. D. Sturdza, Grandes familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople, s. 599.
  • 2 3 “Hayırseverlik ve vatanperverliklerinden dolayı bazı Piemonte’li ailelere asalet unvanı veren II. (...)
  • 2 4 Nisan 1867 tarihli kararname.
  • 2 5 Eylül 1870 tarihli kararname.

31Camondoların Avusturya tabiyetindeki ısrarları İtalyanların birleşme çabaları karşısında çabuk kırılır. Abraham-Salomon, II. Victor-Emmanuel’in politikasının hararetli bir savunucusudur. 18 Kasım 1856 tarihli Mémorial Diplomatique hayretini gizlemez: “Şehrimizin Musevi bankeri, Avusturya himayesindeki Mösyö Camondo İtalyan tabiyetine geçmiş bulunmaktadır. Geçtiğimiz pazar, aile fertleri İtalyan Maslahatgüzârlığı’na giderek yeni tabiyetlerinin gereği yemin etmişlerdir. Ailenin bu kararı alma sebepleri üzerinde rivayetler muhteliftir”. Bir sene sonra, mağlup olan Avusturya, Venedik’i Victor-Emmanuel’e bırakmak zorunda kaldığında, Abraham-Salomon derhal kralın huzuruna çıkmış ve kendisine, Torino yetimhanesi için onbin ve Konstantiniye İtalyan Okulu için ikibinbeşyüz frank olmak üzere önemli meblağda para yardımında bulunmuştur.22 Büyük bir ihtimalle, Abraham-Salomon İtalya’nın birleştirilmesi davasında kullanılmak üzere de yardımlarda bulunmuştur. İstanbul’da İtalyan hastanesinin kuruluşuna katkıda bulunur. Bu cömertliğinin meyvalarını toplayacaktır. Politikasının fınansman gerekleri, doğmakta olan ulus-devletin ihtiyaçları, II. Victor-Emmanuel’i “hayırseverlik” ile “iktisadî ve siyasî vatanperverliğe” karşı diğer hükümdarlardan daha duyarlı hale getirmiştir. Böylece kral, Lombroso, Sonsino ve Castelnuovo gibi birçok Levanten Yahudi aileye asalet ünvanı verecektir23. Bu arada 1867’de de Abraham-Salomon’a, erkek oğullardan devam edecek kontluk ünvanı, bir arma ve “Fides et Caritas” (İman ve Hayır, –ç.n.) ibaresi taşıbaşka bir alâmet verir.24 Üç sene sonra da torunu Nissim’e kontluk, arma ve “Caritas et Fides” alâmeti verilir.25

32Camondolar bu iltifata kayıtsız kalmamıştır demek herhalde kullanılabilecek en hafif ifade olacaktır! 1869’da İmparatoriçe Eugénie Süνeyş Kanalı’nın açılışı için Mısır’a gittiğinde, İstanbul’daki Camondo Bankası kendisinin finansal aracılığını yapacaktır. Abraham-Béhor ve Nissim mutluluk ve gururla hislerini her türlü yapmacık ve duygusallıktan uzak, sıcak kelimelerle dile getirmektedirler. Bu saf ve masum sarhoşluk anını ebedîleştirecek bir nişanla taltif edilmeyi beklemektedirler.

33Abraham-Béhor, İstanbul İtalyan Yahudi Cemaati’ni kurarken herhangi bir ümit beslememektedir. Bu yeni kurumsal çerçeveden beklentisi, gelenekçilerle soyunduğu bilek güreşinde kendisine fazladan bazı imkânlar sağlamasıdır. Nitekim I. Camondo Bankası’ndaki en yakın yardımcılarını yanına çeker; vekilleri Daniel Fernandez ve Emmanuel Veneziani, aynı zamanda İtalyan Cemaati’nin resmî yöneticileridir. Camondoların gayrimenkullerinin idaresinden sorumlu Léon Piperno, Cemaat’in genel sekreterliğini yurütmektedir. Bankanın müdürleri Aciman ve Molho, 1864 yılında Jacques de Castro’nun başkanı olduğu bu örgütlenmede önemli sorumluluklar taşıdıkları makamlarda yer almaktadırlar. Bir taraftan okul savaşı sürerken, diger taraftan İstanbul’da, yönetimiyle, havrasıyla ve mezarlığıyla yeni bir cemaatin kurulması girişiminin altında Camondo imzası yatmaktadır.

Alliance

  • 2 6 AIUA, Fransa III, A, 8-18. Nissim de Camondo’nun AIU’in açılışındaki konuşması ve açılış raporu ( (...)

34Aslında Alliance’ın, sırf İbrahim’in ahfadı oldukları için acı çeken Musevileri, hâlâ aramızda varolan önyargılardan kurtarmaktan, kardeşlerimizin, eğitim ve zanaat yoluyla, korkunç ve esrarengiz bir elin ittiği bu halklar arasında, onlarla eşit olmalarını sağlamaktan başka amacı yoktur (...) Alliance Israélite Universelle (AI U) projesi, medeniyet merkezî Paris’te toplanan cömert insanlar sayesinde gerçekleşmiştir.26

35Söylenecek ne varsa söylenmiştir! Nissim’in İstanbullu dindaşları önünde yaptığı bu konuşmayla Alliance’ın yerel komitesinin kuruluşu ilan ediliyor ve bu örgütün ana hedefleri açıklanıyordu. Bu hedefler, millî sınırların ötesinde bir dayanışmayı geliştirmek, cemaati eğitim ve zanaatla yeniden canlandırmak, “medeniyet merkezi” Paris’in başarılı örneğini takip etmektir! Eski Adalet Bakanı ve Alliance’ın başkanı Adolphe Crémieux, 21 Kasım 1864 Cumartesi gün, Pera’da, Hötel d’Angleterre salonlarında yapılan açılış törenine bizzat katılır.

Galata’ya çıkan Yüksekkaldırım yokuşu

  • 2 7 Alliance Israélite Universelle’in kurulmasına önayak olan önemli şahsiyetler arasında bulunan Jul (...)

36Fransız Yahudilerinin en çok asimilasyona uğramış kesimine mensup isimlerin Alliance Israélite Universelle’i kurmasının üzerinden dört yıl geçmiştir. Aynı kişiler, Rothschildlerin kurumlaştırdığı ve Cemaat Kurulu’nun uygulamaya koyduğu hayırseverlik hareketine yeni bir yön verirler. Cemaat Kurulu’nun uyguladığı siyasetin aksine, Yahudileri ilgilendiren iç tartışmaları kamu önüne getirmekten kaçınmamaktadırlar.27 Alliance’ın kuruluşu, Fransa dışındaki dindaşlarının yardıma ihtiyaçları olduğunda Cemaat Kurulu’nun takındığı tavra bir tepki olarak gerçekleşmiştir. Programları açık açık bu kurumu eleştirmemekte, ancak Cemaat Kurulu’nun millî alam kapsayan yetkisiyle, amacı ülkelerarası bir dayanışma bağı kuran ve “geniş faaliyet ağıyla Yahudi olan her şeyi kapsayan” AIU’nun yetki alanı arasında ayırım yapmaktadır. Ancak, acaba bu yetki alanı ayırımının gerçeği yansıttığı söylenebilir mi? Böyle bir iddia Rothschild’in, Montefiore’nin girişimlerini bilmezden gelmek ve XIX. yüzyıl Yahudi dayanışmasının, Roma’dan Selânik’e, İstanbul’dan Şam’a uzanan, uluslararası bir gergef üzerine nakşedildiğini unutmak anlamına gelecektir.

  • 2 8 M. Graetz, Les Juifs... age., s. 337-338.
  • 2 9 age., s. 3.

37“Alliance’ın kuruluş sözleşmesi, cemaat ve yönetimine karşı verilmiş bir güvensizlik oyuydu. Cemaat Kurulu bu girişimi kendi itibarına karşı bir hareket olarak değerlendirebilirdi. Nitekim de öyle oldu. Cemaat Kurulu’nu tedirgin eden, yeni örgütün yöneticilerinin amaçlarına ulaşmak için başvurmayı düşündükleri yöntemdi: alenî siyasi eylem, parlamento nezdinde müdahale, Yahudi sorunları konusunda Fransız ve yabancı kamuoyunu seferber etme gibi yöntemler Cemaat Kurulu yöneticilerinin tarzı değildi”.28 Alliance’ın ilk siyasi başarılarından biri, Bismarck’ı ve Disraeli’yi etkileyerek, Berlin Kongresi’nde, Yahudiler’in yurttaşlık haklarının, Balkan ülkelerinin bağımsızlığı çerçevesinde müzakere edilmesi olmuştur. Cemaat Kurulu ile Alliance arasındaki çatışma, birinin müzmin temkinliliği karşısında diğerinin cansiperane etkinliğinden ibaret değildir. Bu iki kamptaki insanlar iki ayn geleneğe mensupturlar. İş hayatıyla haşır neşir olan Cemaat Kurulu yöneticileri her türlü alenî tartışmayı gereksiz görmekte, böyle bir hareketin Hıristiyanları, Yahudilere karşı kışkırtmaktan başka bir işe yaramayacağına inanmaktadırlar. Buna mukabil, Alliance’ın kurucuları hummalı bir entelektüel ortamda yaşamaktadırlar. Hıristiyan meslektaşlarıyla, komşularıyla diyalog içinde, sürekli fıkir alışverişindedirler. Bu tartışma ortamı yeni bir Yahudi tipinin doğmasına sebep olur. Bu hareketliliğin içinde felsefî fikirler, muğlak “ama kaybolan gururu yeniden canlandırmaya ve Yahudiliğin idamesine yeni bir inanç vermeye yeterli”29 fikirler yer almaktadır.

38Abraham-Béhor işte bu kuralcılık karşıtlarıyla ortak olur. Kendisi de İstanbul’da, gericiliğin yarattığı gerilimle mücadeleden aciz bir Cemaat Kurulu’na kuşkuyla bakmaktadır. Abraham ve Alliance’ın yöneticileri eğitim hakkında aynı düşünceye sahiptirler. Her şey onları bu “kutsal misyon”un etrafinda birleştirmektedir. Semereli işbirlikleri Abraham-Behor’un ölümüne kadar deval edecektir. Birlikte okullar açmışlar, pilot tarım alanları geliştirmek için Βâbıâli’den arazi talebinde bulunmuşlar, kamuoyunu Bulgar Yahudilerinin akıbeti konusunda harekete geçirmişlerdir. Buna mukabil bir sonraki nesil, yani sanat hamileri nesli, Doğu Yahudilerine asrilik yolunda yeni bir merhale katetmeleri imkânı vermiş olsa bile, cemaati vasilikten kurtaracak okullarla pek ilgilenmeyecektir.

391864 yılında Camondo’nun bütün mücahitleri seferber olurlar. Bölgesel komitenin başına seçilen Abraham-Behor’un yanında, İtalyan cemaatinin bütün yönetici takımı yer almaktadır. Hiçbiri eksik değildir! Jacques de Castro komitenin başkan vekilidir. Veneziani kâtibi, Fernandez de saymanıdır. Yüzotuzdokuz üyesi olmakla beraber, komite bir aile oluşumu yani bir Camondo oluşumudur. Bu, faaliyet göstermesini engellemez. Nissim senelik faaliyet tablosunu şöyle çizecektir:

  • 3 0 AIUA, aynı, not 26.

Harbiye Askerî Okulu: Haşmetli Padişah Hazretleri’nin bu okula Hıristiyan dininden genç Osmanlıları kabul etmesinden sonra, genç Musevilerin de bu okula alınması için girişimlerde bulunulmuştur. Ancak, kısmen bu eğitim kurumunun idarecilerinin kötü niyeti, kısmen de dindaşlarımızın askerlik sanatına ve Yahudi şeriatınca yasaklanan yiyeceklere karşı duydukları tepki sebebiyle bu girişimlerimiz sonuçsuz kalmıştır.30

40Bu girişimin kendisi kadar, bahsediliş şekli de Camondoların ve Alliance’ın aynı yurttaşlık anlayışını paylaştıklarını göstermektedir. Nissim, tâbiyet ile inanç arasında bir ayrım yapmakta, dine kişisel kimliğin oluşumunda talî bir rol vermektedir. Nissim şöyle devam eder:

  • 3 1 AIUA, aynı, not 26.

İzmir: hepiniz Fısıh Bayramı yaklaştığında sık sık meydana gelen kanşıklıkları bilirsiniz, fanatizmin seferber ettiği Rum halk, her seferinde masum Yahudileri taciz etmek için hamursuz ekmeğe katılan kan iftirasını ortaya atmaktadır. Komitemiz, suçluların cezalandırılmasını talep etmek durumunda kalmaktansa, kötülükleri önlemek amacıyla, Cihanşümül Patrik’e müracaat ederek, bir mektupla, ruhani kaza yetkisinde bulunan bütün Hıristiyanlara bu iftiranın haksızlığını açıklamasını İzmir valisi Kabuli Paşa’dan da güçlüye karşı zayıfı korumasını talep etti. 31

41Yeni çocuk katli iftiralarının ortaya atılmasını engellemek, Yahudi çocuklarının askerî okullara kabulünü sağlamak Alliance ile Camondo’nun müşterek müdahale alanlarını oluşturmaktadır.

Anlaşılamamış Bir Μisyon

  • 3 2 AIUA, Türkiye, I, B, 3. Türkiye merkez komitesi 29 Nisan 1869 tarihli genel kurul tutanağı.

Efendiler,
Bu şehri terk etmeden hemen önce, bu komitenin muhterem azalarının birlik içinde kendilerini Yahudi milletine vakfetmeye devam etmelerini limit ederek, öncelikle en derin minnet duygularımı ifade etmek isterim (...) Aziz dinimiz ve insaniyet bizi kardeşliğe ve iyi geçinmeye teşvik etmektedir. Bu yolda göstereceğiniz gayretlerinizin ve emeklerinizin olumlu sonuçlarını Avrupa’dan takip etme imkânını bulacağıma inanmak isterim, bu bana size uzaktan da yardım etme şevki verecektir (...) Yahudi Cemaati Kurulu’nun muhterem başkanının, milletimizin ilerlemesine katkıda bulunmak amacıyla, okullar için senelik bir iane öngördüğünü, böylece bu okulların sayısının artırılmasının hedeflendiğini (...) bilmekteyim ve kanaatimce bu girişim çok önemli, yararlı ve ulvî bir iştir. Sizi teşvik amacıyla şahsen bu karara ilk uyan ben olacağım. Avrupa’da her şey bu şekilde yapılmaktadır, herkes imkânları dahilinde dindaşlarımıza yardım elini uzatmak için katkıda bulunmaktadır. Nitekim Paris’teki merkezî komite, Yafa’da, yüzbin frankın üstünde bir maliyetle, bir tarım işletmesi kurarak bu yörede yaşayan kardeşlerimizi içinde bulundukları sefaletten kurtarma niyetindedir.
Şundan eminim ki, Efendiler, Cemaat Kurulu ve Konstantiniye’nin tüm Musevi halkı bu mutlu girişime destek olacaklar ve eğitim nimetlerinden bütϋn dindaşlarımızın faydalanabilmesi için gerekli maddî kaynakları sağlamak için ne mümkünse yapacaklardır.
32

42Abraham-Béhor temelli olarak Paris’e gitmeden önce Konstantiniyeli dindaşlarını kendilerini eğitim davasına adamaya davet eder. Çağrısı kesin ve duygusaldır. İstanbul bölge komitesi başkanı olmaya devam edeceğini belirtir ve dostlarını, Türkiye Yahudilerine yardım konusunda kendilerini hiçbir zaman yalnız bırakmayacağı konusunda temin eder. Üstelik Alliance’ın Paris’teki merkez komitesi üyesi olması nedeniyle yardım etmesi daha da kolay olacaktır.

43Gerçekten de Abraham-Béhor merkez komitesindeki konumundan faydalanacaktır. Her sene, Hasköy ortaokulunun en iyi iki öğrencisine Alliance’ın Paris’teki öğretmen okuluna girme hakkı tanınır. Genç yurttaşlarını Paris’e davet edebilmek, bu değerli ödülle onları teşvik etmek Abraham-Béhor’un çok önem verdiği bir ayrıcalıktır.

  • 3 3 Hasköy okulu müdürü.
  • 3 4 AIUA, Fransa III, A, 17. Abraham-Béhor’un Paris merkez komitesine yolladığı 17 Ağustos 1882 tarih (...)

Geçen sene okulunuzun hazırlık sınıflarına müessesemden hiçbir öğrenci alınmadığından, sizden ricam, Efendiler, hayırhahlılığınıza teslim ettiğim, aşağıda isimleri bulunan iki öğrenciyi (Lévy, yetim ve H.Lévy) kabul ederek, Mösyö Bloch’un33 talebini değerlendirmenizdir.34

44Bu iki öğrencinin adaylığı kabul edilmeyecektir. Hiddetlenen Abraham-Béhor bu son derece bağlı olduğu kurumdan ayrılmayı bile düşünür:

  • 3 5 age., 25 Ağustos 1882 tarihli mektup.

Komitenin bu kararı, beni, Alliance Israélίte’e vermiş olduğum hizmetlerin layıkıyla değerlendirilmediğini ve taleplerin gerekli ciddiyetle incelenmediğini düşünmeye sevketmektedir. Dolayısıyla buraya Alliance Israélite komite üyeliğimden istifamı sunmak üzere gelmiş bulunmaktayım.35

45Abraham-Béhor, Alliance’ın başkanı Isidore Loeb’in kendisine duyduğu hicabı ifade ettiği açıklamalarından sonra istifadan vazgeçecektir.

46Zaten bu inişçıkışlar onu etkilemez. Okul davasına adadığı enerjisi tükenmek bilmez, Hasköy okulunu başarıya ulaştırmaktaki kararlılığı sarsılmazdır. Okulunu, titizlikle, Paris’ten idare etmekte, öğretmenlerin pedagojik seçimlerini yönlendirmektedir:

  • 3 6 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) I. Camondo bankasındaki beylere 1 Ağustos 1874 tarihli mektubu.

Okulumuz müdürü Mösyö Félix Bloch’un 22 Temmuz tarihli, son üç aylık dönemin sonuçları hakkında şahsıma yolladığı raporu almış bulunuyorum. Birkaç istisna dışında sunulan manzara pek parlak değildir, ancak reformların uygulanmasının yeni başlamış oldugunu ve yerli dindaşlarımızın eğitim ve ilerlemeyle ilgili herşeye gösterdikleri kayıtsızlığı da gözönünde bulundurmam gerektiğini bilmekteyim. Bununla birlikte gayretlerimiz ve fedakârlıklarımız semeresiz kalmamalıdır düşüncesindeyim, dolayısıyla Mösyö Bloch’un teklif ettiği aşağıdaki hususlarla mutabıkım:
1) bir etüt sınıfının oluşturulması,
2) zekâ düzeyi, hâl ve gidişi, yetenekleri tatminkâr olmayan öğrencilerin elenmesi.
Ne kadar çalışkan öğrencilerin verilen eğitimden azami surette istifade etmesi için harcamalarımızı artırmaktan çekinmiyorsak da, alacağımız katı tedbirlerle haylaz öğrencilere ve velilerine kötü niyet ve tembelliklerinin nereye varacağını göstermek arzusundayız.
(...) Mösyö Bloch dikkatimi özellikle sivrilen iki ogrenciye, B. Elmekave ve B. Fresko’ya çekmiştir. Kendilerini teşvik amacıyla takdirlerimi iletmek ister ve seçimi yaparken beni yönlendirmesi için tavsiyelerinizi rica ederim.
36

47Alliance, 1870’ten itibaren, her yerde okullar açarak, Osmanlı mülkünde hummalı bir faaliyet sürdürmeye başlamıştır. Projeler birbirini takip eder. Abraham-Béhor Paris’ten yardımlarını esirgememektedir. Veneziani’ye yolladığı bir mektubunda, Filistin’de, Yafa’da bir okul açılması için bir arsanın, Haliç’in Yahudi mahallesi Balat’ta ise bir okul binasının, tedarik edilmesinin şartlarını araştırmasını istemektedir.

  • 3 7 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Veneziani’ye (Konstantiniye) 1 Eylül 1874 tarihli mektubu.

Goldschmidt beni sana Şark okullarından sözetmekle görevlendirdi.
1) Yafa okulu için birçok kez Alliance’a yazı yazmışsın, geleceğe yönelik ümitlerini anlatmış ve valiyle okul müdürü arasında sık sık cereyan eden tatsız olayları bertaraf etmenin, okulun arsasının alınmasıyla mümkün olacağım söylemişsin. Alliance, fikirlerini olumlu bularak arsanın alınması konusunu komitede tartışmaya açtı ve nihaî bir karar vermeden önce, arsaya talip olunup olunamayacağını ve vilayetin talep edebileceği fıyatın ne olduğunu ogrenmek istiyor.
Senden ricam bu konuyla ilgilenmen, Konstantiniye’de resmî merciileri yoklayarak ve vilayete başvurarak arsayı satın alma şansımızın olup olmadığını ve hangi fiyattan Alliance’a satılabileceğini, himayeye ihtiyaç varsa, kime müracaat etmemiz gerektiğini öğrenmen (...)
2) Alliance, Balat’ta da bir okul kurmak istiyor, ilk fıkri bir arsa alıp okulu inşa etmekti, ama anlaşılan, menfaatlerinin nerede oldugunu görmek istemeyen kötü niyetli bazı sevgili dindaşlarımız zorluk çıkarıyorlarmış (...)
Dindaşlarımızın kendi kendilerine bir şey yapmanın gereğini anlayamayacaklarını tahmin ettiğimden, Mösyö Goldschmidt’e, birokul inşaat imkânı doğuncaya kadar, okulu eğitime başlatabilmek için büyük bir ev kiralanmasını önerdim. Senden ricam, Balat’ın en havadar köşesinde, mümkünse öğrenciler, öğretmen lojmanları P0024_L0001 ve gerekli araçlar için müsait bir bahçesi olan, geniş bir bina araman. Kontrat yapabilirsen şartlarını ve eger herhangi bir tamirat gerekiyorsa maliyetinin ne olacağını bana bildirmen. (...)
Bu ikinci husus da birincisi kadar mühim bir konudur; bu işlerle hemen uğraş ve bana gerekli tüm ayrıntıları yaz.
Bana Alliance komitesi hakkında da biraz bilgi ver. Ümit ederim komite üyeleri aynı şevkleriyle devam ediyorlardır ve kardeşlerimizin eziyet gördükleri her yerde her gün büyük hizmetler veren bu esere aynı alâkayı gösteriyorlardır.
37

48Abraham-Behor’un Konstantiniye’deki dinkardeşlerine güveninin kalmadığı anlaşılmaktadır. Artık onlardan hiçbir beldentisi kalmamıştır. “Gerici” olmayanlar bile “eğitim ve ilerlemeyle ilgili ne varsa” hepsine kayıtsızdır. Kendilerini okul “davası”na bağlı hissetmemekteler, kaderlerine hükmetmelerini sağlayacak tedbirleri almamaktadırlar. Çocukların ve velilerin eğitimi, çocukların ailelerin muhalefetine rağmen öğretimi gibi ağır bir görev Abraham-Behor’un üstüne kalmıştır. Belki de İstanbul Yahudileri Abraham-Behor’un cemaate bıkkın ve sert bakışını affedememişlerdir. Acaba Abraham-Behor’un ailesini bugün de hâlâ geçerliliğini koruyan unutulmuşluğa mahkûm eden şey bu garez mıdır? Büyükbabasının, sarmaşıkların işgal ettiği, mezar hırsızlarının insafına terk edilen anıtmezarı da belki devam eden bu kör husumete, gizli bir intikama delalet. Tabiî ki manevî borç, ödenmesi en zor borçtur. Cemaatin Camondolara olan borcu bu kadar mi ağırdır ki, ödememenin yolunu inkârda bulmuştur?

49Okul savaşı sadece barok bir gösteri miydi? Bu ihtilâfın seyrinin tumturaklı üslubuna, histerik anlarına bakıp ciddiye almamak hata olur. Bu ihtilâf karşıt taraflar arasında uzun yıllar sürecek gerçek bir husumete sebep olmuştur. Alliance/Camondo okullarının başarısına rağmen, cemaatin gelişimine muhafazakârlar hakim olacaktır. Bu da belki “asrilerin” birçoğunun yurtdışına gitmelerini açıklayabilir.

50Veneziani’ye yolladığı mektup, Abraham-Béhor’un kararlılığının okullar savaşından yara almadan çıktığını göstermektedir. Şevkini kaybetmemiştir. Yıl 1874’tür. Abraham İstanbul’dan ayrılalı beş sene olmuştur, ama hâlâ davanın peşindedir. Misyonuna bağlılığı her zamankinden fazladır. Faaliyetleriyle devletin bu alandaki sessizliğini telâfi etmeyi ve Türkiye’deki dindaşlarını tebâ konumundan kurtarmayı amaçlamaktadır. Zamanına ve Osmanlı siyasi hayatının gerçeklerine göre ileridedir. Osmanlı hükümeti eşitlik ilkelerini kabul etmiştir ama azınlıklarına “millîleşme” nin araçlarını vermemiştir. 1856 Fermanı, gayrimüslimleri iç örgütlenmelerini yeniden düzenlemeye zorlarken, “ters etkilere” de sebep olmuştur. Azınlıklar özgünlüklerini vurgulayan birbirinden farklı kalıplarda donup kalmışlardır. Ayrıca, Bâbıâli, bu reformların yanısıra bütün Osmanlı vatandaşlarını kapsayacak mütecanis bir eğitim sistemi geliştirememiştir. Her halükârda, Avrupalı devletler, azınlıkların içişlerinde özerk olmaları gerektiğini öne sürerek bu politikaya muhalefet edeceklerdir. Bu ıslahat hareketinin öteki yüzü, Türk hükümetinin sürekli muhattap olduğu Fransız, İngiliz ve Rusların Türk hükümetine devamlı müdahale etmeleridir. Tanzimat’ın getirdiği Hıristiyan halkların korunması ilkesi, Osmanlı ülkesini piyonlarını koşturdukları bir dama tahtası haline getiren Avrupa için harikulâde bir bahane olmuştur. Ülkenin ezelî düşmanı Rusya, Rum Ortodoks cemaatini “yakın takibe” almış ve böylece Yunan milliyetçiliğini körüklemiştir. XIX. yüzyılda Osmanlı toprakları kimlik arayışı ve ayrılıkçı hareketlere sahne olacaktır.

51Osmanlı Yahudilerinin Avrupa tarafindan korunmasına gelince, burada hiçbir devletin müdahalesi görülmemektedir. Hayırseverlik hareketinin, Avrupalı Yahudilerin Türkiye’deki dindaşlarıyla dayanışmasının arkasında –en azından siyonist hareket gelişene kadar– herhangi bir toprak talebi yoktur. Abraham-Béhor’un hareketi bir kimlik hareketi değildir. Ana hedefi, cemaati içinde bulunduğu tecrit durumundan kurtarmaktır. Osmanlı politikasından ve Türk Yahudilerinden yarım asır önde olan bu hareketin amacı, vatandaşlık temelinde bir bütünleşmeyi öngörmektedir.

  • 3 8 Zafiropuloların Marsilya kolu, Atina Bilimler Akademisi’nin kuruluşuna katkıda bulunmuştur. Konst (...)

52Abraham-Béhor’un Rum ortakları da hayırseverlik akımının savunucularıdır. Zarifi ve Zoğrafos, Yunan dil ve kültürün tanıtımını üstlenen, Konstantiniye Rum Edebiyat Derneği’nin finansmanını karşılayacaklardır.38 İstanbul’u terketmiş bankerler olarak onlar da eğitime büyük önem vermektedirler. Bu ailelerin cemaatlerindeki yeri de acaba Camondoların Yahudi cemaatindeki yeriyle aynı mıdır? Osmanlı kökenli Yahudilerle Rumlar arasında, dayanışma modelleri açısından bir benzerlik var mıdır? Bir veçhesi dışında bu sorunun cevabı evet olabilir. Ancak bu çok önemli bir veçhe ve iki ailenin hayır anlayışını birbirinden ayırıyor. Sözkonusu veçhe milliyetçiliktir. Zoğrafos ve yakınlarının maddî destek verdikleri çevreler, millî kimlik ve belleğin geliştirildiği odaklardır ve yaydıkları kültür Yunan kültürüdür. 1832 yılından beri mevcut bir Yunan devleti kartların dağılımında önemli bir etken olmuştur. Bu oluşum Rum bankerleri, diasporada yaşayan ve modern bir devletin ihtiyaçlarına katkıda bulunan kişiler konumuna getirecektir. Abraham-Béhor’un hareketi ise hükümetin eksikliğini telâfi etmeye yöneliktir ve faaliyetleri, “Osmanlılık” kavramını tanımlayıp geliştirdikten sonra, mütecanis bir eğitim vasıtasıyla “azınlıklarını” bu çerçevede bütünleştirecek bir Βâbıâli politikasının ikâmesidir.

53Bankacıların Yunan isyanına destek vermesi, siyonizmle bir paralellik kurulmasına sebep olmuştur. Oysa Osmanlı’da Yahudi milliyetçiliğinin ortaya çıkışı çok daha ileri yıllarda olacaktır. 1889’da ölen Abraham-Béhor’un bu konuda tavır belirlemeye vakti olmamıştır. Alliance ise siyonizmin karşısında kararlılıkla evrensel tavrını sergilemekte ve vatandaşlık temelinde bütünleşmeyi savunmaya devam etmektedir. Jön Türkler’e yakınlığıyla bilinen Alliance’çı Haim Naum’un 1908’de Hahambaşılığı’na seçilmesiyle, Osmanlı Yahudi cemaati tarihinde görmediği bir kutuplaşma yaşayacaktır. Yeni bir okul savaşı, cemaati, Fransızca konuşan Alliance’çılarla Almanca konuşan siyonistler; Osmanlılık’la bütünleşme taraftarlarıyla yükselen Yahudi milliyetçiliğinin savunucuları arasında bölecektir... ama bu da başka bir hikâye... Camondolarla ilgisi olmayan bir hikâye. Abraham-Béhor’un ôlümünden sonra, aile hayırseverlik ve siyaset sahnesinde hiçbir varlık gösteremeyecektir. Oğlu Isaac, ne İstanbul’daki, ne diğer yerlerdeki okulların ismini bile duymak istemez. Bunu da açıkça beyan eder. Abraham’ın, kendisinden sonra kimsenin devam ettirmediği mücadelesi varissiz kalır.

Notes

* Hayır amacıyla yapılan bağış (–e.n.).

1 E. Roditi, Camondo’s Way, s. 212. Okul ve havra Naziler tarafından yıkılmıştır.

2 age.

* * Talmud ve Talmud tefsirleri incelemeleriyle meşgul olan dinî araştırma ve eğitim kuruluşu (-e.n.).

* * “Kutsal cemiyet” anlamını taşır ve definden önce ölülerin yıkanmalarından sorumludur (–e.n.).

* ** Cemiyetler (-e.n.).

3 M. Graetz, Les Juifs en France au xixème siècle. De la Révolution française à l’Alliance israélite universelle, s. 139.

4 age., 68

5 Bu bütçe 1843’te 50.820 franktan, 1853’te 133.274 franka yükselir. Bkz. M. Graetz, Les Juifs... age., s. 140.

6 M. Graetz, Les juifs..., age.

* Hıristiyan Yahudi düşmanlığının ana temalarından bir. Bu iddiaya göre Yahudiler Fısıh bayramında hamursuzu hazırlamak için bir Hıristiyan çocuğu kaçırırlar ve kanını akıtarak hamursuzu hazırlarlardı (–e.n.).

7 Islahat Fermanı’nın hazırlanma safhasıyla ilgili olarak bkz. N. Şeni, Marie et Marie... age.

* Yahudi halkının Mısır’dan çıkışını, kölelikten kurtuluşunu simgeleyen ve Mart-Nisan aylarında kutlanan dinî bayram. “Pesah” veya “hamursuz” diye de anılır (-e.n.).

8 L’univers israélite, Nisan 1856, s. 371.

9 age.

10 NCMA, yazışmalar, 1875.

* Yahudiliğin Tevrat sonrası döneme ait Torah (Tevrat) ya da Yahudi Şeriatı’nın gerçek yorumu sayılan en önemli kitabı (-e.n.).

* * Tevrat’ın Yahudi İspanyolcası’na tercümesinde kullanılan litürjik dil (–e.n.).

* kadın başlığı (–e.n.).

1 2 Cohen mektubunda “Konstantiniye cemaatinin Mösyö Camondo’nun alicenaplığına borçlu olduğu” dörtyüz öğrenci kapasiteli yeni kurumdan da söz etmektedir: “Bu genişleme sayesinde, hepsi dinî ve ahlakî terbiye almaktan başka bir emelleri olmayan dörtyüz talebeye eğitim verilerek, ileride nafakalarını şerefli bir şekilde kazanmalarına ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yeniden doğuşuna katkıda bulunmalarına imkân tanınacaktır. Erkek mektebinin yanısıra bir kız mektebi de kurulmak üzeredir ve hocalar arasındaki kıskançlıktan kaynaklanan meselelerin, komitenin âli müdahaleleriyle çözüme kavuşturulmasıyla, bu son günlerde ortalıkta dolaşan şaibelere de bir son verilmiş olacaktır. Zaten mevzu-u bahis münakaşalar da mahallidir”, L’Univers israélite, 1858-1859, s. 240-241.

* kadın başlığı (–e.n.).

1 3 L’Univers israélite, Temmuz 1862, s. 500-501.

1 4 age.

1 5 Kudüs tapınağının yıkılması anısına söylenen ağit.

1 6 Archives israélites, 1 Eylül 1863, s. 744.

1 7 Archives israélites, 1863, c. 24, s. 225.

1 8 MA, Camondo fonu, 1, AQ.

1 9 Levantenler ve Peralı Magnifica Communita’nın ahfadı için bkz. N. Şeni, “Devenir levantin: Stratégies drogmanales, Stratégies Bancaires” Istanbul et les langues orientales içinde.

2 0 Avusturya Sarayı’nda çekilmiş bir fotoğrafta gelini Esther görülmektedir. Lake bir paravanın önünde, Avrupaî giysileri içinde poz vermektedir, ancak saçlarını –dindar Yahudilerde âdet olduğu üzere- türban şeklinde bağladığı kenarı püsküllü bir başörtüsü ile gizlemektedir. (NCMA, fotoğrafları)

2 1 M. Franco, Essai sur l’histoire des israélites de l’Empire ottoman, age., s. 170.

2 2 M. D. Sturdza, Grandes familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople, s. 599.

2 3 “Hayırseverlik ve vatanperverliklerinden dolayı bazı Piemonte’li ailelere asalet unvanı veren II. Vittorio Emanuele, ardından da bilim dalında verdikleri hizmetlerden dolayı, İtalyan kökenli veya sonradan İtalyan tebasına geçmiş olan Yahudiler arasından, bir faşist bakanın ifadesiyle, Doğu’daki İtalyan cemaatinin gözbebeğini oluşturan Camondolar, Franchettiler, Castelnuovolar, Lambrosolar, Sonsinolarla devam etmişti... Bu ailelerin, Yahudiliğin uzaktan izlerini taşıyan ahfadı hâlâ bu adları taşımaktadır.” (Bedarida, 1961: 12).

2 4 Nisan 1867 tarihli kararname.

2 5 Eylül 1870 tarihli kararname.

2 6 AIUA, Fransa III, A, 8-18. Nissim de Camondo’nun AIU’in açılışındaki konuşması ve açılış raporu (tarihsiz).

2 7 Alliance Israélite Universelle’in kurulmasına önayak olan önemli şahsiyetler arasında bulunan Jules Carvallo inşaat mühendisi, Eugène Manuel klasik devir edebiyatı hocası, Narcisse Leven hukukçu ve Isidore Cahen ise felsefe hocası ve aynı zamanda da gazetecidir.

2 8 M. Graetz, Les Juifs... age., s. 337-338.

2 9 age., s. 3.

3 0 AIUA, aynı, not 26.

3 1 AIUA, aynı, not 26.

3 2 AIUA, Türkiye, I, B, 3. Türkiye merkez komitesi 29 Nisan 1869 tarihli genel kurul tutanağı.

3 3 Hasköy okulu müdürü.

3 4 AIUA, Fransa III, A, 17. Abraham-Béhor’un Paris merkez komitesine yolladığı 17 Ağustos 1882 tarihli mektup.

3 5 age., 25 Ağustos 1882 tarihli mektup.

3 6 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) I. Camondo bankasındaki beylere 1 Ağustos 1874 tarihli mektubu.

3 7 NCMA, Abraham-Béhor’un (Paris) Veneziani’ye (Konstantiniye) 1 Eylül 1874 tarihli mektubu.

3 8 Zafiropuloların Marsilya kolu, Atina Bilimler Akademisi’nin kuruluşuna katkıda bulunmuştur. Konstantiniye’de Zarifilerle ortak olan Zafiropulolar, 1893’te, Atina, Konstantiniye ve Marsilya’daki değişik öğretim kurumarınaüç milyon franka yakın bir meblağ bırakmışlardır. V. Théadorou, Les Œuvres de bienfasance en Grèce de 1870 à 1920, yayınlanmayan hatırat, EHESS, 1987, zikreden L. Bergeron, Les Rothschild et... age., s. 122-125.

Table des illustrations

Légende Abraham-Béhor de Camondo (1829-1889) Nissim-de-Camondo Müzesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1607/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 52k
Légende Galata’ya çıkan Yüksekkaldırım yokuşu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1607/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 130k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search