Version classiqueVersion mobile

Camondolar

 | 
Nora Şeni
, 
Sophie Le Tarnec

Birinci Bölüm

Konstantiniye

Texte intégral

  • 1 O. Jamgocyan, Les Finances de l’Empire ottoman et les finances de Constantinople, 1732-1853, c. II, (...)
  • 2 Devrin 800 İngiliz lirasına tekabül eder.

1Eflâtun, simli dalgaların oynaştığı deniz yine kızıla dönüşmüş, alev alev yanmaktadır. Batan güneş kubbelerin ardında daha yeni kaybolmuştur. Konstantiniye gecenin derinliğine gömϋlmeye hazırdır. Sular kararıp gecenin rengine karışmadan önce son demlerini yaşarken, Haliç’in öte yakasında, Topkapı Sarayı’nın karşısında, Galata rıhtımında hareketlenen gölgeler adımlarını sıklaştırır. Tekinsiz liman rıhtımında, uzunlu kısalı en az on kadar insan silueti, dökümlü ve ipeksi kumaştan yapılmış paltolarının altında süzülmektedir. Gölgeler Marsilya’dan gelen Venedik bandıralı Madonna del Rosario1 adlı geminin önünde durur. Geminin güvertesinde, çıplak sırtlarına vurdukları kahve balyalarını taşıyan hamallar gidip gelmektedir. Limana iki gün önce giren Kaptan Mikael Antonio Frankoviç daha navlununu boşaltamamıştır. Oysa bu gece yola çıkması gerekmektedir. Bugün çıkagelen gergin ve kararlı bir adamla yapılan pazarlık 6.567 kuruşa2 bağlanmış, Frankoviç, kaçak bir aileyi Trieste’ye götürmey razı olmuştur. Karşılığında aldığı para tatminkâr, deniz süt liman, hava sakindir. Artık iş, hamalların ambarları boşaltarak, fırarî Camondo ailesinin on iki ferdine yer açmasına kalmıştır.

2Bu satırlar, Doğu’nun gizemlerini konu alan bir romanda hiç de şaşırtıcı gelmeyebilir. Ama, burada tasvir edilen yaşanmış bir destanın çıkış noktası, Camondo ailesinin geçmişiyle ilgili en eski veridir. Bu ani kaçış ve onu takip eden kopuş, bir ailenin rotasını değiştirecek, yeni bir yazgıya başlangıç olacak ve emsalsiz bir öyküyü başlatacaktır. İşte Camondoların öyküsü böyle başlar. Bir felaketle...

  • 3 Hariciye Nazırı.
  • 4 Büyük Britanya sefıri Robert Ainslie bu konuda şunları yazmaktadır: “Uzun yıllardan beri çevirdiği (...)

36 Ekim 1782 günü Haim için kötü başlamıştır. Osmanlı mülkünü yirmidört saat içinde terk etme emri bizzat Reis Efendi’nin3 kendisinden gelmiştir. Haim önce, bu gibi durumlarda, derdine deva olabilecek, yardımına sığınabileceği sayılı birkaç kişiyi bulmak için Pera sokaklarını aşındırır. Yerin, ayaklarının altından kaydığını hissetmektedir. Bâbıâli’deki dostlarının bu kadar ciddi bir vaka karşısında kendilerini tehlikeye atıp müdahale etmelerini beklemek nafiledir. Geriye kala kala yabancı temsilcilikler kalmıştır: İngiltere, Fransa ve Avusturya’dan “beratlı” Haim, kendisini bu ülkelerin tüccarı olarak belgeleyen ve dolayısıyla da, Konstantiniye’deki elçiliklerinin kısmı koruması altına alan belgelere sahiptir. En sonunda, İngiliz elçisi Robert Ainslie, Haim’i başını soktuğu beladan kurtarmak için müdahale eder.4 Ancak, Bâbıâli’nin cevabı kesindir: “Haşmetli padişahımızın babası bile mezarından çıkıp gelse, bu Yahudi’nin affını sağlayamaz!”

  • 5 Romanya kenti.

4Konstantiniye iş aleminin bu tanınmış ismi, Haim Camondo’nun işlediği affedilemez suç nedir peki? Genellikle Fransa’yla çuha, Hindistan’la da baharat ve kıymetli taş ticareti yapmaktadır Haim. İthal ettiği bu çuhaların bir kısmı, için için kaynayan, yozlamış Yeniçeri ordusunu giydirmekte kullanılır. Haim’in bu akşam, ailesiyle birlikte Madonna del Rosario gemisine binmesinin altında acaba işiyle ilgili çevirdiği bir entrikanın aleyhine dönmesi mi yatmaktadır? Karısı Sinyoru, kızları Rebeka, oğulları Isaac ve kucağında daha memeden kesilmemiş bebekleri Ursula ile Isaac’ın karısı Anna, bütün aile rıhtımdadır. İkinci oğlu Abram da bu sınırdışi edilme emrinin kapsamındadır, ancak Reis Efendi’nin tebligatı kendisine ulaştığında Abram Jassi’de5 bulunmaktadır. Dolayısıyla Madonna’nın güvertesinde ailenin diğer fertlerinin yanında değildir o akşam. Haim’in kardeşi ve ortağı Salomon da bu gece seferîlerinin arasında yoktur, her şeye rağmen İstanbul’da kalmış ve söylentilere göre, bu dramatik olaydan kısa bir sϋre sonra da vefat etmiştir. Ailenin üzerine balyoz gibi inen bu karanın tek kurbanı o olur.

  • 6 La coscrizione degli ebrei di Trieste nel 1788, bkz. Lois Dubin’in Sophie le Tarnec’e mektupları.
  • 7 C.R. Governo/632/A.J. T Trieste 12 Nisan 1798, zikreden O. Jamgocyan, Les Finances de..., age., s.6 (...)

5Camondoların Trieste’ye yerleşmeleri, İtalya serüvenlerinin başladığı o kâbus gibi gecenin aksine, yeni bir refah döneminin başlangıcı olur. Öyle ki, yüzyılın son senelerine gelindiğinde Camondolar yeni şehirlerinde saygın bir yer edinmişlerdir. Daha 1784 yılında, Trieste polis müdürü Baron Pittoni, 21 Ekim tarihli mektubunda, Konstantiniye’den kaçıp şehre yerleşen zengin bir Camondo’dan söz etmektedir.6 1789’da, “Sigortalar Birliği müdürü”7 bir Isaac Camondo’nun ismi geçmektedir. Yine belediye kayıtlarında da, Vita Camondo ile iki oğlu Abraham ve Isaac’ın olmak üzere üç hanenin izlerine rastlanmaktadır.

  • 8 O. Jamgocyan tezinde, alacaklılar arasında şu kişileri sıralamaktadır: “49. 325 kuruşa tekabül eden (...)

6Bu sırada Konstantiniye’de, alışılagelmişin dışında bir uygulamayla, kaçakların malları müsadere edilmez. Acaba aile bundan devrin vakanüvislerinin iddia ettikleri gibi Papa’nın temsilcisi Avusturyalı Baron Herbert Rathkeal’in müdahalesi sayesinde mi kurtulmuştur? Yoksa, Bâbiâli’nin hiddetini yatıştıran, sürgüne yollanan bankacının geçmişte verdiği hizmetler midir? Her halükârda Camondoların dükkanları, Hollanda sefirinin aracılığıyla mühürlenmiştir. Haim, kardeşi Salomon’un miras işlemlerini Ahrens adlı bir Avusturyalı vasıtasıyla gerçekleştirir. Ahrens ailenin mülkünü satmakla görevlendirilmiştίr. Tabiî, mal varlığının tasfıyesi sırasında aile önemli kayıplara uğramıştır. Mesela, Fener’de, Haliç sahilinde 70.000 kuruşa aldıkları malikâneleri sadece 20.000 kuruşa alıcı bulur. Borçluları, borçlarını tasfıye etmeye razı olmakla birlikte, ancak borçlarının yarısına kadar varan indirimler elde ettikten sonra ödeme yaparlar.8 Buna ragmen ailenin mal varlığının 40.000 İngiliz Sterlin’i civarında olduğu tahmin edilmektedir.

71784 yılında, Baron Rathkeal’in çabaları sonucunda, Haim’in oğlu Abram, İstanbul’a dönerek ailenin işinin başına geçme iznini alacaktır.

  • 9 NCMA, Salomon-Jacob.
  • 10 M. Franco, Essai sur l’histoire des israélites de l’Empire ottoman, s. 246 ve P. Erlanger’in 5 Ekim (...)

8Camondo ailesinin izini sürerken, ailenin XIX. yüzyılın başında Trieste’deki koluyla İstanbul’daki kolu arasındaki bağlantıyı kurmak için gerekli bilgilere sahip değiliz. Camondo Müzesi’nde muhafaza edilen en eski belge Salomon-Jacob Camondo’nun 21 Mart 18069 tarihli pasaportudur. Bâbıâli nezdinde ortaelçilik görevini sürdüren Ignazio Lorenzo Stürmer’in imzasını taşıyan bu pasaport, İtalyanca olup hamilinin Avusturya tebâsı (!) olduğunu belgelemektedir. Bu Isaac’ın Madona del Rosario’nun kaçaklarıyla ilgisi nedir? Burası hâlâ meşkuk... Salomon-Jacob’un Avusturya yönetimindeki başka bir bölge olan Venedik kökenli olması mümkün müdür?10

  • * İber Yarımadası kökenli Yahudi cemaatleri (-e.n.)
  • 11 I. Berlin, Trois essais sur la condition juive, s. 29.

9Kesin olan bir nokta var: o da Camondoların kendi tarihleri ve kimlikleri sözkonusu olduğunda karşımıza, ailenin vurgulamaktan haz duyduğu bir nitelik olarak sürekli İtalya’yla olan bağlarını çıkarıyor olması. Aslında sığınak buldukları bu ülke, aile için efsanevi bir anayurt, seçilmiş bir vatan olacaktır. İtalya’ya duydukları bu sadakat, ailenin Fransa’ya yerleşmesinden sonra da devam edecek ve Fransa’da geçirilen bir yüzyıldan sonra bile, dördϋncϋ nesilden Parisli sanat hamisi Isaac, İtalyan tebâsı olarak ölecektir. Herhalde İtalyan, daha doğrusu Venedik kökenlerine atıfta bulunmak, Sefarad* Yahudi kimliğini ifade etmenin en zarif şekliydi. Disraeli de aynı yola başvurup, kökleri Venedik’e dayanan, şanlı bir geçmiş, itibarlı bir şecere uydurmamış mıydı?11 Ama Camondoların Venedik’e bağlılığı konaklarının duvarlarını Guardi’nin tablolarıyla süslemekten ibaret değildir. Kimliklerinin güzide bir ayrıntısı olmasının ötesinde, İtalya, ailenin zor günlerinde her zaman misafırperverliğine başvurdukları bir yer olmuştur.

Çöküş

  • 12 G. de Nerval, Voyage en Orient, c. II, s. 159.

10“Bu hükümdar aklından mi malûldür ki mülkümü en çalışkan tebaasıyla zenginleştirir!” Bu sözler, Katolik Kraliçe Isabella’nın İspanya’dan kovduğu Yahudileri ülkesine kabul eden II. Beyazıd’a (1481-1512) atfedilir. Bu meşhur cümle Hıristiyan Avrupa’nın Yahudilere uyguladığı baskιlarla Osmanlı “hoşgörüsü”nü karşılaştırmak için sık sık zikredilmiştir. Bu kadar kesin yargılı olmak aşırı kaçsa da, “öteki”ne karşı bu iki muamele şekli de incelenmelidir. Gérard de Nerval 1843’te “Ne tuhaf bir şehir şu Konstantiniye!” der. “İhtişam ve sefalet, gözyaşı ve sevinç kucak kucağa; her yerdekinden daha belirgin bir keyfî idare ama bunun yanısıra her yerdekinden daha fazla özgürlük; birbirlerinden pek de nefret etmeden yaşayan aynı toprağın evladları, bizde değişik bölgelerden, değişik kesimlerden insanların birbirlerine gösterdiklerinden daha büyük bir tahammül içinde birarada yaşayan dört farklı halk: Türkler, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler.”12 XVIII. yüzyιl İstanbul Yahudi cemaati dünyanın en kalabalık Yahudi cemaatlerinden biridir ve Sefaradlar da çoğunluğu oluşturmaktadιrlar. Bu devre kadar Yahudiler, Selânik’te olsun, Konstantiniye’de olsun, nispeten huzurlu ve müreffeh bir hayat sürmektedirler...

  • 13 Kuşatmayı kaldırmalarıyla Türklere karşı bir ittifak oluşur. Avusturyalılar, Lehler ve daha sonra d (...)
  • 14 Feroz Ahmad Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde Yahudilerle Hıristiyan cemaatler arasındaki güç denges (...)
  • 15 O. Jamgocyan, Les Finances... age., c.l, s. 18.

111683 yılında Viyana kuşatmasιnιn başarısızlıkla sonuçlanmasιndan sonra, Osmanlı İmparatorluğu için uzun bir çöküş dönemi başlar.13 Dünyanın en büyük güçlerinden biri yavaş yavaş Avrupa’nın “hasta adamı” olma yoluna girer. Bir yandan İmparatorluk gerilerken, diğer yandan da etnik ve dinî cemaatler arasındaki mesleki rekabetler kızışır. Loncalarda Rumlarla Ermeniler, Yahudilerle Müslümanlar arasında var olan dengeler değişmeye başlar.14 XVIII. yüzyıla kadar Yahudiler, Bâbıâli’ye borç veren, ülkenin kambiyo işlerini yürüten, bir nevi bankerlik olan, sarraflık mesleğinde önemli bir yere sahiptirler. Bu Yahudilerin durumunu, Fransa’da, hükümdârın işlerini takib eden, ordusu için çuha, ödemeleri için para tedarik eden, Saray Yahudileriyle karşılaştırmak mümkündür. Bu bankerlerin aynı zamanda bir de sosyal görevleri vardır: mensup oldukları cemaatlere karşı manevî borçlarını, yönetici sınıf nezdinde onların lehinde müdahale ederek ödemektedirler. Ayrıca devletle ve dış dünya ile iletişimi sağlayanlar da onlardır. Oysa, XVII. yüzyıl boyunca, Ermeni tefecilerin bu loncada Yahudileri tedricen azınlığa düşürdüğü görülmektedir. Ardından, 1758 yılında da Konstantiniye Darphanesi’nin yönetiminin, bu işi ezelden beri yapmakta olan Yahudilerin elinden alınmasıyla artık dönüşü olmayan bir noktaya gelinecektir. Son Darphane emini Yaco Bonfıl, Sultan III. Mustafa’nın (1755-1774) özel bir fermanıyla azledilir. “Darphane yönetimi, Saray’ın Kuyumcubaşılığını almış bir Ermeni banker ailesine, Düzyanlara verilir”.15 Aile bir yüzyılı aşkın bir sϋre bu kurumun yönetimini elinde tutacaktır, 1718’den 1852’ye kadar işbaşına gelen yirmidört vezir-i âzâma hizmet eden bankerler arasında sadece tek bir Yahudi, Yesova Soncino bulunmaktadır. Diğerlerinin hepsi Ermeni sarraflardır. Böylece Konstantiniye’de Yahudi cemaati için bir eşraf kıtlığı dönemi başlar.

  • 16 Osmanlı İmparatorluğu’nda ikamet eden Avrupalılar.
  • 17 O. Jamgocyan, Les Finances... age., c.l, s. 273.
  • 18 Salomon-Raphaël Camondo, Ester Fua ile evlenir.

12XVIII. yüzyıl, gümrüklerin idaresinden de uzaklaştırılan Osmanlı Yahudileri için kesat bir dönem olmuştur. 1769’da Mısır gümrük idaresini kaybederler, on yıl sonra da tütün idaresinden uzaklaştırılırlar. Bununla birlikte, bu sorumluluk mevkiilerinden uzaklaştırılmaları, sarraf loncasındaki kadar sert bir şekilde gerçekleşmez. 1794’te, Galata’daki Frenk16 gümrüğünün “tütün muhamminleri” hâlâ Yahudilerden oluşmaktadır. Yine Doğu’yla ticaret yapan Avrupalıların en yakın yardımcıları da onlardır. “Öyle ki, 1801’de, Osmanlı tebâsı için geçerli gümrük tarifelerini, Konstantiniye Gümrükçübaşısı ile birlikte, birisi meşhur bankacı Fua olmak üzere, iki Yahudi belirlemektedir”.17 Büyük bir ihtimalle, Fualar bu itibarlı görevlerinden Viyana ve Venedik’ten getirdikleri kıymetli taşların ticaretini geliştirmekte de faydalanmışlardır. Bu görevleri sayesinde eşrafa dahil edilmişler ve sosyal yükselişleri Camondo ailesinden bir kız almalarıyla zirveye ulaşmıştır.18

13Bir sonraki yüzyılda durumun düzeldiği söylenemez. Loncadan uzaklaştırılmakla birlikte, sarraflar Yeniçerilerin ihtiyaçlarını karşılamaya devam etmekteydiler... ta ki 1826 yılı gelip çatıncaya kadar. O yılın Haziran ayında Sultan II. Mahmut, irtica ve isyan yuvası olmuş bu küstah ordu birliklerinin kışlalarını topa tutturur. Türk salnameleri bu olaydan “vâka-ı hayriye” diye söz ederler. Yeniçerilerin ortadan kaldırılması, onlarla uzaktan yakından ilgisi olan herkesi, açılan gedikten dolan sel sulari gibi, önüne katıp felâkete sürükler. O sıralar Yeniçeri Ocağı’nın tüm ihtiyaçlarını temin eden Yahudi banker Bahor Carmona’dır. Bahor boğdurulur, malları Hazine’ye devrolunur. XVII. yüzyılın ikinci yarısı boyunca aynı görevi üstlenmiş bulunan Zonanalar da sınırdışi edilirler. Böylece, XVII. yüzyılın başında Konstantiniye Yahudi cemaati eşrafından, yöneticiler ile cemaat arasında ilişkileri üstlenebilecek kimse kalmaz. Tecrit edilmiş cemaat içine kapanır, fakirleşir, eski kültürel zenginliğinden geriye bir şey kalmaz.

  • 19 Théophile Gautier, 1853 yılında Balat semtinde hakim olan sefaleti tasvir ederken Yahudilere olan k (...)

14XIX. yüzyılın ortalarına doğru, Camondo ailesi kendinden bahsettirip, aile mensupları servetlerinin ihtişâmı, nüfûzlarının etkinliği ile istisnai iş adamları olarak sivrildiğinde, Yahudi cemaatinin geçmişteki refahından eser kalmamıştır. Huzur ve refah yerini sefâlet ve mutsuzluğa bırakmıştır. Yahudi mahalleleri karanlığa gömülmüştür. Egzotik görüntü arayışındaki gezginler güncelerinde, dar, pis, toz, güneş ışınlarının, yamalı giysiler içinde koşuşturan çocuklara ulaşmasını engelleyen, sokakları zevkle tasvir etmektedirler.19

  • 20 Kelle vergisi.
  • 21 Giyim kuşam mevzuatı ve Osmanlı şehirlerinde kent mekânının şefaflığı için bkz. N. Şeni, “Ville ott (...)

15Bu mahalleler birer getto değildir. İstanbul’un şehir dokusu cemaat temelinde örgütlenmiştir. Mahalleler aynı etnik kökene, aynı dine mensup insanları barındırmaktadır. Mahalle sakinleri zengin ya da fakir olsunlar, değişik sosyal katmanlardan olsunlar, aynı dinin gereklerinin yerine getirildiği, aynı duaların okunduğu ve aynı dillerin, Türkçe, Ermenice, Rumca ve İspanyolca’nın konuşulduğu birimleri oluştururlar, Konstantiniye çoksesliliğini bu özelliğe borçludur. Ancak, ne mahalleleri çevreleyen duvarlar, ne de giriş çıkışın denetlendiği kapılar vardır. Aşağı addedilen herhangi bir cemaatin neden olacağı “kirlenmeyi” önlemek için tecrit edilen Roma ya da Frankfurt gettolarının aksine, buradaki ayrımcılığın amacı, cemaate mensubiyet temelinde oluşturulan belli bir hiyerarşinin Bâbıâli nezdinde açıkça tanınmasıdır. Müslümanlar en üst sosyal basamaklarda yer almaktadır. Hıristiyan ve Yahudilerin konumu ise onların altmdadr. Bunlar cizye20 adı verilen bir vergi ödemekle mükelleftirler. Yahudiler, gayrımüslimler arasında en az nüfusa sahip olan cemaati oluşturduklarιndan, Ermeni ve Rumlar’dan sonra gelmektedirler. Bâbıâli’nin saptadığı giyim kuşam yönetmelikleri her bir azınlık topluluğu için ayn renklerde başlık ve ayakkabı zorunluluğu getirmektedir. Mesela, Ermeniler’in rengi koyu eflâtun, Rumlar’ınki siyah, Yahudiler’inki ise mavidir. Bu renk yönetmeliği ve giyim kuşamla ilgili diğer kurallar, şehir dokusuna bariz bir saydamlık getirmekte ve kişilerin din mensubiyetinin, ilk bakışta, giyiminden belirlenmesini sağlamaktadır.21 Her bir cemaatin yeri bu şekilde alenen belirlendikten sonra, “öteki”nin yaşam hakkını kısıtlayacak ek bir sistematik önleme gerek görülmemiştir.

  • 22 Küçük liman.
  • 23 Tercüman.

16XIX. yüzyılda gayrımüslimlerin büyük çoğunluğu siyah giymekte ve mahallelerin cemaat temelindeki ayrımının yerini yavaş yavaş maddi değerler almaktadır. Seçkin Yahudiler Haliç’te Hasköy ve Balat’ı, Boğaz’da Ortaköy ve Kuzguncuk’u terk ederler. “Zenginler”in kaçışı Rumların yoğun olarak yaşadığı Fener ve Ermeni mahallelerini de etkiler. Geleneksel ortamlarını terk eden bu ekâbir tabakası, Pera ve Galata’daki yabancı temsilciliklerin etrafında oluşan, maddî güçleri ve kültürel etkileri her geçen gün artan topluluğa katılır. Bâbıâli, XIII. yüzyılda bir Ceneviz mahallesi olan bu iskeleyi22 maslahatgüzârlara, konsoloslara, elçilere ve Hıristiyan Avrupa hesabına çalışan “drogman”lara23 tahsis etmiştir. Semt, XIX. yüzyılda, kalburüstü insanların sosyal konumlarının gereği oturdukları bir mahalle haline gelir. Hatta padişah bile şehrin Müslüman kesimindeki Topkapı Sarayı’nı terk ederek, Haliç’in karşı yakasına geçer ve Galata rıhtımlarının birkaç adım ötesinde, Beşikta§’taki yeni sarayına yerleşir.

  • 24 1882 ımı itibarıyla Galata’daki nüfus dağılımı şöyledir: toplam nüfus: 237.293 (875.000 nüfuslu İst (...)
  • 25 Revue Encyclopédique juive, 1969, no 11.

17İstanbul’un Yahudi nüfusunun önemli bir bölümü, uzun bir süredir yabancı maslahatgüzârlıkların bulunduğu bu “gâvur” mahallesinde oturmaktadır. XIX. yüzyılın sonuna doğru, cemaatin seçkinlerinin de akınıyla, Galata Istanbul Yahudileri’nin yarısını barındırır hale gelir.24 Sarrafların büyük bir kesimi de, rıhtımlara yakın, bu semtte çalışmaktadır. Isaac Camondo’nun oğlu Salomon-Jacob da kendi adını taşıyan bankayı 1802’ye doğru yine bu semtte kuracaktır. Banka başdöndürücü bir hızla gelişir. Isaac 1832 yılında vebadan öldüğünde, arkasında kardeşi Abraham-Salomon’a yaklaşık 25 milyon dolar tutarında bir servet bırakacaktır.25

18Camondoların namı işte böyle yayılır.

Büyükbaba. Abraham Salomon de Camondo (1780/85 - 1873) Nissim-de-Camondo Müzesi

Abraham - Salomon

  • * Yahudi dinine göre erkekle kadın arasında yapılan evlilik akdi. Bu akitte kocanın karısına karşı üs (...)
  • * Eski gümüş para.
  • 26 NCMA, Abraham-Salomon.

19Abraham-Salomon’un doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir, ancak 1780-1785 yılları arasında doĝduĝu tahmin edilmektedir. Buna mukabil, 25 Mayıs 1804’te, Haim Sabetay Yuda Lévy’nin kızı, Clara Lévy’yle evlendiği kesinlikle bilinmektedir. Nikâh sözleşmesi, ketuba,*Yahudi âdetlerine uygun olarak eşlerin taahhütlerini sıralamaktadır. Tozlu raflardan gün ışığına çıkarılan bu sözleşme, nikâh töreninde dizilen, iç gıcıklayıcı renkleriyle badem şekeri dolu cam kavanozların rayihalarını burnumuza taşıyor. Sözleşme, “Burada, Büyük Deniz sahilinde, Konstantiniye yakınlarındaki Peri Paşa’da” aktedilmiştir. Abraham-Salomon “Musa’nın ve İsrail’in şeriatına göre karım ol; ben de, çalışan ve karılarını sayan, rızklarını temin eden ve ihtiyaçlarιna cevap veren, onlara bakan ve icab ettiği şekilde giydiren İsrailoğlu kocalarının yaptığı gibi, Tanrı’nın yardımıyla, çalışacağım, seni sayacağım, senin rızkını temin edeceğim, ihtiyaçlarına cevap vereceğim, sana bakacağım ve seni giydireceğim. Bekâret tazminatı olarak, şeriata uygun olarak sana hakkın olan ikiyüz zouz* bekâret tazminatı vereceğim ve âdet veçhiyle giyim, bakım ve müşterek ev temin edeceğim.” diye beyan eder. Genç kız beyanı kabul eder ve “Musa’nın ve İsrail’in şeriatına göre” karısı olur. “Ebeveyninin evinden 1.000 kuruş tutarında nakdi drahoma; giysiler, mücevherat ve 4.000 kuruş değerinde bir yatak takımı getirecektir. Erkek tarafı bu ketubaya kızın hesabına 1. 500 kuruşluk bir ilave yapmayı kabul etmiştir. Toplam drahoma böylece (...) 6. 500 kuruşa tekabül etmektedir (...) Drahomanın tamamı erkek tarafından kabul ve kendisine teslim edilmiştir. Erkek drahomayı bir borç olarak kabul ve devredilmez mal olarak iktisap eder: eger drahoma azalırsa bu erkeğin aleyhine, çoğalırsa lehinedir. Ayrıca erkek bize şu beyanda bulunur: “Ben -ve benden sonra mirasçılarım- bu ketubaya, drahomaya ve ilâve paraya, bu fanî dünyada sahip olduğum ve olacağım, menkul ya da gayrimenkul, bütün mal ve zenginliklerimi, rehin etmeyi kabul ederiz (...). Bütün bu mallar ve hatta üstüme giydiğim şu esvap bile, hayatım boyunca ve benden sonra, benim ve mirasçılarımın ödemelerinin teminatıdır." (...) Erkek ayrıca karısı hayatta olduğu müddetçe başka kan almamayı ve boşanma mektubu vermeden karısını boşamamayı taahhüt etmiştir (...).26

  • 27 Archives israélites, 21 Aralık 1866.

20Bu devirde banker ailelerinin zürriyeti kalabalιktιr. Geleneklere çok bağlı olmakla birlikte, bu sakin çift altı yıl boyunca çocuk yapmayarak kurallara istisna oluşturur. Oğulları Raphaël 1810’da dünyaya gelir. Ve tek çocukları olarak kalır. O sırada, Ren Nehri boyunda, Frankfurt’taki Meyer Amschel Rothschild’in beş oğlan çocuğu vardır ve çocuklarının en büyüğü, Manş Denizi’nin öteki yakasına geçip önce Manchester’a (1798) ardından da Londra’ya yerleşmiştir. Raphaël bankerlikle ilgilenmediğinden midir, yoksa babasının kişiliğinin, şöhretinin gölgesinde kaldığından midir bilinmez, tarih ondan silik bir şahsiyet olarak bahseder. 1866 yılında öldüğünde ellialtı yaşındadır. Kendisinden “dürüst ve namuslu bir adam" olarak bahseden devrin gazeteleri, cenaze töreninde “cenaze alayı vapur iskelesinden geçerken, limanda demirli teknelerin kendiliklerinden yelkenlerini indirerek, sadece hükümdarlara mahsus bu selâmlamayla, son yolculuğuna uğurladıklarını” yazmaktadır.27 Raphaël, bankanın gelişmesine büyük bir katkıda bulunmamakla birlikte, Camondoların servetini şahikasına taşıyacak olan Abraham-Béhor ve Nissim’in babası olmuştur. Ailenin servetini geliştirme görevi onların olacaktır, yine Paris’e yerleşenler de onlardır. Büyükbabalarının işine büyük bir tutkuyla bağlanarak, genç yaşlarında bankerliğe soyunurlar. Oğlanlardan büyüğü, Abraham-Béhor, kısa zamanda işin başına geçecek ve çoğu zaman, aynı adı taşıdığı büyük babasıyla karıştırılacaktır.

  • 28 A. du Velay, Essai sur l’histoire financière de la Turquie, s. 84.

21Altmış sene sonra, iş hayatlarının zirvesine tırmandıklarında bile, Abraham-Béhor ve Nissim’in sitayişle anmaya devam ettikleri Abraham-Salomon güçlü bir kişiliğe sahiptir. Kararlı, enerjik, her zaman doğru zamanda doğru yerde bulunmasını bilen bir adamdır. Ayrıca, XIX. yüzyılın bu ilk seneleri de harekete geçmek için müsait şartlar sunmaktadır. Değişmez yapısıyla kemikleşmiş bir ihtişamın içine sıkışmış Osmanlı İmparatorluğu ataletini kırmaya başlamıştır. Türkiye o devre kadar, gelenekleri ve kayıtsız şartsız teokrasisiyle Fransız İhtilali’nin yaydığı modern fikirlerin sınırlarını aşma girişimlerine direnç göstermiştir. “Sultanların Konstantiniye’deki sarayları ürkek bir yalnızlık içinde yükselmekteydi; devletin birkaç ilerigeleninin ürkerek sarf ettikleri sözler dışında, dışarıda konuşulanlar Saray’ın duvarlarından içeri sızamıyordu, sözkonusu ilerigelenler de fikirlerini cesaretle beyan etmekten uzaktı. Zaten bu kişiler, arada sırada bir kışla ayaklanmasının ya da kazan kaldıran Yeniçerilerin çığlıklarıyla kesilen ezan seslerinden başka pek birşey duymamış oluyorlardı. Devlet-i Âliye’nin sınırlarinın ötesinde olup bitenlere ilgisizliği o derecededir ki, devrin büyük ülkeleri nezdinde temsilci bulundurmaya bile tenezzül etmez”.28 Ancak, kaybedilen topraklar, askerî hezimetler Osmanlıları, XIX. yüzyılda bu inziva halinden silkinip, Batı etkisine açılmaya zorlar. Bu açılım bir tesadüf değildir, İmparatorluğun gerilemesinin bir sonucudur. Islahat, çöküşün önüne geçmek için tek çözüm olarak bilinçlere yerleşmiştir. Bir taraftan çökuş ve dağılış, bir taraftan da dışarıya açılış ve Islahat hareketleri, zihniyetleri, gündelik hayatın akışını, kurumlar, şehri altüst edecektir.

22Bu Islahat hareketinin kurumsal temelini, Devlet’in ilerigelenlerine tebliğ edildiği Topkapı Sarayı’nın bahçelerine izafeten Gülhane Hatt-ı Şerifi diye anılan 1839 Şartı oluşturur. Tanzimat devri bu metin ile başlar. Düzenleme anlamına gelen “tanzim” kelimesinin çoğulu olan bu kelime, bundan böyle Osmanlı Islahat hareketini simgeleyecektir. Hatt-ı Hümayun, din ve milliyet ayrımı yapmaksızın bütün Osmanlı tebâsının eşitliğini ilan etmektedir. Herkesin adaletten aynı şekilde yararlanacağιnι ve keyfî tasarrufların ilga edildiğini beyan etmektedir. Tanzimat’tan önce, gayrımüslimler zımmî statüsüne sahip bulunmakta idiler, başka bir deyimle müslüman tebâyla aynı haklara sahip değillerdi. Abraham-Salomon’un eşitliğe doğru atılan bu ilk adımın cazibesine kapılmasını anlamak zor değildir. Avrupalı Yahudiler, bu özgürleşme hareketini Fransız İhtilali geleneği çerçevesinde değerlendiri-yorlardı. “Özgürleşme”, gettoların kalkması anlamında alınırsa yanılgıya düşülür. Bu terim Osmanlı Islahat hareketi için, ancak vatandaşlık kavramına doğru bir adım anlamında kullanılabilir.

23Abraham-Salomon, gemisini bu Islahat akıntısına emanet eder. Onu bu kararı almaya iten sebepler finansal olmaktan çok siyasi ve kültürel kaynaklıdır. Değişim iradesi kendine örnek olarak Avrupa’yı almıştır ve bütün alanlarda, idari merkeziyetçilikte, hukukun birleştirilmesinde, eğitimin laikleşmesinde, ordunun yeniden tanziminde kendini göstermiştir. Artık Türkiye kendine evrensel bir yön tayin etmiştir. Bu seçim ülkeyi bir yüzyıl sonra somutlaşacak laisizmin rayları üzerine oturtmuştur.

24Tanzimat’ın mimarı, Reşid, Ali ve Fuad Paşalardır. Önce Abraham-Salomon, ardından da torunları, özel danışmanları, dostları ve bankerleri sıfatıyla paşaların yanında yer alacaklardır. Camondoların İstanbul serüvenleri, Osmanlı Islahat hareketi ve ıslahatçıların (...) yolunu izler, bazen onunla karşılaşır, bazen örtüşür, (...) bazen de yekvücud olurlar. Camondoları bu üst düzey Türk bürokratlarına yaklaştıran tek şey finansal nedenler değil, onun ötesinde, bir sir gibi paylaştıkları, dışarıya, Batı’ya duydukları ortak hayranlık hissidir. Ortak hedefleri, Osmanlı zihniyetinin temelini oluşturan, bid’at, yenilik düşmanlığının üstesinden gelmektir. Gelenekler, ezelden beri var olmak, evveliyatı olmamak, Osmanlı hukuk söyleminin temel değerlerini oluşturmaktadır. Nitekim, “kadimden ola beri” ibaresiyle biten hukuki belgeler, bu belgelerin içeriğine meşruiyet kazandırmaktadır. Zihniyetlere yuvalanmış, yeniliği hor görme, ona şüpheyle bakma eğilimi İmparatorluğu atalete mahkûm etmiştir. Islahatçı paşalar, toplumun bu kemikleşmesiyle mücadele etmek gibi zor bir göreve talip olurlar. Abraham-Salomon gibi onlar da çağdaşlığın cazibesine kapılmışlardır, bu çağdaşlığı Osmanlı gerçekliğine uygulama projesinin hayalini paylaşmaktadırlar. Aslında, paşaların kendileri bu Islahat hareketinin canlı örnekleridir. Reşid, Ali ve Fuad Paşalar, hariciyedeki kariyerleri boyunca uzun senelerini Paris’te geçirmişlerdir. Dolayısıyla Avrupalı meslektaşlarıyla müzakerelerde dil sorunu gibi bir engelle karşılaşmamaktadırlar. Fransızca’ya hakimiyetleri muhataplarını her zaman şaşırtmıştır.

  • 29 M. A. Ubicini, La Turquie actuelle, zikreden A. du Velay, Essai sur... age., s. 92.
  • 30 D. de Fontmagne, Un séjour à l’ambassade de France à Constantinople, s. 139.

25Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun öncϋsϋ olan Reşid Paşa (1802-1857), pragmatik bir kişiliğe sahiptir. Tanzimat’ın ilanını kullanarak, Bâbıâli’ye isyan bayrağı açan Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’ya karşı İngiltere’nin desteğini almayı bilmiştir. Reşid Paşa birçok kez sadrazamlık ve Hariciye Nazırlı-ğı’na getirilmiştir. Otuziki yaşında Türkiye’nin Fransa’daki ilk sefıri olarak bu ülkeye gönderilmiştir. Paris’e gelişi büyük bir etki yaratır. “(...) 1802 yılında beri Fransa’nın ağırladığı ilk sefırdi. Büyük Türk’ün temsilcisi hakkındaki önyargılarla çelişki teşkil eden bu genç hariciyeci, kendine güveni, canlılığı, ince zekâsı, rahat hareketleri ile büyük bir alakaya mazhar oldu. İki kış boyunca bütün ilgilerin odak noktasını oluşturdu. Hiçbir daveti kaçırmadığı gibi, kendisi de dillere destan davetler verdi. Bakanların şatolarda verdikleri hiçbir daveti kaçırmazken, gayrıresmî davetlerin de gözdesi olmuş, tiyatro fuayelerinin aranan siması haline gelmiş, ünlü edebiyatçılarla, gazetecilerle, eleştirmenlerle boy gösterir olmuştu. Bir Fransızca hocası ararken başvurduğu Jules Janin, kendisine opera çevresinden Matmazel N.’yi tavsiye etmişti”.29 İşte, sefaretin kısır dokunulmazlığıyla yetinmeyip, gönderildiği şehrin yaşamında kendini gösteren bir hariciyecinin portresi böyle çiziliyordu. Birkaç sene sonra Fransızca dili Türk üst düzey memurları arasında öyle bir mesafe kaydeder ki, Konstantiniye’deki Fransız sefıri Edouard Thouvenel’in kuzeni Kontes de Melfort şöyle diyebilmektedir: “Reşid Paşa karşılaştığım ve karşılıklı iltifatlarda bulunma şerefine nail olduğum bütün diğer kibar Türk zevatı gibi, kulak okşayan, ağdalı bir Fransızca’ya malik olmak gibi bir haslete sahiptir ”.30

26Fransızca, XIX. yüzyıl boyunca, Konstantiniye’yi sarsan bütün Islahat hareketlerinin dili olacaktır. Camondolarla Tanzimat’çılar arasındaki iletişime hizmet edecektir.

27Abraham-Salomon, ikinci nesil ıslahatçılar, Ali ve Fuat Paşalarla da güvene dayalı bir ilişki kurar. Bu paşaları Reşid bizzat kendisi eğitmiştir. Ancak ustayla çıraklarının yolları Kırım Savaşı’ndan sonra ayrılır. Reşid, Konstantiniye’deki mütehakkim ve şiddet yanlısı İngiliz sefıri, Lord Stratford Canning’le yakın ilişkilerini devam ettirirken, Ali ve Fuad Paşalar, Edouard Thouvenel’e yanaşmışlardır. Aslında, 1856 yılında Fransa’nın İstanbul üzerindeki etkisi zirvededir. III. Napoléon, Sivastopol’a İngilizler’in yolladığından üç misli daha fazla asker yollamıştır. Osmanlı ordularının yanında yer alan bu askerler, Rusları hezimete uğratır ve Abdülmecid Fransa’ya olan minnettarlığını alenen ifade etmekten çekinmez. Reşit ise, İngiltere’nin nispeten güç kaybetmesinin ardından, Islahatlarda ikinci plana çekilmiştir. Bayrak artık rakibi haline gelen eski müridlerinin eline geçmiştir.

  • 31 D. de Fontmagne, Un séjour... age., s. 42.
  • 32 MA, Thouvenel fonu, Thouvenel’in Benedetti’ye mektubu, Tarabya, 2 Haziran 1858, zikreden N. Şeni. M (...)
  • 33 A. de Hübner, Neuf ans de souvenirs d’un ambassadeur d’Autriche à Paris sous le Second Empire, 1851 (...)

28Bu üç Islahat yanlısı nazırın arasında, Camondoların finansal geleceğini en çok etkileyen kararları alan Ali Paşa’dır (1815-1871). Ali Paşa uzun süre, istikrazların hangi şahıslardan yapılacağı, döviz tahvillerini hangi bankerlerin yapacağı gibi konularda son söze sahip olacaktır. Aklı başιnda, dengeli kişiliğiyle, hem büyükbaba hem de torun Camondo için güven içinde iletişim kurulan bir istikrar ve tutarlılık abidesi olmuştu. Ali Paşa’nın siyasi yıldızı birden parlamιştιr. Yirmialtı yaşında İngiltere’de sefır, ardından Hariciye nazırı olduktan sonra, 1852’de, henüz daha otuzyedi yaşındayken, sadaret makamına ilk adımını atar. Kırım Savaşı’ndan sonra, Avrupa’yı iyi bir şekilde tanıma imkânını bulmuş, Viyana ve Sen Petersburg’da geçirdiği zaman bu bilgisini οlgunlaştιrmιştιr. “O kadar derin ve kapsamlı bir tedrisattan geçmişti ki, kendisinden dünyanın en bilgili Türk’ü diye söz edilirdi ve hatta her konudaki engin bilgisiyle yarışacak bir Avrupalı’ya rastlamanın bile mümkün olmadığı söylenirdi. İlahiyatta piskoposlara taş çιkarιr, Musevilik’te Yahudilere”.31 İstanbulllu bir kapıcının oğlu olan Ali’nin, bu mütevazı kökeninin kendinde bıraktığı özgüven zafıyeti Elçi Thouvenel’in gözünden kaçmamıştı: “Bütün meziyetlere sahip, en önemli olan biri hariç, yani etkileyici bir karakter ve başkalarına itimat telkin edebilmek için gerekli olan kendine güven”.32 Ali Paşa bu hızlı yükselişini kişisel yeteneklerine, çalışkanlığına ve Reşid Paşa’nın desteğine borçludur. Kendi kendini yetiştirmiş ağırbaşlı bir adam olan Ali Paşa, gitgide ketumlaşmış ve zaman içinde ince silueti ruhunu saran melankolinin ağırlığı altında ezilen bir adama dönüşmüştür. Reşid’in aksine herkesin gıpta ettiği bir dürüstlük ve namusluluk timsalidir. Bu da onu dillere destan bir tutarlılıkta, güvenilir, ama ulaşılması imkânsiz birisi haline getirmiştir. Halbuki aslında kısa boylu ufak tefek, alçak sesle, mırıldanırmışçasına konuşan narin bir adamdır. Adımları mütereddit, sürekli etrafı tarayan bakışı canlıdır. Gözlerini batmakta olan Osmanlı kurumlarına dikmiş, İmparatorluğa hizmet vermektedir. Fransa’nın Avusturya sefıri Hübner, 1856’da Paris Kongresi’nde Ali Paşa’yla tanıştıktan sonra “(...) beni en fazla etkileyen kişi Sadrazam Ali Paşa oldu” diyecek ve onu şöyle tasvir edecektir: “ulvî fızyonomisini bazen derin ve bir o kadar da yumuşak melankolisi gölgeliyordu. Karşımızdaki adam, ülkesinin ölmeden önce otopsiye yatırılışını izleyen büyük bir vatanseverdi”.33 Ali’nin konumu kolay değildi. İnançlı bir ıslahatçı olmakla beraber, Osmanlı kurumlarının tukaka edilmesini, her ne pahasına olursa olsun Devlet ve Padişahın otoritesine tabi olmasının gereğine inandiğı kamuoyunun yeterince kaale alınmamasını nefretle karşılıyordu. Ali Paşa için muhafazakâr bir ıslahatçı, aheste acele eden biri denilebilirdi.

Ali Paşa (1815-1871), P. de Gigord koleksiyonu

  • 34 Babası Keçezade İzzet Molla, meşhur bir şairdi.
  • 35 D. de Fontmagne, Un séjour... age., s. 44.
  • 36 R. Davison, Reforms in the Ottoman Empire. 1856-1876, s. 90.

29Ali Paşa’nın aksine, Fuad Paşa (1815-1869) İstanbul’un köklü bir ailesine mensuptu. Taşkın, cıvılcıvıl kendinden emin bir adamdı.34 Camondolar Fuad’ın özel bankerleriydi. Her yönleriyle birbirlerinin zıttı olan Ali ve Fuat Paşalar buna ragmen son derece etkin bir ikili oluşturmaktaydı. Kısa boylu narin Ali Paşa’nın yanında Fuad Paşa boylu poslu yakışıklı bir adamdı. Yeniliklere, icatlara olan merakı, kimi zaman düzensiz de olsa atılımcı ruhu, Ali Paşa’nın temkinli ve mütereddit kişiliğiyle denge oluşturmaktaydı. Ali Paşa, latifelerinin İstanbul’u çalkaladığı arkadaşının bu açık, bazen ifrata kaçan mizacına uyum sağlamakta zorlanmaz. Marie de Melfort, Osmanlı Bankası’na yeni atanan bir müdür hakkında söylediklerini Ali Paşa’nın ağzından şöyle aktarır: “J’espère que cela amènera des fonds à mon gouvernement pour établir des routes. Mais où cela nous mènera-t-il? A la banqueroute!”35 (“Ümit ederim bunlar hükümetime yol yapımı için kaynak sağlar. Ama bunun sonu nereye varacak? İflasa mı?”; Paşa yol anlamında “route” ile iflas anlamındaki “banqueroute” u kullanarak bir kelime oyunu yapmıştır.) Kaç karısı olduğu konusunda üzerine gelen bir İngiliz kadınına verdiği cevap daha da alaycıydı: “Aynı sizin kocanız gibi Madam, iki karım var. Tek farkımız o bunu gizliyor, ben gizlemiyorum.”36 Aslında Fuad abartmaktadır. Paşa’nın Boğaz’ın serin sahillerindeki yalısına davet ettiği Marie de Melfort bu konuda tereddütsüz. Yasaların çokeşliliğe müsaade etmesine ragmen Fuad Paşa’nın tek bir eşi vardır. Fuad’ın özel hayatı ve yaşam tarzı Ali Paşa’ya nazaran kesinlikle çok daha “Avrupaî” dir. İslamî yasakları hiçe sayıp bahçesini heykellerle bezer. “Kâfır Paşa” lakabı herhalde Ali Paşa’dan çok Fuad Paşa’ya uygun düşmektedir. Fuad da Ali gibi resmî tercüme bürolarında çalışarak başlar memuriyet hayatına. Buradan ayrıldığında Bâbıâli’nin âli tercümanı ünvanını taşımaktadır. Daha önceleri tedrisatın Fransızca yapıldığı tıp öğretiminden geçmiştir. Bu eğitim ona, Londra’da sefaret kâtibi, İspanya ve Sen Petersburg’da Bâbıâli’nin temsilciliği görevlerindeyken başarıyla faydalandığı bir rahatlık verecektir. İkili yönetim, 1852’de Fuad’ın Hariciye Nezareti’ne, Ali’nin de sadarete getirilmesiyle başlar. Bu birlikteliklerine ancak ölüm son verecek ve bu zaman zarfında iki adam Osmanlı siyasetine yön verecektir. Tarih onları, her ne kadar ülkeyi köhne yapısından tamamıyla kurtaramamışlarsa da, Türkiye’yi “asriliğin” rayına oturtan reformlarda oynadıkları önemli rolle anacaktır.

  • 37 Abraham Salomon 1873 yılında Paris’te ölür. Kendisinin de vasiyet ettiği gibi cenazesi Konstantiniy (...)

30Tanzimat’ın mimarı bu ikili, özellikle Abraham-Salomon ile karşılıklı güven ve minettarlığa dayalı bir ilişki kuracaktır. Büyükbaba Camondo’yu ebedî istirahatgâhına uğurlayan resmî cenaze töreni bunun en belirgin örneğidir. Bir bankerin devlet töreniyle toprağa verildiği bu cenaze, Türk tarihinde emsalsiz bir olaydır.37 Abraham-Salomon daha hayattayken büyük şereflere gark edilmiştir: Fuad Paşa tarafından kendisine ‘Üstad-ı Azam Camondo’unvanı verilmiş, 1849 yılında Nişan-ı İftihar ve Mecidiye nişanı ile taltif edilmiştir. Torunları Abraham-Béhor ve Nissim’in, Ali Paşa’yla ilişkileri daha zor olur. Bâbıâli dış borçlanmaya ağırlık verdikçe, iç kredi kaynaklarını küçümsemeye başlar, yerli bankerler Bâbıâli’nin iltifatına mazhar olabilmek için Avrupalı bankerlerle ortaklık kurmak zorundadır. Abraham-Béhor devletin bu tavrına o kadar alınır ki bütün ailesiyle birlikte 1869’da Fransa’ya göç eder. Bu tarihte, Paris Osmanlı Devleti’yle kredi ve kambiyo işlemlerinin yapıldığı gözde bir şehir haline gelmiştir. Ve nitekim, Camondo ailesi de Paris’e yerleşir. Bâbıâli’yle birçok fınans operasyonunu buradan yönetir. Abraham-Béhor kimi zaman Ali Paşa’nın aldığı siyasi ve mesleki kararları kişisel tasarruflar olarak değerlendirme eğilimine kapılır. Bu durumlarda ilişkilerini hayal kırıklıkları gölgeleyecek, yazışmalarına rahatsızlıklar ve karşılıklı yanlış anlaşmalarιn sıkıntıları hakim olacaktır. Bu samimî ve dostane ilişki, değişik dönemlerde derin bir dostluğun bütün aşamalarından geçecektir. Fuad Nice’te öteki dünyaya sessizce intikal ederken, Nissim ve Abraham-Salomon, Paşa’yı son yolculuğuna, Parisien endişeli ve zarif bir ilgiyle uğurlarlar.

Paranın Gizemleri

  • 38 MA, Thouvenel fonu, 192 Mi. Edouard Thouvenel’den Benedetti’ye, Tarabya (İstanbul), 7 Eylül 1859.

31Bâbıâli, Mısır Valisi’yle askerî sorunlarını halletmek için İngiltere’nin siyasi desteğini istemiş ve bu talebi müzakere konusu olmuştur. Ancak iş mali işbirliği konusuna geldiğinde, aynı Bâbıâli dış yardımı reddetmiştir. Kırım Savaşı’nın sonuna kadar, Bâbıâli, Avrupa fonlarına başvurmadan kendi imkânları ve iç borçlanmayla yaşar. Bu kendi kendine yetme çabası çerçevesinde, hükümet, Osmanlı tarihinde ilk defa 1839 yılında banknot basma fikrini kabul eder ve ilk kağıt para ‘kayme’tedavüle konur. Banknot olağanüstü bir icattır ve paranın bu kadar ucuza basılması Sultan Abdülmecit’in debdebe merakını kamçılar. Fransız Sefıri Thouvenel Saray’daki israf karşısında hayretlere düşmüştür: “Sultanın yaşam tarzından bir örnek mi vereyim? Bir hafta önce Sultana, Maliye Nazırı tarafından, harcamaları için alınmış borçların vadesi gelmiş faizlerini ödemek üzere yeni bir borçlanma iradesi takdim edilmişti. Majesteleri, bu iradeyi gözünü bile kırpmadan imzaladı ve ardından da, Bâbıâli’ye, geçen sene Hanım Sultanların düğünleri münasebetiyle düzenlenen şenliklerin yapıldığı arazinin satın alınması için kendisine derhal 40 milyon kuruş tahsis edilmesi emrini yolladı. Hatta bu örnekten daha abartılısı da vardır: Padişah, Konstantin Karateodori’ye, kendisine vermiş olduğu birkaç damla kinin karşılığında, mükafatlandırmak amacıyla beşyüzbin kuruş ihsan etmiş, ayrıca ikimilyon kuruşu geçmemek kaydıyla, uygun bulacağı herhangi bir yerden inşaat yapabileceği bir arazi seçmesini istemiştir. Bu arada biri Selamlık’a diğeri de Harem’e olmak üzere iki sepet yerleştirilmiş ve Bâbıâli memurları ve zevceleri Hünkâr’ın hayatını borçlu olduğu şahsa hediyelerini bu sepetlere bırakmaya “davet” edilmişlerdir. Oysa karşımızdaki sadece otuzaltı yaşında bir hükümdardı”.38

  • 39 A. du Velay, Essai sur... age., s. 125.

32Osmanlı hükümetleri modern mali araçları kullanabilecek deneyime sahip değillerdir. Halbuki para basmak, istikraz, borçlanma gibi sihirli araçlar devletin harcamalarına sonsuz imkânlar tanımaktadır. Değişik ödeme araçlarını kullanmaktaki güçlük, başkalarının deneyimlerinden faydalanmaya direnmekteki bu ısrar, mesela, elle yazıldığı için kolaylıkla taklit edilebilen Kayme’nin çıkarılması gibi telafisi zor hatalara sebebiyet vermiştir. Kayme’nin çıkarılmasını takip eden birkaç ay içinde tedavülde gerçeği kadar sahtesi de dolaşmaktaydı. Bu paraların piyasadan toplatılmasından sonra, basılı banknotlar piyasaya sürülmüş, ancak bunların da sahtesi yapılmıştır. Bu durum İmparatorluğun ticaret hayatını tehdit eder hale gelmiş ve nihayet, Bâbıâli mali sistemini baştan aşağı değiştirmeye ve çağdaş bir bankacılık sektörünün gelişmesi için gerekli ortamı yaratmaya karar vermiştir. O zamana kadar ülkede altın karşılığı ödeme sistemi mevcut değildir. “Yurtdışı ödemeleri teminat mektubu vasıtasıyla yapılmakta olup, bu aracı kullananlar, paranın değer kaybıyla orantılı bir fedakârlık göstermek durumunda kalıyorlardı. Tamamıyla sarrafların denetlediği piyasadaki dalgalanmalar, hiç kimse paranın bir gün sonraki değerine güvenemediği için, en siradan muamelelerin bile yapılmasına imkân tanımıyordu”.39

33Küçük sarrafların bu durumdan sağlayabilecekleri çıkar aşikardır. Nitekim bu sarraflarla, çıkarları mali reformun gerçekleşmesine bağlı olan büyük bankerlerin arasındaki çekişme de buradan kaynaklanmaktadır. Doğal olarak Abraham-Salomon da bu bankerlerdendir ve çağdaş bir bankacılık sektorünün doĝması için gerekli bütün şartların varolduğunun farkına varır. Bu eğilime önderlik ederek, yeni vefat eden ağabeyi Isaac’ın biraktığı bankayı geliştirmeye koyulur:

  • 40 NCMA, banka.

Bu ayın 5’inde, sevgili ağabeyimin, bizi tesellisi imkânsiz acılara garkeden ani ve zamansız vefatı sebebiyle, bundan böyle, kendisinin ortağı ve tek hukukî varisi olmam hasebiyle müşterek müessesemizin idaresini deruhte edeceğimi, faaliyetlerimizin aynı sahada devam edeceğini ve içimden söküp atamadığım bu acı bir nebze olsun teselli bulur ümidiyle müessesemizin yine ISAAC CAMONDO & Şürekası adı altında faaliyetine devam edeceğini sizlere bildirmeyi bir borç addederim.
Isaac Camondo & Şürekası namına
Abram Camondo
40

34Trieste’ye kaçış Camondo ailesinin hikâyesinin başlangıç sahnesini oluşturduğu gibi, Abraham-Salomon’un 17 Eylül 1832’de Bükreşli banker Abram Halfon’a yolladığı bu mektup da bankasının kuruluş senedini oluşturmaktadır. Ağabeyinin ölümünden sonra I. Camondo ve Şürekası şirketinin dümenini eline alan Abraham-Salomon, otuz sene boyunca bu yetkisini kimseyle paylaşmayarak, şirkete muhteşem bir atılım yaşatmış ve ana hedeflerini saptamıştır. Çılgın paşalara açılan kredilerden, Osmanlı Devleti için alınan borçlara, ülkenin en büyük servetlerinden birinin başına geçmiştir.

35Açtığı gedikten kendisini Rum ve Galatalı Levanten bankerler izlerler. Mali reformlar bankaların kurulmasını teşvik edici bir ortam yaratmıştır. Devlet de 1845 yılında, piyasanın iki önemli kuruluşu Alléon ve Théodore Baltazzilerle ortak olup sektörün ilk modern kuruluşu, Dersaadet Bankası’nın (Banque de Constantinople) temellerini atarak bu furyaya katılırlar. Ancak, İstanbul’da Batılı tarzı bankacılığın gelişmesi için XIX. yüzyılın ikinci yarısını beklemek gerekecektir.

  • 41 G. Young, Corps de droit ottoman, c. II, s. 9.

36Kırım Savaşı’nın Osmanlı tarihinde bir dönüm noktası olduğu muhakkaktır. Osmanlı tarihini, İttifak yapılan Fransa ve İngiltere’nin askerlerinin Konstantiniye’de konuşlandığı, Ruslar’a karşı girişilen bu savaşın öncesi ve sonrası diye değerlendirmek gerekir. Yabancı askerlerin gelmesiyle bütün şehir bir askerî karargâha dönüşmüş, yokluklar yaşanmış ve İstanbul köhneliğinin ölçüsünü almıştır. Karadeniz’in diğer yakasında, Sivastopol’da topların dumanları tütmeye devam ederken, yeni bir imtiyaz beratı, 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı, reformlara ve modernleşme hareketlerine başarı yollarını açar. Fermanın ana amacı din ayrımı yapmaksızın Sultan’ın bütün tebâları arasında eşitliğin tesis edilmesi olmakla birlikte, hükümlerinin bir bölϋmϋ de yeni ekonomik girişimleri tanımlamaktadır: “Maliye ve para reformlarının gerçekleştirilmesi amacıyla banka ve benzeri kurumların, Devlet-i Aliye’nin kamusal ve maddi zenginlik kaynaklarını artırmayı hedefleyen fonların kurulmasına çalışılacaktır... Bu hedeflere ulaşabilmek için, Avrupalıların bilim, sanat ve sermayelerinden faydalanılmasının imkânları araştιrιlacaktιr.”41 Bâbıâli’nin amacı apaçık ortadaydı, İmparatorluğun işlenmemiş kaynaklarını değerlendirerek, ülkenin mali durumunu düzeltmek. Bundan da önemlisi, iç pazarın imkânlarının yetersizliği karşısında açıkça yabancı sermayeye başvurmaktan bahsedilmekteydi.

  • 42 A. Autheman, La Banque impériale ottomane, s. 6.

Daha sadece iki sene öncesine kadar, Avrupa sermayesinin katkısını gerektiren her türlü mali reform, için başından tepki görüyordu... Savaş eski önyargıların direncini kırdı... Düne kadar aciz kalan nazırlar... bugün, halkı arkalarına alarak Avrupa’dan ithal edilen doktrinleri savunabilecek hale geldiler.42

37Kırım Savaşı sadece Osmanlı hükümetinin bu direncini kırmakla kalmamış, aynı zamanda Avrupalıların Türkiye’ye yatırım yapma konusundaki tereddütlerini de bertaraf etmiştir. Zihniyetler Avrupa’nın iki ucunda eşzamanlı olarak değişime uğramıştır. Bankanın Londra ve Paris’te gösterdiği emsalsiz dinamizmini Konstantiniye’ye taşıması, enerjisini Galata bankacılığına aşılaması ve onu ilhak etmesi için bütün şartlar artık hazırdır. Kırım Savaşı sırasında varılan ittifak sayesinde Fransa ve İngiltere, Türk siyasî ortamıyla yeni ilişki ağları geliştirmiştir. Şimdi ümidedilen, kamusal alt yapı ve demiryollarına yatırım imkânlarının ve ticarî ilişkilerin gelişmesidir.

  • 43 age., s. 6.

Türk maliyesinin ne kadar harap bir durumda olduğu bilinmiyor değildi, ama (...) İngiliz ve Fransız hükümetlerinin desteği (...) hükümetin (Osmanlı hükümet) reform niyetleri, ilişkilerde, birçoklarιnιn sermaye ve becerileriyle katkıda bulunmayı arzu ettikleri bir düzelmeye kapı açıyordu.43

38Osmanlı payitahtıyla ilk ilgilenen Fransızlar, Rothschildler olur. Daha ikinci reform paketi ilan edilmeden, Islahat Fermanı’ndan sadece birkaç gün önce, Alphonse de Rothschild İstanbul’a gider. Çantasında, babası James’in Bâbıâli’ye sunduğu proje bulunmaktadır. Ünlü ailenin Paris kolu Konstantiniye’de bir banka kurma arzusundadır. Ali ve Fuad Paşalara yakınlığıyla bilinen Edouard Thouvenel’den arabulucuk yapması istenir. Ancak geç kalınmıştır, piyasa çoktan ele geçirilmiştir. İstanbul’u kasırıp kavuran İngiltere-Fransa rekabeti bankacılık alanına da sıçramıştır. Hükümet, 500.000 Sterlin sermayeli, İngiliz şirketi Ottoman Bank’a kuruluş izni vermiştir bile. İngilizler sadece Türkiye’de bir banka kurma izni almakla kalmamışlar, banka yöneticileri daha şimdiden kuruluşlarını devletin merkez bankası haline getirmenin yollarını da araştιrmaktadιrlar. Alphonse, Paris’e dönüşünde Edouard Thouvenel’e teşekkürlerini iletirken, babasının İngilizlerin kontrolündeki bir merkez bankası projesinden duyduğu tedirginliği de dile getirir. Yine bu vesileyle, niteliksiz kayme ve beşliklerin tedavülden kaldırılmasını öngören para reformunu gerçekleştirme ayrıcalığını alamamaktan duyduğu hayal kırıklığını da ifade etmektedir:

  • 44 Rothschildlerin kâtibi ve finans işlerindeki mutemedleri.
  • 45 MA, 192 Mi. Alphonse de Rothschild’den E. Thouvenel’e, Paris, 4 Temmuz 1856.

Dönmeden önce, Ekselansları Fuad Paşa’yla yapmış olduğum görüşme tasarladığımız projelere köklü değişiklikler gerektirecek mahiyetteydi. Konstantiniye’ye gelirken niyetimiz bir banka kurmaktı, oysa şehirden ayrılırken, hükümetin niyetinin, kayme ve beşliklerin tedavülden kaldırılması işinin kimseye bırakılmaması, sadece bu büyük mali operasyonu kendi başına gerçekleştirme imkânı verecek olan bir borçlanmaya gidilmesi olduğu anlaşılıyordu. Ayrıca, Compagnie Layard’ın yaptığı 20 milyon sterlinlik borç teklifi de hükümette bu hissiyatın kuvvetlenmesine sebep olmuştu. Öte yandan, hükümet ısrarla bizi, İngiliz şirketinin bu işte yer almasına büyük bir sembolik önem veren Mösyö Layard’la anlaşmaya teşvik ediyordu. Buraya döndüğümde babamla konuşmam da aynı istikamette oldu ve kendisinin, eger elinden gelirse, Osmanlı hükümetinin görüşü yönünde karar almaya hazır olduğunu gözlemledim. Bu arada, Osmanlı hükümetinin bazı çekinceler getirmek suretiyle Mösyö Layard’ın projesine bir nevi onay vermiş olduğunu öğrendik ve Mösyö Landau’yu44 Konstantiniye’ye, nihai teklifımizle geri yollama kararını vermeden önce, Mösyö Layard’ın bize yapacağı teklifi bekledik.
Compagnie Layard’ın yöneticisi Efendiler bizimle bir anlaşma konusunda pek hevesliler. Ancak her ne pahasına olursa olsun üzerinde mutabakata varamayacağımız bir husus var, Fransız hükümetinin de husus bu mesele hakkındaki hissiyatıyla taban tabana zıt bir husus. Bu Efendiler (...) kurdukları Osmanlı Bankası’nın Konstantiniye’de banka muamelelerinin yapılacağı tek acenta olması konusunda ısrarlılar. Münhasır hiçbir ayrıcalığa sahip olmayan sadece özel bir müessese olan bu banka, bu şekilde resmî banka konumuna gelecektir; şu anda eksikliğini duyduğu, ve hem Fransız hükümeti hem de bizim aleyhimize işleyebilecek bir güce ve üstünlüğe sahip olacaktır. Fransız hükümeti haklı olarak Türkiye’deki mali meselenin çôzümünde büyük gelecek vaad eden bir menfaat görmektedir. Bu konu ciddi ve etkili bir nüfuzun tesisine temel oluşturabilir ve İngilizler’in Konstantiniye’de tek başlarına müdahaleleri, zat-ı alilerinin herkesten daha iyi tahlil ettikleri gibi, büyük zorluklara sebebiyet verebilir.
45

  • 46 Thouvenel Konstantiniye’deki görevini tamamlayıp Paris’e döndükten sonra, 1860’dan 1863’e Dışişleri (...)

39Alphonse Rothschild durumu iyi kavramıştır. İngiltere’yle rekabet, Thouvenel’in çok duyarlı olduğu bir husustur. Sefir, tüm zamanını ve enerjisini , İngiliz sefirinin münasebetsiz teşebbüsleri ve istilacı eğilimlerine karşı koymaya vakfetmektedir. Zaten Fransa da, Konstantiniye’ye Thouvenel çapιnda bir hariciyeciyi, Lord Stratford Canning’in yadsınamaz karizmasını borçlu olduğu İngiliz nüfuzuna set çekmek amacıyla yollamıştır.46 Kırım Savaşı sonrasında, Fransa’nm Türkler nezdinde gelişen itibarının sekteye uğramaması için bu çapta bir şahsiyete ihtiyacı vardır -nitekim, Thouvenel İstanbul’daki görevinden sonra Dışişleri Bakanlığı’na getirilir. Ülkelerinin kurdukları ittifaka (Entente Cordiale, Kalbi İttifak -ç.n.) uygun olarak, Stratford ve Thouvenel birbirlerinden “kalpten” nefret etmektedirler. Ancak Thouvenel’in gayretleri Fransızların Osmanlı bankacılığında önceliği kazanmaları için yeterli olmaz. Fransız bankacılarının Konstantiniye’de kendilerini kabul ettirmeleri için Pereire Biraderlerin başarısını ve 1863’te Bank-ı Osmanî-i Şahane’nin kurulmasını beklemek gerekecektir.

Banka

  • 47 J. Autin, Les Frères Pereire, s. 158.

40Bank-ı Osmanî-i Şahane (Osmanlı Bankası), bir anlamda, Emile ve Isaac Pereire’nin “doruk noktasındaki ideallerini” temsil etmektedir. Isaac bankanın kuruluş mukavelesini neredeyse tek başina kaleme alır. Bir ilk oluşturacak olan bu mukavele, eski Saint-Simoncuların elinden çıkma biçilmiş kaftan bir modeldir. Yeni kurum, hem bir merkez bankası, hem bir mevduat bankası görevini görecek, aynı zamanda da kredi bankacılığı yapacaktı. Banka “iskonto yapabilecek, mülk edinebilecek, her nevi mal ödemesi yapabilecek, şirketlere iştirak edebilecek ve tabiî para basabilecektir”.47 Abraham-Salomon’un torunlarının kendi aralarında kısaca’Banka’dedikleri, bu yepyeni, gıcır gıcır mali araç, hemen Ottoman Bank’ın tecrübelerinden faydalanır. Ottoman Bank, kuruluşundan itibaren gelişmesine mani olan iki tür engelle karşılaşmaktaydı. Öncelikle yerel müşterilerin mevduat yetersizliği bankayı Avrupa piyasalarında kağıt sirkülasyonuna zorlar, zira yurtdışı borçlanması kaynak elde etmenin tek yoludur. Ayrıca Ottoman Bank, daha ilk günden, kendisine karşı cephe almaları için her türlü sebebi olan Galata bankerlerinin husumetiyle karşılaşır. Bankerler için Ottoman Bank davetsiz misafirdir. Banka, bankerlerle işbirliği yoluna gitmediği gibi, üstüne üstlük onların çöplüğünde ötmeye çalışmaktadır !

  • 48 “Kuruluş sözleşmesiyle kısmen teşekkül eden ve bilahıre azaların kendi aralarından seçtikleriyle ta (...)

41Dersini alan Batılı bankacılar, Konstantiniye’de şube açmadan önce Levanten, Rum, Ermeni ya da Yahudi ortak arayışına girmektedirler. Osmanlı Bankası da bu zımnî kurala uyar ve daha kuruluş aşamasında, Mösyö Alléon ve Mösyö Hanson’la ortaklığa gider. Bu iki şahıs da, Galata’ya komşu, eski Ceneviz yerleşimi Pera’da kök salmış Avrupa kökenli ailelere mensuptur.48

42Bunun da ötesinde, Osmanlı Bankası yöneticileri tekellerini muhafaza edemeyeceklerini de kavramışlardır. Faaliyete geçmelerinden tam bir sene sonra, 1864’te, Camondolarla diğer Galatalı bankerlerin kurdukları yeni bir bankanın, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin (Société Générale de l’Empire Ottoman) kurulmasına muvafakat gösterirler. Madem ki böyle bir şirket olacaktır, o zaman en iyisi yönetimine katılmaktır. Nitekim Osmanlı Bankası yöneticileri Şirket-i Umumiye’nin kuruluşuna ortak olurlar ve Yönetim Kurulu’nda yer alırlar. Osmanlı Bankası’nın Londra’daki başkanı Sir William Clay durumu sermayedarlara şöyle açıklar:

  • 49 Bankers’ Magazine, XXIV, 1864, s. 580, 652, zikreden Landes, Banquiers et pachas, s. 71.

Banka’nın bu projeye iştirak etme fikri Türk maliyesi ve ticaretinde iki ayrı faaliyet sahası bulunmasından kaynaklanmaktadır. Batı Avrupa ile ilişkiler ve Türk hükümetinin Avrupa’daki borçlanmasıyla ilgili olarak, Osmanlı Bankası en uygun aracıdır. Ancak bunun yanısıra, hükümet, belediyeler ve hatta şahıslarla ilgili bir dizi finansal muamele vardır ki, bu muamelelerde yerli bankerler ve Konstantiniyeli sermaye sahipleri tecrübe, bilgi birikimi ve yerel ilişkileri sebebiyle en uygun aracıdırlar. Dolayısıyla, Banka’nın, genel olarak zengin, güçlü ve deneyimli bu şahıslarla ittifaka gitmesi anlaşılabilmektedir ve idarecilerimizin genel intibaı, bu şahısları karşımıza almaktan ziyade bankamızla işbirliği yapan dostlar olarak yanımıza çekmenin şayan-ıtercih olduğu istikametindedir.49

  • 50 Osmanlı Imparatorluğu Şirket-i Umumiyesi kurucuları şu kurum ve şahıslardan oluşmaktadır: Osmanlı B (...)

43O halde, Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi, Konstantiniyeli “zengin, güçlü ve tecrübeli” bankerleri bir çatı altına toplamak ve Osmanlı üst düzey yöneticileri ile ilişkilerde aracı olarak kullanmak için kurulmalıdır. Bu yerli bankerler arasında, Camondoların önemli bir yeri vardır. Ancak bu girişimde yalnız değillerdir. Rum bankerlerden Baltazzi, Zoğrafos, Zarifi ve Zafıropulo’nun da finansal etki ve güçleri tartışılmaz. Böylece Osmanlı Bankası, Camondolar ve Rum bankerler yeni Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi’nin önde gelen sermayedarları olurlar.50

44İstanbul Rum cemaatinin seçkin tabakasını oluşturan bu ailelerin kaderi birçok bakımdan Camondolarla benzerlik göstermektedir. Onlar da Camondolar gibi geleneksel mahalleleri olan Fener’i terk ederek Pera ya da Galata’ya yerleşmişler; yine Camondolar gibi hükümete borç vermekte uzmanlaşmışlardı. Nihayet, bir nesil sonra, Nissim ve Abraham’ın yaptığı gibi, aileden ayrılan bir kol Avrupa’nın önemli bankacılık ve ticaret merkezlerinde kök salacaktır. Baltazziler Viyanaya, Zarifiler Marsilya’ya yerleşeceklerdir. Paris Camondoların saklı bahçesi olarak kalacak ve bu şehirdeki ihtişamlı hayatları Konstantiniyeli rakipleri üzerindeki üstünlüklerini teyid edecektir.

45Rakip miydiler yoksa ortak mi? Bu soruya cevap bulmak zor. Aynı şirkette bulunmaları, müşterek menfaatleri, gerçek anlamda ortak olmaları için yeterli olamayacaktır. Şirketin bazı yöneticileri, genellikle ortak kuruluşlarının menfaatleriyle çelişkiye düşme pahasına bile, kendi adlarına işlere girişecekler, müdürler piyasadaki diğer bankalarla gizli anlaşmalar imzalayacaklardır. Şirketin sermayedar grupları arasındaki gerilimi yükselten kutuplaşmalar ortaya çıkacaktır. Acaba Camondoların bazen mağduru oldukları dışlama eğilimlerinin altında yatan din, ayrı cemaatlere mensubiyet gibi etkenler midir? Bundan da emin olmak mümkün gözϋkmemekte. Abraham-Béhor ve Nissim, Hıristaki Zoğrafos ile en şiddetli sürtüşme anlarında bile yahudi düşmanlığından yakınmamışlardır. Kendileri de -aynı zamanda ortakları olan- rakiplerini suçlarken dinlerini sözkonusu etmezler.

  • 51 1 İngiliz sterlini = 25 frank = 1,1 Türk lirası (110 kuruş)
  • 52 Şirketin amacı "hükümet, vilayet ve belediye kuruluşlarıyla, yurtdışından aktedilen istikrazlarin h (...)

46Her halükârda Osmanlı Bankası’ndan bir sene sonra kurulan Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi, 20 sterlin kıymetinde 100.000 hisseden oluşan 2 milyon sterlin51 sermayeli bir şirkettir. Hisselerin yaklaşık yüzde onu Konstantiniye sermaye piyasasında satışa arzedilmiş, 26.500’ü Londra’daki Osmanlı Bankası vasıtasıyla İngiliz yatırımcılara sunulmuştur. Geriye kalan hisseler ise kuruculara ayrılmıştır.52 Hisse senetlerinin ihracı muhteşem bir başarı olur. Hisseler çıkar çıkmaz tükenir ve ihraçlarından daha birkaç gün sonra 3 sterlin prim yapar hale gelir. Bu yeni kurumun itibarı o kadar yüksektir ki, Temmuz 1864’de kurulduğu halde, aynı senenin sonunda Osmanlı hükümetine 50 milyon frank borç verebilecek seviyeye gelir . Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi kurucularına çok tatlı kazançlar sağlamış ve Camondoların servetinin büyümesinde önemli bir unsur olmuştur.

İstanbul’a Vurulan Damga

  • 53 Camondoların Türkiye’deki toplam gayrimenkul varlıkları, 1889 itibarıyla şöyledir: on han, dokuz ak (...)
  • 54 Tarihçi A. Galanté, Abraham-Salomon’a değil de Abraham-Béhor’a mülk edinme hakkı veren iradenin ist (...)

47Abraham-Salomon’un servetinin tek kaynağı banka değildir. Servetin ikinci bir payandasını da gayrimenkulleri oluşturmaktadır.53 Yabancı ülke tebâası olmasına rağmen, aile sahip olduğu imtiyaz sayesinde arazi ve emlak edinebilmiştir. Bu mal varliğı acaba gayrimenkul imparatorluğu kurmayı hedefleyen bilinçli bir politikanın sonucu mudur, yoksa I. Camondo Bankası’ndan alınan ve ödenmeyen borçların karşılığından ya da ipoteği kaldırılamamış binalardan mi oluşmaktadır?54 Büyük bir kısmı Pera ve Galata’da, sarraflar semtinde bulunan bu gayrimenkullerin İstanbul içindeki coğrafı dağılımı daha ziyade önceden planlanmış uzun vadeli bir stratejinin varlığını düşündürmekte.

48Abraham-Salomon’u müreffeh yarınlara taşıyacak olan reform rüzgârları bir kere daha esmeye başlar. Kırım Savaşı’ndan sonra Türkiye’yi baştan başa kateden değişimler arasında, İstanbul şehrinde gerçekleştirilen belediye reformunun çok özel bir yeri vardır. Sivastopol önlerinde savaş bütün hızıyla devam ederken, değişik ülkelerden gelmiş bir seçkinler topluluğu İstanbul sokaklarını doldurmaktadır. Gözlemci sıfatıyla atanan prensler, “Entente Cordiale” ordularını temsilen yollanan yüksek rütbeli subaylar ve gazeteciler, haber ve yenilik peşinde payitaht sokaklarını arşınlamaktadır. Hal buki bütün bu itibarlı misafırleri İstanbul’un müslüman kesiminde ağırlamanın mümkün olmadığı aşikârdır. Hıristiyanların kalabilecekleri Pera ve Galata semtlerini, müslüman İstanbul’dan, karanın içine bir dil gibi uzanan Haliç ve üç uzun yüzyıl ayırmaktaydı. Ancak 1855 yılında bu “gâvur” mahallelerinde de otel namına bir şey yoktur. Yirmi otuz sene sonra, bu İslam kentinin kayıtsız aşığı Pierre Loti’nin şikâyet edeceği “felâket lokantalar” bile daha peydahlanmamıştı. Yazar, gurup vaktiyle birlikte, camilerden yayılan sessizlik ve karanlığa gömülen bu mahallelerin cazibesine kapılmıştı. Eski Ceneviz limanını ziyaret eden birkaç meşhur gezgin ve asilzade, bu mahallenin sakinleri Levantenlerin yüzünü kızartan bir manzarayla karşılaşıyorlardı. Geceleri sokaklarda dolaşabilmek için yanlarına almak zorunda oldukları kağıt fenerler, olsa olsa gezginlerin öykülerinde yer aldığında ilginç gelebilirdi. Ancak, yollardaki çukurları aydınlatabilen bu fenerler, sokaklarda dolaşan ve ısıracak adam arayan şehrin meşhur başıboş köpeklerini uzaklaştırmaya yetmiyordu. Bütün bunlar Pera ve Galata’nın kozmopolit sakinlerinin, hayatlarında ilk defa mahallelerine kendilerini özdeştirdikleri Avrupalıların gözleriyle bakmalarına sebep olur. Bu durum karşısında kendilerini aşağılanmış hissederler ve acilen gerekli önlemler almanın gerekliliğine kanaat getirirler.

Camondo’nun Galata’daki gayrimenkullerinin dağılımı

49Avrupa bankacılık ağıyla tedricen bütünleşen Galatalı bankerler de, iş yerlerinin bulunduğu rıhtım civarındaki sokakların çağdaşlıklarını yansıtmasını ve hızla büyüyen Batılılaşmış bu sektörün imgesiyle uyumlu olmasını talep eder olmuşlardır. Frenk ve Levanten tüccarların sanatlarını icra ettikleri bu aşağı mahallenin yenilenmesi artık bir gereklilik haline gelmiştir:

  • 55 Maxime Du Camp, Souvenirs et paysages d’Orient, zikreden J.-C. Berchet, Le voyage en Orient, s. 475

Kentte ticaretin en canlı olduğu yer bu dar ve insan kaynayan sokaklardır. Sizi içine alan insan selinde ne olduğunuzu şaşırırsınız. Adımbaşı, semerlerinin üzerine yığdıkları devasa yükleri taşıyan Bulgar hamallarla tokuşmamak için yol vermeniz gerekir. Her köşebaşında, Rum kahvehanelerinden dışarı dumanlar ve şarkı nameleri yayılır, saldırmaya hazır sokak köpekleri sizi daha uzaktan görünce hırlamaya başlar, kasapların tezgâhlarιnιn üzerinde uzun zincirlere asılmış et parçaları etrafında sinek bulutları oluşur. Uğultulu kalabalığın arasında, yüklerinin altında ezilmiş, her an ayaklarına takılan tahtalar yüzünden sağa sola yalpalayıp, geçenlere çarpan sabırlı, cefakeş, yorulmak bilmez eşekler yollarını bulmaya çalışır.55

  • 56 XIX. yüzyılda İstanbul’daki kentsel ve yerel değişimlerle ilgili olarak bkz. S. Rosenthal, The Poli (...)

50Gelişmekte olan modern ekonomi sektörϋnϋ bu renkli karmaşadan kurtarmanın zamanı gelmiştir. Ve nitekim, bankerlerin ve Pera’nın kozmopolit sakinlerinin baskısı karşısında Bâbıâli bir belediye reformu yapmaya karar verir. Mayıs 1855’te İntizam-ı Şehir Komisyonu kurulur.56 Komisyon, esas itibariyle mahalle sakinlerinden oluşmaktadır. Abraham-Salomon Camondo on üyeden biridir. Komisyon ilk müdahale alam olarak Galata, Pera ve Tophane mahallelerini seçer. Alınan en önemli kararlardan biri hanların inşası olmuştur. Kelime anlamı olarak, hanlar önceleri kervanların ve seyyar tüccarların mallarıyla mola verdikleri konaklama yerleridir. Ancak XIX. yüzyılda bu kelime artık modern çağın tüccar ve bankacılarının şiddetle ihtiyaç duydukları yazıhane binaları anlamında kullanılmaya başlar. Dolayısıyla, belediye reformu komisyonu, ticarethane ve bankaların kullanımına sunulmak üzere birçok binanın inşasına karar verir. Abraham-Salomon inşaatlar için kredi açar. Bu kredilerin bir kısmı faizsizdir. Bir kısmı ise %12 faizle verilir. Baltazzi ve Zarifı aileleri de modern bankacılık, kambiyo ve sigorta sektörlerinin bulunacağı Galata’nın limana bakan tarafı Karaköy’ün yeniden inşasına katkıda bulunur.

  • 57 İstanbul’daki Camondo hanları şunlardır: Perşembepazarı sokakta Saatçi Han, Zülfaris sokakta Lacive (...)
  • 58 age.

51Komisyon, kentin altyapısını daha kullanışlı hale sokmayı da görev edinir. Sokaklar onarılır, ışıklandırılır, kaldırımlar yapılır. İstimlakler, yıkımlar ve inşaatlar birbirini takip eder. Komisyon, 1855 yılından 1865 yılına kadar yaptığı çalışmalarla pilot alanına yeni bir çehre kazandırır. 1865 yılından itibaren de, bütün yeni bankalar, Galata’nın güneyinde, Felek ve Kürekçiler sokakları arasındaki alana taşınırlar, Camondoların on hanından dokuzu da burada yer almaktadır.57 Yeni kurulan altı bankadan dördϋnϋn merkezi de bu hanlardadır.58

52İstanbul’da, Camondoların merkezini oluşturduğu, zenginlik ve asrilik kanıtı bir gösteriş çağına adım atılır. Abraham-Salomon’un torunları, Galata’da, kendi bankalarının bulunduğu hana iki adım uzaklıktaki şaşaalı konaklarına taşınırlar.

  • 59 NCMA, Abraham-Béhor’un vasiyetnamesi.
  • * Evrensel Yahudi Birliği. 1860’ta Paris’te kurulan bu teşkilat Fransız Devrimi’nin fikirleriyle besl (...)
  • 60 I. Karmi, The Jewish Community of Istanbul in the Nineteenth Century.

53Malikânelerinden yeni banka binalarının bulunduğu sokağa inmek için Viyana’nın sert üslubunda yükselerek güneşe set çeken bir de merdiven yaptırırlar. “Camondo merdivenleri” adı verilen bu mimari unsur, bugün de hâlâ aşağı mahalle ile yukarı mahalleyi birbirine bağlamakta ve trabzanlarının cömert kıvrımlarıyla bir çağı simgeleyecek olan “art nouveau” akımının öncü bir örneğini teşkil etmekte. Merdivenlerin tepesinde, Camondo sokağı 6 numarada, Nissim’in “limonluk ve onun karşısında ibadethane ile hamamı barındıran bir müştemelata bitişik olan kagir evi” bulunmaktadır.59 Bu malikânenin tuhaf bir yazgısı vardır. Kaderin kendisine Paris’te bir sanat hamisi hayatı sürmesini uygun gördüğü Nissim’in oğlu Moïse bu evde dünyaya gelir. Ev sonra kuzeni Isaac’a kalır. Ne kadar eğitim davasıyla uzaktan yakından ilgisi olmasa da Isaac, evi “Alliance Israélite Universelle”e* kiralar. Malikâneye yerleşen Galata Alliance erkek okulu Isaac’ı, cüzî bir kira talep ederek, kendine rağmen bu eğitim hayrına katkıda bulunmaya zorlar. Nissim’in komşusu 8 numarada yer alan ve İbranice ilmi eserler yayınlayan Hamzirah yayınevi60 mahallenin entelektüel havasına son rengini verir.

54Hanlar, hamamlar, merdivenler, sokaklar; Galata’nın her tarafı Camondoların izlerini taşımakta. Bütün fınans çevreleri ailenin çekirdeğini oluşturduğu bu muzaffer ve müreffeh asrîlikten nasibini alabilmek için Camondoların etrafında pervane gibidir. Yeni kurulan bankalar bürolarını hiç tereddütsüz Camondo hanlarına yerleştirirler: Crédit Lyonnais’nin merkezi, Mertebani sokağında Yakut Han’dadır. İstanbullu Rum aile, Evgenidisler, Lafontainelerle birlikte Osmanlı Kambiyo ve Menkul Kıymetler Şirketi’ni kurmuştur. Genel müdürlükleri için seçtikleri yer Sevud sokaktaki Latif Han’dır. Zarifiler ve bankaları Dersaadet Bankası’nın büroları da Lacivert Han’ı kendisine mekân seçer. Tabiî, Abraham-Béhor’un Bank-ı Osmanî ve Rum bankerlerin katılımlarıyla kurduğu Osmanlı İmparatorluğu Şirket-i Umumiyesi de Camondo Han’da bulunmaktadır. Hatta, 1869’da Nissim ve Abraham-Béhor’la bir ihtilâf yaşayan Levanten banker Tubini bile Camondo Han’da yazıhane kiralar.

  • 61 L.Bergeron, Les Rothschild et les autres..., s. 152.

55İstanbul’da Abraham-Salomon’un örneğini verdiği bu şehirleşme hareketi ile banka sektörü arasındaki ilişkiler, XIX. yüzyılın bütün önemli fınans merkezlerine mahsus bir özelliktir. Paris’te olsun, Londra’da olsun, bankerlerin iş hacimleri arttıkça şehre vurdukları damga daha da belirginleşir. Önce “muteber ve değerli bir semt seçerler”. Bu seçim semtin daha da değer kazanmasına sebep olur. Rothschild ailesi bunun iyi bir örneğini oluşturmuştur: Baron James, 1835-1859 yılları arasında, Lafitte sokakta bir zamanlar Kral XV. Louis’nin bankeri Laborde’a ait olan, bitişik nizam bir çok malikâneyi eline geçirir. Böylece banker Jacques Lafıtte’e komşu olur. “Hâlâ yakın çevresinde 1789 öncesi emlak spekülasyonlarιnιn izlerini taşıyan bu semt, Rothschild ve Lafitte’lerin varlığıyla “müşerref olurlar” (...) ”.61 Frankfurtlu baronun varliğı diğer banka ve fınans kurumlarını da çeker. Rothschildlerin başarısı havayı bir parfüm kokusu gibi sarar ve bu rayihalardan nasibini almak isteyenler onlara yakın olmaya can atarlar. Rothschild malikâneleri

  • 62 age. 153.

merkezinde borsayı barındıran, Banque de France’ın sınırlarına yerleştiği, güney sınırını Louvres Sarayı’nın ve ardından da Opera binasının, kuzey-batı sınırını sakin ve müreffeh mahallelerle bağlantıyı sağlayan ve Paris’in iş merkezine, çevre yerleşim birimlerinden akın eden memur taifesini taşıyan Saint Lazarre garının çizdiği, başkentin hassasiyet kazanmış bir bölgesinin yeni misyonunu teyid eder (...) Artık hem nesnel hem de efsanevi bir merkez haline gelen bu semt, Fransızlar için olduğu kadar yabancılar için de bir ilham kaynağı, –lüks mal ticareti, ardından büyük mağazalar ile bankalar, kambiyo kuruluşları, sigorta şirketlerinin merkezlerinin arasında gelişerek çevreye renk katan burjuva eğlence ve zevk mekânlarıyla– maddiyata dayalı itibarın odak noktası haline gelerek önemli bir cazibe merkezine dönüşmüştür.62

56Aynı günlerde yani 1860 yıllarının sonlarına doğru, İstanbul’da Peralı sosyetenin uğrak yeri Alcazar d’Amérique’dir. Bu ünlü tiyatro, Camondo ailesinin mal varlığının medar-ı iftiharıdır. Avrupaî tarzda zevk ve eğlence merkezi haline gelen bu semtte Camondolar birçok apartman ve mağazanın da sahibidirler. Pera’nın gece yaşantısına hayat gelir. Belediye reformu sayesinde, ışıklandırmadan ilk yararlananlar Pera sokakları olmuştur.

  • 63 P. Loti, Cette éternelle nostalgie, journal intime 1878-1911, 1997, s. 286.

Sokaklar gece yarısına kadar gidip gelen arabalarla tıklım tıklımdır. Büyük mağazalarιn, Paris, Londra ve Viyana’dan esinlenen vasat vitrinleri ışıl ışıl aydınlatılmıştır. Bastıran akşam, günlük hayatın hareketliliğini sakinleştirmek şöyle dursun, gaz lambalarının ışığında daha da canlandırmaktadır. Günlük gezilerinden dönen ve bir an önce, karanlık basmadan, kendilerini emniyette hissedecekleri otellerine ulaşmak için acele eden turistler, İngiliz usulü servis veren lokantalar, insanların kendilerini Avrupa’daymış gibi hissettikleri sokaklar. Geleneksel Rum, Ermeni ya da Yahudi kıyafetleri içinde çok daha güzel olabilecekken, çılgın gece elbiseleri, ağir makyajlarıyla dolaşan Levanten kadınlar (...). Hemen ayağımın dibinde, aceleci insanların içinde kaybolduğu Galata’da, güneşin batmasıyla birlikte büyük ayin, her gece yaşanan büyük sefahat başlayacak.63

57“Otantik”, “el değmemiş” bir Şark’ın ebedî özlemiyle yanıp tutuşan XIX. yüzyıl gezginleri, Batılılaşmanın kirlettiği, yeterince özgün bulamadıkları bu manzara karşısında hayal kırıkliğına uğramaktadırlar. Nitekim Pera’nın geçirdiği değişimlere tercüman olurlar:

  • 64 T. Gautier, Constantinople... age., s. 99-100

Peralı aileler, kalabalık gruplar halinde sokak ortasında yiyip içenler arasından kendilerine yol açmaktalar (...); bu insanları zarif Parislilerden ayıran tek şey yenilikleri bu kadar göze batıcı şekilde taşımaları; Peralılar modayı takip etmiyorlar, modanın önünde gidiyorlar. Giysilerinin her bir ayrıntısı Richelieu veya La Paix sokağının meşhur mağazalarından birinin imzasını taşıyor: gömlekleri Lami-Housset’den, bastonları Verdier’den, şapkaları Bandoni’den, eldivenleri Jouvin’den; bu arada bazıları, genellikle Ermeniler, siyah ipek püsküllü kırmızı bir takkeyle (fes –ç.n.) dolaşıyorlar, ama bunlar azınlıkta. Bu hercümerç içinde, işlemeli cepkenini sırtına atmış, fanus gibi aşağı doğru genişleyen beyaz fıstanını salıyarak geçen bir Rum ya da kendisini takip eden kavası ve nargilecisiyle Ok Meydanı’ndan Konstantiniye’ye gitmek üzere Galata Κöprüsü’ne dοĝru inen atlı bir Türk kapıkulu Şark’ta olduğunuzu hatırlatıyor.64

  • 65 B.A. (Başbakanlık Arşivi, Istanbul) irade no 14 036: 14-B-1271/1854, zikreden I. Karmi, The Jewish. (...)

58Camondoların Konstantiniye’si Pera’nın sınırlarını aşmıştır. Aile, Asya ile Avrupa arasında, Marmara’dan Karadeniz’e doğru kıvrıla kıvrvla, fütursuzca bir yilan gibi uzanan Boğaz’ın ayaklar altına serildiği Çamlıca sırtlarında hava tebdiline çıkmaktadır. Çamlıca tepesinde Abraham-Salomon’un sayfıye köşkü bulunmaktadır. Reşit ve Fuat Paşaları, siyaset ve fınans dünyasının ileri gelenlerini burada ağırlarlar. Osmanlı Devleti’nin alacağı son borcun müzakerelerini yapmak üzere Paris’ten gönderilen Osmanlı Bankası yöneticileri şerefıne verilen davetler de burada olur. Bu köşkte yaşanılan hayata herkes gıpta etmektedir. Hatta bir gün Abraham-Salomon, biri Avusturya tebâsı üç Hıristiyandan tehdit mektupları alır. Kendisinden yüksek miktarda bir fidye, tam 100.000 kuruş istemektedirler: Abraham-Salomon adamların mahkûm edilmesini sağlar, Avusturyalı sınırdışı edilir, iki suç ortağı ise yedi sene kürek cezasına çarptırılır.65

59Torunlar, Abraham-Béhor ve Nissim, yazlarını Çamlıca tepelerinde değil, deniz kıyısında, Boğaz’ın Avrupa yakasında, Yeniköy’de, yanyana oturdukları yalılarında geçirirler. Bahçelerindeki çiçeklerin öylesine haddi hesabı yoktur ki, bahçıvanlar işi çiçek ticaretine dökmüşlerdir. Komşuları yabancı sefιrlerin yazlıkları ve paşaların sayfıye konaklarıdır. Boğaz’da sayfıye mevsimi erken başlar. Mayıs gelince, mekik dokumaya başlayan konsollar, zarif marketörili dolaplarla yüklü hantal mavnalar mevsimlik bir göçün başlangıç işaretini verirler. Mavnalar, Pera’daki konsolosluk binalarını bir yaz boyu, Tarabya veya Yeniköy’deki yalılara taşırlar. Sefir eşleri kabul salonlarındaki eşyalarının, dalgaların keyfıne terkedilmesinden, herkesin gözleri önüne serilmesinden, komşuların merakını kabartmasından infial duyarlar. Sonra kendi kendilerini rahatlatacak bir bahane bulurlar, “her şeyden de iki tane alınmaz ya.” Bazen neredeyse altı ay boyunca o “feci Pera”nın sıkıntılarından uzaklaşma imkânı veren, bu aydınlık mekânların da yaşanılır olması lâzımdır. Ekim ayı geldiğinde, Boğaz’ın sularını karartan poyraz esmeye başlayıp yalıların ahşap gövdesini gacırdatmaya koyulduğunda, aynı mobilyalar yine aynı mavnalara, bu sefer ters yöne doğru yol almak üzere, yüklenir.

Camondo merdivenleri

Vincent İnsel

  • 66 NCMA, Konstantiniye, Victor Mizrahi’nin envanteri, 7 Ekim 1889.

60Ama Abraham-Salomon’un torunları bu zahmetlerden uzaktırlar. Yaşadıkları mekânlarda mobilya sıkıntısı çekilmez. Abraham’ın “sayfıye evinin” yirmiiki odası piyanolar, bilardolar, Çin işi beşikler ve bakır mangallarla donatılmıştır.66 Bir süredir Paris’i mesken tutmuş olan Nissim ve Abraham-Béhor, Contrexéville’in ılıcalarını Boğaz’ın serin sularına, tercih ettiklerinde, Bâbıâli nazırları, Osmanlı Bankası yöneticileri, asırlık ağaçların gölgesinde yatan, serin esintilerin yaladığı bu yazlıklardan birinde yazı geçirme ayrıcalığını elde edebilmek için birbirleriyle yarışır olmuşlardır.

Notes

1 O. Jamgocyan, Les Finances de l’Empire ottoman et les finances de Constantinople, 1732-1853, c. II, s. 501-505

2 Devrin 800 İngiliz lirasına tekabül eder.

3 Hariciye Nazırı.

4 Büyük Britanya sefıri Robert Ainslie bu konuda şunları yazmaktadır: “Uzun yıllardan beri çevirdiği entrikalarla tanınan ve hali hazırdaki bağlantıları ve yakın zaman Çelebi Efendi’yle girişimleri nedeniyle bednam salmış olan Camondo adlı şahıs, Bâbıâli nezdindeki itibarımı ve güvenilirliğimi her durumda tehlikeye atacağım biri değildir. Yine de seleflerimden birinin ona tanıdığı ayrıcalığın yüzü suyuna elimdeki fırsatı değerlendirerek arkadaşım olan Vezir’in adamına, bu meselede yardımcı olması için başvurdum. Cevap bana Mr. Pisani tarafından geldi: “Camondo affedilemeyecek kadar suçludur, haşmetli padişahımızın babası bile mezarından çıkıp gelse bu Yahudi’nin affını sağlayamaz. Ayın 6’sında Camondo’nun Kıbrıs’taki Magosa Kalesi’ne gönderilmesi emri çikmıştır. Fakat anlaşılan o ki kendisi bunu önceden haber almış, bu felâketten iki gün önce sayfıyeye çekilmiş ve beni ne öncesinde ne de sonrasında haberdar etmeksizin, atalarının daha sonra bölünme tehlikesi karşısında Avusturya Hanedanı’na terk ettikleri Polonya’nın bir bölgesinden göç etmiş olmaları nedeniyle kendisinin imparatorluk tebâsı olduğunu iddia eden Alınan makamlarına sığınmıştır.” zikreden O. Jamgocyan, Les Finances de..., age., c. II, s. 501.

5 Romanya kenti.

6 La coscrizione degli ebrei di Trieste nel 1788, bkz. Lois Dubin’in Sophie le Tarnec’e mektupları.

7 C.R. Governo/632/A.J. T Trieste 12 Nisan 1798, zikreden O. Jamgocyan, Les Finances de..., age., s.622, d.n. 72.

8 O. Jamgocyan tezinde, alacaklılar arasında şu kişileri sıralamaktadır: “49. 325 kuruşa tekabül eden üç tahvil ile Bâbıâli’nin Yeniçeriler tüccarı; 11. 926 kuruşa tekabül eden üş tahville eski Konstantiniye Gümrük Defterdarı Halil Ağa; 12. 350 kuruşla eski Eflâk Beyi Niskolas Bey.age., c. II, s. 506.

9 NCMA, Salomon-Jacob.

10 M. Franco, Essai sur l’histoire des israélites de l’Empire ottoman, s. 246 ve P. Erlanger’in 5 Ekim 1982 tarihinde J. F. Yavchitz ile görüşmesi, özel arşiv.

* İber Yarımadası kökenli Yahudi cemaatleri (-e.n.)

11 I. Berlin, Trois essais sur la condition juive, s. 29.

12 G. de Nerval, Voyage en Orient, c. II, s. 159.

13 Kuşatmayı kaldırmalarıyla Türklere karşı bir ittifak oluşur. Avusturyalılar, Lehler ve daha sonra da Ruslar, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı bir cephede ittifaka giderler. Onaltı sene sonra, 1699’da Padişah Macaristan’ın neredeyse tamamını Avusturya’ya, Azak şehrini Rusya’ya, Ukrayna’nın bir bölümünü Lehistan’a ve Peleponez’i de Venediklilere bırakır. Avrupa’ya girdiklerinden beri Osmanlılar ilk kez fethettikleri topraklardan geri çekiliyorlardı.

14 Feroz Ahmad Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde Yahudilerle Hıristiyan cemaatler arasındaki güç dengesindeki değişiklikleri şöyle tahlil etmektedir: Yahudilerin güçsüzleştiği yüzyıllar, Rumların ve Ermenilerin yeniden güç kazandığı yüzyıllardır. Bu iki Hıristiyan millet, birçok ekonomik ve idari makamda Yahudilerin yerlerini almaya başlamıştır. Osmanlı Hıristiyan cemaatleri, Avrupa ticari sermayesinin Osmanlı ekonomisine girmesinden fayda sağlamış, gelişmiştir ve kapitülasyonların gölgesinde daha da güç kazanmıştır. Onsekizinci yüzyılın ikinci yarısında bu cemaatlerin çıkarları Türklerin (ve Yahudilerin) çıkarlarından ayrılmaya başlamıştır. Hıristiyanların refahı ve gücü artık Osmanlı’nın zayıflığinin devamına bağlıdır ve Osmanlı’nın gücünü yeniden kazanması en büyük tehlikeyi oluşturmaktadır. B. Braude, B. Lewis (der.), Christians and Jews in the Ottoman Empire, 1908-1914, c. I içinde, Holmes and Meyers Publishers, New York, 1980, s.426.

15 O. Jamgocyan, Les Finances... age., c.l, s. 18.

16 Osmanlı İmparatorluğu’nda ikamet eden Avrupalılar.

17 O. Jamgocyan, Les Finances... age., c.l, s. 273.

18 Salomon-Raphaël Camondo, Ester Fua ile evlenir.

19 Théophile Gautier, 1853 yılında Balat semtinde hakim olan sefaleti tasvir ederken Yahudilere olan kinini kusar: “Para akıllarını öylesine almıştır ki, tırahoma, sıraca, uyuz, cüzzam ve Kitab-ı Mukaddes’te bahsi geçen, Musa’dan beri bir türlü temizlenemedikleri bütün bu pisliklere hiçbir tepki vermezler, kendilerini yiyip bitirmelerine müsaade ederler; vebadan ölenlerin esvaplarının ticareti mümkün olsa, bu hastalığı bile mühimsemeyecekler. Bu iğrenç mahallede Aaron’lar, Isaac’lar, Abraham’lar, Jacob’larla karşılaşılır; kimisi milyoner olan bu sefiller, zehirli olduğu için atılan balık kafalarıyla beslenirler ve bu yüzden de bazı hastalıklardan musdariptirler. Bu iğrenç gıda maddesinin onlara göre tek faydası ucuz olmasıdır.” Constantinople et autres textes sur la Turquie içinde, s. 210.

20 Kelle vergisi.

21 Giyim kuşam mevzuatı ve Osmanlı şehirlerinde kent mekânının şefaflığı için bkz. N. Şeni, “Ville ottomane et représentation du corps féminin”, Les Temps Modernes, Temmuz-Ağustos 1984.

22 Küçük liman.

23 Tercüman.

24 1882 ımı itibarıyla Galata’daki nüfus dağılımı şöyledir: toplam nüfus: 237.293 (875.000 nüfuslu İstanbul’un dörtte biri); Rum nüfusu: 17.589; Ermeniler: 29.559, Yahudiler: 22.865. Darüs Saadet ve Bilad-i Selase Nüfus Sayımı, evrak = 89.946, zikreden S. Rosenthal, “Foreigners and Municipal Reform in İstanbul”, International Journal of Middle East Studies,” II (1980), s. 243.

25 Revue Encyclopédique juive, 1969, no 11.

* Yahudi dinine göre erkekle kadın arasında yapılan evlilik akdi. Bu akitte kocanın karısına karşı üstlenmiş olduğu mali yükümlülükler yer alır. Ketuba Yahudi kadınını korumak amacıyla yapılmış olup boşanma halinde ketubada yazılı tutar tazminat olarak erkek tarafından kendisine ödenir. Ketuba düğünde haham tarafından okunur ve kadına teslim edilir. (-e.n.)

* Eski gümüş para.

26 NCMA, Abraham-Salomon.

27 Archives israélites, 21 Aralık 1866.

28 A. du Velay, Essai sur l’histoire financière de la Turquie, s. 84.

29 M. A. Ubicini, La Turquie actuelle, zikreden A. du Velay, Essai sur... age., s. 92.

30 D. de Fontmagne, Un séjour à l’ambassade de France à Constantinople, s. 139.

31 D. de Fontmagne, Un séjour... age., s. 42.

32 MA, Thouvenel fonu, Thouvenel’in Benedetti’ye mektubu, Tarabya, 2 Haziran 1858, zikreden N. Şeni. Marie et Marie, une saison à Constantinople. 1856-1858.

33 A. de Hübner, Neuf ans de souvenirs d’un ambassadeur d’Autriche à Paris sous le Second Empire, 1851-1859, s. 419.

34 Babası Keçezade İzzet Molla, meşhur bir şairdi.

35 D. de Fontmagne, Un séjour... age., s. 44.

36 R. Davison, Reforms in the Ottoman Empire. 1856-1876, s. 90.

37 Abraham Salomon 1873 yılında Paris’te ölür. Kendisinin de vasiyet ettiği gibi cenazesi Konstantiniye’ye getirilir. Cenaze töreni 14 Nisan 1873 tarihinde yapılır: “O gün Konstantiniye’nin bir matem örtüsüne büründüğü söylenebilir. Bütün başkent kiliseleri ölüm çanları çalıyordu. Borsa, bütün fınans kurumları, Galata, İstanbul ve Haliç civarindaki bütün mağazalar kepenklerini indirmişti. Cenaze arabasını tasviri zor bir ahali takip etmekteydi. Biri piyadelerden diğeri bahriyelilerden oluşan iki manga asker, Mızıka-ı Hümayun, Konstantiniye’de bulunan bütün diplomatik ve konsolosluk çalışanları, bütün fınans kurumları çalışanları, Ortodoks ve Katolik bütün Hıristiyan ruhanîlerinin temsilcileri, kilise koroları, mektep çocukları, Osmanlı nazırlarının büyük bir kısmı, resmî idarelerin bütün Müslüman memurları, başkentin bütün Musevileri, kısaca bütün şehir cenazede hazır ve nazırdı. Yahudiler Türkiye’ye geldiğinden beri, Osmanlı topraklarında geçirdikleri bu on asır boyunca, hiçbir Musevi böyle bir şerefe mazhar olmamıştı. Eger gelecek nesillere intikal ederse, bu olay onları hayranliğa gark edecektir”, M. Franco, Essai sur l’histoire des israélites de l’Empire ottoman, age., s. 248.

38 MA, Thouvenel fonu, 192 Mi. Edouard Thouvenel’den Benedetti’ye, Tarabya (İstanbul), 7 Eylül 1859.

39 A. du Velay, Essai sur... age., s. 125.

40 NCMA, banka.

41 G. Young, Corps de droit ottoman, c. II, s. 9.

42 A. Autheman, La Banque impériale ottomane, s. 6.

43 age., s. 6.

44 Rothschildlerin kâtibi ve finans işlerindeki mutemedleri.

45 MA, 192 Mi. Alphonse de Rothschild’den E. Thouvenel’e, Paris, 4 Temmuz 1856.

46 Thouvenel Konstantiniye’deki görevini tamamlayıp Paris’e döndükten sonra, 1860’dan 1863’e Dışişleri Bakanlığı’nda bulunmuştur. İki sefir arsındaki rekabet konusunda bkz. N. Şeni, Marie et Marie... age.

47 J. Autin, Les Frères Pereire, s. 158.

48 “Kuruluş sözleşmesiyle kısmen teşekkül eden ve bilahıre azaların kendi aralarından seçtikleriyle tamamlanan komite şu isimlerden oluşmaktaydı:
Londra’da, Honourable T.C. Bruce, Sir William Clay, Lord Hobart ile P. du Pré Grenfell, L.M. Rate, W.R. Drake, J. Alexander, J. Anderson, G.T. Clark, J.W. Larking, J. Stewart;
Paris’te, Emile ve Isaac Pereire, Ch. Mallet, H. Hottinguer, C. Salvador, A. Fould, Kont Pillet-Will, A.J. Stern, Dük de Galiera, A. André, J. Buffarini, F. Greininger.
Başkanlık Paris’te Sir William Clay, Paris’te ise M. Charles Mallet tarafından deruhte edilmektedir.
Bâbıâli’yle mutabakata varıldığı veçhiyle Marki de Plouec genel müdür olarak tayin edilmiştir. (...) Konstantiniye yönetim kurulu, komitenin murahhas azası J. Stewart, mahalli bankerler A. Alléon ve C.S. Hanson’la tamamlanmıştır”, A. Autheman,
La Banque... age., s. 30-31.

49 Bankers’ Magazine, XXIV, 1864, s. 580, 652, zikreden Landes, Banquiers et pachas, s. 71.

50 Osmanlı Imparatorluğu Şirket-i Umumiyesi kurucuları şu kurum ve şahıslardan oluşmaktadır: Osmanlı Bankası, Aristide Baltazzi, Hıristaki Zoğrafos, Boghos Mısırlıoğlu, A.A. Ralli, I. Camondo ve Ort., S. Sulzbach, Fruling ve Groscehn, Stern Biraderler, Bischoffsheim ve Goldschmidt.

51 1 İngiliz sterlini = 25 frank = 1,1 Türk lirası (110 kuruş)

52 Şirketin amacı "hükümet, vilayet ve belediye kuruluşlarıyla, yurtdışından aktedilen istikrazlarin haricinde kısa süreli iç borçlanma mukaveleleri yapmak” olarak belirlenmiştir.

53 Camondoların Türkiye’deki toplam gayrimenkul varlıkları, 1889 itibarıyla şöyledir: on han, dokuz akaret, Galata ve Pera’da beş özel konut; diğerleri de muhtelif arazi, bir tiyatro, Galata ve Üsküdar’da mağazalar, bir fabrika, bir tuğla fabrikası, (Narlı’da) zeytinlikler ve (Çorlu’da) bir çiflik olmak üzere ceman ellibeş mülktür. Déclaration du Comte Moïse à l’inventaire A. de Camondo concernant les immeubles, NCMA, Konstantiniye, 1889. Camondoların gayrimenkul varlıklarıyla ilgili olarak bkz.: N.Şeni, “The Camondos and Their Imprint on 19th Century Istanbul”, International Joural of Middle East Studies, 26 (1994), s. 663-675.

54 Tarihçi A. Galanté, Abraham-Salomon’a değil de Abraham-Béhor’a mülk edinme hakkı veren iradenin istisnaî özelliği üzerinde durarak, şu alıntıyı zikretmektedir: “başkalarına emsal teşkil etmemek kaydıyla, Abraham torunu, Raphaël-Salomon oğlu, Camondo kontu Abraham’a..... (müsaadesi verilmiştir)”. Galanté’nin gönderme yaptığı bu irade geç tarihli bir belge olup Abraham-Salomon’a asalet ünvanının verildiği 1867 tarihinden sonra düzenlenmiştir. Oysa, Camondoların gayrimenkul varlıkları çok daha önce oluşmuştur. Ya daha eski tarihli başka bir irade mevcuttur, ya da sözkonusu mülklerin tapusu, ailenin Osmanlı tebâsı olan yakınlarının (eşleri, damatları, dostları) üstüne alınmıştır.

55 Maxime Du Camp, Souvenirs et paysages d’Orient, zikreden J.-C. Berchet, Le voyage en Orient, s. 475.

56 XIX. yüzyılda İstanbul’daki kentsel ve yerel değişimlerle ilgili olarak bkz. S. Rosenthal, The Politics of Dependency ve Z. Çelik, The Remaking of Istanbul.

57 İstanbul’daki Camondo hanları şunlardır: Perşembepazarı sokakta Saatçi Han, Zülfaris sokakta Lacivert Han, Sevud sokakta Latif Han, Karaköy meydanında Dilber Han, Yorgancilar sokakta Camondo Han, Mertebani sokakta Yakut Han, Yorgancilar sokakta Kuyumcular Han, Sirkeci’de Lüleci Han, Billur sokakta Gül Han. UA, Camondo fonu, gayrimenkul idare kayıtlarv, 1874, 1881, zikreden N. Şeni, “The Camondos and Their Imprint on 19th Century Istanbul”, International Journal of Middle East Studies, 26 (1994), s. 668.

58 age.

59 NCMA, Abraham-Béhor’un vasiyetnamesi.

* Evrensel Yahudi Birliği. 1860’ta Paris’te kurulan bu teşkilat Fransız Devrimi’nin fikirleriyle beslenmiş ve baskı altındaki Yahudileri Aydınlanma Çağı’na ulaştırmayı amaçlamıştır. Yakındoğu’daki müslüman ülkelerde yaşayan Yahudi cemaatlerine zanaat öğretmek ve kültür eğitimi vermek için bu ülkelerde Fransızca eğitim veren okullar açmıştır. (-e.n.)

60 I. Karmi, The Jewish Community of Istanbul in the Nineteenth Century.

61 L.Bergeron, Les Rothschild et les autres..., s. 152.

62 age. 153.

63 P. Loti, Cette éternelle nostalgie, journal intime 1878-1911, 1997, s. 286.

64 T. Gautier, Constantinople... age., s. 99-100

65 B.A. (Başbakanlık Arşivi, Istanbul) irade no 14 036: 14-B-1271/1854, zikreden I. Karmi, The Jewish... age., s. 14.

66 NCMA, Konstantiniye, Victor Mizrahi’nin envanteri, 7 Ekim 1889.

Table des illustrations

Légende Büyükbaba. Abraham Salomon de Camondo (1780/85 - 1873) Nissim-de-Camondo Müzesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1606/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 68k
Légende Ali Paşa (1815-1871), P. de Gigord koleksiyonu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1606/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 72k
Légende Camondo’nun Galata’daki gayrimenkullerinin dağılımı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1606/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 92k
Légende Camondo merdivenleri
Crédits Vincent İnsel
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1606/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 119k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search