Versión clásicaVersión móvil

Apartman

 | 
Ayşe Derin Öncel

Altıncı Bölüm

Apartmanların planlanmasında olası etkilenmelerin sorgulanması

Texto completo

1Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşmesi süreci ele alındığında, birçok alanda öngörülen yeni düzenlemeler, bir dönüşüm çabası olarak ortaya çıkmakta ayrıca toplumsal alanda gerçekleşen gelişimin de beklendiğinden daha farklı doğrultuda yaşandığı söylenebilmektedir. Döneminin önemli politik kişiliklerinden ve Tanzimat hareketinin planlayıcılarından biri olan Mustafa Reşid Paşa’nın önerisi, bu konuda iyi bir örnek oluşturmaktadır. Mustafa Reşid Paşa İstanbul’daki konut ihtiyacının İngiltere’deki gibi sira evler ile karşılanabileceğini düşünmektedir. Ona göre muhafazakâr Osmanlı ailesinin yaşam tarzına Fransız şehirlerinde olduğu gibi birçok ailenin bir arada oturduğu apartmanlardan ziyade daha çok İngiltere’de olduğu gibi aile konutu olabilecek sıra evler uygundur. Sonuçta yarım yüzyıllık bir süre sonra, 19. yüzyıl yeni konut tipleri arasında bulunan sıra evlere göre apartman tipi konutlar çok daha fazla rağbet göreceklerdir. Ayrıca daha 19. yüzyılın son çeyreğine gelmeden dahi, Galata ve Pera’da apartman yapıları öncesi yaşanan bir aşamanın, başka bir deyişle, aile konutu ile kira konutu arası bir tip konut yapısının zaten oluşmuş olduğu bundan önceki bölümlerde görülmüştü.

2Bu süreçte, adeta modernleşme sembolü olan Fransa’nın konut kültüründen etkilenilmiş olduğu bilinen bir gerçektir. Bu süreçte Fransız kültürünün Osmanlılar üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi, La Turquie gazetesindeki bir makale (1875), İstanbul’a gelen ve Fransa’da Güzel Sanatlar Akademisinde okumuş mimarların konut yapımındaki becerilerini övmekte ve Osmanlı mimarların daha öğrenecek çok şeyleri olduğunu belirtmektedir.

3Bertrand Bareilles, 20. yüzyıl başında Pera halkı üzerinde Fransız kültürünün diğer Avrupa devletlerine göre çok daha etkin olduğunu şu şekilde anlatmaktadır :

  • 1 Bareilles (1918), sayfa 45.

... Pera, ülkenin değişik dilleriyle beraber, dilimizin, salonlarında konuşulan, okullarında eğitimi yapılan tek yabancı dil olan doğu şehridir. Basılan gazetelerin ve dergilerin büyük bir bölümü Fransızcadır.1

4Bu arada, 19. yüzyılın ikinci yarısında, oldukça kendine özgü bir süreç yaşayan Osmanlı mimarisi gelişim süreci içinde İtalyan mimarların (İtalya’da doğan veya İtalyan kökenli olan) öneminden de söz etmek gerekmektedir.

  • 2 Stefan Yerasimos’un ders notlarından alıntı yapılacak olursa bu mimarlardan bazıları; Piemonte asıl (...)

5Sonuçta, 18. yüzyıldan itibaren, Osmanlı İmparatorluğu tarafından davet edilmiş veya büyükelçiliklerde görev almak amacıyla veya tamamen kendi girişimleriyle (bu grup daha çok 19. yüzyılın ikinci yarısı için söz konusu gibi görünmektedir) çoğu Fransız ve İtalyan olmak üzere diğer Avrupa ülkelerinden2 de birçok mimar ve mühendisin İstanbul’a gelmiş olduğu bilinmektedir. Tanzimat döneminin modernleşme çabaları sırasında ve hatta ondan da öncesinde kentsel ve mimari mekânların iyileştirilmesini hedefleyen projeler geliştirmek üzere görevlendirilmiş bu Avrupa kökenli mimar ve mühendisler, İstanbul’daki mimarların doğal olarak, ancak bir bölümünü oluşturmaktadırlar. Bunların dışında, dönemin mimarlık uygulamalarında adlarına rastlanan, Avrupa ülkelerinde eğitim görmüş Levanten ve Osmanlı mimarlar da bulunmaktadır. Ayrıca, dönemin yayınlanan ticaret yıllıklarında adlarına rastlanan Osmanlı mimarların sayısı da, 20. yüzyıla yaklaşırken hızla artmaktadır.

6Çalışmanın bu aşamasında, yapıtları üzerindeki olası etkileri tanımlayabilmek için incelenen apartman örneklerinin mimar veya kalfalarının mesleki profılleri araştırılacaktır. Çalışma alanındaki apartman sakinlerinin çoğunun orta veya biraz üzeri bir ekonomik düzeyde oldukları hatırlanacak olursa, bu yapıların tanınmış mimarlar tarafından tasarlanmış olabilecegi varsayımı zayıflamaktadır. Ayrıca, incelenen konutlar sivil mimari ürünlerdir ve cephelerinde mimarlarının isimleri belirtilen plaketleri olan çok az örnek dışında, mimarları veya kalfaları hakkında bilgiye ulaşabilmek çok zordur. Bu engellerden dolayı bir kez daha en mantıklı, olası, varsayımlar geliştirilmeye çalışılacaktır.

Apartmanların mimar veya kalfaları üzerine bazı saptamalar

  • 3 Baysun M. C., (1960), “Mustafa Reşid Paşa’nın siyasî yazıları,” Tarih Dergisi, XI. Cilt, numara 15, (...)

71836’da kaleme aldığı bir mektupta Mustafa Reşid Paşa, Osmanlı şehirlerinin büyük bir bölümünü tehdit eden yangınlara karşı tek çözüm olan kâgir yapı tekniğinde uzmanlaşabilmek için bazı öneriler geliştirmektedir. Bu önerilerden biri, batılı mimarların ülkeye davet edilebileceği diğeri ise yetenekli on, on beş gencin mimarlık okumak üzere Avrupa’ya yollanabileceğidir.3

8Mustafa Reşid Paşa’nın bu önerisi doğrultusunda hareket edildiği anlaşılmaktadır, zira 19. yüzyıl sonlarına doğru, kâgir inşaatların sayısının hızla arttığı bir süreçte Osmanlı mimarların sayısında da artış görülmektedir. Bu gelişme, yayınlanan ticaret yıllarındaki mimarların listesinin bulunduğu Şekil-6.1, 6.2, 6.3, 6.4’te görülebilir. Bu arada 1883 yılında kurulan İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi’nden mezun olan mimarların da bu gelişmede rolü olduğu söylenebilir.

  • 4 Can C., (1993), İstanbul’da 19. Yüzyıl batılı ve Levanten mimarların yapıları ve koruma sorunları, (...)

919. yüzyıl yabancı ve Levanten mimarlar konusunda, Cengiz Can’ın çalışması oldukça fazla ismi bir araya getirmekte ve bu mimarların tanınan eserleri hakkında geniş bilgi vermektedir.4

10Bu mimarların çoğu Fransa veya İtalya’da eğitim görmüşlerdir. Can’ın çalışmasında şu isimlere rastlanmaktadır ; Gaspare ve Guiseppe Fossatti, William James Smith, Charles Garnier, Giovanni Batista Barborini, Giorgio Stampa, Bourgeois, Pietro Montani, Guglielmo Semprini, Alexandre Vallaury, Raimondo d’Aronco, Jachmund, Guilio Mongeri. İstanbul’un çeşitli bölgelerinde bu mimarlara ait resmi ve sivil mimari yapılar bulunmaktadır. Bu mimarlardan bazıları Paris’te kısa dönem özel okullarda eğitim almış ve sonra mesleğe atılmış profesyonellerdir. Bu grupta Guglielmo Semprini sayılabilir, Semprini İstanbul’a 1870 yılındaki büyük Pera yangınından sonra gelmiştir. Mimari eğitimi konusunda detaylı bilgi olmayan Semprini’nin Levanten ve yabancı aileler için birçok yapı inşa ettiği bilinmektedir. Semprini’nin inşaatını üstlendiği veya projesini hazırladığı binalar; Tepebaşı’nda Londra Oteli, aynı yapı adasında bir apartman, Santa Maria Draperis Hanı ve Kilisesi, Alman okulları, Alman Hastanesi, Alman elçiliğinin yazlık konutu, Kulüp Teutonia, Alman sinagogu ve Bomonti’de İtalyan Salesiani okuludur. Sonuçta, Avrupa’dan gelen ve yeni inşaat tekniklerini bilen ortalama bir mimar veya usta İstanbul’da oldukça rağbet görmekte ve birçok bina inşa eden, mimarlık camiasında tanınmış kişiler haline gelebilmektedir.

Şekil 6.1, 6.2, 6.3 Ticaret yıllıklarında 1868, 1880, 1889-90 yıllarında isimleri bulunan mimarların listesi.

Şekil 6.4 Ticaret yıllığında 1912 yılında isimleri bulunan mimarlar.

  • 5 Cengiz Can, M. S. Akpolat’ın yayınlanmamış doktora tezinden alıntı yaparak Vallaury ailesinin köken (...)

11Bina yapan Levanten ve Avrupalı mimarların sayılarının çok olduğundan ve bu mimarların genç Osmanlı mimarları etkilemiş olabileceğinden daha önce söz edilmişti. Bu etki farklı iki şekilde olmalıdır, bunlardan biri inşa edilen binaların örnek alınacak birer model olması diğeri ise yabancı mimarların İstanbul Güzel Sanatlar Akademisinde eğitmen olarak görevlendirilmeleridir. Bu eğitmen mimarlar, 1882 yılında Akademinin binasını da inşa eden Alexandre Vallaury ve Guilio Mongeri’dir. A. Vallaury’nin ailesi, İstanbul’da 1806’dan itibaren oturmakta olan Fransız veya İtalyan kökenli bir Levanten ailedir.5 Mongeri’nin ailesi ise İtalyan kökenli Levantenlerden oluşmaktadır. Mongeri Güzel Sanatlar Akademisinde Vallaury’nin yerini alacaktır. Paris Güzel Sanatlar Akademisinde 1869-1878 tarihleri arasında Coquart Atölyesi öğrencilerinden olan Vallaury ve Milan’da Brera Akademisinde eğitim alan Mongeri, sağlam bir mimarlık formasyonuna sahip aynı zamanda da yerel mimarilere eğilimleri olan ve üslup olarak klasik dönemleri model alan mimarlardır. İstanbul Güzel Sanatlar Akademisinde verdikleri eğitimde de bu mimari yaklaşımları benimsedikleri düşünülebilir. Sonuçta kendi ülkelerinde bu doğrultuda eğitim alan genç Osmanlı mimarlar, 19. yüzyılın son yıllarından itibaren yapı alanında etkilerini göstereceklerdir. Şekil-6.4’te 1912 yılına ait ticaret yıllıklardan alınan 131 mimar kaydı, 20. yüzyılın başındaki bu hızlı artışı net olarak ortaya koymaktadır. Dolayısıyla bu listedeki isimlerin çoğunun diplomalı genç Osmanlı mimarlar olduğu kolaylıkla varsayılabilir.

121912 yılı ticaret yıllığı kayıtlarına göre, her alanda iş yapan 71 müteahhitten 22’si inşaat alanında çalışmaktadır. Müteahhitlerin isim ve soyadları incelendiğinde bunların çoğunun yabancı (bunların bir çoğunun da İtalyan asıllı veya İtalyan) olduğu görülmektedir. Mimarların bulunduğu listeyi (Şekil-6.4) incelendiğinde bunların çoğunun Ermeni ve Rum kökenli (Osmanlı vatandaşı veya yabancı uyruklu) isimlerden oluştuğu görülmektedir.

13Bu arada 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında yapı alanında uygulamaları olan mimarlar arasında Avrupa şehirlerinde eğitim almış Osmanlı mimarların da bulunduğu daha önce belirtilmişti. Bu dönemden önce de, Avrupa’da eğitim almış Osmanlı mimarların olduğu bilinmektedir. Bunların en tanınanları Balyanlardır. Sarkis Bey 1843-45 ve 1848-55 yılları arasında, genç kuşak Balyanlardan Simon Bey ve Levon Bey’de Fransa’da eğitim görmüş mimarlardandır. Çoğunlukla sultan sarayları ve diğer büyük önemli yapıların mimarları olan Balyanlar, daha çok mütevazı sivil mimari örnekleri veren ortalama bir Osmanlı mimarı profili çizmiyor olsalar da, mimari eğilimleri açısından dönemin yaklaşımlarını bir açıdan benimsedikleri düşünülebilir.

14Yapı sektöründe yabancı ve Osmanlı mimarların yanı sira Osmanlı kalfaların bulunduğu da bilinmektedir. Bir kısmının düşük bütçeler ile yapıldığı anlaşılan apartman örneklerinin birçoğunun bu kalfalar tarafından yapıldığı varsayılabilir.

15Bu Osmanlı ustaların kendileri müteahhit olarak veya yabancı mimarlar ile çalışırken geleneksel mekân kurguları ve yapım pratiklerine bağlı kalacaklarını düşünmek yanlış olmayacaktır.

16Ayrıca, geleneksel yapım tekniklerini öğrenerek mesleğe girmiş olan bu kalfaların hızlı gelişen yeni yapı sektöründe meslektaşları ile rekabete girebilmeleri için yeni yapım teknikleri konusundaki bilgi yetersizliklerini ve uygulama eksiklerini kapatmak zorunda oldukları açıktır.

17İncelenen apartmanların bir kısmının kısıtlı bütçelerle yapıldığı varsayılabilir ayrıca bu yapıları inşa edenlerin çoğunluğunun genç Osmanlı mimar veya kalfalarla çalışan yabancı müteahhitler olabileceği de, yanlış bir düşünce olmayacaktır.

18İncelenen apartman yapılarının kesin olarak hangi mimar veya müteahhitlerce yapıldığını söylemek bugüne kadar elde edilen bilgilerle imkânsızdır. Ancak, Galata apartmanlarının; Pera’daki itibarlı örneklere göre daha mütevazı bütçelerinin olması, yeni yapım tekniklerinin kullanılması, dönemin yeni fiziki ve sosyal koşullarına adapte edilmeye çalışılması ve çoğunun geleneksel plan şemalarından yola çıkılarak tasarlanmış olması, bu yapıları inşa eden profesyonellerin geleneksel şemalarla arasında hiçbir ilişki olmayan yeni mekânlar tasarlamamakla birlikte eski şemalara bütünüyle bağlı bir mimari yaklaşımı da benimsemediklerini göstermektedir. Bu kabulden yola çıkarak bu yapıların mimarlarının daha çok ülkelerinde eğitim almış genç Osmanlılar olduğu söylenebilir. Bu mimarların geleneksel plan şemaları ve kullanımlarını, içlerinde bulundukları modern çağın tanımladığı yeni fiziksel ve sosyal şartları da göz önünde bulundurarak, dönemin kazanca yönelik anlayışına adapte etmeye çalıştıkları söylenebilir.

19Bu genç Osmanlı mimarlar yapım aşamasında yine Osmanlı kalfalarla veya yabancı müteahhitlerle çalışmış olmalıdırlar.

20Bu arada Avrupa’da eğitim almış Osmanlı mimarlarında bu yapıların inşasında bulunmuş olabilecekleri de unutulmamalıdır. İncelenen örnekler arasında mekân kurgusu açısından batı mimarisi etkilerinin yoğunlukta olduğu apartmanlarda eğitimlerini Avrupa’da tamamlamış Osmanlı veya yabancı mimarların da payı olduğu varsayılabilir. Sonuçta Fransız konut mimarisinden model alarak bu yeni apartman dairelerinin iç mekân düzenlemelerinde gece-gündüz ayrımının denendiği veya salon-yemek odası (salon-salle à manger) kullanımının yine bu etkilenme bağlamında açıklanabileceği ortadadır. Ayrıca mal sahipleri ile Osmanlı kalfalar arasında aracı konumunda olabilecek yabancı müteahhitlerin de bu yeni yapım teknikleri ile üretilen yeni plan şemalarının ortaya çıkışında etkili oldukları düşünülebilir.

21Osmanlı kalfalara gelince, yeni yapı malzemeleri ve gelişen tekniklere uyum sağlayabildikleri ölçüde bu yeni apartman yapılarının planlanmasında söz sahibi oldukları kesindir.

22Çalışmanın bu bölümünde, ticaret yıllıklarında isimleri bulunan mimarlar ile incelenen örneklerin sahibi olan aileler arasında bir karşılaştırma yapılacaktır. Burada amaç, mimarların soyadları ile apartman isimlerinden aynı olanların varlığını kontrol etmektir. Zira apartman yaptıran şahısların ailelerinde bulunan bir mimarla çalışması akla yakın bir açıklamadır. Ayrıca apartmanın mimarı bu kişi olmasa da (ki bu olasılık yok denecek kadar azdır) en azından soyadı benzerliği olan bu mimarın sosyal kimliği veya kökenleri konusunda bir ipucu elde edilebilir. Bu araştırma için yine Osmanlı Bankası Arşivleri kullanılmıştır.

23İlk aşamada ticaret yıllığında yayınlanan mimarlardan beşinin ismi, incelenen apartmanların sahiplerinin isimleriyle örtüşmektedir :

  • Örnek-30, Cuppa Apartmanı-Couppa ve Pelopidas Couppa (mimar)

  • Örnek-26, Essayan Apartmanı-Essayan (dekoratör)

  • Örnek-34, Triandafilidis Apartmanı-Antoine Triandaphilidis (mimar)

  • Örnek-55, Papazyan Apartmanı-Agop Papazian (mimar), M. Papazian (müteahhit)

  • Örnek-25, Pekmezyan Apartmanı-A. Pekmezian (mimar)

24Bu isimlerin dışında örneklerimiz arasında bulunan Petraki Apartmanı, büyük ihtimalle Petraki Kalfa olarak bilinen Petraki Adamantidis tarafından yapılmıştır. Petraki Kalfa 20. yüzyıl başında Yeniköy’de Said Halim Paşa yalısını yapan kalfadır. İsmi ticaret yıllıklarında mimar ve müteahhitler bölümünde vardır ancak, 1912 ticaret yıllığında bulunmamaktadır. 1889-90 yılının ticaret yıllığının mimar ve müteahhitler listelerinde ise “Victor Adamantides ve Şirketi” kaydına ayrıca sadece Petraki (Meydan Sokak, numara 54, Beşiktaş) isimli bir mimarın kaydına rastlanmaktadır.

25Başka bir soyadı benzerliği ise 1912 yıllığında, inşaat sektöründe müteahhitlik yapan A. Amancich ile Örnek-66 Amancieh Apartmanının mimarı Carlo Amancieh arasında olmalıdır.

26İncelenen apartmanlar arasında ikisinin cephesinde mimarının ismi yazılıdır. Bunlardan biri Örnek-14, Goad haritasında “Habitations” olarak adlandırılmış yapının mimarı Salvatore Fiori ve Örnek-45, Leonidas Apartmanının mimarı Coulouthros’dur. Salvatore Fiori hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Ancak isminden, İtalyan veya İtalyan asıllı bir Levanten olduğu varsayılabilir. Leonidas Apartmanının mimarı Coulouthros ise 1912 yıllığında kaydı olan ve büyük ihtimalle Rum kökenli olan Georges Coulouthros’dur (Sofyalı Sokak, 20 numara, Pera).

27Çalışmanın bu aşamasında Cuppalar hakkında sağlanan bilgilerden yola çıkarak, kaydına 1889-90 yılına ait ticaret yıllığında rastladığımız mimar Pelopidas Couppa’nın (Doğramacı sokak, numara 36, Pera) Şekil-6.5’te kaydı bulunan ilk nesil Cuppalarla yaşıt olduğu varsayılabilir. Bu nesil 1880 ve 1889-90 yıllıklarında avukat ve tüccar olarak kayıtlara geçmiş, Pera ve Galata’da yaşayıp çalışan, büyük olasılıkla Ortodoks Cuppalardır. İkinci nesil Couppalardan biri ise 1885’te New Malden’de doğan, adına Osmanlı Bankası çalışanları arasında rastlanan İngiliz uyruklu ama Rumelihisarı’nda, Robert Kolej’de eğitim almış, Ortodoks, Grégoire Couppa’dır. Bu bilgilere dayanarak Gregoire Couppa’nın Rum kökenli ancak İngiliz uyruğuna geçmiş bir Osmanlı olduğu varsayılabilir.

Şekil 6.5 Osmanlı Bankası arşivinde Cuppa’lar hakkındaki bilgiler

  • 6 Bu yapı 19. yüzyılın ellili yıllarında inşa edilmiş olmalıdır, zira belediyenin 1858-1860 tarihli d (...)

28Cuppa Apartmanına gelince, bu yapının 1872-1874 tarihli haritada olması Sanayi-i Nefise Mektebi mezunu bir Osmanlı mimar tarafından yapılma olasılığını ortadan kaldırmakta ancak 1889-90 yıllığında kayıtlı mimar Pelopidas Couppa tarafından inşa edilme ihtimalini değiştirmemektedir. Eğer bu bina Pelopidas Couppa tarafından 1872’den de önce yapılmışsa 1889-90 yılında mimar oldukça yaşlı olmalıdır.6 Bir ikinci olasılık, bu yapının Osmanlı kalfalar tarafından yapılmış olmasıdır. Bu olasılık oldukça mantıklıdır, zira bina geleneksel kullanımlara ve plan şemalarına çok benzer tasarlanmıştır.

29Essayan ailesi üyeleri hakkında toplanan bilgiler Şekil-6.6’da bulunmaktadır. Bu soyadına sahip bir kişi, 1880, 1881 ve 1890 yılına ait yıllıklarda dekoratör olarak kayıtlıdır ve Essayan Apartmanının mimarı olması bu sebeple imkânsızdır. Essayanlar, büyük olasılıkla Ermeni asıllı Osmanlılardır ve dekoratör olan Essayan’dan başka Galata’da, Pera’da ve tarihi yarımada tarafında dükkânları olan tüccar ve zanaatkâr olanlar da bulunmaktadır. Essayanların tüccar olan bu kuşağının üyelerine Osmanlı Bankası arşivlerinde de rastlanmaktadır. Ayrıca 20. yüzyılın başındaki genç kuşak Essayanlardan biri Osmanlı Bankası çalışanıdır. Bu kişi 1884’te İstanbul’da doğan Türk milliyetindeki (1927 kaydı) Hıristiyan Gregoryan Édouard Essayan’dır.

30Şekil-6.7’de Triandaphilidisler ile ilgili bilgiler sıralanmıştır. 1912 yılındaki yıllıkta kayıtlı mimar, Antoine Triandaphilidis’in (Maksudiye Han, numara 39, İstanbul) sosyal kimliği üzerine net bilgi olmamakla beraber Triandaphilisler ile ilgili bilgilerden bu kişinin Rum asıllı bir Osmanlı olduğu anlaşılmaktadır. Yıllıklarda, bu ada sahip birçok kişi bulunmakla beraber hepsinin aynı aileden olmadığı da açıktır. Kayıtlarına rastlanan birçok Triandaphilidis, iyi eğitim görmüştür ve içlerinde din adamları da bulunmaktadır.

31Büyük olasılıkla Ermeni asıllı Osmanlı olan Papazianlara ticaret yıllıklarında oldukça sık rastlanmaktadır. Çoğu Galata’da ticaret yapmakta, buna karşın hiçbiri Galata’da oturmamaktadır. Ancak çalışma alanında adı Papazian Apartmanı (Örnek-55) olan bir yapı mevcuttur. 1912 yıllığında ise mimar ve müteahhit iki Papazian bulunmaktadır. Bunlardan mimar Agop Papazian Feriköy’de, müteahhit M. Papazian ise Pangaltı’da oturmaktadır.

Şekil 6.6 Osmanlı Bankası arşivinde Essayanlar hakkındaki bilgiler.

32Üyelerinden birinin mimar olduğu ve haklarında bilgi bulunabilen sonuncu aile Pekmezianlardır. Şekil-6.8’de görüldüğü gibi oldukça iyi ve ileri eğitim aldıkları anlaşılan Pekmezianlar büyük olasılıkla Ermeni asıllı Osmanlıdırlar. Bazıları tüccardır, ayrıca Pekmezian soyadlı dini faaliyetleri olan kadınlar bulunmaktadır. Çalışma alanında bir apartman, Örnek-25 Pekmezian Apartmanıdır, Örnek-84 ise, Djivan Apartmanı olarak adlandırılmış ve mimari da, A. Pekmezian olarak, cephesinde bir plaketle belirtilmiştir. Ancak, ilginç bir saptama da hiçbir ticaret yıllığında mimar veya müteahhit herhangi bir Pekmezian’a rastlanmamış olmasıdır.

Şekil 6.7 Osmanlı Bankası arşivinde Triandaphilidis’ler hakkındaki bilgiler.

33Mimar, kalfa ve müteahhitler konusunda ulaşılan sınırlı bilgiler, en azından bunlardan bazıları için bir mesleki profil tanımlanmasını sağlayabilmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda çoğunun Ermeni ve Rum asıllı Osmanlılar olduğu söylenebilir. Bunlarla beraber dönemin politik gerçekliği içinde aslen Osmanlı olup bir Avrupa devleti uyruğuna geçmeyi tercih etmiş bazı Rum ve Ermenilerin de olduğunu belirtmek gerekmektedir. Ayrıca İtalyan müteahhitler de bu bölgede iş yapanlar arasındadır. Bu son grubun gerek yapım konusundaki tecrübeleri gerekse de kolektif konut konusuna yakınlıkları açısından bölgede tercih edildikleri varsayılabilir.

Şekil 6.8 Osmanlı Bankası arşivlerinde Pekmezianlar hakkındaki bilgiler.

  • 7 Bu tanımlama hatırlanacağı gibi, dönemin tanıklığını yapan Bareilles’in kitabından alıntıdır.

34Apartman yapılarının inşasını yüklenen bu meslek gruplarının mimari kültürleri konusu oldukça ilginçtir. Zira incelenen apartmanlarda karşılaşılan mekân kurgusu ve plan şeması çeşitliliği, onların yeni fiziksel ve sosyal şartlara ayrıca konut ihtiyacına en uygun çözümü bulabilmek adına ürettikleri önemli sayıda çözüm önerisi olarak nitelendirilebileceği gibi kozmopolit mimarinin fantezileri7 olarak da tanımlanabilmektedir.

35Tekrar belirtmek gerekirse, daire planları üzerinde yapılan çalışma, bu apartmanların planlanması aşamasında yeni bir kentsel ve mimari anlayış içinde yerel verilerin yorumlanmaya çalışıldığı ve bu arada da yeni ve eski konut içi kullanımların ve mekânsal deneyimlerin birbirleriyle uyumlu hale getirilmeye gayret edildiği izlenimini vermektedir. Şekil-6.9’da incelenen tüm binaların planlarının bulunduğu çalışma alanı görülmektedir.

Şekil 6.9 Çalışma alanı apartman planları ile beraber görülmektedir.

36İncelenen dönemin son bölümünde (1895-1905 yılları arasında) orta ve iç sofalı net plan şemalarına, sıklıkla başvurulmuş olması geleneksel mekân kurgusu yaklaşımlarının apartmanlarda 20. yüzyılın başında dahi, artan bir çoğunlukla, tercih edilir olduğunu göstermektedir.

37Ayrıca batı mimarisi etkisinin (burada sözü edilen etki salon-yemek odası veya gece-gündüz ayrımı olarak ortaya çıkan 19. yüzyıl sonu batı mimarisi etkisidir) az da olsa görülebildiği örneklerin varlığı bilinmektedir. Ancak bunların sayısının çok az olmasından dolayı diğer büyük çoğunluk için batı mimarisi etkisinin mekân kurgusu prensiplerinden çok, cephe bezemeleri kapsamına girebilecek nitelikte olduğu söylenebilir. 19. yüzyıl sonunda, başka bir deyişle batı kültürü etkilerinin en az bir yüzyıldır etkisi altında olan Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat hareketi ile meşrulaşan modernleşme sürecinin ileri aşamalarına gelindiği bir dönemde, söz konusu olan batı mimarisi etkisinin apartman yapılarında detaylı olarak incelenmesi çalışmanın bütününe katkı sağlayacaktır.

Apartman yapılarında batı mimarisi etkisinin tanımlanması

3818 ve 19. yüzyıllarda batı etkisinin Osmanlı mimarisindeki yansımaları oldukça geniş ve incelenmiş bir konudur. Bu bilgilerden yola çıkarak, konutlarda yeni mekânsal yaklaşımlar ve kavramlar arasında öncelikle ortak mekânlarda dikkati çeken (merdiven holü ve büyük sofa arasındaki ilişki) ve sonra tüm bina konstrüksiyonuna yansıyan eksensellik, odalar arasında bağlantı ve bunun dizi halinde odaların birbiri ile bağlanmasına kadar ilerlemesi, ayrıca odaların kullanımlarının özelleşmesi, bunun mobilya kullanımları ile pekişmesi ve böylelikle ortaya çıkan geleneksel oda kavramının dönüşümü sayılabilir. Sonuçta bu değişimler zaten 18. yüzyıldan itibaren üst düzey ailelerin konutlarında görülen evrimin yansımalarıdır.

  • 8 Cephede üçlü oda dizisinden ortadakinin çıkma yapması ve avantajlı konumundan dolayı büyük ihtimall (...)

39Bu dönemdeki mekânsal evrimin önemli biçimlenmelerinden biri de üçlü cephe düzeninin ortasında bulunan odanın çıkma yaparak konukların kabul edildiği bir mekân, “salon” olarak belirlenmiş olmasıdır. Ortadaki konuk odasının çıkma yaptığı bu üç odalı mekân düzeni, yine konuk ağırlamak için kullanılan başoda ve köşklerin bulunduğu ama bunların da çok az örnekte orta dizide yer aldığı geleneksel mekân kurgusu şeması ve anlayışının önemli bir değişime uğramış olduğunu göstermektedir. 18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl başı üst düzey ailelerin konutlarında görülen ancak 19. yüzyılın sonuna doğru diğer sosyal sınıfların evlerinde de görülmeye başlayan bu etki, batı mimarisinin Osmanlı konut kültüründeki yansımalarının ilk aşamasını temsil etmektedir.8

40Ancak daha önceki bölümlerde aynı biçimlenmeye sahip (orta odanın çıkma yapması ve konuk odası olarak kullanılması) birbirinden farklı üç kullanımın tanımlandığı yorum farklılıkları hatırlanacak olursa (salon, sofasalon, başoda), genel anlayışa göre 19. yüzyıl sonu konut tipleri arasında en “batılı” olarak tanımlanan apartmanlarda dahi ne tam bir özümsemeden ne de eski kullanımlara sadık kalan bir tutumdan bahsedilebilmektedir.

41Apartman dairelerinde tanımlanan geleneksel kullanım ve plan şemalarından örnek verilecek olursa, orta sofa ile birleşen başoda kullanımları, oldukça sık karşılaşılan çıkan orta ve iç sofalar, konut içinde harem ve selam ayrımını çağrıştıran bölünmeler, manzara imkanına verilen önem ve konutta manzara arka cephede ise mekân organizasyonunda oluşan ikili biçimlenmeler, kolektif yaşam biçimine reaksiyon olarak tanımlanabilen çok az örnekte olsa dahi (Örnek-30 ve 79) izlenebilen daire içinde hamam veya asma kat uygulamaları sayılabilir. Aynı zamanda daire planlamasında geleneksel Osmanlı yaşayış biçiminin devam ettiğini gösteren küçük aile birimlerine ayrılmış olduğu düşünülen oda gruplanmaları da bulunmaktadır.

42Bununla beraber bazı yeni plan şemaları ve kullanımlar da apartman dairelerinde izlenebilmektedir. Bu yeni kullanımlar yabancı (özellikle Fransız ve İtalyan) mimar ve müteahhitler veya Avrupa’da eğitim görmüş Osmanlı mimarlar tarafından gerçekleştirilen uygulamalarda daha belirgindir.

43Osmanlı toplumu için yeni olan kullanımların bulunduğu apartman planlarının mülkün sahibinin yabancı uyruklu olması durumunda mülk sahibinin isteği üzerine belirlendiği de düşünülebilir. Ancak mülk sahipleri konusunda sınırlı bilgiye sahip olunduğu ve böyle bir belge bulabilme ihtimalinin düşük olduğu düşünülürse bu varsayımın kanıtlanamayacağı açıktır. Ayrıca 31 ve 27 numaralı örneklerden Selim Effendi ve Chevket Bey apartmanlarının sahipleri büyük olasılıkla Müslüman Osmanlıdır, ancak dairelerin plan şemaları incelendiğinde batı mimarisi etkileri görülebilmektedir. Dolayısıyla apartman dairelerinin mekân organizasyonu prensiplerinde batı etkisinin varlığının sadece sahiplerinin batılı olmalarıyla açıklanamadığı ortadadır.

44Hiç kuşkusuz, içinde birçok dairenin bulunduğu, farklı ailelerin yaşadığı büyük apartmanlar inşa etmek, az da olsa bazı iç mekân düzenlemelerinin değişimi (gece-gündüz bölümleri, salon-yemek odası veya salon yatak odası kullanımları gibi), bazı konfor şartlarının konutlara getirilmesi (ısıtma) en önemlisi yeni yapı malzemesi ve tekniklerinin kullanılması, batı kültürünün etkileri olarak tanımlanabilir. Bu etki, Osmanlı toplumuna 18. yüzyıldakinden daha farklı ve bu sefer meslekten olanların rolünün (mimar müteahhit) daha etkin olmasıyla tanımlanan modernleşme sürecinin 19. yüzyılın sonu itibariyle geldiği nokta olarak düşünülebilir.

45Modernleşme süreci kapsamında açıklanan ve apartman yapılarının diğer konutlardan kolaylıkla ayrılabilmesini sağlayan, ayrıca konut kültüründe değişimden çok yenilik olarak tanımlanan bu özelliklerin dışında konutlardaki mekânsal kavramların değişimi de genel olarak batı mimarisi etkisi ile açıklanmaktadır. Ancak incelemeler göstermektedir ki mekânsal değişimlerin belirgin olduğu bu apartman yapılarının mekân organizasyonları oldukça kendine özgü bir mimari ve değişik mimar veya ustaların farklı yorumlarıyla oluşmuş gibidir. Bu duruma açıklık getirebilmek için farklı mimari yapılarda karşılaştırmalar yapılması gerekmektedir. Bu çerçevede kentsel dokuda apartman kavramı öncelikle ele alınması gereken önemli bir konudur. Daha sonra mekân organizasyonu prensipleri ve konut içi kullanımlar konusunda incelenen örnekler ile batılı benzerleri karşılaştırılmalıdır. Zira bu konuda tam bir benzerlik mi yoksa daha çok yorumlama mı geçerlidir ?

46Bu çalışmaya başlamadan önce Galata apartmanları ile karşılaştırmak için batılı örnekler içinde Fransız mimarisine ait apartmanların seçilmesinin sebepleri açıklanacaktır.

47Osmanlılar arasında Fransız kültürüne verilen önemin artması ve bu kültürün yaşam sanatına ve zevkine duyulan hayranlık ve yaşam modeli olarak örnek almanın Osmanlı toplumu içinde gittikçe yayılıyor olmasından daha önce söz edilmişti. Fransız mimarisinin, özellikle 19. yüzyıl konut mimarisi alanındaki önemi, bilinen bir konudur. Bu süreçte Paris şehrinin kentsel yapılanmasındaki değişimler, diğer Avrupa şehirlerinin de model aldığı uygulamalardır. Bu arada Fransız mimarisi ve şehircilik uygulamaları yalnız Avrupa şehirleri için değil bu sınır dışında diğer şehirlerde de model olarak benimsenmektedir. Bu bağlamda sanat veya mimarlık alanında meslek sahibi olmayı planlayanlar için Fransa’da eğitim görmek oldukça tercih edilen ve meslek alanında daha sonra kendisi için avantaj sağlayabilecek bir eğitimdir.

48Çalışmanın karşılaştırma bölümünde öncelikle, Galata’da Altıncı Daire Belediyesi tarafından yapılan kentsel ölçekteki düzenlemelerin ticaret merkezi konumunda bulunan Galata’nın gittikçe artan kapasitesine yeterli olan bina ve dolaşım ağına sahip olmak amacıyla, daha çok, var olan eski yolları düzeltmek, genişletmek ve yıkılan surlar ile doldurulan sur hendekleri üzerine yeni yollar ve inşa edilecek parseller yaratmayı amaçladığını hatırlamak gerekiyor. Galata’da belediyenin kadastral bürosu, daha önce belirtildiği gibi, eski dokuyu hiçe saymayan ve parsel sahiplerinin çıkarlarını gözeten bir yaklaşımla daha çok eski küçük parselleri şekillerini değiştirmeden bir araya getirerek daha geniş ve kendine özgü biçimleri olan yeni parseller planlama eğilimindeydi. Kadastral büronun çalışmalarının incelendiği bölümde büyük istimlaklara dayanan düzenlemelerde ise mülk sahiplerinin direnciyle karşılaşıldığı ve birçok projenin de iptal edildiği görülmüştü. Dolayısıyla bu düzenlemeler Paris şehrinin geçirdiği kentsel uygulamalar ile karşılaştırıldığında, amaçları birbirinden çok farklı olmayan bu iki süreçte, Paris’te daha radikal bir uygulama ile karşı karşıya olunduğunu söylemeye gerek bile yoktur.

49Bu iki kadastral düzenleme arasında nitelik açısından kavramsal farklılıklar olduğunun da altını çizmek gerekmektedir. Zira kentsel ölçekteki bu kavramsal farklılık doğal olarak yine farklı iç mekân organizasyonları tanımlamaktadır. Sonuçta Galata’da, daha önceki bölümlerde nedenlerinin irdelendiği, parsel biçimlerinde ve buna bağlı plan tiplerinde görülen çeşitliliği yine kendine özgü toplumsal dinamikler doğrultusunda tamamen başka bir kentsel düzenleme kavramının ürünleri ve biçimleri olan 19. yüzyıl Paris apartmanları ile karşılaştırılması doğru olmayacaktır.

  • 9 Paris’in kent dokusu, konut kültürü (yaşama biçimleri, plan tipolojileri) ve bu yapıların morfoloji (...)

50Kısaca özetlemek gerekirse Galata apartmanlarının biçimlendiği parsel düzeni ve kent dokusunun, aşağı yukarı çağdaşı olan Paris’teki uygulamalara göre tamamen farklı mantıklar ile meydana geldiği açıktır.9 Bu iki grup bina, kent dokusu ve parsel morfolojisi bakınından karşılaştırıldığında, birbirlerine benzemedikleri dolayısıyla Parisli örneklerin bu açıdan Galata’daki apartmanlara model olmadıkları oldukça açıktır.

51Demografık hareket açısından, bu iki şehir arasında bir tür paralellik bulunmaktadır. Sonuçta, 19. yüzyıl süresince İstanbul’da nüfusun hızlı artışı ile ortaya çıkan konut ihtiyacı bir bakıma Fransız konut kültüründen model alınarak yapılan ve birçok ailenin bir arada bulunduğu apartman yapılarının yapılması ile aşılmıştı. Bu sebeple, bu konunun daha detaylı incelenmesi gerekmektedir.

52Öncelikle belirtmek gerekirse, çoğu Avrupa şehrinde, 19. yüzyılda görülen nüfus artışının sebebi endüstrileşme süreci ile açıklanmaktadır. Osmanlı imparatorluğunun başkenti İstanbul’da ise bu süreçteki nüfus artışının sebebi daha çok İmparatorluğun yaşadığı politik olaylar (Balkanlar’dan Müslüman Osmanlıların ve Anadolu’dan da Ermeni Osmanlıların İstanbul’a gelmeleri gibi) ve özellikle Galata ve Pera bölgesi için bu sebebin yanında bir de gelişen ticaret işlevinin bölgeye daha çok insan çekmesiyle açıklanmaktadır. Ayrıca yine Galata ve Pera nüfusunu, İstanbul’un diğer mahallelerinden gelen Ermeni ve Rumlar ayrıca ticaret yapmak için İstanbul’a gelen yabancı uyruklular da çoğaltmaktadır. Özet olarak apartman konutların yapılmasıyla Galata ve Pera’da konut ihtiyacının çözülmeye çalışıldığı ve bu aktiviteden de gelir elde edilmesi amaçlandığı bilinmektedir. Paris’teki örneklerde de konut tiplerinin oldukça uzun bir süreçte birbiri ardına geliştiği spekülatif bir yaklaşımdan söz edilebilmektedir.

  • 10 Eleb M., Debarre A., (1995), L’Invention de l’habitation moderne-Paris 1880-1914, Éditions Hazan, s (...)

53Apartmanlar Fransız mimarisinde oldukça uzun geçmişi olan bir konut tipidir. Bu konut tipi gelişimini 19. yüzyılın ikinci yarısında da sürdürmüştür. 19. yüzyılın son yirmi yılı ve 20. yüzyılın başında lüks apartman daireleri, ucuz konutlar (sosyal konutlar), bekârlar için daireler veya sanatçı atölyeleri gibi yeni konut biçimleri ortaya çıkmıştır.10

54Yüzyıl sonuna doğru birçok konut tipinin ortaya çıkışı ve en azından 19. yüzyılın ikinci yarısında konut iç mekânlarının gelişim sürecinin incelenmesi bize Paris apartmanları ile Galata’da incelenen örnekler arasında iç mekân organizasyonu açısından da bir paralellik olmadığını düşündürmektedir. Ancak belki yüzyıl sonuna doğru parsellerin büyümesi ve binalardaki kiralanacak daire sayılarının artışı konusunda bir benzerlik olabilir, ancak, yine de, Paris’teki uygulamalarda genişleyen parseller, Galata’daki örneklere kıyasla oldukça büyüktür.

  • 11 Loyer F., (1987), Paris, xixe siècle-l’immeuble et la rue, Hazan, Paris.

55Yine Paris’te 19. yüzyılın ikinci yarısında sokağa bakan tek daire çözümünden vazgeçilerek, daha çok binanın orta aksında bulunan bir merdiven holünden girilebilen iki daire planlanmaya başlanmıştır.11 Oysa Galata’daki çoğu yüzyılın son çeyreğinde yapılan ve biçimleri ve büyüklükleri birbirlerinden oldukça farklı olan örneklerde tek merdiven holünden bir, iki hatta üç daire birden yararlanabilmektedir. Ayrıca Galata apartmanları için bu konuda Paris apartmanlarında olduğu gibi birbirini takip eden süreçlerden bahsedebilmek mümkün görünmemektedir.

  • 12 Loyer, (1987), sayfa 209.

56Paris apartmanlarında, katların paylaşımı ve apartman içinde sosyal hiyerarşi bu konutlar için önemli konulardır. 19. yüzyılda (en azından avlunun değerlenmeye başladığı yüzyıl sonuna kadar) sokak cephesinde bulunanlar ile avluya bakan daireler arasında hem sosyal, hem de ekonomik anlamda bir hiyerarşi söz konusudur.12

  • 13 Örnek-65 Doğan Apartmanı manzaraya yönelen büyük avlusu ile incelenen örnekler arasında bu derece b (...)

57Bu arada Paris apartmanlarındaki avluların büyüklükleri ve biçimlenme mantıkları düşünüldüğünde, Galata’daki örnekler ile karşılştırılamayacak nitelikte olduğu açıktır. Öncelikle Galata apartmanlarında avludan ziyade aydınlıklar vardır ve bunların planlanmasında kronolojik olarak bir farklılık görülmemektedir.13 Osmanlı toplumunun muhafazakâr yapısı ve aile mahremiyeti olgusunun, tüm dairelerin pencerelerinin açıldığı büyük avluların apartman yapılarında bulunmama nedenlerinden biri olabileceği üzerinde daha önce durulmuştu. Ayrıca apartman planlarında geniş avlular olmamasının bir nedeni de yer kaybetme endişesidir. Başka bir açıklama ise, bulunulan cοğrafyanın güneş etkisinin fazlalığı sebebiyle planın merkezinde bulunan büyük bir avlu vasıtasıyla ışığın içeri alınma zorunluluğunun olmaması olabilir. Ayrıca topografyanın dik eğimli olma özelliği sayesinde belli bir kattan sonra bitişik yan cephelerden birinin önü açılmakta ve buradan çoğu zaman manzara imkânı bile kazanılmaktadır. Zaten parsel büyüklükleri ve biçimleri de içlerinde avlu niteliğinde bir boşluk bırakmaya elverişli değildir.

58Başka bir taraftan ise incelenen apartmanlarda, daireler arasında sosyal ve ekonomik hiyerarşi, Örnek 52 ve 23 dışında hiçbir Galata apartmanında görülmemektedir. İki istisna örnek ise bu düzenin daha çok binaların konumlarıyla ilgili bir sonuç olduğunu düşündürmektedir.

  • 14 Girişin üstünün en değerli kat olması, Paris’te 20. yüzyılın yirmi ve otuzlu yıllarına kadar devam (...)

59Sosyal hiyerarşinin bir diğer dışa vurumu ise katlar arasında değer farkı olmasıdır. Bu düzenleme 19. yüzyıl Paris’inde oldukça uzun zamandır yapılmakta olan girişin ve asma katın bir üst katının en değerli kat olduğu düzenlemedir.14 Aynı uygulamaya Galata apartmanlarında da rastlanmaktadır. Sonuçta girişin üstünde bulunan katın diğer katlara göre daha yüksek olduğu ve cephesinin daha özenli bezendiği görülmektedir. Buna karşılık üst katlar, daha aydınlık ve bazen de manzara imkânına sahiptirler. Ancak geleneksel Osmanlı mimarisinde üst katın daha değerli olmasına rağmen, 19. yüzyılın daha çok ikinci yarısında yapılan aile konutları ve sıra evlerde batı mimarisinden etkilenerek benimsendiği anlaşılan bu uygulamanın görüldüğünü hatırlamak gerekmektedir. Sonuçta katlar arasındaki hiyerarşik düzenin geleneksel mimarinin tam tersi olarak geliştiği bu düzenlemenin sadece apartman örneklerinde bulunmadığı, bu uygulamanın 19. yüzyılın ortalarından itibaren en azından Galata ve Pera’da görüldüğü bilinmektedir.

60Diğer taraftan Galata apartmanlarında sosyal ve ekonomik hiyerarşinin Paris’teki apartmanlarda olduğu gibi net olarak uygulandığı konusu tartışılabilir bir konudur. Başka bir deyişle, herhangi bir Galata apartmanında sakinler arasında ekonomik ve sosyal açıdan farklılıklar bulunsa dahi aranın çok açık olmayacağı daha akla yakın gelmektedir. Dolayısıyla bu uygulamanın sosyal bir gerçekliğe dayanıyor olmasından çok, mimari ağırlığı fazla, şekilsel bir yaklaşım olduğu anlaşılmaktadır.

61Çalışmanın bu aşamasında dairelerin iç mekân organizasyonlarını da karşılaştırmak gerekmektedir. Bu incelemede önemli saptamalardan biri de, mimar veya kalfaların 19. yüzyılın ikinci yarısında Paris’te yapılan apartmanların iç mekân organizasyonu prensipleri açısından Galata apartmanlarındaki dairelerden çok farklı olduğunun bilincinde olarak, batılı kavramları, bu yeni dairelerin iç mekân organizasyonları için nasıl yorumladıklarını tanımlayabilmek olacaktır. Çalışmanın bu bölümünde geleneksel şemaların devamı niteliğinde olan orta ve iç sofalı plan tipi veya girişten hemen sonra bir koridor bulunan apartman daireleri değil, daha çok kabul holüne dönüşmüş küçük giriş sofaları bulunan örnekler incelenecektir (Tip F ve H).

62Bu plan tipinde bulunan bazı daire planlamalarında girişte bir hol bulunmakta ve bu hol dairenin sokak cephesindeki odalara bağlanmakta, ayrıca dairenin arka bölümünde bulunan odalara ise genellikle yine bu hole açılan bir koridor vasıtasıyla ulaşılmaktadır. Bu planlama, dairenin ön cephesinde bulunan odaların kabul odaları arka bölümdekilerin ise yatak odaları olduğu bir bölünme mantığının olduğunu düşündürmektedir (Örnek-79, 10, 48, 6, 16). Bu arada koridor ile ulaşılan arka bölümde sofa bulunan örnekler (Tip-E) bu sınıflamanın dışında bırakılmıştır, zira bu kullanım daha çok geleneksel şemalarda bulunan gündelik oturma (harem) ile konuk odaları arasındaki bölünmeyi ifade etmektedir. Oysa sözü edilen örneklerde gündelik oturma da dairenin ön bölümünde olmalıdır.

63Sonuçta Tip F ve H’de konuk odası ve gündelik oturma olarak kullanılan bir mekân ile dairenin arka bölümünde yatak odalarının bulunduğu bir planlama bulunmakta ve bu da gece-gündüz bölünmesine karşılık geliyor gibi görünmektedir. Ancak ön cephede bulunan bu odanın yanındaki mekânın kullanımından emin olunamadığı için (salon-yemek odası veya salon-yatak odası) bu gece-gündüz ayrımı tanımlaması da net olarak yapılamamaktadır.

64Bu arada salon-yemek odası kullanımından emin olunan en az bir daire örnek-27 bulunmaktadır. Bu dairede mutfağın ön cephede bulunan odalardan birine açılan kapısının olması bu planlamayı netleştirmektedir. Ancak aynı planlamada giriş holü olmaması ve salon ile yemek odasının planın en ucunda koridor ile ulaşılan konumda bulunması bu sefer de gece-gündüz bölünmesinin olmadığını göstermektedir.

  • 15 Loyer, (1987), s. 218.

65İç mekânların gelişim süreci içinde Paris apartmanlarına bakıldığında, daire planlamasında gece-gündüz ayrımın ilk örneklerine 19. yüzyılın ilk yarısının sonlarına doğru rastlanmaktadır. 1870’li yıllardan sonra (3. Cumhuriyet Dönemi) ise odaların ön cephedeki salondan ayrılarak arka bölümde aralarında hiyerarşik fark olmadan sıralanmaları sıkça görülen planlamalardan olacaktır. Bu arada yemek odasının kabul salonlarına yakınlaşması ve dahil olması, yatak odalarının ön cepheden uzaklaşmasıyla aynı zamana gelmekte ve böylece tam bir gece-gündüz ayrımı tanımlanabilmektedir.15

66Genel olarak Tip-F ve H’de izlenen Galata apartmanlarının iç mekân düzenlemeleri ve bu konuda oluşan kronolojik karışıklık (iki bölümlü plan şemasında yemek odasının kabul odalarının yanında bulunmaması veya net olarak tanımlanmaması, daha geç bir örnekte ise gayet düzgün tanımlanmış bir salon-yemek odası düzenlemesine rağmen net olarak yatak odaları bölümünün ayrılmadığı plan şeması gibi) bu kullanımların süregeldiği mekânları şekillendiren sosyal gelişimlerin Osmanlı toplumunda yaşanmamışlığına rağmen onları sembolize eden mekânları inşa etme ve bu mekânlarda yaşamaya niyetlenilmesine hatta bu konuda ısrar edilmesine bağlanabilir gibi görünmektedir.

67Galata apartmanları ile Paris apartmanları arasında yapılmaya çalışılan karşılaştırma aşamaları aralarındaki benzerliklerin oldukça az olduğunu ve Paris apartmanlarının incelenen Galata apartmanları için gerçek bir model olmadığını göstermektedir. Zira kentsel ölçekte yapılan karşılaştırma, gerek yapı adası gerekse parsel biçimlenmesi açısından bu iki grup yapı arasında mekânsal oluşum mantığı açısından da bir benzerlik bulunmadığını net olarak ortaya çıkarmaktadır.

68Ancak bazı konularda birtakım benzerlikler bulunmaktadır. Bunlar, öncelikle bu iki grup apartmanın da gelir düzeyi orta veya daha yüksek bir sosyal kesim için düşünülen konutlar olması, katlar arasındaki hiyerarşi bulunması ve az sayıda Galata apartmanında üst katların hizmetliler için ayrılması gibi uygulamalardır.

69Çalışma alanı içinde incelenen apartmanlardaki batı etkisi, Paris apartmanlarındaki iç mekân kurgusu prensiplerini olduğu gibi değil, Osmanlı toplumunun eski konut içi kullanımları ve konutların konumlanma prensiplerini de (topografık verilerin önemi, bitişiklik düzeni, parsel şekilleri) göz ardı etmeden yorumlama eğilimi olarak görülmektedir. Paris apartmanlarının iç mekân kullanımlarından bazılarının yorumlanmasında yaşanan karışıklıklar ise, Osmanlı toplumunda o dönemin “burjuva” olarak tanımlanabilecek yeni sosyal kesiminin konutlarında, sanat ve mimarlık şehri Paris’te en azından 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren inşa edilen apartmanlarda süregelen ve kendi sosyal gelişim süreçleri içinde açıklanabilen kullanımların, “modern” yaşama biçimlerinin sembolü olarak doğrudan Galata apartmanlarına aktarılmasının ortaya çıkardığı sonuçlar olarak açıklanabilir.

  • 16 ELEB et DEBARRE, a.e., sayfa 5 ve 6.
  • 17 GUERRAND Roger Henri, “Aux origines du confort moderne,” Eau et gaz à tous les étages-Paris 100 ans (...)

7019. yüzyılın sonuna doğru Fransa’da konut mimarisi (öncelikle Paris, sonra bunu model kabul eden diğer şehirler),16 teknik alandaki gelişmeler, konfor fıkrinin ortaya çıkışı (hijyenist ve doktorların çaba ve çalışmaları sonucu 1850’de ilan edilen ilk toplum sağlığı kanunu17 ile) ve mimarların apartman sakinlerinin isteği üzerine (tüm sosyal sınıflar için, ancak daha önceki dönemlere göre daha fazla olarak ucuz-sosyal konutlarda oturanlar için de geçerli olmak üzere) modern çözümler üretebilme çabaları ile desteklenen, oldukça üretken bir sürece girilmiştir. Bu gelişme ve yeni buluşlar dönemine paralel olarak, İstanbul’da veya Paris’te eğitim gören mimarlar bize göre, bu üretkenlik bilincini dönemin Osmanlı konut mimarisi gerçekliğine (ihtiyaçlar, fiziki, sosyal ve ekonomik koşullar) taşımışlardır.

71Galata apartmanları üzerinde çağdaşı Paris apartmanlarının mekânsal kavramlar açısından etkilerini sorguladıktan ve “batı etkisi” konusunda fıkirleri olgunlaştırdıktan sonra, şimdi de bu yapıların daha farklı şehirlerdeki benzerleri üzerinde durulacaktır. Ancak bu şehirler Avrupa devletlerinin değil Arap toplumlarının kentleri olacaktır. Burada diğer Avrupa kültürlerinin etkilerinin de araştırılması, özellikle de İtalya üzerinde durulması gerekmektedir. Zira daha önce de görüldüğü gibi İtalyan müteahhit ve mimarlarının Galata’da oldukça fazla uygulamalarının olduğu bir gerçektir. Ancak çalışmanın koşulları bugün için araştırmayı Paris ve bazı Arap şehirleriyle sınırlı tutmak durumundadır. Bu çalışma, bazı Arap kentlerindeki apartman yapılarıyla detaylı bir karşılaştırmadan çok, Galata apartmanları ile bazı koşullarda benzer ancak genel olarak farklı mimari özellikler taşıyan bir kültürde, bu tür konutların nasıl planlanmış olduğunun görülebilmesini amaçlamaktadır.

İstanbul ile bazı benzerlikleri bulunan Arap kentlerinde apartmanların ortaya çıkışı ve planlanma prensiplerinin karşılaştırılabilmesi için bir ön çalışma

72Çalışmanın bu bölümünde planlanan incelemenin, belli bir dönemde veya belli şehirlerde tüm apartman konutlarını kapsayan nitelikte ve kesin yargılara varacak kadar detaylı olamayacağının belirtilmesi gerekmektedir.

73Bu bölümde detaylı olarak incelenmiş olan Galata apartmanları ile batı mimarisi etkisinin bulunduğu anlaşılan bir dönemde ve kültürel bağlamda Osmanlı toplumu ile bazı benzerlikleri olan kültürlerin önemli kentlerinde inşa edilen apartman konutları arasındaki benzerlik ve farklılıklar kesin sonuçlara varmayı da hedeflemeden incelenmeye çalışılacaktır.

74Sonuçta, Osmanlı kentleriyle beraber, doğu Akdeniz’de ve bazı diğer Arap kentlerinde, orta ve üzeri ekonomik seviyedeki sosyal sınıflar için, batılı örnekler model alınarak geliştirilen, özellikle de 19. yüzyılın son çeyreğinde ve 20. yüzyılın başında yeni konut tipi olarak inşa edilen apartman örnekleri bulunmaktadır.

75Bu aşamada incelenen apartman örnekleri farklı araştırma grupları tarafından yürütülen çalışmalardan alınmıştır. Bu çalışmaların aynı sınıflamaya dahil tüm apartmanların incelendiği dolayısıyla tipoloji oluşturmaya yönelik araştırmalar olmadığını da belirtmek gerekmektedir.

76Bu şartlar altında yapılacak çalışma, daha detaylı bir inceleme ile kesinleştirilmesi gerekli varsayımların belirlenebilmesi için bazı verileri netleştirmeyi amaçlamaktadır.

  • 18 Bu çalışma için bkz.; Volait M., “Grandes demeures du Caire au siècle passé” - Blin O., “ Le Caire, (...)

77Bu araştırma sırasında yararlanılacak kaynaklar arasında öncelikle, 19. yüzyılın sonu ve özellikle 20. yüzyılın ilk yarısında, Beyrut ve Kahire’de inşa edilen kolektif konutlar üzerine yapılan çalışmalar bulunmaktadır.18 Kahire’de inşa edilen apartman konutları üzerine yapılan araştırmalar arasında bulunabilenler aslında Beyrut’takilere göre daha yeterli sayıda ve “karşılaştırmalı” bir çalışma için daha uygun olmasına rağmen, Robert Saliba’nın incelemelerinde çok sayıda Beyrut apartmanı örneği bulunması, bu çalışmaya onların da dahil edilmesini sağlamaktadır.

  • 19 David J-C, Hubert D., (1982), “Maisons et immeubles du début du xxe siècle” in Espaces et formes de (...)
  • 20 Halep’te tek aileye ait konutlarda aynı kat planının tekrar ederek, her katında bir aile üyesinin k (...)

78Bu araştırmada Halep’te, 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başı “küçük burjuvazi”ye dahil edilebilecek ailelerin konutları üzerine yapılmış iki çalışma19 incelendi. Çok detaylı sayılamayacak bu çalışmalar sonrasında, İstanbul, Kahire, Halep ve Beyrut’ta mimari kültürler ve gelişimleri konusunda bir tür paralellik bulunduğu ve bunun da birbirine benzer aşamalar geçirdiği ancak yapılarda aynı zamanda mimari farklılıklar20 da bulunduğu söylenebilmektedir. Sınırlı örnekle yapılan bu çalışma sonucunda, bu gelişim evrelerinin sözü geçen kentlerde aynı zamanlarda yaşanıyor olduğu, ancak, İstanbul’un bu konuda diğerlerine göre biraz daha önde bulunduğu söylenebilir.

  • 21 Kaynak olarak İnci Aslanoğlu’nun yayınlanmış doktora tezini göstermek istiyoruz; Aslanoğlu İ., (198 (...)

79Bu şehirlerde birbirine yakın dönemlerde, konut mimarisi alanında göze çarpan benzerlikler tanımlanacak olursa ; öncelikle, apartman konutlarının orta ve üzeri ekonomik düzeydeki toplumsal sınıflar için ortaya çıkışı bütün bu şehirler için geçerlidir. Ancak, bu ortaya çıkış biçimi İstanbul ile Kahire için aynı biçimde olmamıştır. İstanbul’da, en azından Galata ve Pera’da, daha çok orta ve üzeri ekonomik düzeyde halkın yaşadığı, aynı planın tekrarından oluşan ve her katında ailenin bir üyesinin bulunduğu aile konutları, bu konutların her katına küçük bir servis hacmi eklenmesiyle, aile konutunun bağımsız kira konutlarına dönüşümünden ortaya çıkan ara tip ve apartmanlar olarak tanımlanan ama aile konutlarının sahipleri tarafından da çoğunlukla tercih edilmeyen büyük kolektif konutlar arasında, belli bir süreklilik yaşanmakta ve bu da Osmanlı konut mimarisinde önemli bir gelişim evresini oluşturmaktadır. Ayrıca İstanbul’da Müslüman ve gayrimüslim Osmanlıların konutlarında mekânsal anlamda bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, kolektif konutların kullanılması konusunda Müslüman kesimde, yaşayış biçimlerinde daha muhafazakâr olmalarından ileri gelebilecek bir gecikmenin söz konusu olduğu da bir gerçektir. Ama yine de, araştırmalar göstermektedir ki, apartman yapılarında çoğunlukla geleneksel mekân kurgularının devamlılığı görülmekte ancak bunlar günün koşulları ve fiziksel çevrenin tanımladığı sınırlayıcılar ile uyumlu hale getirilmeye çalısılmakta, yeni yapım teknikleri ve malzemeleriyle daha çok orta düzeydeki ailelerin konutları olarak ortaya çıkarılmaktadır. Ayrıca bu yapılar Müslüman veya olmayan elit Osmanlılar tarafından çoğunlukla tercih edilmemektedir. Yine incelemeler göstermektedir ki, 19. yüzyılın son çeyreğinde yapılan Galata apartmanlarının mimari karakteri ve sunduğu mekânsal şartlar, içinde oturan sosyal sınıfın konfor anlayışı ile bütünüyle uyuşmamakla beraber dönemin spekülatif bakış açısıyla tamamen örtüşmektedir. 20. yüzyılın ilk onlu yıllarında, Pera, Gümüşsuyu, Şişli ve Nişantaşı’nda ardı ardına yapılan ve daha modern bir yaşam biçiminin süregeldiği anlaşılan lüks apartmanlar ise daha çok Müslüman veya olmayan Osmanlı elitinin ihtiyaç ve zevklerine karşılık gelmekte ve daha sonraki yıllarda da gelişimine devam etmektedir. Sonuç olarak, İstanbul’da, lüks apartmanların ortaya çıktığı 20. yüzyılın ilk yıllarından çok daha önceden başlayan ve Osmanlılar kadar içlerinde yabancı mimar ve müteahhitlerin de bulunduğu profesyoneller tarafından daha 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren geliştirilmeye başlanan, geleneksel kullanım ve mekân kurgularının, günün şartları doğrultusunda yorumlanarak geliştirildiği ve böylece apartman yapılarına yerel bir karakter kazandırıldığı bir süreç yaşanmıştır. Bu arada daha elit bir sosyal kesime hitap eden ve 20. yüzyılın ilk yıllarından itibaren yapılan lüks apartman yapıları da sonuçta bu yaşam biçiminin orta ve biraz üzeri ekonomik seviyedeki halktan artık giderek elitlerinde benimsediği bir yaşam biçimine dönüştüğünü göstermektedir. Bu yeni lüks konutlardaki yaşam biçimi, kullanımlar ve mekân organizasyonu prensipleri, geleneksel ve “modern” ikilemi bağlamında, bu konuda yapılan çalışmaların da desteğini alarak21 incelemeye değer önemli bir araştırma alanını oluşturmaktadır. Erken cumhuriyet dönemi olarak tanımlanan bu süreçte inşa edilen bazı konutlar incelendiğinde, Galata apartmanları ile bu yapılar arasında bir tür süreklilik oldukça açıktır (Şekil-6.10).

80Kahire’de incelenen apartmanlara ise, İstanbul’dakilere göre daha farklı bir gelişim süreci yaşamışlardır. Bu konuda araştırmaları olan Mercedes Volait’ye (1987) göre Kahire’de iki ayrı grup apartman yapısından bahsedilebilir ; bunlardan birincisi gelir amacıyla yapılan binalardır. Bunlar 1910’dan itibaren, kent merkezinde, Avrupalıların bulunduğu mahallede, “modern konfor”u simgeleyen yaşama biçiminin süregeldiği yapılar olarak inşa edilmişlerdir. Daha geç inşa edilecek diğer grup ise geleneksel Mısır burjuvazisinin yaşam biçimine uyum sağlayan biçimde planlanacaktır.

Şekil 6.10 Erken Cumhuriyet dönemi apartmanları

İ. Aslanoğlu

  • 22 M. Volait, R. Makrius’un aktardıklarından yola çıkarak 20. yüzyılın ellili yıllarına ait Mısırlı kü (...)
  • 23 Makrius’un kitabından aktarılan 20. yüzyılın ellili yıllarına ait olan bu yaşam biçimi ile İstanbul (...)

81Bu arada, Galata örnekleri ile Kahire burjuvazisinin apartmanlarında süregelen yaşam biçimini karşılaştırdığımızda bir tür paralellik göze çarpmaktadır. Burada Kahire burjuvazisine mensup bir ailenin apartman dairesindeki kullanımlar ve iç mekân tanımları üzerinde durulacaktır.22 Bu yaşam biçimi ve mekânlar ile İstanbul’dakiler arasında birçok benzerlikler bulunmaktadır.23 Dolayısıyla bu iki toplum arasında oldukça karmaşık olduğu anlaşılan kültürel yakınlık, yaşam biçimlerinin de benzer olmasıyla ortaya çıkmaktadır.

82Konutta harem ve selamlık bölümlerinin ayrım biçimi olan konuk odasına merdiven holünden direkt açılan bir kapı olması dışında yaşam biçimlerinde görülen bu benzerlik bu iki grup apartman arasında benzer plan şemalarının bulunacağını düşündürmektedir. Ancak 19. yüzyılın sonlarında yapılan Galata apartmanlarının planlamasında bulunan önemli mekânsal farklılıklar bunları, M. Volait, O. Blin, ve J-C Depaule’un çalışmalarında incelenen örneklerden ayırmaktadır (Şekil-6.11).

83Bu iki grup apartman arasında ortaya çıkan farklılıkların başında binaların biçimleri gelmektedir. Bilindiği gibi incelenen Galata apartmanlarının biçimleri, çoğu önceki kentsel dokuda var olan küçük parsellerin birleştirilmesi yöntemi ile planlandığı için veya yeni yapılanların da büyük bir kısmının hiçbir biçimsel kaygı gözetmeden ve kanuni sınırlamalar olmadan (biçim veya sağlık koşulları) yapıldıklarından, oldukça değişken ve kendine özgü niteliktedir. Kahire’de 20. yüzyılın ilk yarısında yapılan apartmanlar arasında planları inceleneler, daha çok 19. ve 20. yüzyıllarda planlanmış mahallelerde ve olabildiğince düzgün biçimli parsellerde inşa edilmişlerdir. Bu durum, incelenen bu apartmanların, bina sahipleri ve mimarların arzuları doğrultusunda planlanmasını ve böylece mekânsal ihtiyaçların da daha özgürce yerine getirilebildiği binalar olmasını sağlamaktadır. Apartmanın mekânsal planlanmasında oldukça önemli bir belirleyici olan parsel biçimi, Galata apartmanlarını incelerken araştırılan önemli bir konuydu ve bununla beraber diğer fiziksel koşulların (topografya, bitişik nizam biçimi, yönlenme gibi) da bu apartmanların kalfa veya mimarları tarafından dikkate alındığı çalışmalar sonunda anlaşılmıştı.

84Sonuçta, birbirinden değişik fiziksel koşullar içinde oluşan Galata apartmanlarının incelenmesinden sonra ortaya çıkan birbirinden farklı plan tiplerinde çoğunlukla, tam bir 19. yüzyıl Osmanlı konutu mekânı olan orta sofa oluşumu göze çarpsa da, bu mekânın değişime uğramış biçimi, başka bir deyişle yeni fiziksel ve sosyal şartlara uyum sağlayan haliyle de apartman örneklerinde bulunduğu bilinmektedir. Kahire’de bulunan bazı örnekler incelendiğinde orta mekân fikrinin neredeyse yarım yüzyıl önce Galata’da yapılan dairelerde bulunduğu şeklinden dahi daha çok korunmuş haliyle varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Orta mekânda görülen bu farklılık çok önemlidir ve daha detaylı incelenmelidir.

  • 24 Mısır’da orta mekânın Arap kökenli karşılığı fasaha, İtalyancadan geldiği varsayılan hali ise sala (...)
  • 25 Blin, (1987), s. 101.

8519. ve 20. yüszyıllarda Kahire konutunda orta mekânın gelişimi ve fasaha - sala24 sorgulaması üzerine araştırmalar yapan O. Blin (1987) bu süreçte üç aşama tanımlamaktadır. Bunlar, öncelikle, 18. yüzyıl Osmanlı saraylarının model alınması, 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başı Kahire konutunun oluşması, bu süreçte fasaha denilen orta mekâna üç dizili oda sisteminin birleştirilmesi ve 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başı konut tipinin ortaya çıkışı.25 Bu durumda, Kahire’de incelenen apartmanların, 18. yüzyıl Osmanlı saraylarını model alarak gelen ve bölgenin mimari karakteri, yaşama şekilleri ve dinamiklerinin biçimlendirmesi sonucunda 20. yüzyıl ortalarında geldiği nokta ile yine aynı modelden yola çıkarak (18. yüzyıl Osmanlı sarayları), 19. yüzyıl başında Osmanlı elitlerinin büyük konak ve yalılarına daha sonra ise bitişik nizam aile konutlarında devam ederek modernleşme sürecinin koşullandırmasıyla değişimini tamamlayan Galata apartmanlarının birbirinden farklı olması doğaldır. Dolayısıyla, Kahire apartmanları için bunlardan en az elli yıl önce yapılan Galata apartmanları model değildir. Kahire apartmanlarında daha çok 19. yüzyıl başı Osmanlı konut mimarisinin etkileri görüldüğü anlaşılmaktadır ve orta mekân kavramını güçlendiren formları öne çıkarmaktadırlar.

Şekil 6.11 M. Volait, O. Blin ve J-C. Depaule’nun Kahire konutları üzerine yaptıkları çalışmalardan örnekler görülmektedir.

Şekil 6. 12 Robert Saliba’nın Beyrut konutları üzerine yaptığı çalışmadan örnekler.

86Beyrut’ta bulunan bazı apartmanlarda ise orta mekân, Galata apartmanlarında bulunan sofalardan çok daha hacimlidir (Şekil-6.12). Ancak herhangi bir karşılaştırma çalışması yapabilmek için bu iki grup apartman yapısının bazı benzer özelliklere sahip olması gerekmektedir. Oysa Robert Saliba’nın araştırmasında plan ve cephe çizimleri, ayrıca fotoğrafları bulunan Beyrut apartmanları örneklerinin Galata apartmanlarına göre daha lüks konutlar olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Kahire apartmanlarında olduğu gibi bu iki grup bina arasında dönem farkı bulunmaktadır, başka bir deyişle birbirlerinin çağdaşı değillerdir. Zaten bu çalışmadan örnek alınan apartmanlar, Beyrut’un 19. yüzyılda kentleştiği bilinen bir bölgesinde sıkışıklık problemi olmadan ve bitişik düzende planlanmamış yapılardır. Doğal olarak bu şartlar altında Galata apartmanları ile incelenen Beyrut apartmanları arasında oldukça önemli konularda paralellikten söz edilememektedir.

87Ancak, Kahire’deki örneklerde olduğu gibi, burada da 18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl başı Osmanlı mimarisi ile olan yakınlık ve bunun dairelerin iç mekân organizasyonundaki ilginç etkisi, karşılaştırma yapmaya çalışılan bütün bu örneklerde orta mekân etrafında gelişen yaşama biçimlerinin benzerliğini kanıtlamaktadır. Buna karşılık, Galata apartmanlarının plan kurgusunda sofalı plan tiplerinin çoğunlukta olmasına rağmen, bu aydınlık ve oldukça hacimli orta mekânın güncelliğinin, Osmanlı konut gelişim sürecinin 19. yüzyıl sonu aşamasında öneminin zayıfladığı anlaşılmaktadır. Oysa Beyrut ve Kahire’de incelenen örneklerde orta mekân kavramı ve bu yaşama biçimi çok daha uzun süre saklanmış görünmektedir.

88Sonuçta apartman konutlarının gelişimi ve orta mekân kavramının evrimi, incelenen diğer örneklerin bulunduğu kentlerde, İstanbul’daki örneklere göre daha geç ve aynı ön modelden yola çıkıldığı düşünülse de tamamen kendi mimari, sosyal ve kültürel özellikleri paralelinde gerçekleşmiş gibi görünmektedir.

Notas

1 Bareilles (1918), sayfa 45.

2 Stefan Yerasimos’un ders notlarından alıntı yapılacak olursa bu mimarlardan bazıları; Piemonte asıllı mühendis François KAUFFER, Karlsruhe doğumlu Antoine Ignace MELLING, Alman asıllı Helmuth Von MOLTKE, Hubert GÖBEL, Alfred KORTÜM, Avusturya asıllı D. PULGHER ve İngiliz W. J. SMITH dir.

3 Baysun M. C., (1960), “Mustafa Reşid Paşa’nın siyasî yazıları,” Tarih Dergisi, XI. Cilt, numara 15, sayfa 124-125.

4 Can C., (1993), İstanbul’da 19. Yüzyıl batılı ve Levanten mimarların yapıları ve koruma sorunları, Doktora Tezi, Yıldız Üniversitesi.

5 Cengiz Can, M. S. Akpolat’ın yayınlanmamış doktora tezinden alıntı yaparak Vallaury ailesinin kökenleri konusunda bazı bilinmezler (İtalyan veya Fransız kökeninin kesinleşmemiş olduğu gibi) olduğunun altını çizmektedir. Can C., (1993), s. 225-226.

6 Bu yapı 19. yüzyılın ellili yıllarında inşa edilmiş olmalıdır, zira belediyenin 1858-1860 tarihli d’Ostoya planında görülmektedir.

7 Bu tanımlama hatırlanacağı gibi, dönemin tanıklığını yapan Bareilles’in kitabından alıntıdır.

8 Cephede üçlü oda dizisinden ortadakinin çıkma yapması ve avantajlı konumundan dolayı büyük ihtimalle konuk ağırlama işlevini yüklenmesiyle Osmanlı konut kültürüne salon kavramının yavaş yavaş girdiği düşünülebilir. Ayrıca yine bu aşamada Ayda Arel’in konuk ağırlanan mekânın bu konumda olmasını, genellikle konuttan ayrı düşünülen ayrı konumlandırılan köşkün konut plan şemasına eklenmesi olarak açıklayan varsayımından söz etmek gerekmektedir (Arel, 1975). 19. ve 20. yüzyıllar Osmanlı konut özelliklerinden biri olan bu mekân kurgusunun tanımlanabilmesi için, bu sürecin daha detaylı olarak incelenmesi gerekir.

9 Paris’in kent dokusu, konut kültürü (yaşama biçimleri, plan tipolojileri) ve bu yapıların morfolojik açıdan gelişmleri konusunda kaynakça bölümündeki referans yayınlar, bu konudaki bilgi birikimimizi oluşturan başlıca kaynaklardır.

10 Eleb M., Debarre A., (1995), L’Invention de l’habitation moderne-Paris 1880-1914, Éditions Hazan, s. 5, Paris.

11 Loyer F., (1987), Paris, xixe siècle-l’immeuble et la rue, Hazan, Paris.

12 Loyer, (1987), sayfa 209.

13 Örnek-65 Doğan Apartmanı manzaraya yönelen büyük avlusu ile incelenen örnekler arasında bu derece büyük tek avlulu

14 Girişin üstünün en değerli kat olması, Paris’te 20. yüzyılın yirmi ve otuzlu yıllarına kadar devam eden bir uygulamadır. Bu pratik Henri Sauvage’ın planladığı yapının üst katında lüks bir daire tasarlamasına kadar devam etmiştir.

15 Loyer, (1987), s. 218.

16 ELEB et DEBARRE, a.e., sayfa 5 ve 6.

17 GUERRAND Roger Henri, “Aux origines du confort moderne,” Eau et gaz à tous les étages-Paris 100 ans de logements, Jacques Lucan, Paris, Éditions du Pavillon de l’Arsenal Picard, 1192, sayfa 14-29.

18 Bu çalışma için bkz.; Volait M., “Grandes demeures du Caire au siècle passé” - Blin O., “ Le Caire, xix-xxe siècles De la fasaha à la sala - Depaule J-C, (1987) “Espace habité de l’Orient Arabe” in Espace Centré, Les cahiers de la recherche architecturale, no: 20/21, s. 84-93, 96-103, 8-21. Depaule J-C, 1996, “Un type contemporain,” Seminer notları, Programme de D.E.A, École d’Architecture de Paris Belleville. Saliba R., (1998), Beirut 1920-1940 Domestic architecture between tradition and modernity, The Order of Engineers and Architects, Beirut.

19 David J-C, Hubert D., (1982), “Maisons et immeubles du début du xxe siècle” in Espaces et formes de l’Orient arabe, Les cahiers de la recherche architecturale 10-11, s. 102-111. David J-C, Grandin T., (1994) “L’habitat permanent des grands commerçants dans les khans d’Alep à l’époque ottomane” in Les villes dans l’Empire ottoman : activités et sociétés sous la direction de Daniel Panzac-Tome 2, CNRS Éditions, s. 85-124.

20 Halep’te tek aileye ait konutlarda aynı kat planının tekrar ederek, her katında bir aile üyesinin kendi küçük ailesi ile yaşadığı (burada birkaç basamakla sokaktan yükselen giriş katı ailenin büyüklerine ait list katlar ise evli oğulların ailelerine aittir), çok katlı bir konut planlaması olduğu anlaşılmaktadır. Küçük burjuvaziye dahil edilebilecek ailelere ait bu konut tipine İstanbul’da da çok sık rastlanmakta ve hatırlanacak olursa bu tip konutlar apartmanlar öncesinde bu yeni konut tipine geçişte, bir ara tip olarak tanımlanmıştı.

21 Kaynak olarak İnci Aslanoğlu’nun yayınlanmış doktora tezini göstermek istiyoruz; Aslanoğlu İ., (1980), Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı-Doktora Tezi, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi İşliği, Ankara.

22 M. Volait, R. Makrius’un aktardıklarından yola çıkarak 20. yüzyılın ellili yıllarına ait Mısırlı küçük burjuva olarak nitelendirilebilecek bir ailenin konutundan kullanımlar ve mekânlar üzerine tanımlamalar yapmakta.

23 Makrius’un kitabından aktarılan 20. yüzyılın ellili yıllarına ait olan bu yaşam biçimi ile İstanbul’da en azından 19. yüzyılın sonlarına doğru Galata’da yaşanan pratiklerinin benzemesi ilginç bir durumdur. Bu iki grup örnekte de az çok benzer orta mekânlar bulunmaktadır. Orta mekân kavramı geniş bir coğrafyayı içine alan bir bölgede birçok şehirde görülmekte ve bu mekân üzerine yapılan çalışmalar gelişim sürecinin mimari ve kültürel açıdan oldukça karmaşık olduğunu göstermektedir.

24 Mısır’da orta mekânın Arap kökenli karşılığı fasaha, İtalyancadan geldiği varsayılan hali ise sala dir.

25 Blin, (1987), s. 101.

Índice de ilustraciones

Leyenda Şekil 6.1, 6.2, 6.3 Ticaret yıllıklarında 1868, 1880, 1889-90 yıllarında isimleri bulunan mimarların listesi.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-1.png
Archivo image/png, 299k
Leyenda Şekil 6.4 Ticaret yıllığında 1912 yılında isimleri bulunan mimarlar.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-2.png
Archivo image/png, 953k
Leyenda Şekil 6.5 Osmanlı Bankası arşivinde Cuppa’lar hakkındaki bilgiler
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-3.png
Archivo image/png, 353k
Leyenda Şekil 6.6 Osmanlı Bankası arşivinde Essayanlar hakkındaki bilgiler.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-4.png
Archivo image/png, 539k
Leyenda Şekil 6.7 Osmanlı Bankası arşivinde Triandaphilidis’ler hakkındaki bilgiler.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-5.png
Archivo image/png, 400k
Leyenda Şekil 6.8 Osmanlı Bankası arşivlerinde Pekmezianlar hakkındaki bilgiler.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-6.png
Archivo image/png, 219k
Leyenda Şekil 6.9 Çalışma alanı apartman planları ile beraber görülmektedir.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-7.png
Archivo image/png, 213k
Leyenda Şekil 6.10 Erken Cumhuriyet dönemi apartmanları
Créditos İ. Aslanoğlu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-8.png
Archivo image/png, 79k
Leyenda Şekil 6.11 M. Volait, O. Blin ve J-C. Depaule’nun Kahire konutları üzerine yaptıkları çalışmalardan örnekler görülmektedir.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-9.png
Archivo image/png, 129k
Leyenda Şekil 6. 12 Robert Saliba’nın Beyrut konutları üzerine yaptığı çalışmadan örnekler.
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1591/img-10.png
Archivo image/png, 94k

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Esta publicación digital es el resultado de un proceso automático de reconocimiento óptico de caracteres.

Comprar

Volumen papel

amazon.fr
Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search