Version classiqueVersion mobile

Apartman

 | 
Ayşe Derin Öncel

Üçüncü Bölüm

Apartmanların Mimari Biçimlenmesi

Texte intégral

1Bu bölümde 19. yüzyılın son çeyreğinde İstanbul’daki diğer konutlara göre farklı mimari özellikleri olan yeni bir konut tipi olan apartmanlar incelenecektir. Bu yeni konutlar, yapı malzemeleri ve yapım teknikleri açısından hem Galata’nın eski konutlarından hem de İstanbul’daki diğer konutlardan farklı özelliklere sahiptir.

2Ahşap malzeme ve yapım tekniği, en azından 18. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar İstanbul’da yaygın biçimde kullanılmaktadır. Galata’da ise, 19. yüzyılın ilk yarısına kadar, ahşap binalarla beraber taş ve tuğla malzeme kullanılarak yapılan binalar da bulunmaktadır. Bu özellik, Galata bölgesini İstanbul’un çoğu mahallesinden ayırmaktadır. Galata’ın mimari dokusunda kâgir yapı geleneği olmasına rağmen, eski yapılarla 19. yüzyılın sonlarından itibaren yapılmaya başlanan apartmanlar arasında önemli farklılar bulunmaktadır.

319. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Ebniye Nizamnameleri başlığı altında ilan edilen yeni yapım şartnameleri, devletin yangın geçiren mahallelerde yeni yapı malzemelerinin fıyatlarında uyguladığı indirimler ve kent sokaklarının daha iyi şartlara kavuşturulmasıyla düşen nakliye ücretleri, ahşap yapı malzemesine göre oldukça ağır ve pahalı olan kâgir yapı malzemelerinin kullanımını artırmıştır. Ancak, özellikle yangın geçiren mahallelerde yeni yapılan kâgir konutların sayısı artsa da, Galata’daki kâgir yapılar yüzyıl dönümünde İstanbul’un diğer bölgelerine göre yine de oldukça fazladır.

4Bu çalışmada incelenecek olan apartmanlar, 5 veya 6 katlı, yığma inşaat tekniği ile yapılmış, duvarları sıvalı tuğla, döşemeleri ise ahşap veya çelik taşıyıcılı (volta döşeme) yapılardır. İstanbul’da yapı malzemesi olarak tuğlanın kullanımı, o dönem için yeni bir uygulama değildir. Ancak eski yapılarda kullanılan tuğla, çoğunlukla sıralar halinde taş ile beraber kullanılmakta ve bu açıdan da yukarda tarif edilen yığma tuğla duvar tekniğinden ayrılmaktadır. Eski yapılarda döşemeler ise tuğla tonozlardan veya ahşap kirişlerden yapılmaktadır. Apartmanlardaki döşemelerde ise ahşap kirişlere rastlansa da büyük çoğunluk çelik taşıyıcılı volta döşemedir.

5Çok katlı binalar yapmaya oldukça uygun olan bu yeni yapım tekniği ve malzemeleri, Galata’da 19. yüzyılın sonlarına doğru hem değeri gün geçtikçe artan kent toprağından daha fazla gelir elde etme düşüncesine hizmet etmekte, hem de nüfus artışıyla ortaya çıkan konut ihtiyacına bir çözüm oluşturmaktadır.

6Galata’nın canlı ticaret ortamı bu dönemde zenginleşen, yeni bir sosyal sınıf oluşturmuştur. Bu yeni sosyal sınıfın üyeleri bölgenin daha iyi şartlara sahip olabilmesi için Altıncı Daire Belediyesinin çalışmalarında öncü olmuş, daha donanımlı modern bir kent ve mimari çevre yaratmak için çaba harcamışlardır. Başka bir deyişle, Galata’nın gelişen ticaret işlevi, bu eski mahallenin modernleşmesini ve insanları burada çalışmaya ve oturmaya teşvik eden yeni bir kentsel ve mimari düzenin oluşmasını gerektirmektedir. Böylece, gelişen ticaret işlevinin Galata’nın yeni görünümünü biçimlendirdiği rahatıkla söylenebilir.

7Yapı malzemesi ve tekniğinin dışında, apartmanları İstanbul’daki diğer konutlardan ayıran bir diğer farklılık, bu konutlarda birçok ailenin barınmasıdır. 19. yüzyıl sonlarında İstanbul’da, bu kullanım biçimine daha önce de sözü edilen bazı konut tipleri dışında, oldukça az rastlanılmaktadır. Bu dönemde, yeni bir konut tipi olarak yapılmaya başlanan sıra evlerin bile müstakil konutlar olarak planlandığı bilinmektedir.

  • 1 Stefan Yerasimos, 16. yüzyıl İstanbul konutu başlıklı yayınlanmamış çalışmasında Osmanlı konutunun (...)

818.-19. yüzyıllarda inşa edilen ahşap evler üzerinden oluşan genel Osmanlı konutu bilgisine göre kolektif konut, aile mahremiyetine önem veren Osmanlılar için tercih edilmeyen bir konut biçimidir. Buna rağmen, İstanbul’da, aile konutu olmasa da bir tür kolektif konut olarak tanımlanabilen ve oldukça eski bir geleneğe dayandığı anlaşılan “bekâr hanı” örnekleri bulunmaktadır.1 Ancak bekâr hanlarının mimari özellikleri ve mekân kurgusu, hem apartman örneklerinden hem de bilinen diğer Osmanlı evlerinden farklılıklar göstermektedir.

9S. Yerasimos (2000), 16. yüzyıl vakıflarına dayanarak elde ettiği konut tanımlarında bekâr hanlarına benzer bir mekân kurgusuyla karşılaştığını belirtmektedir. Bu yapıların mimari geleneğini S. Yerasimos, İstanbul’un Osmanlılar tarafından alınmasından öncesinde, kentin kalabalık nüfuslu ticaret bölgelerinde bulunan bir tür konut biçimine dayandırılabileceğini belirtmektedir.

10Bu eski örneklerden yola çıkarak, İstanbul’un konut mirasının, kolektiflik olgusuna tamamen yabancı olduğu söylenememektedir. Ayrıca bundan önceki bölümde, Galata’da, incelenen apartmanlardan önce inşa edilmiş ve daha çok orta sınıf halkın konutu olan bir tür kolektif ara tipin (aile-kira konutu) olabileceğinden söz edilmektedir.

  • 2 Apartman tipi konutlar, Galata ve Pera’dan sonra, Kurtuluş (Tatavla), Şişli, Elmadağ, Maçka, Nişant (...)

11Sonuç olarak, apartman örneklerinde kolektiflik olgusunun nasıl tanımlandığını ve bu konutlarda süregelen yaşam biçimlerinin belirlenebilmesi için bu yeni konut tipinin mekânsal gelişiminin incelenmesi gerekmektedir. Bu inceleme, 19. yüzyılın son çeyreğinde apartmanların Galata’da nasıl ortaya çıktığını ve daha sonra çok kısa bir süre içinde İstanbul’un birçok mahallesine de nasıl yayıldığının anlaşılmasını sağlayacaktır.2

12Apartmanları, 19. yüzyıl sonuna kadar İstanbul’da yapılan diğer konutlardan ayıran bir diğer özellik, konfor şartları olarak tanımlanabilir. Bu yeni konut yapıları, dönemin modernleşme düşüncesi paralelinde, diğer konutlara göre daha konforlu mekânlardan oluşmaktadır. Örneğin birçok odada baca olması bu önemli yeniliklerden biridir. Bilindiği gibi ahşap evlerde çıkan yangınların birçoğu bu evlerde düzgün bir ısıtma sistemi olmamasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bazı apartmanların giriş katlarında veya bodrumlarında bulunan çamaşırhaneler de önemli bir konfor unsurudur. Bu çamaşırhaneler, her apartmanda bulunmasa da, bu tip konutlara özgü olarak nitelendirilebilecek sayıda örnekte bulunmaktadır.

13Böylece incelenen konut tipini tanımlayan uç ölçüt; binaların yeni yapı malzemeleri ve teknikleri ile inşa edilmiş olmaları, birçok ailenin konutu olma özelliği taşımaları ve modern konfor şartlarına sahip olmaları, biçiminde tanımlanabilmektedir.

14Yeni teknik ve malzemelerle yapılmış olmaları ve modern konfor şartlarına sahip olmaları bir tür modernleşme dönemini yaşayan Osmanlı toplumunun konutu için anlaşılabilir gelişmelerdir. Ancak daha ilginç olan unsur, bu modern yapıların kolektif konutlar olmalarıdır. Zira belli bir döneme kadar, daha başka bir deyişle bu apartmanların inşasına kadar, kolektif yaşam şekli yoksul sınıf için geçerli bir yaşam şeklidir. Oysa kolektif yaşamın süregeldiği bu altı yedi katlı büyük apartmanlar maddi açıdan oldukça büyük yatırımlardır ve içlerinde süregelen yaşam biçimleri orta ve üzeri ekonomik seviyede ailelerin yaşam biçimleridir. O zaman, adeta bir yoksulluk simgesi olan kolektif yaşam şekli nasıl bir zenginlik göstergesine dönüşmüştür ve bu alanda birçok plan tipini nasıl geliştirmiştir? Bu gelişimi basit bir model transferi olarak açıklamak yeterli midir?

15Çalışmanın bundan sonraki bölümünde, apartman örnekleri bulundukları yapı adasındaki biçimlenme ölçütleri, dairelerin mekân organizasyonları ve içlerinde süregelen yaşam biçimleri bağlamında incelenecektir.

  • 3 Tipoloji çalışması üzerine kaynaklar: Panerai P., Castex J., Depaule J-C., (1997), Formes urbaines (...)

16Bundan önceki bölümde Galata’nın yakın tarihinden alınan örneklere dayanarak bu bölgede 19. yüzyılın başından itibaren yapılmış olan farklı konut tipleri tanımlanmaya çalışıldı ve genel olarak bu bölgedeki konutların gelişim evreleri üzerinde duruldu. Bu ön çalışmanın, apartman örnekleri ile onlardan önce yapılan konutlar arasında karşılaştırma yapmak için gerekli olduğu açıktır. Buna paralel olarak, incelenecek örnekler üzerine toplanan bu ilk bilgiler, bir tipoloji çalışması3 için gerekli olan ilk aşamayı, yani binaların kendi aralarında sınıflandırılmalarını sağlamak açısında da faydalı görülmektedir.

17Galata’da 19. yüzyılın sonlarında inşa edilen apartmanların çok sayıda olması öncelikle bir çalışma alanı belirlenmesini gerektirmektedir. Belirlenen çalışma alanı, Galata kulesi yakınında, hem sur içinde hem dışında olan yapı adalarını kapsayan, Altıncı Daire Belediyesi tarafından genişletilen veya yeni yapılan yolları da içine alan bir bölgedir. Galata’nın bu yenilenmiş bölgesi aynı zamanda yeni inşa edilen apartmanların da birçoğunun bulunduğu alandır (Şekil-3.1).

18Değişik fiziksel koşullarda tekrar eden mekân kurgularını saptayabilmek, dolayısıyla süreklilik ve kopmaları sorgulayabilmek için birbirinden farklı mimari özelliklere sahip binalar üzerinde çalışılması gerektiği düşünülerek, Galata Kulesi’nin merkez olduğu, hem eski sur duvarlarının içinde kalan eski dokuyu, hem de Tünel Meydanı’na doğru uzanan gelişme bölgesini içine alan bir çalışma bölgesi belirlendi.

19Şair Ziya Paşa Caddesi (eski Chahsouvar), bu sokağın uzantısı olan İlk Belediye Caddesi (eski Karanfyl) çalışma alanının kuzey batısını, Erkânı Harp Sokak (eski Nebat), Galip Dede Caddesi (eski Grande Rue de Peranın bir bölümü) ve Ester Çıkmazı (eski Esther Geçiti) kuzeyini, Serdar-ı Ekrem Sokak (eski Yazidji), Yazıcı Çıkmazı ve Külhani Hacı Mimi Sokak doğusunu, Yüksek Kaldırım, Horoz, Hacı Ali, Felek, Bereketzade Medresesi (eski Medressé ve Bereketzadé veya Djami), Galata Kulesi (eski Koulé) ve Eski Banka sokaklar (eski Banque) ise güneyini oluşturmaktadır.

Şekil 3.1

Şekil 3.1

Üstte Galata ve çalişma alanı Ostoya planı verilerine göre 1858-60. Altta aynı alan Goad planı 1905 verilerine göre görülmektedir

20İncelenecek yapıları adlandırmak için 1905 yılında Goad tarafından hazırlanan planlarda bu binalara verilen isimler kullanılacaktır. Daha önce de belirtildiği gibi bu planlarda apartman yapıları “Appartements,” diğer konutlar “Habitation,” ticaret binaları ise “Han” veya “Magasin” olarak tanımlanmıştır.

21Çalışma alanı içinde, 1905 planına göre 84 adet apartman yapısı bulunmaktadır, ancak bugün bunların bir kısmı yıkılmıştır. Mevcut olanların bazılarına da girilememiş, dolayısıyla planları hazırlanamamıştır. Sonuç olarak yapılan araştırma 53 adet apartmanı kapsamaktadır.

  • 4 O dönemde kat mülkiyeti yoktu ve tüm bina tek şahsa aitti.
  • 5 Apartmanlarda oturanların isimleri ve hatta meslekleri konusunda bilgi edinmek için ticaret yıllıkl (...)

22Büyük bir bölümünün 19. yüzyılın son 20 yılı içinde yapıldığının tahmin edildiği apartman yapılarının incelenmesi sırasında mutlaka göz önünde tutulması gereken bazı unsurlar da bulunmaktadır. Her şeyin başında, birçok kattan oluşan bu konutların her bir dairesinde, farklı aileler oturmaktadır, böylelikle aile konutu geleneğinin bu yapılarda ortadan kalktığı söylenebilir. Ayrıca her yapının bir tek sahibi bulunmaktadır4 ve bu yapılar Goad planlarında mülkün sahibi olan ailenin adi ile tanımlanmaktadırlar. Bu aileler (Rigo, Essayan, Barnathan, Kamondo gibi) büyük bir çoğunlukla mülkleri olan bu apartmanlarda oturmazlar,5 dolayısıyla binadakiler genellikle kiracı ailelerdir.

23Bu yapılar orta düzey ve onun üzeri ekonomik seviyede olan aileler için planlanmışlardır. Binaların sahipleri, mülklerinden olabildiği kadar fazla gelir elde etme düşüncesiyle olsa gerek, bu yapıları arsada çok az hatta bazen hiç boşluk bırakmadan planlamışlardır. Bu planlama mantığı bazen iç mekânların dar, ışıksız ve havasız olması pahasına birçok apartmanda tekrarlanmaktadır. Buna paralel olarak, dönemin yapım şartnamelerinde iç mekânların gerekli ışığı ve havayı alabilmeleri için iç boşluklar yapılması gereği veya bu ışık ve hava boşluklarının ölçüleri konusunda hiçbir hüküm bulunmamaktadır.

24Bu bölümün başında, çalışma alanı içinde kalan apartmanlar ile Galata’da onlardan önce yapılmış konutları, mekân organizasyonları prensipleri doğrultusunda karşılaştırarak, geleneksel mekânların sürekliliğinden mi yoksa tamamen farklı bir mekânsal kurgudan mı söz edilmesi gerektiğinin sorgulanacağı belirtilmişti. Dolayısıyla, yeni apartman planlarında her türlü zor koşula rağmen (havasız veya ışıksız olma pahasına) eski konut planlarından aktarılan geleneksel düzenlemelerin devam ettiği izlenirse, planlama aşamasında sürekliliğin bulunduğu ve bir gelişim süreci yaşandığı sonucuna varılabilecektir.

  • 6 Kentsel morfoloji ve mimari analiz üzerine oldukça fazla sayıdaki kaynaktan, bu çalışmada faydalanı (...)

25Çalışmanın, ilginç alanlarından biri parsel şekillerinin oluşum mantıklarıdır. Sıkışık düzende planlanan bitişik nizam apartmanların morfolojik (biçimsel) özellikleri ve bunların konut planlarına etkilerinin araştırılması oldukça ilginç sonuçlar üretmiş gibi görünmektedir. Sonuç olarak dönemin yararcı duşünce yapısına uygun olarak arsadan olabildiğince fazla yararlanma isteği, parsel şekillerinin ve her bir binanın bulunduğu yerin özelliklerinin birbirinden çok farklı olduğu çalışma alanında, kendine özgü mimari kompozisyonlar yaratmış olmalıdır. Bu varsayımı netleştirebilmek için, incelenen her apartmanın bulunduğu parselin topografik ve morfolojik özellikleri tanımlanmaya çalışılacaktır. Buradaki amaç, bu biçimsel özelliklerin apartman dairelerinin mekân organizasyonunu nasıl etkilediğini daha iyi anlayabilmektir6.

26İstanbul’daki ilk apartman örneklerinin Pera ve Galata’da yapıldığı bilinmektedir. Hem inşaat tekniği, hem de malzeme açısından yeni olan bu yapılar, yirmi yıl kadar kısa bir sürede oldukça yaygın bir şekilde inşa edilmişlerdir. Apartmanların bu kadar kısa sürede yaygınlaşması, büyük olasılıkla, yabancı mimarlarla Osmanlı kalfa ve mimarların bir arada çalıştığını ve kısa sürede bu yapım tekniğine Osmanlıların da alıştığını ve ustalaştığını göstermektedir. Ancak özellikle Galata bölgesinde, bundan önceki bölümde incelenen mimari geleneğin de, bu yeni yapı biçimine tamamen yabancı olduğu söylenememektedir.

27Bölgenin mimari mirası ve bu bölgenin 19. yüzyılın ikinci yarısında geçirdiği kentsel ve mimari değişim incelendikten ve bu dönemde yapılmaya başlanan yeni apartman konutlarının başlıca özelliklerini genel olarak gözden geçirdikten sonra, yapılacak çalışmanın, dönemin ve bölgenin kendine has özelliklerini de içine alan oldukça karmaşık bir bağlam üzerine gelişeceği söylenebilir. Bu “yeni” konut tipinin oluşumunda etkisi olan yaklaşımları kavrayabilmek için birbirinden farklı sınıflama ölçütlerini içine alan bir araştırma metodu geliştirilmiştir. Zira incelenecek apartman örnekleri üzerine yapılan ilk çalışmada, bu konutların biçimlenişlerini açıklayan veya koşullandıran tek bir yaklaşımın var olmadığı, buna karşın, bu karmaşık yapılanmayı birbirinden farklı ama bir bakıma da ilişkili birçok ölçütün katılımıyla açıklamak gerektiği anlaşılmıştır. Bu ölçütleri tanımlayabilmek ve sorgulayabilmek için geliştirilen inceleme alanları ise aşağıdaki şekilde belirlenmektedir;

  • Yapı adası içinde parselin konum özellikleri ve binanın yeri;

  • Binanın bulunduğu yerin topografik verileri;

  • Parsellerin morfolojik özellikleri (genel olarak biçim sorunsal).

28Bu özelliklerin konutların mekân organizasyonuna etkileri ve bu konutlardaki yaşayış biçimleri ve yaşam modellerinin tanımlanması ise ikinci aşamada ele alınacaktır.

Yapı adasında binanın yeri ve bitişik olma durumu

29Çalışmanın bu bölümünde, incelenecek apartmanlar yapı adasında bulundukları yerlere göre sınıflandırıldı. Her bir yapı adasının bulunduğu yerin özellikleri ve şekilleri birbirinden oldukça farklı olsa da, üzerinde bulunan apartmanlar en azından bitişiklik durumlarına göre sınıflandırılabilmektedir. Ayrıca bu çalışmaya, katlarda bulunan daire sayıları, bu dairelerin iç düzenlemeleri ve kronolojik gruplanmaları da eklendi (Açık gri renkte duvarları olan yapılar 1895’e kadar koyu gri kenkte olanlar ise 1895 ile 1905 arası inşa edilen yapılardır). Bu çalışmanın yapılmasındaki amaç, yukarıda ana hatları belirlenen kriterler doğrultusunda farklı karakterlerdeki apartmanları ele alarak, bu farklı koşullara rağmen aralarında ortak bir plan şeması olup olmadığını sorgulayabilmektir. Basit bir örnek vermek gerekirse; “yapı adasında aynı konumda bulunan (örneğin köşe parseller) ve büyüklükleri de benzer olan (örneğin her katta benzer büyüklükte iki daire) apartmanlarda, kronolojik olarak farklı bir döneme geçildiğinde iç mekân kurguları da değişmekte midir? Yoksa plan şemaları benzer olmaya devam mı etmektedir?” gibi.

  • 7 Mekân kuruluşları üzerinde durulacak bölümde “sofa-salon, sofa-antre” ve benzeri tanım daha detaylı (...)

30Öncelikle, yapı adasında bir tek kenarı yan bina ile bitişik olan yapılar, daha başka bir deyişle yapı adasının uçlarında olan binalar incelenecektir (Şekil-3.2). Örneklerden dokuz apartman ve bir aile konutu bu koşulu sağlamaktadır. Bu konum, iç mekânları oldukça ışıklı ve havadar planlayabilmek için avantajlı bir konumdur. Bu durumda merdiven servis hacimleri ve aydınlıkların binanın komşu yapı ile bitişik cephesine, odaların ise açık ve aydınlık olan diğer cephelerine sıralandığı görülmektedir. Odaların bu dizilişi, uzunlamasına bir plan biçimi oluşturmakta ve bu da doğal olarak iç mekân organizasyonunda uzun koridorlar gerektirmektedir. Sonuç olarak bu kategoride 62 ve 25 numaralı örneklerdeki sofalı planlar dışında diğer tüm dairelerde koridorlu plan şemalarıyla karşılaşılmaktadır. Bunların içinde 84, 49, 11 ve 27 numaralı örneklerde küçük bile olsa bir sofa olmadan sadece koridorlar ile odalara dağılım sağlanmaktadır. Buna paralel olarak, gündelik oturmanın ev planının ortasında olamaması durumunda bu mekânın cephede üç oda bulunan örneklerde orta odaya konumlandırılması ile çözümlendiği düşünülebilir. Bu durumda doğal olarak, gündelik oda, tüm ev için dağılım mekânı olma özelliğini yitirmektedir. Ancak bu düzenlemeyle, üçlü dizinin ortasında bulunan oda, her iki yanında bulunan odalarla bağlantı kurarak, bir anlamda sofa-salon7 olarak tanımlanabilecek yeni bir plan düzenlemesi üretilmektedir. Bu önemli mekânsal dönüşün, çalışmanın ileri aşamalarında iç mekân düzenlemesi ve yaşayış biçimlerinin ele alındığı bölümde, daha detaylı olarak incelenecektir.

31Yapı adasının ucunda tek kenarı bitişik olan ve doğal olarak uzunlamasına oluşan parsellerdeki plan çozümleri genellikle katlarda bulunan daire sayılarını artırmaktadır. Dolayısıyla bu kategoride katta tek daire olan yalnız üç örnek bulunmaktadır.

  • 8 Bir cephesi bitişik olan apartman planlarında birden fazla daire bulunduğu durumlarda doğal olarak (...)

32Yapı adası içinde bu avantajlı konumda olan tüm apartmanlarda, kattaki daire sayısı ne olursa olsun benzer mekân organizasyonu şemaları görülmektedir (Şekil-3.3)8. Sonuç olarak tek kenarı bitişik olan parsel, üzerinde planlanacak yapı için, iç mekân organizasyonu ve biçimlenmesi açısından hiçbir teknik zorluk oluşturmamaktadır.

33Bu sınıflamada ele alınacak ikinci kategori, binanın iki yan cephesinin komşu binalar ile bitişik olma durumudur (Şekil-3.4). Bu sınıflamayaiki sokak arasında kalan veya arka cephesi avluya veya bir bahçeye bakan apartmanlar girmektedir. Bilindiği kadarıyla, hiçbir yapı şartnamesi diğer kategorilerde olduğu gibi bu durumda da inşa edilecek yapı için ön ve arka cephelerden belli çekme payları bırakma şartını kurallar ve sınırlamalar ile tarif etmemektedir. Arkada başka bir yapı parseli olma durumunda, mal sahibi ve ustaların kararlarıyla arka cephelerde ışık alabilmek amacıyla belli boşluklar oluşturulduğu görülmektedir.

Şekil 3.2

Şekil 3.2

Bir cephenin bitişik olması durumu

Şekil 3.3

Şekil 3.3

Tek kenarın bitişik olması

34İki yan cephesi komşu binalar ile bitişik olan bu kategorideki apartmanların biçimleri üzerinde durulması gerekmektedir. Zira çok az örnek dışında çoğunun parsel biçimleri birbirlerine benzemektedir ve bunlar da oldukça düzgün biçimlerdir. Doğal olarak bu rasyonel biçimler aydınlık, havadar ve oldukça kullanışlı iç mekânlar yaratmaktadır.

35Bu kategoride daha çok her katta tek dairenin olduğu apartmanlar bulunmaktadır. Yedi örnek her katta tek daireli, diğer dört örnek ise daha mütevazı büyüklükte ve her katta iki daire bulunan apartmanlardır. Buna karşılık en az altı odası bulunan tek daireli gruptaki apartmanlar daha yüksek gelir seviyeli ailelerin konutları olmalıdır. Ayrıca genel olarak tek daireli binaların iki dairelilere göre fazla olması, toplumda hâlâ bir tür aile mahremiyeti kavramının devam ettiğini düşündürmektedir.

Şekil 3.4

Şekil 3.4

Karşılıklı iki cephenin bitişik olması durumu

Şekil 3.5

Şekil 3.5

İki kenarın bitişik olması

36Bu kategorideki tüm örneklerde (75 numaralı örnek dışında) bir orta mekânın olması önemli bir saptamadır. Bundan, orta veya iç sofalı plan şemasının bu gruptaki konutlarda devam ettiği sonucu çıkarılabilir. 120-160 metre kare sınırlarında tek daireden oluşan, iki yan cephesi komşu binalar ile bitişik apartmanların içindeki bu merkezi mekânın varlığı, büyüklüğü ve sıklıkla kullanılıyor olması, ortalama gelir düzeyinin üzeri olarak tanımlanabilecek ekonomik şartlara sahip toplumsal sınıfın konutlarında orta sofanın önemli bir rolü olduğunu düşündürmektedir. Şekil-3.5’te, bu kategorideki binaların plan şemalarındaki benzerlik görülmektedir.

37Yapı adasında parselin konumuna göre yapılmış olan sınıflamanın üçüncü kategorisini de köşe (birbirine bağlanan iki sokak) parsellerde bulunan apartmanlar oluşturmaktadır (Şekil-3.6). Bu konum başta incelenen iki kategoriye göre bazı farklı özellikler göstermektedir. Başka bir deyişle köşe parseller yapı adasının konumuna ve şekline bağlı olarak birbirinden çok farklı biçimsel özelliklere sahip olabilmektedirler. İncelenen diğer ikigrupta, böylesi bir biçimsel farklılık bulunmamaktadır. Şekil-3.7’de durum net olarak görülmektedir. Ayrıca, yine yapı adasının özelliğine bağlı olarak, bu kategorideki apartmanların bazıları oldukça avantajlı bir noktada, (örneğin iki yönlü geniş bir manzara imkânı) bazıları ise iki çıkmaz sokağın köşesi gibi zor bir konumda olabilmektedir.

Şekil 3.6

Şekil 3.6

Parselin köşe konumda olması

Şekil 3.7

Şekil 3.7

Köşe konumda olan örnekler

38Birbirine dik iki cepheleri serbest diğer ikisi ise komşu bina ile bitişik olan bu grup apartmanlar, bazen, Galata’nın oldukça eğimli olan bir bölgesinde bulundukları için belli bir yükseklikten sonra önü açılan fazladan bir cepheye sahip olmaktadırlar. İncelenen örneklerden hiçbirinin belli bir yükseklikten sonra fazladan bir cephesi açıldığı için plan şeması değişmemekte, ancak bugünkü kullanıcılar bazen odaların kullanımlarında değişiklikler yapmaktadırlar. Aslında bu durum, binaların topografik verilere göre sınıflanacağı bölümde daha detaylı bir şekilde ele alınacaktır, ama bu bölümde ve özellikle bu kategoride, konutların mekân organizasyonu prensiplerinin kavranabilmesi için bu yapıların tüm özelliklerinin tanımlanması gerekmektedir. Çünkü tüm köşe parsellerde bulunan apartmanlar içinde bu özel durumu olan (belli bir yükseklikten sonra bitişik olan cephelerden birinin önünün açılması) yapılar, mekân organizasyonu açısından tamamen farklı özelliklere sahip olabilmektedirler. Örneğin; 52, 16 ve 23 numaraları apartmanlar benzer topografik verileri olan yapılardır. Bunların hepsinin de üçüncü katlarından sonra önü açılan fazladan bir cepheleri bulunmaktadır ama hem büyüklük olarak hem de biçim olarak bunlarla benzer koşullarda olan ama hiçbir manzara imkânı olmayan 81 numaralı örneğe göre oldukça farklı bir plan şemasına sahiptirler. Ayrıca bu sonuncu örnek, aynı topografik koşullara sahip 68 numaralı örneğe göre de biçimsel açıdan farklılık göstermektedir.

39Sonuç olarak, başta da belirtildiği gibi, yapı adalarının farklı konum ve şekilleri, bu yapı adalarındaki köşe binaların, mekân organizasyonu prensiplerinin okunabilmesini oldukça zorlaştırmaktadır. Bu durumda yapının manzara imkânı değişkeninin önemi ortaya çıkmakta ve köşe konumdaki apartmanlardaki dairelerin plan şemalarının birbirinden oldukça farklı olduğu görülmektedir (Şekil-3.8).

40Bu durumda, binaların biçimleri de birbirlerine göre oldukça farklı olmakta ve bu kategoride benzerliklerden çok farklılıklardan söz edilebilmektedir.

41Bundan önce incelenen karşılıklı iki kenarı komşu bina ile bitişik olma durumunda her katta tek daire uygulamasının gelir düzeyi yüksek olduğu anlaşılan ailelerin konutları olduğu gözlemi aktarılmıştı, ancak bu grupta oldukça mütevazı olan konutların da katta tek daire olan apartmanlarda olduğu görülmektedir. Örnekler arasında bu tür beş apartman bulunmaktadır. Bu grup için, iki farklı varsayım geliştirilebilir. Bunlardan ilki, aile mahremiyeti kavramı, mütevazı konutlar için de süre gelmektedir ve oturan aileler yoksul dahi olsa en azından oturdukları katta tek aile olarak yaşamayı tercih etmektedirler. Bir diğer varsayım ise bu mütevazı apartmanlar, bundan önceki bölümde incelenen aile konutlarından apartmanlara geçişte ara tip olarak ortaya çıkan konutlara, büyük apartmanlara nazaran daha yakın olan bir tiptir, yani küçük aile apartmanlarıdır. Bu varsayımların desteklenmesi için apartmanların sahipleri üzerine yapılacak daha derinlemesine bir araştırmaya gerek olduğu ortadadır.

Şekil 3.8

Şekil 3.8

Köşe binalar

42Çalışmanın bu aşamasında incelenecek dördüncü kategori, üç kenarı komşu yapı ile bitişik olan parsellerdir. Mekân organizasyonu açısından oldukça zorlayıcı bir konum olmasına rağmen bu grupta on dört örnek bulunmaktadır. (Şekil-3-9).

Şekil 3.9

Şekil 3.9

Üç cephenin bitişik olması

43Bunların içinde 5, 39, 31, 48, 78, 37 ve 7 numaralı örneklerde parsel içinde aydınlık boşluğu yapmak için küçük alanlar bırakılmıştır. Diğer örnekler ise komşu binalarda bırakılan boşluklardan faydalanmaktadırlar. 59, 26, 24, 10, 9 ve 56 numaralı bu örnekler topografik özellikleri sebebiyle belli bir yükseklikten sonra arka cephelerinden manzaraya açılmaktadırlar. Dolayısıyla mülk sahiplerinin arka cephe açılana kadar tamamen karanlıkta kalacak daireler inşa etme pahasına parsellerinden en ufak bir kayba tahammül edemedikleri anlaşılmaktadır.

44Bu apartmanların manzara imkânı olan katlarında ise arka bölüm, aydınlık ve hava alan bir cephe özelliği kazanmakta ama kat planlarında hiçbir değişiklik olmamaktadır. Kısaca özetlemek gerekirse, sadece ön cephesi açık, sokak manzarası olan alt daireler ile yine aynı apartmanda giriş cephesi aynı sokağa bakan ama arka cepheden manzara imkânı olan üst dairelerin plan şemaları birbirinin aynıdır. Manzara imkânı olan apartmanlar ilerde daha detaylı incelenecektir, ancak burada apartmanların planlama aşamasında henüz yeterli olgunluğa erişilemediği veya inşaat sürelerinin detaylı planlamaya olanak vermeyecek kadar kısa olduğu gibi varsayımların geliştirilebilmesi mümkün görünmektedir.

45Parsel içinde üç yönden kapalı konumda olan apartmanlarda, her katta bulunan daire sayısına göre mütevazı konutların da (80-90 metrekare), lüks sayılabilecek konutların da (200 metre kareye kadar) planlama açısından ortak tutum içinde oldukları söylenememektedir.

46Çalışmanın bu aşamasında bazı apartmanların iç mekân düzenlemeleri üzerinde durulması gerekmektedir (59, 26, 24, 10, 9 ve 56 numaralı örnekler). Bu apartmanlardaki dairelerde arka cephe belli bir yüksekliğe kadar kapalı olsa dahi arka ve ön cephede büyüklükleri ve plan şemaları birbirlerine benzer odalar bulunmaktadır. Mekânsal boyutlar açısından bu birbirine eşit iki bölüm, aydınlıklar ve ortak mekânlar ile birbirine bağlanmaktadır (59 ve 26 numaralı örnekler). Bu düzenlemelerde, parselin derinlemesine boyutunun fazla olmasından ve topografik olarak bulunduğu konumda belli bir yükseklikten sonra arka cephenin açılarak manzara imkânına sahip olmasından dolayı bu tip plan şemasının geliştirilebilmiş olduğu düşünülebilir. Burada önemli olan bir saptama da, birbirine ortak mekânlar ile bağlanan aynı plan şemasına sahip iki bölümlü mekân kurgusunun Osmanlı konut mimarisinde hiç de yabancı olunmayan harem ve selam ilişkisini çağrıştırmasıdır. Sonuç olarak bu düzenlemelerde ortaya çıkan iki bölümlü kullanım (gündelik yaşantının geçtiği harem ve erkek konuklara ayrılan selam), geleneksel kullanımların apartman planlamasına yansıması olarak tanımlanabilir, dolayısıyla bu yaklaşım da geleneklerin sürekliliği olarak yorumlanabilir. Ancak ilginç olan nokta, bu plan şemasına arka cepheden önemli bir manzara imkânı olduğu durumlarda başvurulmasıdır. Başka bir deyişle, arkada manzara imkânı yerine bir bahçe veya avlu olduğu durumlarda (bu bölümün ikinci kategorisi) bu tür iki bölümlü plan şemasına rastlanmamaktadır. Bu saptama, bir kez daha bu konutlarda manzara imkanının mekân organizasyonu açısından önemli bir rοlü olduğunu göstermektedir.

47Apartmanların plan şemaları ve parsel biçimleri açısından bu kategorinin de (üç kenarı kapalı) en az bundan önceki kadar birbirinden farklı örnekler içerdiği görülmektedir. Dolayısıyla üç kapalı cephesi olma durumu her türlü parsel koşuluna (biçim, topografik özellikler) uyum sağlayabilmekte ve bu durum da mekân organizasyonu açısından birçok farklı düzenleme ortaya çıkarmaktadır. Plan şemalarındaki bu farklılık Şekil-3.10’da görülmektedir.

  • 9 Mimar Kemalettin tarafından planlanan yangınzedeler için Laleli’de 1918 ile 1922 tarihleri arasında (...)

48İncelenen tüm apartman örnekleri içinde üçü, özel konumları dolayısıyla bitişik olma ölçütüne göre yapılan sınıflamanın dışında kalmaktadır. Sonuçta bu üç örneğin biçimleri, konumları ve bitişik olma durumları o kadar kendine özgü kurallar ile tanımlanmış durumdadır ki, plan düzenlemeleri incelenen diğer hiçbir örneğe benzememektedir. Bunlardan biri, 65 numaralı örnektir. Bu apartman (Doğan apartmanı olarak bilinmektedir) oldukça büyük sayılabilecek bir avlu etrafında “U” biçiminde planlanmış, avludan apartmana dört ayrı girişi, iki farklı sokaktan avluya ise iki girişi olan ve her katta sekiz dairesi bulunan bir apartmandır. Bölgede benzeri görülmemiş olan “U” biçiminde bu plan şeması, incelenen örnekler arasında bir istisna oluşturmakta ayrıca bu tarihten sonra dahi bu planlamaya bazı apartmanlar dışında9 rastlanmamaktır.

49Apartmanların bitişiklik düzeni içinde farklı konumları sınıflandırılarak, bunların binaların biçimlenmelerine ve dairelerin plan düzenlemelerine etkileri tanımlanmaya çalışılmış, bazı benzerliklerle veya kendine özgü durumlar ile karşılaşılmıştır.

Şekil 3.10

Şekil 3.10

Üç kenarı bitişik olması

50Öncelikle, iki yan cephenin bitişik olma durumunda planlar arasında ortak yaklaşımlar ve benzerlikler bulunmaktadır. Bu grupta ilginç olan noktalardan biri, apartmanların biçimleri ve dairelerin plan şemaları arasındaki benzerlik ve bu plan şemalarının bir orta mekân “sofa” yaratmış olmalarıdır.

51Ancak, bu kategori dışındaki diğer bitişiklik durumlarında da aynı plan şeması ve biçim benzerliği ile karşılaşılmamaktadır. Bu durum, mimar veya kalfaların, bu konutların inşası sırasında, yapının bulunduğu yerin kendine özgü verilerini değerlendirerek planlama yaptıklarını, dolayısıyla, birbirinden farklı birçok düzenlemenin ortaya çıktığını düşündürmektedir. Zaten bilindiği gibi incelenen bölgede yapı adaları birbirinden oldukça farklı konum, topografya ve biçim özellikleri taşımaktadır. Ayrıca, bu yapı adalarının çoğunun, belediye tarafından değil, özel girişimle kadastrolarının oluştuğu da hatırlanacak olursa, bu birbirinden farklı bitişiklik durumları ve parsel biçimleri daha iyi anlaşılmaktadır. Farklı konum ve koşullara örnek verilecek olursa; bazı parsellerde değişik cephelerden manzara alabilme imkânı varken, bazıları iki veya üç önemli sokağın kesiştiği avantajlı uzun bir köşe parselde planlanmakta ve bazısı da, iki çıkmaz sokağın köşesinde bulunabilmektedir. Sonuç olarak tüm bu farklı konumlar sınıflanabilseler dahi, apartmanların plan şemalarını zorlamakta ve kendine özgü düzenlemeleri zorunlu kılmaktadırlar.

52Ancak yine de, bütün örnekler için ortak olan tutum, parselin tümüne yayılma eğiliminde olmaları ve oluşan aydınlanma ve havalanma problemlerini de küçük boşluklardan yararlanmayı yeterli görerek çözmüş olmalarıdır. Ayrıca bu küçük aydınlıkların yan binaların aydınlıkları ile birleştikleri veya tamamen farklı konumlarda olup birleşemedikleri de görülmüştür. Apartmanların aydınlık boşluklarının birleştirilmemesi ve böylece daha büyük iç boşluklar elde etme imkânının ortadan kalkmasının nedenlerinden biri, her ne kadar artık birçok aile bir arada bu çok katlı apartmanlarda yaşasa da, bir tür aile mahremiyetinin korunmaya çalışılması ve böylece farklı dairelerin pencerelerinin birbirine yakın veya karşı karşıya olmasını engelleme arzusu olarak düşünülebilir.

53Burada unutmamak gerekir ki, o dönemde hiçbir şartnamede yapıda aydınlanma ve havalanma için iç boşlukların bulunması gerektiği ve bunların boyutsal sınırları tanımlanmamaktadır. Belediyenin henüz bu tür yapı inşası ve denetiminde tecrübesiz olduğu, ayrıca mal sahiplerinin de bir anlamda yararcı yaklaşımları göz ardı etmedikleri bir dönemde, apartmanların mimari planlamasında ışıksızlık ve havasızlığın (özellikle alt katlardaki daireler için) öneminin kavranamamış veya goz ardı edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

54Apartman örneklerinin yapı adası içinde bitişik olma durumları incelendikten sonra binaların yönlenmeleri ve topografik verileri sınıflanmaya çalışılacaktır.

Apartmanların yönlenmeleri

55Yüzyıllardır İstanbul’da, yeşil doku içinde seyrek yapılaşmanın bulunduğu yerler olduğu gibi kalabalık ve sıkışık mimari dokuya sahip birçok yerleşim alanının da olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla, yapıların mekân organizasyonu prensiplerinin oluşumunda, herhangi bir açınıma veya o yer için avantajlı alana yönlenme gibi biçimlenme serbestliği her zaman bulunamamaktadır. Sonuç olarak İstanbul’da coğrafyanın sunduğu avantajlı konumlardan faydalanabilen konutlar olduğu gibi, bu olanaklara sahip olamayan konutlar da bulunmaktadır.

56Galata, eski İtalyan kolonileri mahallesi, Boğaz’ı ve Haliç’i kontrol etmeye oldukça uygun bir tepenin üzerinde kurulmuş ve böylece Bizans İmparatorluğu döneminden beri, bölgede oturanlara bu avantajlı konumunun getirdiği oldukça açık bir görünüm imkânı vermektedir.

57Galata’da kıyı alanında olmayan konutların çoğu, parsel biçimleri ne olursa olsun, yaklaşık bir dairenin 2/3’ü oranında geniş bir yelpazeden meydana gelen tepenin herhangi bir konumunda manzaraya yönelme imkânı bulabilmektedirler. Bunun dışında daha önce de sözü edildiği gibi Galata’nin denize yakın aşagı bölgelerinde çoğu taş veya tuğla binanın manzaraya açınım imkânı bulunmamakta ve bitişik nizam geleneğinde planlanarak sokağa doğru yönelmiş durumdadırlar. Şekil-2.2’de, Galata tepelerinde konumlanmış, manzaraya, denize doğru açınımı olan evlerle beraber bu tepenin eteklerinde ve denize kadar ilerleyen, sadece çatılardan ibaret bir aşağı bölge olduğu görülmektedir.

  • 10 Burada sözü edilen yapılar 19. yüzyılın ikinci yarısında apartmanlar gibi yeni bir konut tipi olan (...)

58Şekil-3.11’de incelenen apartman örneklerinin bulunduğu yerler topografik verilere, ayrıca sokağa veya manzaraya yönelme durumlarına göre sınıflandırılmaktadır. Bu çalışma Galata’daki apartmanların biçimlenme prensiplerinin anlaşılabilmesi için gerekli gibi görünmektedir. Zira bu yapılar, yine 19. yüzyılın sonlarına doğru oldukça fazla sayıda inşa edilen ve çoğunlukla sokağa yönlenmiş İstanbul’un diğer konut yapılarından farklı bir tavırla planlanmış olmalıdırlar.10 Birçoğu 19. yüzyılın ikinci yarısında yapılan bu kâgir yapılar (sıra evler veya bağımsız aile konutları), genel olarak daha yüksek gelir seviyesine ait halkın konutları olan köşkler ve yalılar gibi bir avlu, deniz veya bahçeye yönlenmek yerine, bazen küçük bir bahçeleri olsa dahi sokağa doğru yönlenmektedirler. Galata’da incelenen apartmanların ise, bu konuda kendine özgü tavırlar içinde oldukları söylenebilir. Çalışma alanı içindeki apartmanların yönlenmelerine göre yedi ayrı kategori belirlenebilmektedir.

59Bu grupların ikisinde apartmanların manzara imkânları bulunmamakta, kalan beş grupta ise yapılar belli açılardan manzara görmektedirler. Manzara imkânı yan veya arka cepheden ise binanın sokak girişinin bulunduğu cephenin önemini kaybetmediği görülmektedir. Sokak cephesinin binanın en önem verilmiş cephesi olduğu, bezemelerden ve plan şemasında burada evin en önem verilen odasının, adeta “salon”unun, bulunduğundan anlaşılmaktadır. Böylece her zaman, diğer cephelerden manzaraya açınım söz konusu olsa dahi asıl önem verilen cephenin sokak cephesi olduğu görülmektedir.

Şekil 3.11

Şekil 3.11

Apartman örneklerinin topografya, manzara ve sokak bağlantısı açısından sınıflandırılması görülmektedir

Şekil 3.12

Şekil 3.12

Manzara cephesi ile giriş cephesi aynı olan örnekler

60Ayrıca, binaların girişlerinin bulunduğu sokak cephelerinin manzara imkânına sahip olduğu birçok örnek de bulunmaktadır. Şekil-3.12’de bu karakterdeki yapıların çalışma alanındaki yerleri görülmektedir. Bu arada her ne kadar alt katların manzara imkânları üstlere göre daha az olsa da, incelenen örneklerin çoğu bu avantajdan faydalanmaktadır. Bu durum, binaların planlanma aşamalarında manzaradan yararlanma eğiliminin fazla olduğunu düşündürdüğü gibi, aynı zamanda Galata’nın topografik yapısının da bu durumu kolaylaştırdığı ortadadır. Manzara imkânının mekân kurgusunu nasıl etkilediğinin daha detaylı incelenebilmesi için binaların bulundukları sokağa göre konumlarının sınıflandırılması gerekmektedir.

Şekil 3.13

Şekil 3.13

Apartman örneklerinin çıkmalarından görünüş

Sokakların topografik nitelikleri ve binaların konumları

61Çalışmanın bu aşamasında konut mekân kurgusunda manzara kavramı ve bunun binanın yönlenmesindeki etkileri incelenmektedir. Bu aşamada ilk olarak apartman örneklerinin bulunduğu sokaklar incelediğinde bunların ya yokuş (eğime dik) ya da düz (eğime paralel) oldukları görülmektedir.

Şekil 3.14

Şekil 3.14

Apartmanların manzaraya dönen çıkmaları

62Yokuşlarda bulunan apartmanlarda, kat seviyesi ne olursa olsun, çıkmaların yan pencereleri yardımıyla az da olsa manzara imkânından faydalanılmaktadır (Şekil-3.13). Ayrıca çalışma alanında doğrusal olan Okçu Musa, Şair Ziya Paşa Caddesi (Eski Şahsuvar Sokak) ve onun devamı olan İlk Belediye Caddesi (Eski Karanfil sokak) dışında tüm yokuşlar kıvrımlıdır ve buradaki binaların özellikle birinci katlarının biçimlenişi, hareketliliği, her birinin açınımını artırma çabasında olduğunu düşündürmektedir (Şekil-3.14).

63Bununla beraber, Galata’nın oldukça dik topograyası manzara görebilme imkânını kolaylaştırmakta ve yokuşlarda birbirlerinin biraz üzerinde ve altında inşa edilen binalar hiçbir zaman yan cephelerinden birbirlerini tamamen kapatmamaktadırlar. Çalışmanın daha önceki aşamalarında sözü edildiği gibi, bazen bu yokuşlarda alt yanındaki binanın az katlı olması durumunda, bazı örneklerin manzara gören üst katlarında bu cephelere gelen mekânların bugünkü kullanımlarında bazı değişiklikler bulunmaktadır. Bu yapılarda sokak cephesine verilen önem değişmemekte, kısaca başoda-salon yine sokak cephesinde kalmakta ancak arkadaki manzaralı oda ise iç mekân kullanımında alt katlara göre daha ayrıcalıklı bir konuma getirilmektedir. Zaten bu arka odaların büyüklükleri sokak cephelerindekilerden çok da farklı değildir. Bu düzenleme biçimine, Casaretto ve Zacharoff apartmanlarında rastlanmaktadır (Şekil-3.15).

Şekil 3.15

Kapali arka cephelerin belirli bir kattan sonra manzara imkânına sabip olduğu örnekler

Şekil 3.16

Şekil 3.16

Sokak kesitleri

64Kısaca özetlenecek olursa, yokuşlu sokaklarda yapılan apartmanlarda, giriş-sokak cephelerindeki çıkmalar yardımıyla manzara imkânı az da olsa elde edilebilmektedir. Böylece sokağa yönlenen mekânlar aynı zamanda bir yönden denizi bir yönden Galata’nın tepe bölgelerini görme imkânına sahip olmaktadırlar. Binaların bu konumda sıralanışları Galata’nın eski konut mimarisi geleneğinde de görülmektedir.

65Topografik eğrilere paralel olan yollarda, kısaca düz sokaklarda bulunan binalarda ise manzara imkânı ve yönlenme açısından tamamen farklı koşullar geçerli gibi görünmektedir. Şekil-3.16’da sokaklardan geçen kesitler hazırlanarak, hem bu sokakların her iki tarafında da inşa edilmiş binaların konumları çözümlenmeye çalışıldı hem de sokağın aynı tarafında bulunan, doğal olarak benzer topografik şartlara sahip binalardaki farklı konumlanmalar izlendi. Ayrıca, Şekil-3.17’de bu düz sokaklarda bulunan binaların parsellerinde ortaya çıkan çeşitlilikler görülmektedir.

Şekil 3.17

Şekil 3.17

Sokak kesitleri krokisi

  • 11 Bu sokakların adları 1905 Goad haritalarında olduğu gibi kullanılmıştır. Halihazırda Yazidji, Serda (...)

66Adeta panoramik olan manzaranın bina planlamasında etkilerini görebilmek için düz iki yol olan Serdar-ı Ekrem eski Yazidji Sokak ile Şimşir eski Chimchir çıkmazı11 incelendi. Serdar-ı Ekrem Sokak’tan alınan üç farkı kesit bu yolun ve iki tarafındaki binaların topografik verilerini ortaya koymaktadır (Şekil-3.18).

  • 12 Burada yine Goad planlarını referans olarak kullanılmakta, zira halihazırda bu çıkmaz yolların bazı (...)

67Doğal olarak sokağın üst kot tarafında, yani kesitlerde sağda bulunan yapılar manzara imkânından yoksundurlar. Ayrıca bu taraftaki yapıların arka cephelerinde bulunan yapıların yakınlığı ve bunlar arasındaki avluların küçüklüğü, sokağın bu yönündeki apartmanların konumlarının elverişsizliğini artırmaktadır. Buna karşılık bu yönde oldukça fazla sayıda olan çıkmaz sokakların varlığı, bize göre, bu elverişsiz konumdaki apartmanlara en azından ışık alabilecekleri bir üçüncü cephe kazandırabilme endişesi ile açıklanabilir gibi görünmektedir (Şekil-3.19).12

68Örneğin, Serdar-ı Ekrem (Yazidji) Sokak’ta iki Dikeos apartmanı arasında bulunan geçit veya çıkmaz olarak da tanımlanabilen yol, büyük olasılıkla mal sahiplerinin bu elverişsiz konumdaki binalarına birer cephe daha kazandırmak arzusu ile yapılmıştır.

69Binaların mekânsal koşullarını düzeltmeye yönelik kentsel ölçekte yapılan düzenlemeler konusunda Şahkulu Sokak’ta bulunan Rigo apartmanları arasındaki kurgu hem oldukça akıllıca tasarlanmış bir planlama hem de ilginç bir girişim olarak öne çıkmaktadır (Şekil-3.20). Sonuçta bir büyük parsel içinde birbirinden bağımsız üç apartman planlanmış ancak, Şahkulu Sokak’ın (Impasse Chahkouli) aksından gelen bir yolu Κüçük Hendek Sokak’a bağlayan bir geçit ve avlu planlanarak hem bu apartmanların arka cepheleri ortak mekân kazanarak kentsel ölçekte zenginleşmiş hem de yaya ulaşımları sağlanmıştır.

70Bu binaların hiçbirinin önlerindeki sokak veya yaya geçitleri dışında açınım imkânları bulunmamakta ve bu ortak alana yönlenmektedirler. Ayrıca daha önce de belirtildiği gibi bu ortak alan düzenlemesi sayesinde iki sokak yaya geçişiyle birbirine bağlanmakta ve binaların değerleri artmaktadır. Ayrıca, 1905’ten sonra en son olarak inşa edilecek Rigo Apartmanı ortak alana “U” formunda yönlenerek geçidin aydınlığını artırmaktadır.

Şekil 3.18

Şekil 3.18

Serdar-ı Ekrem sokaktan alınan üç ayrı kesit görülmektedir

Şekil 3.19

Şekil 3.19

1905 yılında Serdar-ı Ekrem sokakta manzarasız ve arka cepheleri kapalı yapıların üçüncü bir cephe kazanmak için oluşturdukları çıkmazlar görülmektedir

71Bu durum başka bir açıdan değerlendirildiğinde, hem kentsel (çıkmaz sokağın geçit haline dönüştürülmesi) hem de mimari olan bu düzenleme, planlanma aşamasında mal sahipleri ile belediyenin işbirliği halinde olduğunu ve geçit için kamuya terk edilen alan dışında (ki bu alan aslında kayıp olarak değerlendirilmemeli) mal sahiplerinin çıkarlarının gözetilmiş olduğunu düşündürmektedir.

72Yazidji Sokak’ın manzara görebilen tarafında bulunan parsellerde ise, binalar biçimleri ve konumları açısından arka cephelerinden görebildikleri manzaradan üç farklı şekilde yararlanmaktadırlar. Aynı zamanda bu binaların arka cephelerinde bulunan komşularının farklı mesafelerde bulunduğu gözlemlenmektedir. Bu durum üç farklı kesitte birbirinden farklı biçimlerde gerçekleşmektedir.

73Şekil-3.18’de izlenen Kesit-a’da örnek apartman yapısıyla daha aşağı kotta bulunan komşu parsel arasında ortak kullanılan bir bahçe görülmektedir. Bu düzenleme ve kullanım biçimi dönemin hiçbir yapım şartnamesinde kurallara bağlanmış koşul olarak göze çarpmamaktadır. Dolayısıyla bu düzenleme, iki mal sahibinin kendi öncelikleri doğrultusunda ve kendi kararlarıyla, üst kotta bulunan yapının daha fazla manzara imkânına sahip olması, alt kottaki yapının ise manzara görmeyen cephesinden daha fazla ışık alabilmesi için planlanmış gibi görünmektedir.

Şekil 3.20a

Şekil 3.20a

Şahkulu sokakta yapılan parsel düzenlemesi görülmektedir

Şekil 3.20b

Şekil 3.20b

Şahkulu sokakta yapılan parsel düzenlemesi görülmektedir

74Kesit-b’de (Şekil-3.18) görülen avlu veya bahçe ise apartmanın bulunduğu parsel içindedir. Manzaraya açılan bu avlu komşu binalar ile apartmanın arasında yer almaktadır.

75Kesit-c ise 65 numarali örnek olan Doğan Apartmanından geçen bir kesittir. Burada “U” şeklinde biçimlenen bina manzaraya yönelmiş kendi avlusunu yaratmaktadır.

76İncelenen bu üç örnekte de, Kesit-b deki giriş katı hariç, tüm katlar arka cephelerinden manzara imkânından yararlanmaktadırlar. Ancak iç mekân düzenlemelerine bakıldığında hepsinde de farklı yaklaşımlar dikkati çekmektedir.

77Diğer düz sokak örnekleri olan Şimşir Sokak (Impasse Chimchir) ile Βüyük ve Κüçük Hendek sokaklar birbirine paralel yollardır (Şekil-3.21). Dolayısıyla bu paralel yollar arasında kalan apartmanlarla Serdar-ı Ekrem (Rue Yazidji) Sokak’ta olanlar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Her şeyden önce paralel üç sokak arasında sınırlanmış iki yapı adası ile en altta ve en üstte olmak üzere iki bina dizisi tanımlanmaktadır. Doğal olarak, Büyük ve Κüçük Hendek sokaklar ile Βüyük Hendek ve Şimşir Sokak (Impasse Chimchir) arasında kalan, Galata’nın tepelerine rastlayan bölümlerde kalan yapı adalarındaki binaların parsel konumu sebebiyle manzara görememesi, Şimşir Sokak’ın alt kotundaki bina dizisinin ise bu imkândan faydalanabilmesi gerekmektedir. Ancak durum tam da bu şekilde gelişmemiştir (Şekil-3.22). Bu sebeple bölgenin kadastral yapısının daha detaylı olarak incelemesi gerekmektedir.

78Goad planında Şimşir (Tchimchir) Çıkmazı’nın daha çok ahşap yapıların bulunduğu alt kotundaki yapı dizisi 1905 tarihindeki hali ile başka bir deyişle çoğunluğunu küçük ahşap konutların oluşturduğu mimari dokusu ile görülmektedir (Şekil-3.23). Bölgenin 1905’teki görünümü, o dönem için Şimşir Çıkmazı’nın alt kotunda kalan bu yapıların bulunduğu bölgenin kadastral düzenlemesinin çevreye göre biraz goz ardı edildiği veya geri kaldığı kanısını uyandırmaktadır. Bunun dışında yol hâlâ çıkmaz sokak konumundadır ki bu bağlantı tam yolun üzerine rastlayan konumda bir ahşap konut tarafından tıkanmıştır. Bu yapı kaldırıldığı takdirde bağlantı Kule Meydanı’na yönelecektir. Dolayısıyla oldukça önemli yol çalışmaları ve kadastral düzenlemelerin yapıldığı Galata’nın bu bölgesinde, 1905 yılında, Şimşir Çıkmazı’nda Altıncı Daire Belediyesinin düzenlemeleri henüz tamamlanmamıştır. Şimşir Sokak’ın üst kotunda, Büyük Hendek Sokak ile arasında kalan yapı adası ise yetmişli yıllardaki haline göre oldukça değişmiş görünmektedir. Bu duruma bölgenin eski dokusu ve kullanımı, sebep olarak gösterilebilir. Zira Şimşir Sokak’ın bulunduğu alan eski Galata surlarının içinde kalmaktadır ve surların alt kotlarında kalan bu alanın eski parsel yapısı devam etmektedir. Oysa Büyük Hendek Sokak doldurulan hendekler ve sur duvarları üzerine inşa edilen, dolayısıyla, kadastral düzenlemesi yeni yapılan bir alandır. Doğal olarak atmışlı ve yetmişli yıllarda yapılan düzenleme dönemin ihtiyaçları gözetilerek geniş ve nispeten geometrik açıdan düzgün biçimlerde oluşturulmuş eski dokunun bulunduğu alanlar ise bu açıdan daha sorunlu, sıkışık, farklı geometrik biçimlerde ve küçük parseller haliyle kalmıştır. Ayrıca dönemin yapım şartnamelerine göre Βüyük ve Κüçük Hendek sokakların genişliklerine göre yapı adasındaki yeni binalarda yüksek inşa edilebilmişlerdir. Dolayısıyla çoğu konut olan bu yeni yapılar, Şimşir Sokak’ın eski ahşap evlerine göre çok daha yüksektirler. Bunun sonucu olarak da Şimşir Sokak’ın üst kotta bulunan yapı dizisi sokağın karşı tarafına göre daha yüksek olduğu için oldukça geniş manzara görme imkânına sahip olmuştur. Ayrıca bugün bile alt kottaki dizinin içinde boş alanlar bulunmakta ve üst kottaki binalar manzara açısından oldukça şanslı konumdadır.

Şekil 3.21

Şekil 3.21

Şimşir, Büyuk Hendek, Küçük Hendek ve Cerrahpaşa sokakları arasındaki kesitler görülmektedir

Şekil 3.22

Şekil 3.22

Bölge apartman planları eklenmiş haliyle görülmektedir

79Bu sokaklar arasındaki apartmanların bulunduğu konumlar, manzara açınımı açısından incelendiğinde bulunulan yere özgü farklı çözümler yaratılmış olduğu bir kez daha görülmektedir. Örneğin 23 numaralı örnek, Cheik Talat Efendi Apartmanı iki sokağın birleştiği noktada (Chimchir ile Chahsouvar sokaklar) konumlandığı için bu açıdan avantajlı durumdadır. Bir cephesi yokuşa rastladığından çıkmaları vasıtasıyla manzara görmektedir. Ancak Chahsouvar Sokak üzerindeki komşu apartman bu yapının en az üç katının yan cepheden manzarasını kapatmaktadır. (Kesit-d Şekil-3.21). Aynı kesitte Şimşir Sokak’ın üst kotundaki Mazza Apartmanı ise tek bir yapı dizisi halinde planlanan bu yapı adasındaki diğer binalar gibi ilginç bir düzenleme ile planlanmıştır. Bu yapı adasındaki binalar manzara imkânları açısından avantajlı olmayan bir konumda olduklarından olsa gerek üst kottan Büyük Hendek gibi itibarlı bir sokağa baktıkları ve girişlerini buradan aldıkları için manzarasız olma durumlarını telafi etmektedirler. Ayrıca yapı adasında uzunlamasına gelişseler dahi iki sokak arasında tek dizi olma ayrıcalığından faydalanmaktadırlar. Chefket Bey Apartmanı ise (örnek-27), Mazza Apartmanı ile aynı topografik özelliklere sahiptir, ancak yapı adasının ucunda olduğu için 9 sokak tarafından çevrelenmiştir (Βüyük Hendek, Portakal ve Şimşir sokaklar, Kesit-e Şekil-3.21). Ayrıca bu apartmanın Portakal Sokak’ta karşısına gelen binanın az yükseklikte olması, zaten çıkmanın bulunduğu yan cephenin manzara görme imkânını fazlalaştırarak önemini artırmaktadır. Chefket Bey Apartmanı’nın Şimşir Sokak’ta karşısına rastlayan Barnathan Apartmanı (örnek-24) ise arka cephesindeki bahçenin de artırdığı manzara imkânından bulunduğu topografya gereği yararlanmaktadır.

Şekil 3.23

Şekil 3.23

1905 planında Küçük ve Büyük Hendek sokaklar ve Şimşir sokak arası yapılaşma görülmektedir

80Pekmezian Apartmanı da (Örnek-25), hemen yanında bulunan Essayan Apartmanında (Örnek-26) olduğu gibi, arka cephelerinden gördükleri panoramik manzarayı kaybetmek endişesi taşıdıkları için olsa gerek, parsellerinin 1/3’ünü bahçe payı olarak bırakmışlardır (Pekmezian Apartmanının arkasında bahçe yerinde bugün iki katlı bir atölye bulunmaktadır) (Kesit-f Şekil-3-21).

81Kesit-g (Şekil-3.21) Büyük ve Κüçük Hendek sokakların üst kotunu da gösteren bir kesittir. Bu kesitte görülen Apartman Triandafilides, bulunduğu konumu iyıleştirmek için parselinin yarısını arka bahçe olarak değerlendiren mantıklı bir planlamaya sahiptir. Zira bu yapı ön cepheden manzara imkânı olmayan Küçük Hendek Sokak’a bakmaktadır. Daha önce incelenen, Rigo apartmanları da, çevre şartlarını düşünerek kendi parsellerinde, yaya geçişine izin veren bir düzenleme yapmış ve parsellerinde önemli bir alanı avlu ve geçiş alanı olarak tasarlamışlardır.

82Kesit-h’de (Şekil-3.21) ise Galata tepesinin en yüksek olduğu ve eğimin en aza indiği bölümde, başka bir deyişle manzara imkânının diğer apartmanlarca kesildiği bir alanda planlanan Barnathan Apartmanlarının (Örnek42) topografik verileri görülmektedir. Bu apartmanda ise tüm önemli odaların sokak tarafına yönlenmiş olduğu yapının plan şemasından takip edebilmektedir.

Şekil 3.24

Şekil 3.24

Bayezid Kulesi’nden çekilen fotoğrafta kule ve çevresi

Semavi Eyice, Galata ve Kulesi

83Topografik verilere göre binaların konumları ve yönlenmeleri üzerine yapılan sınıflama, kendi içinde varyasyonları olsa dahi iki ana başlık altında toplanabilmektedir. Sonuçta, yokuşlarda yapılan her iki yöndeki apartmanlar, genel olarak bu sokağa doğru yönlenmektedir ve buradaki eski konut yapılarına göre önemli bir farklılık göstermemektedirler. Bunlar sokak cephelerindeki çıkmalar vasıtasıyla ön cephelerinden ve alt kottaki bitişik komşu binanın yüksekliği izin verdiği kadar yan cephelerinden manzara görebilmektedirler. Yan cepheden manzaraya açılma imkânı bu binaların plan şemalarında değişikliğe yol açmamakta ancak az sayıda örnekte bazı kullanımların yer değiştirmesine imkân vermektedir.

84Buna karşılık, düz sokaklarda inşa edilen binalarda plan şemasındaki iç düzenleme prensiplerinin değişimine neden olan temel bir dönüşümden söz edilebilmektedir. Bu yapıların sokaktan girişlerinin bulunduğu cepheler önemli cepheler olmakta ve konut bir anlamda sokağa yönlenmektedir. Bu durumda, düz sokakların manzara tarafına inşa edilen yapılar, arkalarını manzaraya dönmüş olmaktadır ki, bu düzenleme daha önce de üzerinde durulduğu gibi Galata’nın bu bölgesindeki ahşap konakların manzaraya yönlenme biçimlerine tamamen karşıttır (Şekil-3.24). Dolayısıyla, Galata tepesinde hangi konumda olursa olsun manzaraya yönelmiş ve başka bir konağın görüntüsünü de kapatmayacak şekilde tasarlanan bu planlama şekli, büyük ve çok katlı apartman konutlarının yapılması ve bölgenin gittikçe yoğunlaşmasıyla ortadan kalkmaktadır. Bu aşamada, konut planlama açısından oldukça önemli bir yönlenme mantığının nasıl böyle bir zıtlık yaratarak değişmiş olabileceği sorusunu sormak gerekmektedir. Daha başka bir deyişle mekân düzenleme mantığını oluşturan ana ölçütlerin bu derece kolay ve çabuk bir şekilde değişmesi mümkün olabilir mi?

85Düz olan sokakların üst kotunda bulunan apartmanlar ise ön cephelerinden ki bu giriş cepheleridir, manzara görememekte, arka cephelerinden ise çok az bir bahçe veya avlu bulunduğu için yeterli ışık alamamaktadırlar. Doğal olarak, bu yapılar, bazen, parsellerinde daha büyük alanları arka bahçe veya avlu olarak planladıklarında, bulundukları konumun sakıncaları azalmaktadır. Ayrıca incelenen apartmanlar içinde arka, ön veya yan cephelerin hiçbirinden manzara göremeyen bina sayısının da oldukça az olduğunu belirtmek gerekmektedir.

86Çalışmanın bundan sonraki bölümünde ise hangi cephesinden olursa olsun, manzara görme imkânı olan apartmanların iç mekân organizasyonu prensipleri incelenmeye çalışılacaktır.

Manzaraya verilen önem ve iç mekân organizasyonundaki etkileri

87Öncelikle incelenen tüm apartmanlar içinde sadece on beş binanın (%23) manzara imkanının olmadığını ama onların da sokağa yönelerek en azından çıkmaları vasıtasıyla bu elverişsiz durumlarını az da olsa telafi ettikleri söylenebilir (Şekil-3.25). Bu on beş binanın hepsi de düz sokakların üst kot tarafında konumlanmış apartmanlardır. Buna karşılık, manzara görebilen yapıların sayısı oldukça yüksektir, bunun nedeni ise, hiç kuşkusuz, inceleme alanını oluşturan Galata’nın bu bölgesinin, topografik özellikleridir. Bu topografik veriler, Galata’nın apartmanlar öncesindeki mimari dokusunu oluşturan ahşap konaklarda fazlasıyla önemsenmiştir.

Şekil 3.25

Şekil 3.25

Çalışma alanında bulunan manzarasız yapılar

  • 13 Tekrar altını çizmek gerekirse, Galata’nın kıyıya yakın bölgelerinde ve bazı eski yokuşlarında biti (...)

88Bundan önceki bölümlerde belediye tarafından Galata’daki sokakların nasıl genişletildiği ve bazı yeni yolların ne şartlarda ve hangi alanlara yapildığı incelenmişti. Kentsel mekân anlayışındaki değişimler Galata’nın ahşap konaklardan oluşan mimari dokusunda önemli dönüşümlere sebep olmuştur. Bundan böyle yüksek duvarlar ardındaki bahçeli ahşap konakların arasından ilerleyen kıvrımlı ve dar yollar veya çıkmaz sokaklar, belediyenin üstlendiği kentsel çalışmalarla olabildiğince geniş ve düzgün sokaklar halini almaktadır. Buna paralel olarak, yeni veya genişletilmiş bu sokaklar üzerinde yapılan yeni binalar da birbirlerine yaklaşmışlar ve yükseklikleri artmıştır. Sonuç olarak bu sokakların Galata’nın mimari dokusunda eski sokaklara göre daha önemsenmeye başladığı ve bölgede bitişik nizamın gittikçe daha yayıldığı söylenebilmektedir.13

89Galata’nın 19. yüzyılın sonundan itibaren mimari dokusunu oluşturan bu yeni yapılarda manzaraya yönlenme açısından, eski konaklara göre tamamen zıt örneklerin varlığından söz ederken, giriş cephelerinin aynı zamanda manzara gören bir cephe olduğu örneklerin de varlığından söz etmek gerekmektedir. Çalışmada öncelikle bu tür apartmanlar incelenecek, daha sonra yapı adalarında köşe konumunda olup bu şekilde manzara imkânına sahip olanlar, üçüncü olarak da, en ilginç grubu oluşturan hem sokağa hem de manzaraya yönelen yapılar ele alınacaktır.

Giris cephesinden manzara gören apartmanlar

  • 14 Ebniye Nizamnamelerinde, cephe genişliğinin üçte birine kadar çıkma yapma izni verilmektedir. Ayrıc (...)
  • 15 Osmanlı konut mimarisi geleneği üzerine yapılan birçok çalışma çıkma yapan mekânın cephenin orta bö (...)

90Şekil-3-26’da görülen bu gruba, öncelikle, yokuşlarda bulunan ve çıkmaları vasıtasıyla manzara imkânı olan yapıları almak gerekmektedir. Çıkmalar yardımıyla manzara görmek, daha önce de belirtildiği gibi 19. yüzyıl Galata’sı için tamamen yeni bir mekânsal düzenleme değildir. 19. yüzyılın ortalarından itibaren ilan edilen yapım şartnamelerinde cephe düzenlemeleri ile ilgili hükümler,14 bitişik yapılardaki çıkmaları, komşu binalardan belli ölçülerde çekme payları ile sınırlandırmıştır.15 Galata apartmanları da, diğer yapılarda olduğu gibi bu kurala uymakta ve böylece giriş cephesinde bulunacak başoda veya salonun kendisine verilen önem gereği çıkmada yer alması, dolayısıyla planın ve cephenin genellikle ortasında bulunması gerekecektir.

Şekil 3.26

Şekil 3.26

Sokak cephesinde manzarası olan yapılar

  • 16 Bu mekânın başoda veya salon olarak kullanıldığını tam giriş kapısının karşısında olduğundan ve diğ (...)

91Bina cephelerindeki çıkmalar bazen tek bir odaya karşılık gelirken bazı örneklerde ise cephede oda dizilerini kapsayan büyük hareketler halini almaktadır. Yokuşlar üzerinde yapılan apartmanların çoğunda bu tür çıkmalara rastlanmaktadır. Bu arada geniş bir cephede yapılan küçük cumbalar yine görülmektedir. Ancak bunlar, kurallar doğrultusunda oluşan mekânlardan çok, sembolik görevler üstlenmiş bezeme endişesi ile oluşan cephe hareketleri veya Galata’nın mimari mirasından da kaynaklanıyor olabilir. Casaretto Apartmanı incelendiğinde, geniş giriş cephesinde yer alan küçük cumbaların manzara görme imkânlarının hiç olmadığı, ancak sokağa yönlenen küçük bakış imkânları olarak düşünüldükleri, geniş manzara cephesinde yer alan başoda veya salon olarak tanımlanabilecek mekânın ise,16 cephenin ortasında daha hacimli olan çıkma konumunda olduğu görülmektedir. Doğal olarak, bu planlama kararı daha çok manzara görebilme isteğine bağlanabilir.

92Rigo Apartmanının (Örnek-6) planlaması da sonuçları ne olursa olsun manzara görebilme imkânının değerlendirildiğini düşündürmektedir. Bu yapı uzunlamasına gelişen plan şemasında her odasını kademeli olarak yokuş olan sokağa doğru çıkarmakta ve böylece olabildiği kadar çok açıdan manzara görmektedir.

93Düz olan sokaklarda giriş cephesi ile manzara cephesi aynı olan örneklerin planlama ilkeleri ile yokuşlarda planlanan örneklerin kurgusu arasında büyük farklılıklar bulunmamaktadır. Bu arada giriş cephesi oransal olarak geniş cephe ise olabildiği kadar hacimli çıkmalar yapmak incelenen örnekler arasında (Camondo Apartmanı bu konuda ilginç bir örnektir Örnek-1) sıklıkla rastlanan bir uygulama değildir. Bu yapılarda çoğunlukla küçük cumbalara veya oda grupları hareketlerine rastlanmaktadır. Orneğin Saffet Bey Apartmanında (Örnek-3) bu tür olası bir düzenleme görülmektedir.

94Bu her iki durum içinde giriş cephesine verilen onem buraya hem aydınlık ve manzarası olan hem de büyüklük olarak avantajlı oda dizilerinin yerleştirilmesi ile ifade bulmaktadır. Bu yapılarda arka cephelerde ise servis hacimleri veya daha küçük olan karanlık ve önemsiz odalar bulunmaktadır. Dolaşım mekânlarına gelince ise bunlar planların ortalarında değişik biçimde şekillenen bu farklı iki mekân grubunu bağlamaktadırlar.

95Yapı adalarının köşelerinde birçok açıdan manzara görme imkânı olan panaromaya açık birçok cephesi olan yapılarda odaların bu cephelere siralandığı ve hem düşey hem de yatay dolaşım alanlarının, servis hacimlerinin ve aydınlıkların planın kapalı cephelerine doğru çekildiği görülmektedir. Bu plan organizasyonuna 47, 45, 14, 36 ve 52 numaralı örneklerde rastlanmaktadır.

96Manzara cephesi ile giriş cephesinin tam ters konumda olduğu durumlarda ise yukarda açıklanan plan organizasyonlarından çok farklı düzenlemelere rastlanmaktadır.

Giriş ve manzara cephelerinin ters konumlarda olduğu plan çözümleri

97Giriş cephesi ile manzara cephesinin planda tam ters konumlarda olma hali inceleme alanında topografik eğrilere paralel, başka bir deyişle Galata tepesinde düz olan sokakların düşük kotlu tarafında inşa edilen apartmanlarda ortaya çıkmaktadır (Şekil-3.27). Bu yapılar arka cephelerinden geniş bir panoramaya açılmakta ön cephelerinden ise bir sokağa bakmaktadırlar. Daha önce de sözü edildiği gibi bu planlama biçimi Galata’nın bu bölgesindeki manzaraya yönelik ahşap konak mimarisi geleneğinin tam tersi olan bir düzenleme şeklidir ve bu yeni konut yapılarıyla mimari geleneğin tamamen değişikliğe uğramış olduğu savunulabilir. Çalışmanın bu aşamasında bu konumda değişik planlama biçimleri incelenecektir.

98Giriş ve manzara cephesi ters konumda olan apartmanlarda Şekil-3.18 ve Kesit a’da Braunstein Apartmanında (Örnek-59) ve başka örneklerde de izlenebilen (Örnek-24., 25, 26, 10) iki bölümlü plan şeması tercih edilmektedir. Bu plan şeması daha da önce tanımlamaya çalışıldığı gibi farklı biçimlerde açıklanabilmektedir. Ancak ne yazık ki, bu plan şemasının nasıl kurgulandığının net olarak anlaşılabilmesi için ne detaylı bir kullanım planı ne de o dönemden kalan bu evlerle ilgili tanıklıklar bulunmaktadır. Dolayısıyla bu plan şemasını açıklayabilmek için varsayımlar geliştirmek gerekmektedir.

99Plan şemasının yorumlanmasına gelince (Şekil-3-28); şimdiki kullanımında Braunstein Apartmanında her katta farklı servis hacimlerinin bulunduğu iki ayn daire bulunmaktadır. Ancak arka dairede hem yemek odası hem de gündelik oturma odası (sofa) olarak kullanılan ve planın ortasına gelen mekânın, iki daireyi birbirinden ayıran duvarında kapalı tutulan bir geçitin varlığı plan şemasının ilk kullanımı hakkında bazı fıkirler vermektedir. Sonuçta katta iki daire kullanımı, sonradan yapılan bir değişiklik gibi durmaktadır, özgün plan şeması ise büyük bir dairenin varlığını göstermektedir. Ayrıca, her iki dairenin de oldukça küçük mutfak mekânları bu fikri desteklemektedir. Apartman dairelerinde yapılan bu tür değişiklikler Galata’da oldukça sık görülen düzenlemelerdendir. Zira mal sahiplerinin büyük bir bölümünün, 1942’d yürürlüğe koyulan Varlık Vergisi ödemeleri sırasında yaşadıkları maddi sıkıntı ve daha sonraları yaşanan politik problemlerden dolayı mülklerini satıp Türkiye’yi terk etmek zorunda kaldıkları bilinmektedir. Daha sonraları satılan bu mülkler toplumun farklı bir kesiminin eline geçmiş ve Galata’da olduğu gibi tüm gayrimüslim nüfusun ya şadığı bölgelerde hızlı bir sosyal dönüşüm gerçekleşmiştir. Bu dönüşümün sonucunda özellikle Galata’daki bu yapılar yoksul bir kesimin konutu veya atölye olarak kullanılırken büyük daireler ise daha küçük ve çok sayıda konuta veya ticari mekâna dönüşmüşlerdir.

Şekil 3.27

Şekil 3.27

Çalışma alanı içinde hem sokağa hem de manzaraya yönlenmiş yapılar

Şekil 3.28a

Şekil 3.28a

Braunstein Apartmanı fotoğraf ve planı

100Braunstein Apartmanının plan şemasında karşılaşılan bölümlü mekân kurgusunu açıklayan ilk varsayım; bu bölümlerden birinin evin gündelik hayatının geçtiği, yatak odalarının da bulunduğu daha çok “harem” niteliğinde olduğu, diğerinin ise “selamlık” karakterinde, itibarlı ve daha çok konuklara ayrılan bölüm olduğudur. Sonuçta evin büyük ve tam merdiven holü aksında olan kapısı cephe olarak da daha özenli bezenmiş sokak cephesine açılan bölüme (konuk kabulü veya davetlere hatta çalışma odalarına ayrılmış bölüm) yönlenmekte, ayrıca servis kapısı olarak düşünüldüğü belli olan daha küçük kapı ise, dairenin aydınlığa bakan büyük mutfak mekânına oradan da evin arka bölümüne (geniş açınımlı manzarası olan evin gündelik mekânları) ulaşmaktadır. Bu plan organizasyonu ile, “geleneklerde yaşanan hızlı dönüşum,” başka bir deyişle geleneksel ahşap konutlardan bugünün apartman konutlarına geçişte bir kopma veya yabancılaşma yaşanmış olduğu genellemesinin biraz daha detaylı olarak araştırılması gerektiği anlaşılmaktadır. Sonuç olarak bu apartman dairesi plan düzenlemesinde, büyük olasılıkla, 19. yüzyılın sonunda Osmanlı evinin harem-selam ayrımının yaşadığı gelişim evrelerinden biri şekillenmektedir. Başka bir açıdan bakıldığında ise bu plan tipinin geleneksel ahşap konak mimarisinin devamı olarak nitelendirilebileceğidir, zira mütevazı ahşap evlerin çoğunda harem-selam ayrımı ya hiç yoktur ya da bir odanın selamlık için ayrılması ile cözülmüstür. Braunstein Apartmanındaki bölümler ise alan olarak birbirine oldukça yakın büyüklüktedir ve plan şemaları birbirlerinin benzeridir.

101Buna karşılık başka bir varsayım geliştirilecek olursa, geleneksel konutlarda bir kış odası bulunduğu bilinmektedir, acaba, bu birbirine benzer bölümleri, konut içinde yaz ve kış bölümleri olarak nitelendirmek mümkün olabilir mi?

102Ancak, bu apartmanlarda oturan halkın toplumun orta düzey veya biraz üzeri bir kesiminden olduğu varsayımı ile yola çıkılırsa, bu kişilerin yazın İstanbul’un Boğaz köylerindeki yazlık konutlarına taşınacağı mantığı bu varsayımı zayıflatmaktadır. Bu apartmanlarda oturanları mütevazı aileler olarak tanımladığımızda ise, yazlık konutları olamayacağı ve bu yaz-kış ayrımını bu dairelerde yapabilecekleri düşünebilir. Bu arada, Braunstein Apartmanının yanındaki yapıda (Örnek-58) çocukluk yıllarını geçiren bir bölge sakinin aktardıklarına göre (20. yüzyılın ellili yıllarına ait tanıklık) kat planında iklim şartlarına uygun olarak başoda olarak kullanılan odanın yeri değişmektedir. Bu tanıklığa göre yazın başoda sokak cephesine (kuzeybatı), kışın ise daha çok güneş gören ve manzaraya açılan arka cepheye (güney-doğu) taşınmaktadır. Bu kullanım şeklinin belirli bir mantığı bulunmaktadır, ancak, tanıklığına başvurulan kimse, Anadolu kökenli bir ailenin üyesidir ve belki de bu yapılara taşındıktan sonra geleneklerini sürdürerek mevcut mekânları kendi alışkanlıklarına uygun biçimde kullanmışlardır. İlk kullanım şekilleri hakkında hiçbir tanıklığın olamayışı bu konuda kesin sonuçlara varılmasını engellemektedir.

103Bu iki bölümlü plan şeması üzerine geliştirilebilecek uçüncü varsayım ise bu birbirine benzer iki bölümün büyük ailenin içindeki küçük aile nüveleri tarafından kullanılıyor olmasıdır. Bu kullanım şekline geleneksel Osmanlı konutunda rastlanmaktadır. Bilindiği gibi Osmanlı konutu birbirine benzer ve birçok fonksiyonu içeren nüvelerin (her biri büyük ailenin bir üyesine aittir), yani odaların tekrarından ve bu odaları bir araya getiren ortak mekândan oluşan bir kurguya sahiptir. Sonuç olarak Osmanlı yaşayış biçimi konaklarda, aynı çatı altında, tüm aile bireylerinin kendi çekirdek aileleriyle bir arada olma ana fikrine dayanmaktadır. Osmanlı konaklarında evlenmiş çocuklara alt daireler olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla bu geleneğin Braunstein Apartmanının plan şemasında devam ettiği varsayılabilir mi?

104Bu plan şeması ne şekilde açıklanırsa açıklansın, arka ve ön bölümde birbirlerine benzer olarak tasarlanmış iki bölümlü bu plan kurgusu, sokak ve manzara cephesine verilen önemin birbirinden çok da farkı olmadığını kanıtlamaktadır. Kullanım şekli ile ilgili geliştirilen varsayımlar ise çalışmanın ileri aşamalarında incelenecek “yaşama biçimleri” bölümünde yorumlanacaktır.

105Manzara imkanının varlığının plan şemalarindaki etkilerinin incelendiği bu bölümde, olabilecek en radikal düzenlemelerden biri de, Goad planında “Appartements” olarak tanımlanan 62 numaralı örnektir (Şekil-3.18 ve Kesit-b). Bu binada her katta, mekân organizasyonu açısından birbirinin tamamen aynı iki daire bulunmaktadır. Bunlardan biri sokağa diğeri ise manzaraya yönlenmiş bulunmaktadır. Aynı plan düzenlemesine daha önce incelenen Chefket Bey Apartmanında da (Örnek-27) rastlanmıştı. Bu iki apartman da yapı adasının ucunda ve üç açık ve bir bitişik cephe ile çevrelenmiş konumdadır.

106İki cephesi açık ve diğer ikisi bitişik olan apartmanlarda ise, kat planı iki bağımsız daireden oluştuğunda, hem ön hem de arka cepheden yararlanmak amaçlı düzenlemeler oldukça ilginç sonuçlar ortaya çıkarmaktadır (Şekil-3.29). Bu durumda çoğu örnekte iki dairenin uzunlamasına planlanarak oldukça dar mekânlar yaratma pahasına, hem arka cepheden hem de ön cepheden yararlandıkları görülmektedir. Bu düzenleme Urbach Apartmanında (Örnek-10) net olarak görülmektedir.

Şekil 3.29

Şekil 3.29

Örnek 10 Urbach Apartmanı (solda) ve örnek 56 Friedman Apartmanı planları görülmektedir

107Friedmann Apartmanında (Örnek-56) aynı bitişiklik durumunun her katta iki daire yapma şartını sağlayan ve her dairenin mutlaka iki cepheden de (sokak-ön ve manzara-arka) yararlanması gereğine cevap veren bir diğer plan şeması görülmektedir. Burada her iki daire arasında bir çeşit eşitlik yaratmak arzusu ile olsa gerek, cephelerdeki üç odanın ikisinin bir daire, diğer cephe odasının ise ikinci daire tarafından kullanıldığı görülmektedir. Daha başka bir deyişle, dairelerden biri ön cephedeki üç odadan ikisini ve arka cephedeki üç odadan ise birini alarak bir anlamda diğer daire ile eşitlenmektedir. Bu düzenleme, bir kez daha, arka cephe manzaraya sahip ise öneminin ön cephe kadar arttığına kanıt olmakta ayrıca bu konum için bir başka plan şeması örneği teşkil etmektedir.

108Goad planında Naib Bey Apartmanı olarak geçen, bugün ise Doğan Bey Apartmanı olarak bilinen bina (Örnek-65), daha önce de belirtildiği gibi yapıldığı dönemde kendi iç avlusu olan bilinen tek örneği oluşturmaktadır. Odaların, salon ve yemek odasının tamamen manzaraya açılan avluya yönlenmiş olmaları plan şemasında bu yone verilen önemi açıklamaktadır. Ama aynı zamanda, kat planında sokağa yönlenmiş daireler de bulunmaktadır. Sonuçta dört bağımsız girişi ve merdiven holü olan binanın her katında sekiz daire bulunmaktadır, bununla beraber manzaraya açılan avluya yönelenlerin sayısı sokağa yönlenenlere oranla fazladır.

109Özetlenecek olursa, Galata’da 19. yüzyılın sonlarına doğru yapılmış olan apartmanlarda manzaraya yönlenme olgusu sorguladığında, bu bölgede daha önce var olan geleneksel Osmanlı mimarisinin ahşap konaklarının manzaraya yönlenme biçimlerine göre farklılıklar bulunmaktadır. Ancak birbirinden farklı konum ve topografik özelliklere sahip binalar içinde yapılan araştırma göstermektedir ki, dairelere manzara imkânı kazandırabilmek için birbirinden farklı birçok düzenleme ve yorumlama getirilmeye de çalışılmıştır. Bu amaçlarla ortaya çıkan plan şemaları ve mekân düzenleme biçimleri, geleneksel Osmanlı konut mimarisinin, özellikle de ahşap konakların mekân organizasyonu prensiplerinin sürdürülmeye çalışıldığını düşündürmektedir. Bu durumda eğer ahşap konaklardaki yaşam biçiminin bazı apartman örneklerinde devam ettiği kabul edilecek olursa bu yaşam biçiminin çok daha küçük mekânlara nasıl uyarlandığının araştırılması gerekecektir. Sonuç olarak, bu apartmanlarda ahşap konaklarda var olduğu bilinen mekân organizasyonu prensipleri ve düzenleme biçimlerinin bazılarının (arka veya ön cephe olsun manzaraya yönlenme prensibi gibi) sürekliliği izlenebilmekte ve doğal olarak da, yeni fiziksel şartlara uyum sağlamaya gayret edildiği görülmektedir.

Mekân organizasyonunu tanımlayan ölçütlerden biri; parsel biçimleri

  • 17 İslam düşünce sisteminin iki farkı konut arasındaki veya bir konut ile toplumsal mekân arasındaki s (...)

110Bu bölümde, apartmanların iç mekân organizasyonlarının anlaşılabilmesi için, bu düzenlemelerin parsel şekilleri ile ilişkileri sorgulanmaya çalışılacaktır. Çünkü bu apartmanlar, Osmanlı toplumunun o güne kadar içinde yaşadığı mekânsal kurgu geleneğinden17 farklı sayılabilecek bir mimari ve kentsel düzenin tanımladığı konutlardır. Başka bir deyişle bu konutlar oldukça kendine özgü sınırlar içinde avlu ve bahçelere fazla alan bırakmadan iç içe inşa edilmiş ve oldukça sıkışık bir kent dokusu meydana getiren yeni bir konut tipinin örnekleridirler.

  • 18 Bu serbest planlama anlayışı daha çok 18 ve 19. yüzyıl ahşap yapıları için geçerliği olan, önceden (...)

111Daha önce de belirtildiği gibi, Galata’da incelenen apartmanların yapımından önce de mimari dokuda birbirine bitişik konutlar bulunmaktadır, ancak bu dokuda, bahçe içinde çoğunlukla serbest gelişen planlama anlayışıyla18 inşa edilmiş ahşap konaklar da bulunmaktadır. Bilindiği gibi bu mimari ve kentsel mekân anlayışı, Galata’nın büyük bir bölümünde, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar kent dokusunun, birbirinden oldukça farklı biçimlerde parsellerden meydana gelen bir yapıda oluşmasına yol açmıştır. Çalışmanın bundan önceki bölümlerinde Altıncı Daire Belediyesinin eski kent dokusunu rasyonel bir yapıya kavuşturmak için üstlendiği yeni yol yapımı ve eskileri de düzelterek genişletme çalışmaları ayrıca doldurulan hendeklerde yapılan yeni kadastral çalışmalarda rasyonel yapı adaları ve düzgün parsel şekilleri oluşturma çabaları incelenmişti. Ayrıca belediyenin yolları ve yeni yapı adalarindaki parselleri düzgün geometrilerde planlamaya çalışmasına rağmen, çoğunlukla serbest girişimler yoluyla, Galata’nın eski dokusunda var olan farklı biçimde iki veya üç eski parselin birleştirilerek tekrar biçimsel olarak tanımsız ama bu sefer daha geniş parsel biçimleri ortaya çıkarıldığı da izlenmişti.

  • 19 Alanları, konumları, bazı kullanım ilkeleri ve yönlenme kriterleri açısından incelenen apartmanları (...)

112Çalışmanın bu bölümünde, yukarıda tanımlanan bazen düzgün çoğu zaman ise biçimsel açıdan karmaşık olan parseller üzerinde yapılan apartmanlar, kare veya dikdörtgen gibi geometrik şekillere benzetilerek sınıflanmaya çalışılacak ve bunların aralarındaki iç mekân kurgusu benzerlikleri araştırılacaktır. Eğer geometrik olarak tanımlanan her ayrı kategorideki yapılar, kendi gruplarına ait plan şemaları ve iç mekân düzenlemeleri geliştirmişler ise, geometrik sınırlar bu konuda tanımlayıcı özelliktedir sonucuna varılabilecektir. Oysa 18. ve 19. yüzyıl Osmanlı ahşap konut mimarisi örneklerinin plan şemalarını, çoğunlukla geometrik dış sınırların tanımlamadığı bilinmektedir.19 Bu çalışma sırasında parsel ve bina şekillerinin mekân organizasyonuna etki ettiği sonucuna varılırsa, incelemenin en önemli sorusu bu etkinin nasıl sonuçlar yaratmış olduğu olacaktır. Daha başka bir deyişle, Osmanlı konut mimarisinin karakterini belirleyen ana mekânlar, apartmanların biçimleri dolayısıyla ortaya çıkan tüm olumsuz koşullara rağmen bu yeni konutların plan şemalarında da yerlerini almakta mıdırlar? Yoksa bu koşullar tamamen yeni mekânsal ilişkiler mi tanımlamaktadır? Eğer bu konuda bir süreklilikten söz edilebilirse, yani eski kullanım alışkanlıkları ve geleneksel konut mekânları, apartman dairelerinde bulunuyorlarsa, bu yeni biçimsel koşullara nasıl uyum sağlamışlardır?

113Bina planlarının biçimleri üzerine yapılan ilk araştırma sonunda birbirinden farklı dört grup belirlendi. Bu gruplardan ikisi istisna durumları kapsamaktadır. Diğer iki grup ise uzunlamasına planlardan meydana gelen binalar ve kareye yakın biçimdeki yapılardır. Bu son iki gruptaki örneklerin şekilleri arasında benzerlik grupları belirlemiş, ancak yine de, içlerinde, tamamen tanımsız olmamakla beraber kendilerine özgü biçimleri olanlar da bulunmaktadır.

114Bu sınıflama kapsamında, kat planı içindeki daire sayısının da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Çünkü doğal olarak, binanın şekli eğer katlarda birden fazla daire varsa bu dairelerin biçimleriyle aynı olamayacaktır. Örneğin Şekil-3-30’da uzunlamasına planı olan Örnek-34, 1, 27 ve 62’nin iki daireden oluşan kat planında her bir daire kareye yakın formda, kare planlı Örnek-51, 37, 78, 52, 41, 16 ve 81’deki daireler ise (Şekil-3.31) uzun biçimli dairelerdir. Özet olarak, yedi uzun apartman planında, altı uzun daire ve sekiz kareye yakın biçimde daire bulunmakta, on kareye yakın biçimli yapıda ise on üç daire uzun, yedi daire ise kare formundadır. Doğal olarak, ancak tek daireli kat planı olan binalarda formun daire planlamasını nasıl etkilediği net olarak görülmektedir. Çalışmada öncelikle, uzunlamasına ve kareye yakın biçimde ve her katında tek daire olan apartmanlar incelenecektir. Daha sonra bunlar kat planında birden fazla dairesi olan yapılarla karşılaştırılıp plan şeması tekrarlan olup olmadığı görülecektir. “L” formlu ve tanımlanamayan biçimlerdeki yapıları incelerken ise her türlü şekilsel zorluğa rağmen dairelerde mutlaka olması istenen mekânların nasıl şekillendiği araştırılacaktır.

Şekil 3.30

Şekil 3.30

Uzun planlı apartmanlar

Uzun veya kare formlu ve kat planlarında tek daire olan yapılar

115Bu yapıların plan şemalarının incelenmesi sırasında bitişik olma durumlarına göre de sınıflanmaları gerekmektedir.

116Öncelikle, incelenen yapılar içinde uzunlamasına gelişen plan biçimleri olan ve her katta tek dairesi olan apartmanların diğer biçimlerdekilere göre daha fazla sayıda olduğunu belirtmek gerekmektedir.

  • 20 “Küçük çıkmalar” olarak tanımlanan ve çoğu zaman cephenin 1/3’i oranında olan mekânlar Galata’nın e (...)

117Uzunlamasına gelişen ve iki karşılıklı kenarı bitişik nizam olan plan şemalarında bu bitişik kenarların geniş cepheler olduğu örnekler sayıca fazladır. Ayrıca bu gruptaki örnekler için diğer saptama ise hepsinin, 1864 yılı yapım şartnamesine uygun olarak, dar olan sokak cephelerinde birer küçük çıkmaları olmasıdır (şartnamelere göre bu çıkmalar cephenin 1/3’i kadar olmalıdır). Bu küçük çıkmalar,20 ahşap konaklarda olduğu gibi büyük bir odanın çıkması şeklinde değil, dar sokak cephelerinde zorlanmış biçimler ve iç mekânlarda sıkışıklık yaratır biçimde tasarlanmaktadırlar. Bu olumsuzluğa rağmen, bu cephe düzeni incelenen örnekler içinde sıklıkla bulunmaktadır.

118Karşılıklı iki yan kenarın bitişik olma durumunun dışında köşe parsel veya yapı adasının ucunda olma gibi konumlarda bulunan uzunlamasına planlarda, tüm örneklerin, belki Örnek-80 dışında, hepsinin biçimsel bağımsızlığından ve cephe düzenlerindeki çeşitlilikten söz etmek gerekmektedir; balkonlar, odaların çıkması (cephenin orta bölümünün olduğu gibi çıkması, cephedeki odaların art arda ileri veya geri hareketi) veya odaların gruplanarak cephe hareketine katılmaları gibi. Uzunlama plan gereği cephelerden birinin dar olması, bu grup için, dezavantaj değildir, zira odalar, geniş olan bir diğer cephede sıralanabilirler.

119Her katında tek daire bulunan apartmanlarda, şekli kareye yakın olan örneklerin sayısı, uzun olanlar kadar fazla değildir (Şekil-3.31). Ancak her bir örnek cephe düzeni ve plan şeması açısından, ahşap konak mimarisinin devamı olduklarını adeta ilan etmektedirler.

  • 21 Koridor 18. ve 19. yüzyıl ahşap konutları için tamamen yabancı bir mekân değildir, ancak konut içi (...)

120Şekil-3.32 ve 3.33, uzunlamasına ve kareye yakın formu olan tek daireli örneklerin benzer mekân kurguları ile düzenlenmiş olduğunu göstermektedir. Her iki grupta da, parsel içindeki konumu ve şekli ne olursa olsun, çoğunlukla, merdiven holünün bir veya iki kapı ile planın ortasına konumlanmış merkezi bir dağılım mekânına açıldığı izlenmektedir. Sofa olarak tanımlanabilecek bu mekân Örnek-26, 54, 71, 83 ve 29’da oldukça geniştir. Örnek-59, 50, 38 ve 25’te ise bitişik iki sofa bulunmaktadır. Ayrıca plan merdiven-sofa-oda olarak üç bölümlü düzenleme için dar ise, merdiven holü dar bir koridora açılmakta ve bu koridor devamında yine bir sofa bulmaktadır (Örnek-39, 24, 4 ve 80’de olduğu gibi). Görüldüğü gibi parselin darlığı bazen plan şemasını değiştirmekte ve sofayı arkaya yönlendirmektedir. Sofanın planda bulunmaması tamamen farklı plan kurgularıdır ve bunların oranı incelenen tek daireli tüm apartmanlarda %31,8’dir (yedi adet apartman). Bunlardan üçü 60-70 metrekareyi geçmeyecek boyutta ve mütevazı sayılabilecek örneklerdir, diğer dördü ise oldukça geniş daireli apartmanlardır ve dağılım mekânı tek koridordur. Bu koridorlu planlar geleneksel şemaya uygun olmayanlar olarak tanımlanabilmektedir.21 Sonuç olarak bu kategoride (tek daireli-uzun veya kare planlar) incelediğimiz konutlardan %41’i orta veya iç sofalı, %18,2’si ise sofanın ötelenmiş ve bir koridor ile beraber düzenlendiği planlardır. Dolayısıyla bu oranlar dikkate alındığı zaman geleneksel Osmanlı konut plan şemasının yoğunlukla bu kategoride devam ettiği sonucuna varılabilir.

Şekil 3.31

Şekil 3.31

Kareye yakın biçimli daireli apartmanların planları görülmektedir

Şekil 3.32

Şekil 3.32

Uzunlamasına planlı ve tek daireli binalar

Şekil 3.33

Şekil 3.33

Kareye yakın biçimli ve tek daireli binalar (altta)

Uzun ve kareye yakın formu ve kat planında birden fazla Daireli apartmanların iç mekân organizasyonu ilkeleri ve gruplar arası benzerlikler

121Çalışmanın başında belirtilmiş olduğu gibi, kat planıinda birden fazla dairenin bulunduğu apartmanlarda dairenin formu ile yapının formu birbirinden farklı olabiliyordu. Bu bakış açısıyla değerlendirildiğinde, apartmanın uzun cephesi farklı daireler tarafından kullanılıyorsa, bu daireler çoğunlukla kareye yakın formda olmaktadırlar (Şekil-3.34). Ayrıca binanın dar cephesi iki oda dizisi genişliğinde ise iç dağılım bu iki dizinin ortasında bulunan bir koridor ile sağlanmakta (Örnek II, 27), eğer dar cephe üç dizi odadan oluşuyor (Örnek-34., 1 ve 62) ise ortaya rastlayan dizi, sofa olarak planlanabilmektedir. Sonuçta, kat planında tek daire bulunan yapılarla birden fazla olanların benzer biçimde planlandıkları söylenebilmektedir. Bu grubun istisna durumlarını ise Örnek-79 ve 56 oluşturmaktadır. Bu iki binada da daireler arasında paylaşılan cephe dar olandır, dolayısıyla her iki daire de oldukça uzun planlara sahiptir. Merdiven holü üç dizinin ortasına rastlar ve iki uzun yan cepheye doğru daire girişlerini oluşturarak açılır. Burada, her iki dairede de, giriş holü niteliğini almış ve bir koridor yardımıyla konut içi dolaşımı sağlayan “sofa” mekânı bulunmaktadır. Sonuçta burası, evin gündelik hayatının geçtiği ve ortak alan niteliğindeki sofaya, ne mekânsal büyüklük ne konfor şartları ne de plan şemasındaki konumu açısından benzemektedir dolayısıyla daha çok giriş holü olarak kullanılmaktadır.

122Kareye yakın formu olan ve kat planında birden fazla dairesi bulunan yapılar, uzun dairelerden meydana geldiklerinde de diğer gruplara göre farklı plan kurgularına sahip değillerdir (Şekil-3.35). Ancak Örnek-23 ve 16’da ortaya rastlayan dizinin diğerlerine göre daha geniş olduğunu ve böylece ortada etrafında bir koridor vasıtasıyla ulaşımın sağlandığı bir iç avlu (iç boşluk) planlanmış olduğu görülmektedir.

Şekil 3.34

Şekil 3.34

Uzun planlı ve katta iki daire olan yapıların plan ve şemaları görülmektedir

123Kat planında iki daire bulunan yapıların dışında üç, hatta daha fazla olan apartmanlarda da plan şemaları benzer özellikler göstermektedir. Zaten bu kategoride uzun biçimli dört apartman ve biçimi tanımsız olan üç binadan başka yapı bulunmamaktadır (Şekil-3.36). Bunlardan biri, 42 numaralı, üç bağımsız girişi olan ve her girişe açılan merdiven holünden de ikişer daireye ulaşılan bir kat planı şemasına sahip Barnathan Apartmanıdır. Yapının içindeki daireler ise benzerlerinin incelendiği planlamalara sahiptirler.

Şekil 3.35

Şekil 3.35

Kareye yakın biçimde ve katta iki daireleri olan yapıların plan ve şemaları görülmektedir

124Özetlenecek olursa, apartmanların inşası sırasında biçimsel zorlukların olması veya kısaca belirli ve çoğu zaman tek defaya özgü formun içinde konut planlama, geleneksel şemalardan vazgeçilmesine sebep olmamakta ama bu şemalarda bazı değişikliklere yol açmaktadır. Bu şartlar altında, her dairenin iç mekân organizasyonu prensipleri detaylı bir şekilde incelenmeli ve kullanımlarda oluşan değişiklikler (gündelik hayatın geçtiği mekânın plan şemasındaki yer değişimi gibi) tanımlanmalıdır.

Şekil 3.36

Şekil 3.36

Uzun planı ve katta üç dairesi olan yapılar ve kendine özgü biçimli yapıların plan ve şemaları görülmektedir

125Geleneksel plan şemalarının apartman yapılarında devam ettiği söylenebileceği gibi, incelenen örnekler içinde tamamen yeni plan kurgularına sahip apartmanlar da bulunmaktadır. 45 numaralı örnek böyle bir plan kurgusuna sahiptir. Bu binada girişten tek merdiven holü ile ulaşılan üç dairenin plan şemaları geleneksel konut mimarisine tamamen yabancı gibi görünmektedir. Sonuçta binanın dört cephesine odalar dizilmekte, bunlara ulaşımı sağlayan koridor ise bu oda dizisinin hemen gerisinde bulunmaktadır, ayrıca bina planının tam ortasında da servis hacimleri, merdiven holü ve aydınlıklar planlanmıştır. Ancak bu plan kurgusunu parsel biçimlenişi, yapı adası içindeki konumu ve binanın yönlenmesi ölçütleri doğrultusunda incelendiğinde “farklı” olarak nitelendirilen plan kurgusunu anlamak hiç de zor olmamaktadır. Özetlenecek olursa bina, bulunduğu yapı adasının ucunda konumlanmış, iki cephesinden Tünel Meydanı’na, iki cephesinden ise manzaraya bakan ayrıca iki önemli sokağın kesiştiği noktada oldukça geniş bir parsel üzerinde inşa edilmiştir.

126Bu mekân kurgusuna benzer başka bir planlama (bu sefer tek defaya özgü forma sahip bir yapı olsa da plan şemasındaki benzerlik sebebiyle bu bölümde de incelenen) da, Örnek-47’de görülmektedir. Ancak bu sefer bina kendine ait bir yapı adasında bulunmakta ve kendine özgü formu, içindeki dairelerin iç mekân organizasyonlarını tanımlamaktadır. Bu arada, iki dairenin plan şemalarında merkezi dağılım mekanının bulunması, sofanın mekân içindeki dağılımı sağlayan rolünün devam ettiğini göstermekte, ancak, buranın büyüklüğü ve konfor şartlarının yetersizliği ise, bu mekânın gündelik oturma olarak kullanılamayacağını göstermektedir. Plan şemasında, binanın üç cephesi boyunca odaların dizilmesi, cephelerde odaların gruplanarak çıkmalar meydana getirmeleri, ayrıca odaların bazılarında sembolik küçük çıkmaların yer alması, yerel mimari geleneklerin yorumlanarak kurgulandığı ve mekânların olabildiği kadar dışa dönük planlandığı, dönemin yeni mekânsal anlayışının göstergeleri gibidirler.

  • 22 Örnek 68’deki yapı biçimini, bu parselin eski küçük parsellerin birleştirilmelerinden elde edildiği (...)

127Tekrar uzun formu olan yapılara dönülecek olursa, bu apartmanların önemli özelliklerinden biri cephe düzenlemeleridir. Sonuçta dar cephelerinde üç dizili etkinin devam ettiği rahatlıkla söylenebilir, uzun cephelerde ise odaların gruplanarak yine üçlü düzeni sürdürdüğü örnekler bulunmaktadır. Bu düzenlemeye örnek olarak, ortada bulunan odaların gruplanarak çıkma meydana getirdikleri, 45 ve 3 numaralı apartmanlar gösterilebilir. Buna karşılık, Örnek-68’de olduğu gibi cephenin iki yanındaki odaların gruplanarak öne çıkma yaptığı düzenlemeler de bulunmaktadır.22 Sonuçta uzunluğu ne olursa olsun bu binalarda, geleneksel cephe kurgusuna benzer yaklaşımların varlığından söz edebiliyoruz. Bununla beraber özelikle Örnek-45’de ve diğer birçok örnekte olduğu gibi, bezeme konusunda sokak cephelerine verilen onem, bu konuda bilinen bir şartname olmamasından dolayı (cephelerdeki çıkmaların yeri ve sokak kotundan yükseklikleri üzerine getirilen sınırlamalardan başka madde bulunmadığı bilinmektedir), oldukça ilginç bir bulgudur. Sonuçta, sözü geçen 45 numaralı örneğin Tünel Meydanı’na çıkışta bulunan iki sokak üzerindeki küçük çıkmaları yine bu cephelerde odaların grup halinde yaptığı çıkmalar ve bezemelerin niteliği düşünüldüğünde bu ön cephelere önem verildiği anlaşılmaktadır. Buna karşılık arka cephenin bezemelerinin olmaması salt odaların parsel eğriliğine adapte olabilmek için ardı ardına çıkmalar yapması ancak bununla beraber çok açık bir manzara imkânına sahip olması, arka ve ön cepheler arasında bir tür denge kurulmaya çalışıldığı izlemini vermektedir. Ayrıca kat planında bulunan dairelerden arkaya rastlayan daireye az da olsa sokak cephesinde de oda ayrılmış olması, diğer apartman örneklerinde de izlenen daireler arası dengeyi sağlama endişesinin bir göstergesi olarak tanımlanabilir.

Kendine özgü biçimleri olan apartmanlar

128Kareye yakın formu olan ve uzunlamasına gelişen planı olan yapılar gibi çalışmada kendine özgü, başka bir deyişle tek defaya özgü biçimleri olan apartmanlar da bulunmaktadır ve bu yapılar çoğunlukla bulundukları parselin şekline uymak zorunluluğu ile bu biçimleri aldıklarından daire planlarında da bazı önemli kısıtlamalar ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu zorluklara rağmen yorumladıkları plan şemaları ve planlarda bulunan mekânlar, her durumda dairelerde olması gereken mekânlar ve şemalar olarak nitelendirilebilir ve bu sebeple detaylı olarak incelenmeleri gerekmektedir (Şekil-3.37).

129Bu kategoride öncelikle “L” biçimindeki apartmanlar tanımlanmaktadır. Bu yapıların parsel biçimleri incelendiğinde ortak bir nedenle veya mantıkla bu biçimde oldukları söylenememektedir. “L” formunu açıklayan nedenlerden biri, inceleme alanında sıklıkla karşılaşılan, eski küçük parsellerin olabildiğince kendine özgü biçimlerde olması ve bunların bir araya gelerek yeni parsel biçimlerini oluşturması böylece bu apartmanlar için yeni büyük parselin “L” formunda olmasıdır. Çalışmanın önceki bölümlerinde Altıncı Daire Belediyesinin Galata surları içinde kalan alanlarda yaptığı kadastral düzenlemelerde eski parsel yapısının oluşturduğu dokuya fazla müdahale etmediği görülmüştü, zaten sur içinde kalan 5, 6, 9 ve 10 numaralı örneklerin parsel biçimleri bu yaklaşımı gösterir niteliktedir.

130Şekil 3.37

“L” biçiminde ve kendine özgü biçimdeki yapıların planları görülmektedir

  • 23 Rigo ismine çalışma alanında sıklıkla rastlanmaktadır. Osmanlı Bankası arşivlerinde yapılan araştır (...)

131Şekil-1.44’te Galata kulesi civarını gösteren 1872-74 tarihli Gavand haritası ve o bölgenin halihazır durumu görülmektedir. 1872-74 arasında hemen yukarıdaki sınıflamaya dahil edilen 5 ve 6 numaralı örnekler, Rigo Apartmanları,23 henüz yapılmamış durumdadır. Bu tarihte Örnek-5’in yerinde iki katlı iki ahşap yapı bulunmaktadır. Daha sonra bu iki parsel ve arkasındaki boş alan satın alınıp birleştirilerek yerlerinde beş katlı kâgir apartmanlar Örnek-5 yapılmıştır. Örnek-6 ise (Diğer Rigo Apartmanı) beş eski parsel ve eski Galata surlarının burçlarından birinin üzerinde şekillenmektedir.

132Biçimleri, eski parsellerin birleşmesi sonucu oluşan bu iki “L” formundaki apartmanda ilginç olan, her ikisinde de bu özel biçimin farklı mekân düzenlemelerini tanımlamış olmasıdır. Örnek-5’te binanın kapladığı alan diğer yapıya göre daha küçüktür ve “L” formunu oluşturan kollar dairenin iki bölümlü planlaması ile çözülmüştür. Buna karşılık daha geniş bir alanı kaplayan Örnek-6’da ise farklı kollarda iki ayrı daire tasarlanmıştır. Yan binalar ile bitişiklik durumu ve manzaradan yararlanabilme imkânı açısından Örnek-6 daha avantajlı gibi görünmektedir, ancak, iç mekân organizasyonu açısından Örnek-5 daha serbest planlanmış ve Osmanlı yaşayış biçimine daha uygun bir plan şeması geliştirmiş durumdadır. Sonuçta, bu yapıda planın orta bölümündeki ortak alan olarak kullanıldığı anlaşılan mekân, iki bölümlü yaşayış biçimine (harem-selam veya gündelik-konuk) oldukça iyi hizmet etmektedir.

  • 24 Burada tekrar altının çizilmesi gereken konu, her ne kadar Örnek-5’te planın merkezinde “sofa” olar (...)

133Bunun dışında, Örnek-5’te birbirine bağlı oda gruplarından oluşan iki farklı bölüm planlanmış olması aynı dairede ailenin farklı nüvelerine alt bölümlerin tasarlanmış olabileceğini de düşündürmektedir. Ayrıca kat planında tek daire bulunması, bu apartman, daha muhafazakâr olan aile konutlarına yakınlaştırmaktadır. Bu örnek aslında, paradoksal bir biçimde, parsel formunun tanımladığı her türlü olumsuz koşullara rağmen, parselde hiçbir boşluk bırakmadan (avlu, bahçe) tek defaya özgü biçimde, topografik şartlara ve dönemin yeni konut mimarisi prensiplerine uyan bina planlamasının, nasıl Osmanlı yaşam biçiminin yansıdığı geleneksel konutun, bölümlerden oluşan mekân kurgusuna ve diğer konut içi kullanımlara uyum sağladığını göstermektedir. Bu yapı, 19. yüzyılın sonlarına doğru yeni yapılan apartmanlarda geleneksel mekân kullanımları ve yaşayış biçimlerinin devam ettiğini gösterdiği gibi, bu yapıları planlayanların (mimarlar veya kalfalar) dönemin konut konusundaki yeni gereksinim ve isteklerini, yapının bulunduğu arazinin her türlü özelliğini, eski yaşam pratiklerini24 ve yerel mimari anlayışını adapte edebilmedeki becerilerini ortaya koyduğu için, çalışma alanı içinde önemli bir örneği oluşturmaktadır.

134Buna karşılık, Örnek-6’da dairelerin iç mekân planlamasında hiçbir kendine özgülük bulunmamaktadır. Sonuçta bu dairelerden biri binanın hem manzara imkânı olan hem de sokak cephesi olan bir kenarına yönlenmiş kareye yakın formu olan bir konuttur. Bu ön cephede bulunan ve birbirleri ile bağlantısı olan üç oda, yan yana dizilerek ortada bulunan odanın çıkma yapmasıyla alışılagelmiş cephe düzenini sürdürmekte ve böylece üç dizili cephe düzenlemesi ile geleneksel şemaya uyum sağlamaktadır. Ancak, ön cephede bulunan üç odanın evin diğer bölümleriyle bağlantısı bu planın anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Zira, dairenin giriş mekânına iki kapı açılması planlamada iki bölümlü bir düzenleme olduğunu düşündürmekte ama bu, birden fazla odanın gruplanması ile oluşan farklı iki bölüm her fırsatta birbirlerine bağlanmaktadırlar. Yani burada birbirlerine ortak mekân vasıtasıyla bağlanan iki bölümden söz edilememekte, çünkü plandaki her oda ayrıca yanındaki oda ile kapılar vasıtasıyla bağlantı kurmaktadır. Burada maalesef dairenin ilk kullanım planlamasına ulaşamamış olması ve her konutun farklı kullanımlara cevap verecek nitelikte değiştirilmiş olabileceği düşünülürse, bu dairenin plan şeması ve iç mekân kullanımları konusunda bir sonuca varmamak daha sağlıklı olacaktır.

135Örnek-6’nın diğer dairesinin plan şeması ise uzun bir koridor ve iki grup odadan (her grubu oluşturan odalar iç kapılar vasıtasıyla birbirleri ile bağlantılıdırlar) oluşmaktadır. Bu dairenin de giriş mekânında iki kapı bulunması konutun iki bölümlü plan şemasına uygun olarak düzenlendiği izlenimini vermektedir.

  • 25 Burada her oda için ayrı kullanımların tanımlanabildiği görülmektedir oysa incelenen bazı binalarda (...)

136Bu kategorideki diğer apartmanlar 48, 9 ve 10 numaralı örnekler birbirine benzer planlamaya sahiptirler. Bu apartmanların hepsi de “L” biçiminde, üç kenarlarından bitişik düzende planlanmış ve kat planı uzunlamasına bölünerek iki uzun daireye ayrılmış yapılardır. Apartmanların bu karmaşık biçimleri kullanışsız ve zor tanımlanabilen mekânlar yaratmıştır. Buna rağmen her üç binada da planlar ön ve arka olarak ayrılmaya çalışılmış gibi görünmektedir. Sonuçta, merdiven holü ve dairelere giriş mekânları planın merkezinde düşünülmüştür, bu da dolayısıyla, daireyi ön ve arka olarak iki bölüme ayırmaktadır. Bu ayrım ön cepheye bakan daha itibarlı odalar ile gündelik hayatın geçtiği arka bölüm arasındadır. Ancak 48’de farklı bir ayrımdan söz edilebilir gibi de görünmektedir. Bu farklı yaklaşıma göre ön cepheye bakan odalar daha çok salon-gündelik oturma, yemek odası-çalışma odası gibi kullanılacak mekânlar, arka bölümdekiler ise yatak odaları olarak planlanmış gibi durmaktadır.25

137Odaların fonksiyonlarının tanımlı hale gelmesi (oturma odası, yemek odası gibi) Osmanlı konutu mekân kurgusunda o dönem için çok da yeni sayılacak uygulamalar değildir. Bu kullanımların bina şekillerinin yol açtığı bir tür yeni mekânsal yaklaşım olduğunu düşünmek mantıklı olmayacaktır. Bu yeni düzenlemelerde, büyük olasılıkla İstanbul’da sayıları hiçte az olmayan ve 19. yüzyıl sonlarında gittikçe artan Avrupa’da eğitim görmüş yabancı ve Osmanlı mimar ve kalfaların etkileriyle ortaya çıkan batı mimarisi konut pratiklerinin etkisi olduğu söylenmelidir. Zaten Galata’da incelenen alanda bulunan tamamen yeni plan şemaları ancak bu şekilde açıklanabilmektedir.

138Kabul mekânları ile yatak odaları arasında ortaya çıkan bir bölünmenin varlığından söz edilebilen örnekler (ki bunlar geleneksel plan şemalarına yabancıdır) incelenmiş olmasına rağmen (Örnek-9, 10, 48, 31), çalışma alanında Osmanlı kültürü ve adetleri ile her apartmanın bulunduğu yerin verileri, biçimlerinin özellikleri ve dönemin yeni istek ve gereksinimleri arasında bir tür uyum veya yorumun olduğu görülmektedir. Daha önce, apartmanlarda manzaraya verilen önemin incelendiği bölümde sözü geçen Urbach Apartmanı (Örnek-10) bu konuda önemli bir örnektir. Bir bölümü eski Galata surları üzerindeki bir burca oturan bu yapı, belli bir yükseklikten sonra arka cephesinden bu burcun konumu vasıtasıyla manzara görmektedir. Uzunlamasına iki daireden oluşan kat planında arkadaki odaların (manzara cephesi) öndeki (sokak cephesi) odalara benzer büyüklükte olması planlamada kış-yaz kullanımı gibi bir ayrımın yapılmış olabileceğini düşündürmekteydi. Dolayısıyla burada kış ve yaz mevsimlerinin farklı iklimsel verilerine uygun düşen bir kullanım değişikliği olması oldukça mümkün görünmektedir, bu da geleneksel yaşam biçimlerinin bu yeni konut yapılarında almış olduğu yeni yüzü göstermekte gibidir.

139Bu bölümde yapılan araştırmalar, konutlarda kabul bölümleri ile gündelik mekânların birbirinden ayrıldığı bölünmeler, oda gruplanmaları gibi plan düzenlemeleri, 19. yüzyıl ahşap ve kâgir konutların plan şemalarının kullanılıyor olması gibi veriler geleneksel yaşayış biçimleri ile apartmanların formları arasında bazı şartlar altında belli ilişkiler olduğunu göstermektedir. Başka bir deyişle, büyük olasılıkla, kalfa veya mimarlar bu yeni konutları yaparlarken çoğu zaman, topografik verilerde olduğu gibi, binanın parsel şeklini de düşünerek, geleneksel mekân kurgularını ve yaşama biçimlerini yeni şartlara uydurmaya çalışıyorlardı.

140Bu arada parsel şekilleri herhangi bir geleneksel plan şemasına uyum sağlayabiliyor veya bunu zorlaştırabiliyordu, bu da doğal olarak, geleneksel şemaların değişime uğramasıyla sonuçlanıyordu. Ancak binanın şeklinin doğrudan yeni bir plan şeması ürettiği örneklerin sayısı oldukça azdır.

141Sonuçta iki yan cephesi bitişik ve uzunlamasına gelişen planlarda daireye girişin planın orta bölümünde tasarlanması doğal olarak ön ve arka gibi biçimlenen ve çoğunlukla kabul salonu ve diğer odalar olarak tanımlanabilecek bir ayrıma sebep olmaktadır. Bu plan kurgusuna bilinen 18 ve 19. yüzyıl geleneksel ahşap konutlarında rastlanmamaktadır. Bu düzenleme ancak, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren inşa edilen sıra evlerde ve belki bazı yoksul ahşap evlerde (dar olan planda önde bir başoda arkada ise diğer oda aralarında merdiven nüvesi ve “sofa” olarak tanımlanabilecek küçük bir mekân bulunan kat planları) görülebilen bir plan şeması olabilir. Sözü geçen bu düzenlemelerin dışında, dairelerdeki bu bölünme tamamen yeni bir mekân kurgusu olarak tanımlanabilir, ancak bilinmektedir ki, bu kurgu batıda sıklıkla görülen bir düzenlemedir. Evin misafirlerinin kabul edildiği salon mekânının yatak odalarından ayrılması, bütünüyle batının konut mimarisi geleneğinden alınıp, Galata’da bazı parsel şekillerine uyum sağlayarak binalara adapte edilmiş bir plan düzenlemesidir. Unutmamak gerekiyor ki, modernleşme sürecindeki Osmanlı toplumu açısından, batıdaki yaşam biçimi, modern yaşam şekli olarak model alınmaktadır. Dolayısıyla ancak bu yaklaşım, yeni plan düzenlemelerinin başka bir deyişle yeni yaşam biçimlerinin toplum tarafından kabul görmesini açıklayabilmektedir.

142Uzun biçimli apartmanlarda karşılaşılan bir plan şeması olan odaların yan yana dizilimi ve tek bir koridorun bu odalar arasındaki ilişkiyi sağladığı plan çözümlerinin yorumlanması ise, daha derin bir araştırma konusudur.

143Ayrıca bina kalınlığının üç diziden fazla olduğu durumlarda binanın ortasında kalan alanın genişleyerek, ortada kügük avluların planlanması da yeni bir yaklaşım gibi görünmektedir. Hatta bu durum bazen (Örnek-45, 65, 23, 44) binanın ortasında tüm dairelere hizmet veren bir servis bloğunun planlanmasına dahi neden olmaktadır.

144Karmaşık biçimli apartmanlarda ise çoğunlukla özel ve tek defaya özgü düzenlemelere rastlanmaktadır. Bu çözümlerde çoğunlukla binaların bu ilginç biçimlerine uyum sağlanmasına çalışılan geleneksel yaşam biçiminin yansıdığı şemalara başvurulur.

145İncelenen apartman örneklerinin içinde az sayıdaki yapıda biçimin doğrudan yeni bir plan şeması tanımlayabildiğini ancak çoğunda, binaların biçimlerinin, tek başlarına bir veri olarak yeni plan şemaları üretmemiş olduğu söylenebilir. Ayrıca benzer biçimlerde belirgin olarak aynı plan şemalarının bulunduğu ve bunların çoğunun geleneksel kullanımlardan kaynaklandığı söylenebilir. Bu bilgilerin bir sonuç olarak belirlenmesinden sonra, şimdi de, bu apartman daireleri içinde geçen yaşam biçimleri konusu daha detaylı olarak incelenecektir.

Notes

1 Stefan Yerasimos, 16. yüzyıl İstanbul konutu başlıklı yayınlanmamış çalışmasında Osmanlı konutunun çok araştırılmamış bir alanı konusunda bizlere bilgi vermektedir. Yazar, 16. yüzyıl vakıf arşivlerine dayanarak yapmış olduğu çalışmasında, bekâr hanlarının ilk örnekleri olabilecek bir tür kolektif konut tanımlamasına rastladığını belirtmektedir. Aynı vakıfların incelenmesinde genel olarak 18. ve 19. yüzyıl konut tiplerinden oldukça farklı konut tanımlamaları ortaya çıkarılmştır. Sonuç olarak S. Yerasimos oluşturduğu tipolojiye, kolektif konutları da almaktadır. Bu kolektif konutlar çoğunlukla Yahudi cemaatine ait Yehudhâne veya hazaka’lardır.

2 Apartman tipi konutlar, Galata ve Pera’dan sonra, Kurtuluş (Tatavla), Şişli, Elmadağ, Maçka, Nişantaşı, Cihangir, tarihi yarımadada; Aksaray, Balat, Anadolu tarafında ise Kadıköy ve Moda’da oldukça fazla sayıda inşa edileceklerdir.

3 Tipoloji çalışması üzerine kaynaklar: Panerai P., Castex J., Depaule J-C., (1997), Formes urbaines de l’ilôt à la barre, Éditions Parenthèses, Marseille. Castex J., Panerai P., “Notes sur structure de l’espace urbain,” Architecture d’Aujourd’hui, No: 153 Décembre 1970-Janvier 1971, sayfa 30-33. Panerai P., Depaule J-C, Demorgon M. le, Vegrenche M., (1989), Élements d’analyse urbain, Paris, éd. du Moniteur,. Quatremère De Quincy A. C. (1755-1849): Dictionnaire de l’Architecture,. Rossi A., (1981), L’Architecture de la Ville, Tra. par Françoise Brun, Paris, L’Équerre,.

4 O dönemde kat mülkiyeti yoktu ve tüm bina tek şahsa aitti.

5 Apartmanlarda oturanların isimleri ve hatta meslekleri konusunda bilgi edinmek için ticaret yıllıkları (Annuaire Oriental du Commerce) ve Osmanlı Bankası arşivlerleri önemli kaynaklardır. Ayrıca, vergi kayıtlarında yapılacak daha detaylı bir inceleme bu dairelerde oturanların ve sahiplerinin sosyal kimlikleri konusunda daha doğru bilgiler de verebilmektedir.

6 Kentsel morfoloji ve mimari analiz üzerine oldukça fazla sayıdaki kaynaktan, bu çalışmada faydalanılanlar: Boudon Françoise, “Tissu urbain et architecture : l’Analyse parcellaire comme base de l’histoire architecturale,” Annales-Économies, Sociétés, Civilisations, No: 4, Juillet-Août 1975, sayfa 773-817. DOI: 10.3406/ahess.1975.293645. Croizé Jean-Claude, Frey Jean-Piere, Pinon Pierre, Recherche sur la typologie et les types architecturaux. Actes de la Table ronde Internationale, Paris, L’Harmattan, 1991. Merlın Pierre, Morphologie urbaine et parcellaire, Paris, P.U.V St. Denis, 1988. Pinon Pierre, Micheloni Pierre, “Parcellaire foncier et architecture urbain,” Metropolis, C. 3, No: 32, 1978.

7 Mekân kuruluşları üzerinde durulacak bölümde “sofa-salon, sofa-antre” ve benzeri tanım daha detaylı olarak açıklanacaktır. Ancak çalışmanın bu aşamasında her iki mekânın da bazı özelliklerini alarak kendine özgü bir sentez oluşturan mekânlardan söz edildiğini belirtmek gerekiyor.

8 Bir cephesi bitişik olan apartman planlarında birden fazla daire bulunduğu durumlarda doğal olarak bu dairelerin birden fazla cepheleri bitişik oluyor, ancak biz bu durumda dairelerin değil binanın bitişiklik durumunu temel kabul ediyoruz.

9 Mimar Kemalettin tarafından planlanan yangınzedeler için Laleli’de 1918 ile 1922 tarihleri arasında yapılan Hârikzadegân Apartmanları, tamamıyla farklı bir plan şemasına sahip olsa dahi en azından çok sayıda kiralık konutu bir araya topladığı için benzer bir örnek olarak kabul edilebilir. Ayrıca Tünel meydanına bağlanan Tünel Apartmanı ve Dolapdere Talimhane arasında bulunan yine avlulu plan şemasına sahip olan Arif Paşa Apartmanı bu tipte konutlara örnek olabilirler.

10 Burada sözü edilen yapılar 19. yüzyılın ikinci yarısında apartmanlar gibi yeni bir konut tipi olan sıra evler ve yine bu tarihlerde yangın bölgelerinde yeni yapılan ve çoğu sokağa yönlenmiş bitişik nizam kâgir konutlardır.

11 Bu sokakların adları 1905 Goad haritalarında olduğu gibi kullanılmıştır. Halihazırda Yazidji, Serdar-ı Ekrem Sokak, Chimchir Çıkmazı ise Şimşir Sokak’tır.

12 Burada yine Goad planlarını referans olarak kullanılmakta, zira halihazırda bu çıkmaz yolların bazıları bina sahipleri tarafından değiştirilmiş durumdadır.

13 Tekrar altını çizmek gerekirse, Galata’nın kıyıya yakın bölgelerinde ve bazı eski yokuşlarında bitişik nizamın 19. yüzyıl için bir yenilik olduğu söylenemez.

14 Ebniye Nizamnamelerinde, cephe genişliğinin üçte birine kadar çıkma yapma izni verilmektedir. Ayrıca bu şartnamelerde bitişik komşu binanın çıkmasından itibaren bırakılması gereken boşluk 3 arşın (2,28 m.), komşu binanın sınırından itibaren ise 2 arşın (1,52 m.) olarak belirlenmiştir. (1864 Yılı Ebniye Nizamnamesi – Madde 16)

15 Osmanlı konut mimarisi geleneği üzerine yapılan birçok çalışma çıkma yapan mekânın cephenin orta bölümünde tasarlanması, cephede simetrik düzenleme, planlamada eksensellik gibi kavramları derinlemesine araştırmaktadır. Çalışma alanı içinde karşılaşılan yapıların sokağa yönlenen çıkmaları, dönemin şartnameleri ile belirlenmiş ve İstanbul’un diğer mahallelerinde de görülebilen, tipik 19. yüzyıl ikinci yarısına ait bitişik nizam konutlarında bulunan çıkmadır.

16 Bu mekânın başoda veya salon olarak kullanıldığını tam giriş kapısının karşısında olduğundan ve diğer oda kapılarına göre daha geniş bir giriş kapısı olduğundan anlaşılmaktadır.

17 İslam düşünce sisteminin iki farkı konut arasındaki veya bir konut ile toplumsal mekân arasındaki sınır kavramına getirdiği yorum yapı adası kavramı olmadan kıvrımlı yollar ve çıkmaz sokaklar arasında gelişen organik bir kent dokusu meydana getirmektedir. Bu anlayışın İstanbul’daki etkisi ise birbirine benzemeyen ve çoğu zaman tek defaya özgü, tanımlı geometriler oluşturmayan biçimlerden meydana gelen organik bir şehir dokusu olmuştur. Bununla beraber Galata’nın özellikle ticaret işlevinin yoğun olduğu kıyı bölümlerinde ızgara sistem ulaşım ağının ve bitişik düzen taş ve kâgir yapıların varlığının unutulmaması gerekmektedir.

18 Bu serbest planlama anlayışı daha çok 18 ve 19. yüzyıl ahşap yapıları için geçerliği olan, önceden tanımlanan ölçü veya biçim sınırı olmaksızın tamamen mekânsal ilişkiler, kullanımlar ve malzeme olanakları temeline dayanmaktadır. Bu anlayışa göre 18. ve 19 yüzyıllarda İstanbul’da orta sofa veya iç sofanın bulunduğu plan şemalarında çıkmalar ile binanın cephesinde eyvanlar oluşturarak birçok farklı yine açınımın sağlandığı ve böylece tek defaya özgü birçok farklı biçimde ancak aynı mekânsal kurgu geleneğinde konut inşa edildiği bilinmektedir.

19 Alanları, konumları, bazı kullanım ilkeleri ve yönlenme kriterleri açısından incelenen apartmanların geleneksel Osmanlı ahşap konaklarına yakın olarak değerlendirildiği çalışmanın bu aşamasında, eğer parsel şekilleri, plan şemalarının oluşturulması ve iç mekân organizasyonu ilkelerini tanımlar nitelikte olursa bu yakınlığın tartışılır olduğu ortaya çıkacaktır.

20 “Küçük çıkmalar” olarak tanımlanan ve çoğu zaman cephenin 1/3’i oranında olan mekânlar Galata’nın eski mimari dokusunda da olan “cumba” ile karıştırlmamalıdır. Zira bu cumbalar çoğu zaman asıl binadan farklı yapı malzemesi ve tekniği ile ayrıca geniş bir cephede olsa bile küçük boyutlarda yapılmaktadırlar.

21 Koridor 18. ve 19. yüzyıl ahşap konutları için tamamen yabancı bir mekân değildir, ancak konut içi dolaşım alanı olarak karşılaşılan tek mekânın koridor olması, geleneksel olarak tanımlanan mekân kurgusuna yabancı bir olgudur.

22 Örnek 68’deki yapı biçimini, bu parselin eski küçük parsellerin birleştirilmelerinden elde edildiği şeklinde açıklamak da mümkün görünmektedir.

23 Rigo ismine çalışma alanında sıklıkla rastlanmaktadır. Osmanlı Bankası arşivlerinde yapılan araştırmada bulunan Rigo soyadlı ailelere dayanarak, bu ailenin Rum asıllı bir aile olduğu sonucuna varılmaktadır. Ayrıca en azından çalışma alanındaki Rigo isimli apartmanların çokluğundan bu ailenin oldukça zengin olduğu ve bu apartmanları gelir getirme amaçlı yaptığı da söylenebilir.

24 Burada tekrar altının çizilmesi gereken konu, her ne kadar Örnek-5’te planın merkezinde “sofa” olarak tanımlanabilecek bir mekân olması ve planın iki bölümlü geleneksel şemaya uygunluğu söz konusu olsa da bu mekânlar az ışık almakta ve havasızdır. Oysa geleneksel konutlarda bu konfor şartlarına önem verilirdi.

25 Burada her oda için ayrı kullanımların tanımlanabildiği görülmektedir oysa incelenen bazı binalarda odaların (başoda-salon ve sofa kullanımları dışında) kullanımlarını tanımlayabilmek mümkün olmamaktadır.

Table des illustrations

Titre Şekil 3.1
Légende Üstte Galata ve çalişma alanı Ostoya planı verilerine göre 1858-60. Altta aynı alan Goad planı 1905 verilerine göre görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-1.png
Fichier image/png, 434k
Titre Şekil 3.2
Légende Bir cephenin bitişik olması durumu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-2.png
Fichier image/png, 128k
Titre Şekil 3.3
Légende Tek kenarın bitişik olması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-3.png
Fichier image/png, 61k
Titre Şekil 3.4
Légende Karşılıklı iki cephenin bitişik olması durumu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-4.png
Fichier image/png, 142k
Titre Şekil 3.8
Légende Köşe binalar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-5.png
Fichier image/png, 45k
Titre Şekil 3.6
Légende Parselin köşe konumda olması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-6.png
Fichier image/png, 119k
Titre Şekil 3.7
Légende Köşe konumda olan örnekler
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-7.png
Fichier image/png, 376k
Titre Şekil 3.9
Légende Üç cephenin bitişik olması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-8.png
Fichier image/png, 134k
Titre Şekil 3.10
Légende Üç kenarı bitişik olması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-9.png
Fichier image/png, 68k
Titre Şekil 3.11
Légende Apartman örneklerinin topografya, manzara ve sokak bağlantısı açısından sınıflandırılması görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-10.png
Fichier image/png, 147k
Titre Şekil 3.12
Légende Manzara cephesi ile giriş cephesi aynı olan örnekler
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-11.png
Fichier image/png, 335k
Titre Şekil 3.13
Légende Apartman örneklerinin çıkmalarından görünüş
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-12.png
Fichier image/png, 452k
Titre Şekil 3.14
Légende Apartmanların manzaraya dönen çıkmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-13.png
Fichier image/png, 486k
Légende Kapali arka cephelerin belirli bir kattan sonra manzara imkânına sabip olduğu örnekler
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-14.png
Fichier image/png, 96k
Titre Şekil 3.16
Légende Sokak kesitleri
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-15.png
Fichier image/png, 396k
Titre Şekil 3.17
Légende Sokak kesitleri krokisi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-16.png
Fichier image/png, 116k
Titre Şekil 3.18
Légende Serdar-ı Ekrem sokaktan alınan üç ayrı kesit görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-17.png
Fichier image/png, 113k
Titre Şekil 3.19
Légende 1905 yılında Serdar-ı Ekrem sokakta manzarasız ve arka cepheleri kapalı yapıların üçüncü bir cephe kazanmak için oluşturdukları çıkmazlar görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-18.png
Fichier image/png, 479k
Titre Şekil 3.20a
Légende Şahkulu sokakta yapılan parsel düzenlemesi görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-19.png
Fichier image/png, 693k
Titre Şekil 3.20b
Légende Şahkulu sokakta yapılan parsel düzenlemesi görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-20.png
Fichier image/png, 102k
Titre Şekil 3.21
Légende Şimşir, Büyuk Hendek, Küçük Hendek ve Cerrahpaşa sokakları arasındaki kesitler görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-21.png
Fichier image/png, 94k
Titre Şekil 3.22
Légende Bölge apartman planları eklenmiş haliyle görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-22.png
Fichier image/png, 179k
Titre Şekil 3.23
Légende 1905 planında Küçük ve Büyük Hendek sokaklar ve Şimşir sokak arası yapılaşma görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-23.png
Fichier image/png, 330k
Titre Şekil 3.24
Légende Bayezid Kulesi’nden çekilen fotoğrafta kule ve çevresi
Crédits Semavi Eyice, Galata ve Kulesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-24.png
Fichier image/png, 792k
Titre Şekil 3.25
Légende Çalışma alanında bulunan manzarasız yapılar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-25.png
Fichier image/png, 132k
Titre Şekil 3.26
Légende Sokak cephesinde manzarası olan yapılar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-26.png
Fichier image/png, 176k
Titre Şekil 3.27
Légende Çalışma alanı içinde hem sokağa hem de manzaraya yönlenmiş yapılar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-27.png
Fichier image/png, 104k
Titre Şekil 3.28a
Légende Braunstein Apartmanı fotoğraf ve planı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-28.png
Fichier image/png, 272k
Titre Şekil 3.29
Légende Örnek 10 Urbach Apartmanı (solda) ve örnek 56 Friedman Apartmanı planları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-29.png
Fichier image/png, 115k
Titre Şekil 3.30
Légende Uzun planlı apartmanlar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-30.png
Fichier image/png, 158k
Titre Şekil 3.31
Légende Kareye yakın biçimli daireli apartmanların planları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-31.png
Fichier image/png, 106k
Titre Şekil 3.32
Légende Uzunlamasına planlı ve tek daireli binalar
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-32.png
Fichier image/png, 74k
Titre Şekil 3.33
Légende Kareye yakın biçimli ve tek daireli binalar (altta)
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-33.png
Fichier image/png, 57k
Titre Şekil 3.34
Légende Uzun planlı ve katta iki daire olan yapıların plan ve şemaları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-34.png
Fichier image/png, 111k
Titre Şekil 3.35
Légende Kareye yakın biçimde ve katta iki daireleri olan yapıların plan ve şemaları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-35.png
Fichier image/png, 131k
Titre Şekil 3.36
Légende Uzun planı ve katta üç dairesi olan yapılar ve kendine özgü biçimli yapıların plan ve şemaları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-36.png
Fichier image/png, 138k
Légende “L” biçiminde ve kendine özgü biçimdeki yapıların planları görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1586/img-37.png
Fichier image/png, 106k

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search