Versione classicaVersione mobile

Apartman

 | 
Ayşe Derin Öncel

Birinci Bölüm

Kent mekânlarında yaşanan Değişim

Testo integrale

  • 1 1885 yılında yapılan nüfus sayımına göre, Pera, Galata ve çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu Tophane (...)

1Osmanlı İmparatorluğu’nda, 19. yüzyılda gerçekleşen modernleşme sürecinden etkilenen en önemli şehirlerden biri İstanbul’dur. Bu yüzyılda kentin sosyal ve ekonomik yapısında ve fıziki çevresinde yaşanan ilginç dönüşümler kadar, nüfus yapısında da değişimler yaşanmıştır.1 Kendine özgü mekânsal özellikleri ve birbirinden farklı nüfus gruplarının oluşturduğu Galata, bu değişim sürecinin yansıdığı önemli bölgelerden biridir. Şekil-1.1’de Stolpe tarafından 1880’de yapılan ve nüfus gruplarının dağılımını gösteren haritada, Beyoğlu bölgesinde Müslümanlar ile Hıristiyanların yoğunlukla bulunduğu bölgeler görülmektedir.

2Bizans döneminde Ceneviz ticaret kolonisi olan Galata’nın nüfus yapısının önemli bir bölümünü, yıllardan beri ticaret amacıyla batıdan gelen tüccarlar oluşturmaktadır. Fetihten sonra Müslüman Osmanlılarla beraber gayrimüslim Osmanlıların da bölgede mahalleleri olduğu ve bu nüfus yoğunluğunun oranlarının dönemsel olarak bazı değişimler geçirdiği söylenebilir. Tanzimat döneminde ise daha fazla haklara sahip olan yabancı ve gayrimüslim Osmanlı nüfusunun bulunduğu bölge genişlemektedir. Buna paralel olarak, 19. yüzyılın sonlarına doğru, Galata surları içinde kalan sıkışık kent dokusu ve bölgenin mimari karakteri yerini daha modern bir kent görünümüne bırakmaktadır.

  • 2 Modernleşme süreci içinde Osmanlı yöneticilerinin merkezi yönetimi güçlendirme konusundaki çabaları (...)

3Temelleri Osmanlının Batı kültürünü tanımaya başladığı 18. yüzyıla dayanan, ancak birçok konuyu ele alıp çözümler üretebilecek ve bunları uygulayabilecek yeni kurumların oluşturulabildiği 19. yüzyıl modernleşme süreci içinde, idari sistemin yeniden düzenlenmesi ve kontrolü sağlanmış, kentsel ve mimari mekânlarda önemli çalışmalar bu koşullar altında yapılabilmiştir.2

Tanzimat Dönemi Kent Reformları

  • 3 19. yüzyıl kent reformları ve özel mülkiyet sorunları (mülkiyet hakkının düzenlenmesi ve genişletil (...)
  • 4 1858 yılında yürürlüğe giren mülkiyet kanunundaki şartnameler kent çevresindeki devlet arazilerinin (...)

4Kent mekânlarının dönüşümünün gerçekleşmesinde etkili olan reformların bir bölümünü, özel mülkiyet konusunda getirilen yenilikler oluşturmaktadır.3 Bu konudaki düzenlemeler ile kent toprağının statüsü kapsamlı bir şekilde değişmekte ve özel mülkiyete geçiş sağlanmaya çalışılmaktadır.4

Şekil-1.1

Şekil-1.1

Stolpe tarafından 1880’de yapılan ve nüfus gruplarının dağılımını gösteren harita (ayrıntı)

BNF Harita Arşivi

51858 yılındaki şartnameler ve 1867 yılında ilan edilen bir başka seri kanunla yabancılara da mülkiyet hakkı tanınmakta, ayrıca Osmanlı vatandaşlarına, ait olduğu din veya sosyal statüye bakılmaksızın her türlü mülkiyet hakkı eşit olarak verilmektedir. Bu düzenlemeler öncesinde gayrimüslim Osmanlıların mülk edinme ve satışlarında bazı kısıtlamalar söz konusudur. Mülkiyet haklarının genişletilmesi, gelişmekte olan ticaret ve iş hacmiyle birleşince, nüfusun artışı da göz önüne alındığında, kentte arazi ve gayrimenkul spekülasyonunu ortaya çıkarmıştır. Böylelikle kökenlerine ve dinine bakılmaksızın her kişi, maddi olanakları olduğu sürece, konut (tek aile konutu veya apartman) veya ticari bina (han, depo, dükkân, atölye, otel, vb...) yaptırma ve işletme hakkına sahip olmaktadır. Bu durum doğal olarak kente yeni bir bakış açısı getirmektedir.

6Diğer taraftan, özel mülkiyet üzerinde doğrudan bir etkisi olmamasına rağmen, Tanzimat döneminden bile önce başlanan vakıf sistemindeki düzenlemeler (14 Ekim 1826 Vakıflar ile ilgili bakanlığın kurulması), kent reformlarının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.

  • 5 Necdet Sakaoğlu çalışmasında bu düzenlemeler öncesinde vakıf malı olan eskimiş bir evi onarmanın, y (...)

7Bu düzenlemeleri yapma ihtiyacı, büyük olasılıkla, sistemin işleyişindeki bazı zorluklar ve aile vakıflarına ait mülklerin dışındaki taşınmazlardan elde edilen gelirin önemli bir tutar oluşturmasıyla açıklanabilir. Ancak, yüzyıl başında sistemin merkezileştirilmesi amacını taşıyan bir girişimle Vakıflar (aile vakıfları hariç) ile ilgili tüm işleri düzenlemeyi ve hem kent hem de mimari mirası iyileştirmeyi amaçlayan bir bakanlık kurulması gerçek bir reform sayılsa da,5 uygulamalar konusundaki karmaşıklık kent mekânlarındaki yeni operasyonlar için olduğu kadar konut yapımı veya bakımı konusunda da bazı sakıncalar oluşturmaktadır.

  • 6 Tanzimat döneminin önemli politik simalarından Mustafa Reşid Paşa, kent mekânlarında yapılan yeni d (...)

8Toprak mülkiyeti konusunda Galata’nın, vakıf mülkünün (aile veya değil) çoğunluğu oluşturduğu İstanbul’un diğer yerleşim bölgelerinden farkı bulunmamaktadır. Dolayısıyla, yapılan tüm yol çalışmalarında (yol genişletme, yeni yol güzergâhları açılması veya mevcut yolların ilerletilmesi gibi) ve kadastral düzenlemelerde, diğer İstanbul mahallelerinde olduğu gibi vakıf sisteminin yarattığı tüm zorluklarla karşılaşılmış olduğu düşünülebilir. Başka bir deyişle, kent ölçeğindeki çalışmalar sırasında vakfa ait olan bir araziden veya binadan feragat etmek doğrudan bakanlık bütçesinde zarara karşılık gelmektedir.6

  • 7 Çalışmanın daha ilerdeki aşamalarında Galata ve Pera’da Altıncı Daire Belediyesi çalışmalarında gör (...)
  • 8 Bu konuda daha detaylı bilgi için bakınız, Pinon P., (1990), “Les lotissements d’Istanbul: tracés, (...)

9Galata ve Pera’da kent ölçeğinde yapılan yeni düzenlemeler (yeni yollar, yol genişletme ve kadastral çalışmalar), bağımsız bütçesi ve özel statüsü olan ve böylelikle, kurulduğu 1858 yılı ile ayrıcalıklı konumunun sona erdiği 1876 yılları arasında çalışmalarını sürdüren, batılı anlamda ilk belediye kuruluşu, Altıncı Daire Belediyesi tarafından yapılmaktadır.7 Bu kurum, ayrıcalıklı durumuna ve 11 Mart 1856 yılında çıkarılan arazi istimlak kanununa rağmen, yaptığı çoğu çalışmada, mülk ve arazi sahiplerinin itirazlarıyla karşılaşmıştır. Kent ölçeğinde yapılan yeni düzenleme ve çalışmalarda, yüklenici kurum kim olursa olsun, mülkiyetle ilgili birçok sorun ile karşı karşıya gelinmekte (eski kent ve mimari dokuya ait, idari veya biçimsel) ve çoğu zaman bu sorunlar bütünsel olarak değil, özel çözümler üreterek sonuca vardırılmaktadır.8

10Kent reformları kapsamı içinde oluşturulan yeni kurumlar, birçok idari soruna rağmen şehir mekânlarının iyileştirilmesi konusunun planlanması, bu amaçla yapım şartlarını düzenleyen kurallar ve kanunlar hazırlanması aşamasında önemli roller yüklenmektedirler. Böylece bu yeni kurumlar, üstlendikleri yeni düzenlemeler ile Galata gibi hızla değerlenen bir bölgede, kentsel doku ve mimari görünümün değişiminde söz sahibi olmuşlardır.

  • 9 Ergin O. N., (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür İşleri Daire (...)

11Bütün yeni kurumlar ve düzenlemeler kent mekânlarının iyileştirilmesi bilincinin yarattığı sonuçlardır ve bunun arkasında da, eski kent ve mimari dokunun neden olduğu birçok sorun bulunmaktadır. Kent ölçeğinde kurumsal reformların ele alınmasının nedenlerinden bir diğerini ise Ergin (1995), Kırım Savaşından sonra İstanbul’a yerleşen ve düzenli bir kent hizmeti bekleyen yabancıların isteklerinin oluşturduğunu söylemektedir.9

121855 yılında, belediye işlerinden sorumlu İntisab Nezareti yerine Fransız modeline uygun olarak Şehir Belediyesi anlamında Şehremaneti kurulması, Tanzimat reformlarının oluşturduğu kurumların ilki sayılabilir. Bu yeni kurumun görevleri, kentin yiyecek ve gerekli diğer malzeme ikmalleri gibi günlük ihtiyaçlarını karşılamak, fiyat saptamaları ve bunların kontrolünü yapmak, zanaatkârları denetlemek, kent sokaklarının bakımını sağlamak ve hazine için vergileri toplamak gibi işlerdir. Bütün bu görevler sultan tarafından atanan ve farklı sosyal kimliklere sahip Osmanlılardan oluşan bir meclis tarafından yürütülmektedir. Ancak bağımsız bir bütçesi olmaması ve bu konudaki deneyim eksikliği sebepleri ile bu kurum İstanbul’un sorunlarını çözmeye yeterli olamamıştır.

13Bu girişimden sonra 1856 yılında tamamen yeni bir kurum olan İntizam-ı Şehir Komisyonu kurulmuştur. Yedi kişilik komisyonda Avrupa’da yaşama tecrübesi olan dört gayrimüslim Osmanlı, belediye yönetiminde tecrübeli iki yabancı ve yalnız bir Müslüman Osmanlı bulunmaktadır. Bu komisyonun ilk önerisi Haliç’in iki yakasında, Tophane ile Beşiktaş arasında ve Üsküdar’da bulunan yolların genişletilmesidir. Ayrıca önerileri arasında kaldırımlar yapılması, kanalizasyon sisteminin sağlıklılaştırılması ve yolların aydınlatılması gibi işler de bulunmaktadır. Komisyonun bir diğer önerisi ise şehri 14 alana bölerek, Galata, Pera ve Tophane’yi içine alan bölgede Altıncı Daire Belediyesi adı altında ilk belediye girişimini başlatmaktır. Komisyonun tüm önerileri kabul edilmiş ve Altıncı Daire Belediyesinin kuruluşu 1857 yılında Resmi Gazete’de ilan edilmiştir.

14Aynı dönemde İslahat-ı Turuk Komisyonu (Yolların İyileştirilmesi) adı altında, çalışmalarını 1865 ile 1869 yılları arasında sürdürecek olan, önemli bir diğer kurum daha kurulmuştur. On yıllık bir süre sonunda ise bu iki kurumun çalışmaları, kent mekânları ve mimari dokuda köklü değişimler gerçekleşmesini sağlamıştır.

  • 10 1839, 1849, 1863, 1882 ve 1891 yıllarında yayınlanan bu yapım şartnameleri Galata’da yeni bir konut (...)
  • 11 S. Yerasimos (1991), 16. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar kent mekânlarının ıslahı ve mimari (...)

15Yeni kurumların dışında Ebniye Nizamnameleri olarak bilinen, yol genişliklerine bağlı olarak bina yüksekliklerini belirleyen, kâgir yapıyı özendiren ve yapıma dair diğer koşulları belirleyen şartnamelerin10 modernleşme sürecine bağlı olarak yürürlüğe girmesinin de kent ve mimari mekânlarda yaşanan bu değişimde katkısı olmuştur.11

Altinci Daire Belediyesinin kuruluşu ve Galata’da yürüttüğü çalışmalar

  • 12 Ergin O. N., (1995) s. 1336.

16Altıncı Daire Belediyesi, 19. yüzyıl modernleşme sürecinde, Batılı örneklerden model alınarak oluşturulan kurumlardan biridir. 1857 yılında kurulmuş ve 1876 yılında belediyeler kanununun ilan edilmesine kadar ayrıcalıklı statüsünü korumuştur.12

17Belediyenin sınırları, Galata, Pera ve Tophane’yi kapsamaktadır ve daha sonra sınırlarının genişletilmesi söz konusu olmuştur. Batılı anlamda ilk belediye kurumunun Beyoğlu bölgesinde hizmet vermeye başlamasının birçok açıklaması bulunmaktadır. Bunlardan birini Takvim-i Vakayi 1857’de yayınlanmış bir haberinde şöyle dile getirmektedir;

  • 13 Çelik Z. (1996), s. 38.

... ayrıca Altıncı Daire’de birçok değerli emlak ve bina bulunduğundan ve ayrıca bu bölgede ikamet edenler bu gibi düzenlemeleri başka memleketlerde görmüş olup, kıymetini bildiklerinden, ıslahat programı önce Altıncı Daire’de uygulanacaktır.13

  • 14 Mustafa Cezar komisyon üyeleri hakkında şu bilgileri vermektedir; Antoine Aléon, Fransız kökenli bi (...)

18Mustafa Cezar ise, bölgenin seçiminde İntizam-ı Şehir komisyonu üyelerinin etkisi olabileceğini belirtmektedir. Sonuç olarak Cezar’a göre, zengin tüccar Osmanlılardan oluşan bu komisyonun üyeleri, söz konusu bölge sakinlerinin sosyal yapıları itibariyle tüm özelliklerini yansıtan kişilerdir.14

  • 15 Çelik Z., (1996), s. 39.

19Bu arada bölgenin seçiminde, Galata ve Pera’da oturan Avrupalı nüfusun varlığı sebebiyle belediyenin bütçesini güçlendirmek amacıyla konsolosluklardan istenecek maddi yardım fikrinin de etkili olduğu bilinmektedir.15 Ancak bu beklentinin sonuçsuz çıkacağı daha sonra görülecektir.

20Altıncı Daire Belediyesinin seçilmişlerden oluşan meclisinin tüm sorunları ele alması ve bağımsız bir bütçeye sahip olması ayrıcalıklı statüsünün temelini oluşturmaktadır. Ancak Babıâli yönetiminin müdahalesinin de beklenenden daha fazla olduğu unutulmamalıdır. Buna rağmen, kurumun belediye kanununun ilan tarihi olan 1876’ya kadar ayrıcalıklı durumunu koruyarak birçok proje geliştirdiği ve bunların bir kısmını da gerçekleştirmeyi başardığı bilinmektedir.

21Altıncı Daire Belediyesinin 1858 ile 1876 tarihleri arasında Galata’da planladığı ve gerçekleştirdiği çalışmalar, kent mekânlarındaki dönüşüm ve sonrasında mimari dokuda yaşanan değişimleri büyük ölçüde tanımlamaktadır. Başka bir deyişle, bölgede, kentsel ölçekte yaşanan dönüşümün mimari ölçekte karşılıklarının oluştuğu 19. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilmeye başlanan ilk apartman örneklerinin mimari analizlerinin yapılabilmesi için öncelikle, belediyenin planladığı ve gerçekleştirdiği kentsel değişim üzerinde durulması gerekli gibi görünmektedir.

22Belediyenin kent mekânlarında yürüttüğü çalışmaların kavramsal gelişimi incelendiğinde, birbiri ardına gelen farklı iki bakış açısından söz edilebilmektedir; ilk grup çalışmalar Galata surlarının yıkımına kadar olan sürede, mevcut yolların sağlıklılaştırılması ve kısmi genişletilmesidir. Diğerleri ise, bu tarihten sonra yapılan daha kapsamlı ve geniş çalışmalardır (eski sur duvarlarının yıkılarak yerlerine yeni yollar inşa edilmesi, sur içinde kalan yolların genişletilerek sur dışına yani kısaca Galata’nın üst bölgelerine hatta Pera’ya doğru geliştirilmesi gibi). Daha başka bir deyişle ikinci dönemde, Galata’da, kent mekânlarının sağlıklılaştırılması ve planlamasına daha geniş bir bakış açısıyla yaklaşılmış olduğu görülmektedir.

Sur duvarlarının yıkımına kadar gerçekleştirilen çalışmalar

23Altıncı Daire Belediyesi Meclisi, bu bölgede oturan veya mülk sahibi olan ileri gelenlerden oluşmaktadır. Bu kişiler Beyoğlu’nun farklı mahallelerini de içine alan bir alanda, kent mekânlarının iyileştirilmesini hedefleyen çalışmalar planlamışlardır. Bu çalışmalar Galata bölgesinde daha çok ticaret işlevinin güçlendirilmesine yönelik gibi görünmektedir. Zira bu bölgenin ticari gelişimi, eski sur duvarları içinde kalmış kıvrımlı yollara ve sıkışık kent dokusuna sahip bu mahallede, yeni ticari yapılara ve ancak geniş yolların karşılayabileceği akıcı bir trafiğe ihtiyaç duymaktadır. Sonuç olarak Galata’nın kentsel ve mimari yapısı, 19. yüzyılın hızla gelişen ticaret yogunluğunu karşılamaktan çok uzaktır.

  • 16 1858 ile 1876 tarihleri arasında Galata’da belediye tarafindan üstlenilen çalışmalar ile ilgili tüm (...)

24Dönemin gazetelerinde yayınlanan haberler ve makaleler, Altıncı Daire Belediyesi tarafından yürütülen kentsel çalışmaların incelenmesinde önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Bu bölümde sözü edilen kaynaklardan yararlanarak, tüm yeni yapılan, genişletilen veya yeniden şekillendirilen yolların üzerinde izlenebileceği genel bir Galata planı hazırlanmaya çalışılacaktır.16 Bu plan, kent dokusunun nasıl değişmiş olduğunu (tamamen kalmış, değişime uğramış veya yeni planlanmış bölgeler) inceleme fırsatı verirken, aynı zamanda, belirlenen çalışma alanı içinde inşa edilen yeni apartman tipi konutların planlama ölçütlerinin belirlenebilmesine de yardımcı olacaktır.

  • 17 Bu harita d’Ostoya imzalıdır ve G. Cociffi tarafindan çizilmiştir, 1:2000 ölçeklidir ve Galata’dan (...)

25Bu çalışmada yararlanılacak ilk kaynak, Altıncı Daire Belediyesi kadastro bürosu tarafından yapılan 1858-1860 tarihli haritadır17 (Şekil-1.2). 1905 tarihinde E. Goad tarafından hazırlanmış haritaların içindekiler paftası ise, sokak adlarını o dönemde kullanılan isimleriyle belirtiyor olmasından dolayı diğer belgelerle (gazete haberleri, ticari yıllıklar) paralellik sağlaması açısından bir diğer kaynak plan olarak kullanılacaktır (Şekil-1.3).

  • 18 Journal de Constantinople, 13 Ocak 1858.

261857 Yılında Tanzimat Meclisi tarafından onanmış olan Altıncı Daire Belediyesi, ilk iş olarak hükümete sunulacak olan projelerin ana hatlarını belirleyerek, 1858 yılının başlarında çalışmalarına başlamıştır.18 İşlerinin başında belediye sınırlarının belirlenmesi gelmektedir. 30 Ocak 1858 tarihli bir makalede, MM. M. Naum, P. Belezikchi ve C. Eramian’dan oluşan bir komisyonun bu işle görevlendirildiği belirtilmektedir. Komisyonda bulunan bu itibarlı kişiler ve raportör M. Franchini, Tanzimat Meclisine sunulmak üzere içeriğinde birçok konu bulunan bir rapor hazırlamışlardır. Bu rapora ulaşılamamış olmasına rağmen, 1858 ve 1859 yıllarında, belediyenin girişimlerini hep olumlu olarak nitelendiren gazete haberlerinden bu raporun ana hatları tahmin edilebilmektedir.

Sekil 1.2

Sekil 1.2

1858-1860 tarihleri arasında VI. Daire Belediyesi Kadastro bürosu mühendisi G. d’Ostoya tarafından yapılan Galata, Pera, Pangaltı planından ayrıntı

Atatürk Kitaplığı Harita arşivi

Şekil 1.3

Şekil 1.3

İngiliz mühendis E. Goad tarafından hazırlanan 1905 tarihli plan

O.B.T.A.M. Arşivi

  • 19 Cezar M., (1991). s. 153

27Belediyenin programında bulunan tüm projeleri üzerinde tasarlayabileceği kadastral planın hazırlanması, öncelikli olarak yapılması gereken işlerden biridir. Tanzimat Meclisi tarafından da onaylanmış, 30 Mart 1858 tarihli bir kararla mimar ve mühendislerden oluşan bir grup bu işle görevlendirilmiştir.19 Aynı gün tarihli Journal de Constantinople gazetesinde bir makale, çalışmaların başladığını ve Belediye Komisyonunun bina sahipleri ile kiracıları, mühendislerin rahatça ölçü alabilmeleri için binalarına girip çıkmalarına izin vermeye ve her konuda kolaylık göstermeye davet ettiğini yazmaktadır.

28Kadastral planın bir bölümünün 1858 yılının Aralık ayında bitmiş olduğu söylenebilir, zira 1 Aralık tarihli bir haber, Pera’da 12.000 ev, dükkân ve mağaza bulunduğunu belirtmektedir. Ayrıca 1859 yılında yine aynı gazetede belediyenin resmi rölöveleriyle oluşan Galata ve Pera planının satışa çıktığını gösteren birçok reklam yayınlanmıştır. Bu reklamlar en azından kadastral planın bir bölümünün bitmiş olduğunu göstermektedir. Sözü edilen planın 1858-1860 tarihli d’Ostoya Planı olma ihtimali yüksektir.

  • 20 Journal de Constantinople, 13 Kasım 1858.
  • 21 Journal de Constantinople, 30 Ekim 1858.

29Altıncı Daire Belediyesi Komisyon Raporunun bir maddesinde, istimlak konusunun ele alındığı var sayılabilir. Zira 1858 yılının sonlarına doğru, tamamen belediyenin girişimi ile Karaköy’de bir yapı adasında bulunan binaların istimlak kararlarının alındığı bilinmektedir.20 Ayrıca dönemin gazetelerinde, bu yapı adasında bulunan binaların sahipleri ile belediye arasında, istimlak edilmesi gereken yapılar için ödenecek para miktarları konusunda anlaşmazlıklar olduğu haberi verilmektedir.21

30Belediye, Karaköy’deki bu yapı adası üzerinde yeni bir ticaret hanı yapmayı planlamaktadır ve bunun için bir de yarışma düzenlemiştir. On altı katılımcının projelerini değerlendirmek için oluşturulan komisyon, M. Barborini’nin proje önerisini tercih ettiğini belirten bir rapor hazırlamıştır. Aşağıda komisyonun değerlendirme ölçütlerini tanımlayan 25 Mayıs 1859 tarihli rapordan alıntı yer almaktadır;

Şekil 1.4

Şekil 1.4

Goad Planı ayrıntı

... Seçilecek projede aradığımız başlıca özellikler, yapılacak binalar arasında olabildiği kadar çok serbest alan, aynı zamanda olabildiği kadar çok inşaat alanı, az mülkiyet hakkı ve olabildiği kadar az miktarda ortak harcama gerektiren iş, sade, kullanışlı ve az masraflı bir mimari (Şekil-1.4, 1. 5, 1.6).

31Komisyon, belediyeye sunduğu raporda, Karaköy’ün ana arterinin darlığının altını çizmekte ve M. Barborini’nin önerisinin tercih edilme nedenini , ana caddenin hemen yanında inşa edilecek bu han projesinde, iç avlulu plan şeması kullanılarak, yayaların dolaşımının kolaylaştığı bir öneri geliştirmesine bağlamaktadır.

Şekil 1.5

Şekil 1.5

1948 yılı Commission Hanın yıkımı

32Galata surlarının yıkımına kadar olan sürede, belediyenin üstlendiği en radikal çalışmalardan biri de yol genişletme, kaldırım inşaatları ve sokakların aydınlatılmasıdır. Buna dayanarak, yapılacak önemli işleri planlayan Belediye Komisyonu Raporunda, bu grup çalışmaların da önemli bir madde olarak ele alındığı varsayılabilir.

  • 22 Journal de Constantinople’da 1859 yılı boyunca belediyenin sürdürdüğü bu tür çalışmaların haberleri (...)

33Belediye önerilerini, Beyoğlu planı üzerinde en kalabalık sokaklardakı ulaşım durumunu detaylı inceleyerek geliştirmiş ve titizlikle planlamış olmalıdır. Zira bu dönemde, Galata’nın hem ticaret hem de konut bölgelerinde bulunan kalabalık sokaklarda yapılan çalışmalar aşamalar ile gerçekleşmiş ve hızla tamamlanmıştır.22

  • 23 Journal de Constantinople, 6 Mart 1858.
  • 24 Journal de Constantinople, 25 Eylül ve 9 Ekim 1858.

34Bunlar öncelikle, oldukça saygın bir konut bölgesi niteliği taşıyan “Grande Rue de Péra,” şimdiki İstiklal Caddesi’ndeki 1858 yılı başında itibaren başlayan kaldırım çalışmalarıdır.23 Aynı yıl içinde belediye, Pera’yı Galata’ya bağlayan ana cadde ve Tophane’yi Pera’ya ulaştıran Yeni Çarşı Caddesi boyunca da düzeltme çalışmalarını yürütmektedir.24

35

Şekil 1.6

Şekil 1.6

Solda Commission Han girişi

  • 25 Journal de Constantinople, 6 Ekim 1858.

36Pera’da evlere numara verilmesi uygulaması da 1858 yılında başlatılmıştır.25

  • 26 Journal de Constantinople, 22 Ocak, 26 Şubat 1859.

371859 yılı belediye için oldukça yoğun bir çalışma yılıdır. Tophane’yi Karaköy’e bağlayan yolun genişletilmesi bu yılın başına rastlayan çalışmalardır.26 Ayrıca 10 Ağustos 1859’da yayınlanan bir gazete haberinden, Karaköy’de yol genişletme çalışmalarına başlandığı anlaşılmaktadır: bu çalışmalar yeni bir şantiyenin kurulmaya başlandığı Azapkapı’ya kadar ilerlemiştir. Karaköy’deki bu iki büyük cadde kıyıya paralel olarak Galata’yı bir baştan diğerine geçmektedir ve bu yollara daha sonra Büyük Galata (Grande Rue de Galata) ve Yorgancılar (Rue de Yorghandjilar) caddeleri adları verilecektir.

38Aynı haberde Karaköy’ü Galata Kulesi’ne bağlayan bir sokağın genişletilmesinden söz edilmektedir. O dönemde Karaköy köprüsünün izinde Haraççı (Rue de Haratchi) ve Hacı Ali sokakları bulunmaktadır. Ancak, haberde sözü edilen sokak, Yüksek Kaldırım olmalıdır, zira Galata’nın eski sur duvarlarının izinde olan bu iki sokak, ancak Horoz Kapısı’nın biraz üstüne kadar çıkabilmekte ve iki farklı açı yaparak, Galata Kulesi’ne ulaşmaktadır. Ayrıca Haraççı ve Hacı Ali sokaklarının bugün bile yaklaşık 6-8 metre olan genişlikleri bu sokaklarda genişletme çalışması yapılmamış olduğunu göstermektedir.

39Yine aynı haberde, bu yolun her iki kenarında bulunan binaların sahipleriyle, yirmi iki gun olarak belirlenen tarihten bile önce ev ve dükkânlarını boşaltmaları konusunda anlaşmaya varıldığı yazılmaktadır. Bu haber, bölge sakinlerinin, sokakların iyileştirilme gerekliliği konusunda bilinçli olduklarını ve bu konuda belediyeye yardım ettiklerini göstermektedir.

4014 Eylül 1858 tarihli bir haberde de Halil Paşa Hanının duvarını takip ederek Karaköy Meydanı’nı gümrüğe bağlayan Kara Mustafa Sokağı’nın genişletildiği belirtilmektedir. Aynı yazı bölgede yeni yapıların hızla yükseldiğini de haber vermektedir:

Bir ev yıkılmaya görsün, molozlar böyle bir çalışmada olması gerektiği şekilde hemen temizleniyor ve yerine hemen yeni bina yapılmaya başlıyor.

41Makalede sözü edilen yeni yapılardan biri, hiç kuşkusuz belediyenin Karaköy’de inşa ettirmiş olduğu Karaköy Hanıdır.

  • 27 Journal de Constantinople, 3 Ekim 1959.

42Bir başka yol genişletme çalışması da Tekke (Téké) adı verilen, Yüksek Kaldırım’ın devamında bulunan adını burada bulunan Mevlevî Dervişleri Tekkesinden alan bölgede yapılmaktadır. Kutsal bölge olarak kabul edilen bu alanda çalışmalara başlanması Tekke dervişleri tarafından olumlu karşılanmamıştır. Ancak, dervişler tepki göstermiş olmalarına rağmen, belediyenin telkinleri ile ikna oldukları anlaşılmaktadır.27 Sonuç olarak bu çalışmayla Tekke’nin önünden geçen yol, Pera’yı Galata’ya bağlayan önemli bir güzergâh olacak ve Tekke’nin diğer bölgelerle bağlantısını kolaylaştıracaktır. 5 Ekim 1859 tarihli bir makale bu yol inşaatının ilerleyişi konusunda bilgi vermektedir:

Belediye’nin Tekke’de gece gündüz durmadan yaptığı çalışmalar kısa bir zaman sonra bu önemli arterin genişlemesiyle sona erecektir. Bu çalışmanın devamında Pera’yı Galata’ya bağlayan büyük bir yol Kule kapısı ve St. Pierre Kilisesinin yanından geçerek ilerleyecektir.

43Bu haber, belediyenin, Galata ile Pera arasında, St. Pierre Kilisesi ve Kule Kapısı’ndan geçen büyük bir yol planladığı da belirtmektedir. Bu bağlantı, Galata’nın Bizans Dönemine ait önemli bir arteridir ve kıyıdan başlayarak Podesta’nın Sarayı’nın yanından geçerek, ilk ve ikinci imtiyazlı bölge sınırları içindeki mahalleleri birbirine bağlayan ve Kule Kapısı’na kadar ulaşan en eski bağlantılardan biridir. Bu yolun Pera’ya bağlanması, öneminin tanınması ve vurgulanması anlamına gelmektedir (Şekil-1.7, 1.8).

  • 28 Bu gravür Necla Aslan’ın yayınından alıntıdır ve burada yazar resmin tarihini vermemekle beraber es (...)
  • 29 Bereketzade Çeşmesi bugün yerinde bulunmamaktadır, ancak 1861-1876 tarihleri arasında yapılmış olan (...)

44Flandin’in bir gravüründe, daha sonra Kuledibi Sokak adını alacak olan bu yolun 19. yüzyılın ilk yarısındaki durumu görülmektedir (Şekil-1.9).28 Burada Bereketzade Çeşmesi29 ve çevresi resmedilmiştir. Şekil-1.10’da, Goad (1905) haritasında çeşmenin yeri görülmektedir. 1858-1860 yılları arasında Altıncı Daire Belediyesi tarafından yapılan haritada ise çeşmenin yeri aynı sokakta ancak Goad haritasındaki yerine göre daha üst kotta konumlandırılmıştır.

45Belediyenin, Galata ile Pera arasındaki ulaşımı sağlayan Kuledibi Sokağı’na yeniden önem kazandırma konusundaki yaklaşımı, daha sonraki dönemlerde planlanacak yeni yol projelerinin bu bölgede yoğunlaşacağını düşündürmektedir. Bu yeni yollar, Yeni Okçu Musa (Okdju Moussa) Caddesi (dönemin yeni binalarının iki kenarında inşa edildiği Şişhane’ye çıkan yokuş), Pera tepesine doğru yeniden çizilen ve genişletilen Şahsuvar-Şair Ziya Paşa Sokak (Rue Chahssouvar) ve onun sur dışında devamı olan Karanfil-İlk Belediye Sokak (Rue Karanfyl) Kuledibi Sokağı’nın kuzey batısında bulunmaktadırlar. Bu sokaklar Kuledibi Sokağı’nın doğusunda bulunan ama yine aynı yöne doğru çıkan Yüksek Kaldırım’dan daha prestijli olması düşünülen sokaklardır.

Şekil 1.7

Şekil 1.7

Bizans dönemi Ceneviz kolonisinin önemli bir arteri olan Perşembe Pazarı ve Kuledibi sokak üzerinde bulunan Podesta’nın konutu

  • 30 Kule’den kıyıya St. Pierre Kilisesi’nin yanından Kuledibi Sokak’tan inilen bağlantı Perşembe Pazarı (...)

46Journal de Constantinople’un 31 Ekim 1859 tarihinde yayınlamış olduğu bir makalesinde Tekke Sokak’ta yapılan çalışmaların Karaköy Köprüsü’ne ulaştığı haber verilmektedir,30 dolayısıyla, belediyenin Kuledibi Sokağı canlandırma ve yeniden eski önemine kavuşturma planlarından vazgeçmiş olduğu, en azından bir süre için iptal ettiği anlaşılmaktadır. Belediye, Kuledibi Sokağı’nın canlandırılması yerine, Galata ile Pera arasındaki ulaşımın kolaylaşması için Yüksek Kaldırım’ın sağlıklılaştırılmasını ve genişletilmesini tercih etmektedir. Kuledibi Sokağı sakinlerinin genişletme çalışmaları sırasında sahip oldukları alanlardan yer kaybedecek olmalarının endişesiyle belediyeye yapmış oldukları şikâyetler ve baskıların bu kararda etkili olduğu düşünülebilir, zira 5 Ekim 1959 tarihli bir yazıda bu yer kayıpları karşılığında elde edilen kazanımlardan söz edilmektedir.

Şekil 1.8

Şekil 1.8

Kuledibi sokak üzerinde “Bereket Han” adıyla Voyvoda’nın konutu görülmektedir

Şekil 1.9

Şekil 1.9

Bereketzade Çeşmesi. Flandin

Belediye, özellikle Galata’da, Kuledibi Sokağı’nın her iki kenarında bulunan mülk sahiplerinin haklarına el koymaktadır. Ama mülk sahipleri bu sakağın Galata ve Pera’da en temiz en kullanışlı, en çok kullanılan ve baş şehrin en göz alıcı sokağı olacağından bütün bu değişikliklere ve güzelleştirilmeye hazırlardır. Böylece, burada belediye mülk sahiplerinin kaybedecekleri en ufak bir alanın bile zararını fazlasıyla karsılamaktadır.

47

Şekil 1.10

Şekil 1.10

1905 Goad planında Bereketzade Çeşmesi

48Makalenin yazarı büyük olasılıkla bu yazıda, belediye ile arasında anlaşmazlık çıkan mülk sahiplerini, şikâyet etmemeleri için ikna etmeye ve bir an önce belediye ile anlaşmaya davet etmektedir.

4931 Ekim tarihli başka bir yazıda ise belediyenin, Tersane ile Tekke bölgesini yeni ve geniş bir yol ile birleştirmeyi planladığı öğrenilmektedir:

Mevlevi Dervişhane’sinin karşısında bulunan, yol genişletme çalışmaları ve tersane köprüsü ile tekke arasındaki geniş yol yapımı sırasında birçok noktadan müdahale edilmiş olan Tekke mezarlığı, sonunda böyle bir alana uygun sağlam duvarlarla çevriliyor.

501870 yılında tamamlanacak olan Belediye Sarayı, İskender Sokak olarak adlandırılan bu yeni yolun aksında yer alacaktır. Böylece surların yıkılması ve belediyenin üstlendiği çok önemli bir çalışma olan Şişhane Meydanı düzenlemelerinden sonra, bu yol yepyeni bir özellik kazanacaktır. Şekil-1.11’de belediyenin 1858 ve 1859 yıllarında sürdürmekte olduğu çalışmalar görülmektedir.

51Belediyenin bu ilk iki yılı, daha çok mevcut yolların ve genel ulaşım şartlarının düzeltilmesine ve daha iyi koşullara kavuşturulmasına yönelik çalışmaların yapıldığı bir ilk dönem olarak tanımlanabilir. Belediye bu dönemde, gerek deneyim eksikliği gerekse de sınırlı bütçesi nedeniyle olsa gerek büyük projeler gerçekleştirmemektedir.

  • 31 4 Şubat, 4 Mayıs 1867 ve 18 Mart 1868 tarihli La Turquie gazetelerinde Belediye meclisi bütçeleri y (...)

52Belediyenin gelirinin büyük bir bölümünün emlak vergileri, bağışlar ve arazi satışlarından (surların yıkılması ve hendeklerin doldurulmasıyla oluşan yeni yerleşim alanları) olduğu bilinmektedir.31 Kurum ayrıca bölgede oturan yabancı uyruklulardan ve genel olarak tüm Beyoğlu sakinlerinden bağış toplamayı planlamış ancak bu gelir beklediğinden daha az olmuştur. 3 Aralık 1860 tarihli Journal de Constantinople’da yayınlanan bir makale bu gerçeği ortaya koymaktadır.

H. Holas’ın 6. Daire çalışanları için kullanılmak üzere yeni yirmi paralık bir bağış yapmış olduğunu öğrenmiş bulunmaktayız. Böylelikle ilk olarak bölgede oturan bir sakinin kamu yararına bağış yaparak onurlu bir davranışta bulunduğunu büyük bir onurla yayınlamış oluyoruz.

53Belediye, Karaköy’de istimlak edilen parsellerin üzerine yeni yaptırmış olduğu Hanın büro ve dükkânlarını açık artırma usulü ile satışa çıkararak başka gelir kaynakları da yaratmıştır. Journal de Constantinople’da 5-17 ve 29 Ocak 1860 tarihlerinde bu konuyla ilgili açık artırma yapılacağı ilan edilmektedir.

Şekil 1.11

Şekil 1.11

VI. Daire Belediyesi 1858-1859 yılları çalışmaları

  • 32 Journal de Constantinople, 6 Şubat 1860.

54Bu dönemde Halil Paşa Hanı civarı, çalışmaların olduğu bir diğer bölgedir. Bu Hanın önünde yer alan küçük barakalar, Karaköy Meydanı’nı limana bağlayan yolu tıkayan diğerleri gibi yıkılmışlardır.32

55Belediyenin 1860 yılının sonlarına doğru yapmakta olduğu diğer çalışmalara, Mumhane Sokak’ta başlatılan iyileştirme çalışmaları da eklenebilir. Zira bu yolun her iki tarafında yer alan ve yolun daralmasına sebep olan barakalar belediye tarafından yıktırılmaktadırlar.

  • 33 Borsa, genel olarak bilindiği gibi Havyar Handa bulunabilir veya 1858-60 tarihli haritada belirtild (...)
  • 34 Journal de Constantinople, 23 Kasım 1860.

56Voyvoda Sokağı’nın yakınında bulunan bir kemer, Borsa’ya33 ulaşımı sağlayan geçişin genişletilmesi sebebi ile yıktırılmıştır.34 Şekil-1.12’de, belediyenin 1860 yılında yürüttüğü çalışmalar görünmektedir.

571861 yılına ait gazetelerde, belediyenin çalışmalarıyla ilgili haberler oldukça az sayıdadır. Sınırlı bütçenin yetersizliği ve çalışmaların çevreye vermiş olduğu sıkıntılardan kaynaklanan şikâyetlerin belediyenin işlerini yürütmede zorluklar çıkarmış olması mümkün görünmektedir.

  • 35 Journal de Constantinople, 17 Ocak 1861.

58Sınırlı sayıdaki haberden biri, Tekke bölgesinde, mezarlık alanının bir bölümünün, istimlak edilerek sınırlandırılması çalışmasının henüz başlamamış olduğunudur.35 9 Mart 1861 tarihli bir makale, Galata’nın yeni gorünümünü şöyle tanımlamaktadır:

Bu aralar Galata’da önemli değişiklikler olmakta; sokaklar genişletilmekte, gazla aydınlatılmakta, eski Ceneviz yapıları yok olmakta ve yerlerini daha az sağlam olmayan ama tamamen modern mimarili binalar almakta.

59Bu haberde ayrıca, İngiliz hükümetinin Galata Kulesi yakınlarında yeni inşa ettirdiği ve belediye haritasında da görülen binadan da bahsedilmektedir. Bu bina, büyük olasılıkla 1901 ve 1904 tarihleri arasında İngiliz mimarlar Charles Holden ve Henry Percy Adams tarafından inşa edilmiş ve halen Beyoğlu Hastanesi olan yapının yerinde yapılmaktadır. Başka bir olasılık da bu binanın, Gavand haritasında (1872-1874) İngiliz Postanesi, Goad haritasında (1905) ise İngiliz Kız Okulu olarak tanımlanan yapı olduğudur.

Şekil 1.12

Şekil 1.12

VI. Daire Belediyesi 1860 yılı çalışmaları

  • 36 Dönemin gazeteleri aynı sokak için iki isim kullanıyor olmalıdırlar, bunlardan biri Haradji (Haraçc (...)

601861 yılının gazete haberleri, Maltalı Sokak’ta yol genişletme çalışmaları dolayısıyla Ceneviz döneminden kalan birçok eski evin yıktırılmasının yerinde bir karar ve başarılı bir çalışma olduğunu dile getirmektedir. Bu çalışmalardan sonra, bölgedeki sorunlu ulaşımın rahatlayacağı belirtilmektedir. Ayrıca gazete makaleleri, bu sokakta yeni yapılan binaların düzenliliğinden ve yan yana dizilişinden övgüyle söz etmektedirler.36

  • 37 Journal de Constantinople, 18 Mart 1861.

61Bununla beraber 1861’de belediyede yaşanan üç önemli istifa zorlu bir dönemin yaşanmakta olduğunu göstermektedir.37

  • 38 Journal de Constantinople, 11 Nisan 1861.

62Bu yıla ait gazete makalelerinin birinde, Galata Kulesi civarında bulunan Müslüman mezarlığında yeni bir şantiye çalışmasının başladığı haberi verilmektedir. Makalede, bölgede kazı yapıldığı ve bir istinat duvarı inşa edileceği belirtilmektedir.38

  • 39 Borsa binası olarak sözü geçen binanın 1905 Goad planında Commisssion ou Consolidé Han (Bourse) olu (...)

63Karaköy’de yaptırılan yeni Borsa binasının inşaatının ise, 1861 yılının ekim ayına doğru bitmesi beklenmektedir.39

64Şekil-1.13’te belediyenin 1861 yılındaki çalışma alanları görülmektedir.

651862 yılı içinde belediyenin daha çok kaldırım onarımları, çevre temizliği gibi olağan işler ile uğraştığı izlenmektedir. Ayrıca, bir önceki yıla göre yol genişletme çalışmalarında azalma göze çarpmaktadır. Buna karşılık Ahmet Vefık Efendi ve Derviş Paşa isimli büyük olasılıkla saray tarafından görevlendirilmiş kişiler tarafından oluşturulan komisyonun, belediyenin finansal durumunu incelediği, oldukça kritik bir dönem yaşanmaktadır.

66Bu arada gazetelerde, Maltalı Sokak ile Zürafa Sokak (Rue Zulfarissé) arasında yeni yapılan Selanik Handan söz edilmektedir.

  • 40 Journal de Constantinople’un 1863 yılına ait arşivler, inceleme yapılan Atatürk Kitaplığında buluna (...)
  • 41 Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye’de belediye meclisi üyeleri ve seçim tarihleri konusunda bilg (...)

67Belediyenin 1863’te üstlendiği çalışmalar, bu yıla ait Journal de Constantinople gazetesine ulaşılamadığı için detaylı olarak incelenememektedir.40 Ancak 1864 yılında belediyenin çalışmalarına ayrılan haberlerin artması ve Galata surlarının yıkılmaya başlaması, bu kurumun kent mekânı çalışmaları anlayışında radikal bir değişim olduğunu göstermektedir.41

68Kent mekânı konusunda adeta bir çıraklık sürecinin yaşandığı 1858 ile 1864 arasındaki dönemle, idari alanda çok daha deneyimli ve kent mekânlarının iyileştirilmesi ile dönüşümü arasındaki farkın oldukça iyi kavrandığı bu tarihten sonraki dönem, birbirinden ayrılmaktadır.

Şekil 1.13

Şekil 1.13

VI. Daire Belediyesi 1861 yılı çalışmaları

Galata sur duvarlarının yıkımı ve değişim döneminin başlaması

69Galata’nın sur duvarlarının yıkımı 1865 yılında tamamlanmıştır. Bu, Altıncı Daire Belediyesinin görev bölgesine yeni ve farklı bir mimari ve kentsel görünüm verebileceği anlamına gelmektedir. Sur duvarları ve hendekler üzerinde yeni yollar inşa edilecektir; Galata kulesinin kuzeydoğusunda Büyük ve Küçük Hendek sokaklar, doğusunda ise Lüleci Hendek Sokak, surların batı ve doğu uçlarında Şişhane ve Bitpazarı sokaklar, bu ikinci dönemde inşa edilecek yeni ana arterlerdir (Şekil-1.14).

  • 42 Belediye tarafindan hazırlanan ve apartman tipi konutların üzerinde yükseleceği yeni kentsel dokunu (...)

70Okçu Musa Sokak, Yeni Okçu Musa olarak yeniden projelendirilmekte, Şahsuvar-Şair Ziya Paşa sokak genişletilip düzleştirilmekte, Karanfil-İlk Belediye Sokak ise Şahsuvar Sokak’ın devamı olarak planlanmaktadır (Şekil-1.15). Belediyenin 1861 ile 1876 tarihleri arasında hazırladığı kadastral haritada eski Okçu Musa ve Şahsuvar sokakların durumu görülmektedir42 (Şekil-1.16). 1876’ya kadar yeni Okçu Musa Caddesi’nin yapımı kısmen tamamlanmıştır. Kalabalık Karaköy Meydanı ile yeni ve itibarlı Şişhane – Belediye Meydanı’nı akıcı bir ulaşım ile bağlama ihtiyacı, eski Okçu Musa Sokak’tan ayrılarak, dik yokuşa rağmen Şişhane tepesine kadar çıkan, bu yeni ve geniş yolun yapılmasını zorunlu kılmaktadır.

  • 43 Edmondo de Amicis büyük olasılıkla bu yolun yapımını şöyle anlatmaktadır; Bir zamanların Galata’sı (...)

71Bu yeni yol projesi, daha çok Müslümanların oturduğu kıvrımlı sokak dokusu olan bir alanda, yeni bir yol olarak planlanmaktadır. Başka bir deyişle, mevcut bir sokağın genişletilmesi veya düzeltilmesi anlamında olmayan bir çalışmadır.43

72Surların yıkımından sonra gerçekleştirilen tüm bu yol yapımı projeleri, Galata’da ulaşımı kolaylaştırmakta, diğer mahallelerle olan bağlantıyı kuvvetlendirmekte ve bölgenin genel görünümünü değiştirmektedir. Dönemin gazetelerinde bu çalışmalar detaylı olarak anlatılmaktadır.

  • 44 Journal de Constantinople, 18 Temmuz 1864.

73Belediyenin vergi toplamadaki gayreti ve kararlılığı, dönemin gazetelerine yansıyan bir diğer konudur. Birçok gazete makalesinde eski bοrçlarla veya vergi ödeme sürelerinin uzatılmasıyla ilgili haberler göze çarpmaktadır. Vergilerin hesaplanması, mülklerden elde edilen gelirlerle bağlantılı olarak gerçekleşmektedir. Bu hesaplama yöntemi, belediyenin kadastral çalışmalarının bitirilmesi için itici bir güç olarak tanımlanabilir. Yetkin uzmanlar tarafından hazırlanan kadastral planların, her bir taşınmaz mülk sahibi tarafından onaylanması zorunludur.44

Şekil 1.14

Şekil 1.14

Surların yıkımından sonra planlanan yeni yollar. A. M. Schneier ve M. İS. Nomidis tarafından 1944 yılında yapılan Galata’nın topografik ve Arkeolojik planı üzerinde görülmektedir

74Bu arada kurumun ödeme güçlükleri devam etmekte ve meclis üyeleri bu sorunların çözümlerine ilişkin öneriler geliştirmektedir. Ancak buna rağmen, 1864 yılında yapılan kaldırım yenilemeleri, düzleştirme, drenaj gibi çalışmalar bölge sakinleri tarafından takdirle karşılanmaktadır. Bu durum, belediyenin tüm mali sorunlara rağmen devam etmekte olan işleri durdurmadığını ve gerekli olan yeni projeleri uygulamaya devam ettiğini göstermektedir.

75Surların yıkımı ve hendeklerin doldurulmasıyla belediye, üzerinde inşaat yapılabilecek satılık alanlar oluşturmuştur. 9, 10, 12 ve 13 Mayıs 1864 tarihli gazete ilanlarında, doldurulan Lüleci Hendek üzerinde satışa sunulan parseller hakkında bilgi verilmekte ve ilgililerin planları incelemek üzere Kamu İşleri Bakanlığı veya belediyeye başvurabilecekleri belirtilmektedir. İnşaat sahasına dönüşen bu alanların satışından elde edilen gelir, hiç kuşkusuz belediyenin bütçesini bir miktar rahatlatmaktadır.

Şekil 1.15

Şekil 1.15

Eski ve yeni planlanan Şahsuvar (Şair Ziya Paşa), Okçu Musa ve Karanfil Sokaklar, 1858-60 d’Ostoya planında görülmektedir

  • 45 Mustafa Cezar da araştırmalarında, Babıâli’nin etkisi ve müdahalesinin belediyenin tahmin ettiğinde (...)

76Bu ilanlardan anlaşılmaktadır ki, bu tip kentsel proje uygulamalarında, tek yüklenici belediye değildir. Kurumun mali ve idari özerkliği olmasına rağmen, Kamu İşleri Bakanlığı’nın da bu tip uygulamalarda adı geçmektedir.45

771864 yılının ikinci yarısında Galata’da yapılan çalışmalardan biri, Tophane Rıhtımı ve Meydanı’nın genişletilmesidir. 12 ve 23 Eylül tarihli makaleler, Sultan Kasrı’nın karşısında bulunan kışla ve kahvelerin yıkılmasıyla, Tophane Meydanı’nın genişletildiği haberini vermektedirler. Bu dönemde meydanı, Tophane İskelesi’ne ulaştıran sokağın üzerinde olan barakalar da yıktırılmış ve yerlerine yeni taş binalar yapılmaya başlanmıştır.

78Şekil 1.16

79

VI. Daire tarafından yapılan 1861-1876 tarihli kadastro planlarından oluşturulan kısmi çizimde eski Şahsuvar Sokak ve etrafı

Cadastre de la Ville de Constantinople, IBB Yayınları

Şekil 1.17

Şekil 1.17

1813 Barker Panoramasından ayrıntı

Sedad Hakkı Eldem İstanbul Hatırası, 1979

8023 Eylül’de yayınlanan başka bir makalede ise, dökümhane ve diğer fabrikalara doğru uzanan Tophane Rıhtımı’nın genişletildiğinden söz edilmektedir. Bu genişletme ve dolgu çalışmalarında, daha önce yıkılan Büyük Topçu Kışlası’nın bulunduğu yerde yapılan düzeltme çalışmalarından elde edilen taş ve molozların kullanıldığı da yine aynı makalede belirtilmektedir (Şekil-1.17, 1. 18, 1. 19, 1.20).

Şekil 1.18

Şekil 1.18

Galata kulesinden çekilen panoramik fotoğrafta yeni Nusretiye Cami, yeni Tophane kışlası görülmektedir, 1890-1900 arası

  • 46 Mustafa Cezar Tophane Rıhtımı’nın genişletmesini bakanlık sorumluluğunda yürütülen bir çalışma olar (...)

81Gazetelerin haberlerinde, Tophane’deki bu uygulamalarda görevli kurum belirtilmemektedir.46 Ancak 12 Aralık 1864 tarihli bir haberde, bu alanda yapılacak yeni yapılar ile ilgili kararların, “Kamu İşleri Komisyonu”nda (belediye veya bakanlıkta oluşturulan) tartışılacağı yazılmıştır.

  • 47 Geleceğin İstanbul Arkeoloji Müzesi müdürlerinden biri olan Dr. Dethier’nin bu yazı serisine ek ola (...)

82Bu yılın sonuna kadar surların çeşitli bölgelerde yıkımına devam edilmiştir. Yıkım işlemleri, M. de Launay tarafından dikkatle takip edilmektedir. Şekil-1.21’de, M. Launay tarafından hazırlanan surların yıkım öncesi durumunu gösteren Galata haritası görülmektedir. Journal de Constantinople’da 2 ve 5 Aralık 1864 tarihlerinde, M. de Launey, surların yıkım öncesi durumunu belirleyen bir seri yazı yayınlamıştır.47

83Belediyenin yeni yöneticilerinin çabası ile gerçekleşen ve öncelikle en kalabalık bölgelerdeki ulaşımı rahatlatmayı amaçlayan surların yıkım çalışmaları, Galata’yı büyük bir şantiye görünümüne sokmaktadır. 1864 yılına ait çalışmalar Şekil-1.22’de görülmektedir. Galata civarındaki en sorunlu çalışma alanı, Lüleci Hendek bölgesindeki alanın doldurulmasıdır.

Şekil 1.19

Şekil 1.19

Nusretiye Camii ve Saat Kulesi 1853

B. Öztuncay, J. Robertson Pionner of Photography in Ottoman Empire

841865 yılında yol çalışmaları oldukça yoğunlaşmış gibi görünmektedir, zira ilk altı ayda gazetelerde yayınlanan haberler bir önceki yılda yayınlananlardan çok daha fazladır.

8520 Şubat 1865’te, özellikle St. Benoît Kilisesi ve Manastırı çevresinde büyük zarara sebep olan oldukça büyük bir yangın felaketi yaşanmıştır. 23 Şubat tarihli bir makale, manastırın yıkılması dışında 7, 8 dükkân ile 45, 50 evin zarar gördüğünü yazmaktadır.

Şekil 1.20

Şekil 1.20

Nusretiye Camii, Tophane Kışlası, Talim Alanı, Sultan Kasrı

M. Cezar, 19. yy. Beyoğlu’su

86Galata’da 1865’te yürütülen yol çalışmaları üç ana bölgede toplanmaktadır. Lüleci Hendek’te dolgu alan üzerinde devam eden çalışmalar bunlardan biridir. Karaköy Meydanı’nı Tophane Meydanı’na bağlayan Sandıkçılar veya Büyük Galata Caddesi olarak adı geçen yol (bu caddeye 22 Nisan 1865 tarihinde gazetelerde yayınlanan Babıâli kararı ile Topçular adı verilmiştir) ikinci çalışma alanıdır, üçüncü bölge ise, Mumhane Sokak civarıdır (aynı kararla bu sokak da Kılıç Ali Paşa adını alır).

  • 48 Journal de Constantinople, 11 Nisan, 24 Mayıs ve 3 Haziran 1865.

87Kule Kapısı’nı, Tophane Meydanı’na bağlayan eski Lüleci Hendek üzerine yapılan yol, daha sonraları Journal de Constantinople’da Hendek Sokak olarak tanımlanmaya devam etse de, 9, 10, 12 ve 13 Mayıs tarihlerinde yayınlanan ilanlarda Sultan Beyazıt olarak adlandırılmaktadır. Bu yol dik bir rampa üzerinde olduğu için teknik sorunlar ile karşılaşılmış ve 1865 yılının ilk altı ayında, çalışmalar iki kere tekrar başlamıştır. 20 Şubat yangınını anlatan şemada, Hendek üzerinde hâlâ köprü görülmekte ve bu bilgi de, o tarihte Lüleci Hendeğin doldurulma işlemlerinin henüz bitirilmemiş olduğunu göstermektedir (Şekil-1.23). Dolayısıyla, Bakanlık tarafından oluşturulan şantiyenin (24 Mayıs 1865 tarihli Journal de Constantinople’da çalışmanın, bakanlık tarafından yürütüldüğü bildirilmektedir) bu tarihte henüz çalışmalara yeni başladığı varsayılabilir. Bu arada daha önce de belirtildiği gibi hendek üzerinde inşa edilebilecek alan ölçülendirilmiş, kayıtlara geçilmiş ve hatta bazıları satılmıştır.48

Şekil 1.21

Şekil 1.21

M. Launey planı

Eyice S., “Plazzo del comune-Génois à Pera (Galata)”, 1982

Şekil 1.22

Şekil 1.22

Üstte 1858-60 d’Ostoya planında ve altta yapı adaları planlanmış durumda Lüleci Hendek bölgesi görülüyor. 1864 yılı çalışmaları

  • 49 Journal de Constantinople, 7 Şubat 1865.

881865 yılında yürütülen çalışmaların Tophane Meydanı’nda devam eden bölümü hızla ilerlemektedir. Yürütülen çalışmada, meydanı çevreleyen dükkânlar planlanmaktadır. 14 Haziran tarihli bir makalede, çalışmaların sonunda, bu meydanın anıtsal ve görkemli bir etki kazanacağından söz edilmektedir. Belediyenin bu bölgede sürdürdüğü çalışmalardan biri de, Beşiktaş’a kadar uzanması planlanan tramvay hattının inşaatı için Kömürcü ve Mumhane (yeni adı ile Κılıç Ali Paşa Sokak) sokaklarının yanında bulunan surların yıkımıdır.49

  • 50 Cezar M., (1991), s. 155.

89Pera ve Galata bölgesinin tramvay projesinin ilk aşaması Karaköy-Tophane-Beşiktaş güzergâhıdır50 ve ilk etap bu dönemde başlamaktadır. E. Durand tarafından projelendirilen ama uygulamada farklılıklar göze çarpan bu tramvay hattı hakkında haberler gazetelerde yayınlanmaya başlanmıştır. Bu konudaki makalelerden anlaşıldığına göre, Durand’ın projesinde Beşiktaş’tan sapılarak, Dolmabahçe üzerinden Pangaltı tepesine doğru çıkılacak ve buradan Büyükdere’ye kadar gidilecektir. Tramvay hattının ikinci etabı ise, 1881-1907 yılları arasında Beşiktaş’tan Arnavutköy’e doğru uzanacaktır. Sonuç olarak, 1865 yılında Karaköy Tophane arası bağlantı yapım aşamasındadır ve rıhtıma doğru ilerleyen surların yıkılmasını gerektirmektedir.

Şekil 1.23

Şekil 1.23

22 Şubat 1865 yılı yangınını anlatan gazete haberinden şema

La Turquie, 1865

  • 51 Journal de Constantinople, 4 Ocak 1865.

90Çalışmaların devam ettiği üçüncü bölge, Tophane’den Karaköy’e uzanan kıyıya paralel deniz surlarıdır. Bu surların ve yakınında bulunan barakaların yıkımı Mumhane Sokağı’nın genişletme çalışmalarını kolaylaştırmaktadır. Bu arada belediye, devlet tarafından yaptırılacak olan yeni rıhtım inşaatı için tedbirler de almaktadır.51 Bölgede taş binalar inşa edilmekte ve gazete makalelerinde bu yapılardan övgü ile söz edilmektedir. Bu haberlerde, Mumhane Sokak üzerinde inşa edilen yeni taş binaların güzellikleri ve bunların sokağın sonunda, Kılıç Ali Paşa Camii’nin minareleri ile sonlanan çok güzel bir perspektif oluşturdukları yazmaktadır.

91Belediye bu üç şantiye alanı ile beraber, diğer bölgelerde de faaliyetlerini sürdürmektedir. 18 Ocak 1865 tarihli bir makalede, Mumhane Rıhtımı’ndan başlayan ve Mahmudiye Köprüsü’ne kadar uzanan sahil şeridinde yıktırılan deniz surlarının yerinde, geniş bir araba yolu planlandığından söz edilmektedir.

  • 52 Journal de Constantinople, 22 Nisan 1865.

92Yorgancılar Sokağı’nın 20 Mart 1865 tarihinde bitmesi planlanan genişletme çalışmalarına başlanmış ve yolun her iki kenarında yer alan dükkânların yıktırılması planlanmıştır. Yine Babıâli kararı ile ardı ardına gelen Yorgancılar ve Azapkapı sokakları tek bir cadde olacak ve Mahmudiye ismini alacaktır.52

931865 yılına ait bir diğer haberde ise, Büyük ve Küçük Hendek sokaklar civarında, dolgu alan üzerinde planlanan yeni parseller satışa sunulmaktadır:

  • 53 Journal de Constantinople, 11 Mayıs 1865.

DUYURU
Hendek Karakolu ile Galata Kulesi arasında kalan 4700 arşın karelik alan pay usulü ile satılacaktır
Belediye’de, planların bulunduğu Teknik Büroya başvurulması gerekmektedir.
53

  • 54 Journal de Constantinople, 3 Haziran 1865.

94Bu duyuru ile aktarılan bilgilere göre Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arasında kalan alan ve Büyük Hendek’in aşağısında bulunan yapı adasının bu sokağa göre düzeltilmesinden oluşan kadastral planlama bu tarihte bitirilmiş olmalıdır. Ancak bu bölgedeki surların yıkıldığına ait hiçbir gazete makalesi göze çarpmamaktadır. Buna rağmen M. de Launay’in daha önce yayınlanmış yazısına dayanarak, Azapkapı’daki surların bu tarihte yıkılmış olduğu söylenebilir.54

Şekil 1.24

Şekil 1.24

VI. Daire Belediyesi 1865 yılı çalışmaları

95Birçok çalışmanın yapılmış olduğu 1865 yılının ilk altı altı ayına ait olanlar Şekil-1.24’de görülmektedir.

  • 55 Ocak 1866 tarihinden itibaren Journal de Constantinople, La Turquie adı ile yayınlanmaktadır.
  • 56 La Turquie, 7 Ağustos 1866.

96Belediyenin 1866 yılında yürüttüğü çalışmaların aynı canlılıkta olduğu söylenememektedir. Buna rağmen, Lüleci Hendek’teki çalışmalar devam etmektedir. Sonuçta Kamu İşleri Bakanlığı bu zorlu yokuşta projelendirilen yolu tamamen bitirebilmiş durumda değildir. 2 Şubat 1866 tarihli La Turquie55 gazetesinde bir haber, Lüleci Hendek üzerinde bulunan köprünün tamir edilmesi gerektiğini yazmaktadır (bu köprü büyük olasılıkla Sekil-1.23’te görülen köprüdür). Bu dönemde bölgenin görünümü şöyle olmalıdır: Lüleci Hendek surları tamamen yıkılmış veya hâlâ yıkılmaktadır, hendeğin biraz ilerisinde ise, bakanlık tarafından yaptırılan araba yolu bulunmaktadır (Şekil-1.17’de bölgenin Barker tarafından 1813 tarihinde yapılmış bir resmi görülmektedir). Daha sonra yayınlanacak olan gazete haberlerinde, bu hendeğin belediye tarafından doldurulduğu ve yerinde taş evlerin inşa edilmiş olduğu bildirilmektedir (Şekil-1.18). Dolayısıyla, Lüleci Hendek ile Hisardibi sokakları arasında bulunan evlerin yapılmaya başlandığı tarihler böylece belirlenmiş olmaktadır. Aynı makale yeni yapılan bu taş (veya kâgir de olabilir) evler ile Lüleci Hendek’in üst kotundaki ahşap evler arasında karşıtlık olduğunu da yazmaktadır.56 Υüzyıl sonlarına doğru bu ahşap evler yerlerini yeni binalara terk edeceklerdir.

9714 Ağustos 1866 tarihli bir habere göre, bölgedeki bir diğer çalışma, devam etmekte olan St. Benoît Hastanesi ve Manastırı’nın yapımıdır.

98Bunun dışında, 16 Kasım 1866 tarihinde çıkan yangında, Tophane’nin Boğaz Kesen bölgesinde otuz üç ev ile 16 dükkân zarar görmüştür. Bu haber, bölgede ahşap yapıların fazla sayıda olduğunu göstermektedir.

99Yine bir gazete makalesinde, Hendek Karakolu’nu Eski Galata Köprüsü’ne ulaştıran yol üzerindeki yeni planlanan parsellerin, blok halinde satışa çıkarılacağı duyurulmaktadır. Bu alan, Şişhane Meydanı’na doğru çıkan yeni İskender Sokak’la (yapım çalışmaları 24 Mart 1866 da bitmek üzeredir), Şişhane Sokak arasında kalan yeni yapı adası olmalıdır. Sözü geçen yapı adasında bulunan binaların, yaklaşık olarak bu tarihlerde yapılmış olduğu söylenebilir.

100Hendekler üzerine yeni yapılan yapı adalarının satışından elde edilen gelir, belediyenin bütçesinde önemli bir yer tutuyor olmalıdır. Ayrıca belediye, kadastral çalısmalar sırasında elde edilen yeni alanları da satışa çıkarmaktadır. Galata Kulesi çevresinde veya taşınan mezarlıkların yerinde planlanan yeni yapı adaları bu tür alanlardır.

101Satışa çıkarılan yeni inşaat alanları ile ilgili gazete ilanları, hem bölgenin maddi değerini ortaya koyması, hem de bu yeni parsellerin etrafinda bulunan yeni yolların durumunu tanımlaması açısından önemli kaynaklardır:

  • 57 La Turquie, 15/27 Aralık 1866.

DUYURU
1. Yapım aşamasında bulunan Hendek ve Karanfil sokaklarının köşesinde 300 arşın karelik inşaat alanı olan parsel; 400 lira değer biçilmiştir.
2. Galata Kulesi Meydanı’nda henüz yapım aşamasında bulunan iki sokağa cephesi bulunan 150 arşın karelik inşaat alanı olan parsel; 900 liralık değer biçilmiştir.
57

Şekil 1.25

Şekil 1.25

VI. Daire Belediyenin 1866 yılı çalışmaları

102Bu duyurudan anlaşıldığı gibi, 1866 yılının sonlarına doğru Büyük ve Küçük Hendek, Karanfil ve Galata Kulesi civarındaki sokaklarda yapım çalışmaları devam etmektedir. Ayrıca parsellerin arasındaki fiyat farkları, Galata Kulesi Meydanı’nın daha değerli bir alan olduğunu göstermektedir. Şekil-1.25’te bu yıla ait çalışma alanları görülmektedir.

103Şekil-1.26’da, Galata Kulesi Meydanı’nın planlanması sırasında hazırlanmış oldukça ilginç bir belge görülmektedir. 1866 tarihli bu plan, Kule Meydanı’nı, Kabristan Sokak’ın uzantısı olan ve o dönemde mevcut olan yapı adasının içinden geçen yeni bir yol ile gelecekte yapılması planlanan Belediye Sarayı’na bağlamaktadır. Bu belge, belediyenin o tarihte Belediye Sarayı Binasını planladığını ve oldukça radikal bir kentsel düzenleme ile bu binayı, Kule Meydanı’na, mevcut yapı adasında istimlaklar yaparak planlanan yeni bir yol ile bağlamayı hedeflediğini göstermektedir. Ancak bu plan uygulanmamıştır.

Şekil 1.26

Şekil 1.26

Kule Meydanını Şişhane Meydanı ve Belediye binasına bağlayan yolların projesi

Kayra C., “Eski Istanbul’un eski haritaları”, 1990

  • 58 La Turquie, 9 Haziran 1866.

104Aynı kaynaklardan, belediyenin “çöp parası” adı altında yeni vergileri yürürlüğe koyduğu anlaşılmaktadır. Bu vergiler, bölgedeki otel ve restoranlara ait, her birinin büyüklükleriyle orantılı olarak hesaplanan ve her ay toplanan vergilerdir. Çevrenin süpürulüp temizlenmesi hizmetine karşılık olarak düşünülen bu vergileri, diğer bölge sakinleri bile eleştirmektedir.58

1058 Mart 1867’de, on iki Müslüman, on iki gayrimüslim Osmanlı ve on iki de yabancı uyruklu kişiden oluşan Belediye Meclisi seçimleri yapılmıştır. Bu seçim, yol genişletme çalışmalarının belli bir süre yavaşlamasına yol açmıştır. 4-16 Mayıs ve 7 Haziran 1867’de yayınlanan makalelerde, daha önceki meclislerin hesaplarını ortaya koyan ve verdikleri hizmetleri içeren bilgiler bulunmaktadır.

106Aynı yılın Ağustos ayının sonlarına doğru, yol yapımı ile ilgilenen müteahhitler için bir ilan yayınlanmıştır. Bunun dışında, belediyenin içinde bulunduğu suskun durumu eleştiren ve yapılması gereken işlerin eksikliğinden yakınan da birçok makale, yine bu yılın La Turquie gazetesinde yerini bulmaktadır.

  • 59 La Turquie, 20 Ağustos 1867.

Galata’ya inen merdivenlerin yerine arabaların geçeceği bir yol yapılacak, sokaklar genişletilecekti. Salıpazarı Sokak Karaköy köprüsüne kadar uzatılacaktı. Yol kaplamaları değişecek, su bollaşacaktı.59

107Sözü edilen tüm bu projeler, büyük olasılıkla yeni göreve gelen belediye meclisi üyelerinin seçim öncesi vaatleridir. Ancak La Turquie gazetesinde, bu yılın sonuna kadar, sözü edilen konulardan hiçbirine ait haber yayınlanmamıştır.

  • 60 La Turquie, 3 Ocak, 6 Şubat, 7 Nisan 1868.

1081868 yılında, yeni ulaşım projeleri geliştirilmemiştir. Karaköy ve Eski Balık Pazarı rıhtım iskelelerinin yeniden yapımı gibi uygulamalar ise, bu yılın ilk altı ayında bitirilmiştir.60

  • 61 La Turquie, 18 Mart 1868

109Sonraki yıla ait bütçe bilgileri, yeni bir Belediye Sarayı Binası yapımının gündeme alındığını göstermektedir. Bu proje, bütçede yeni Belediye Sarayı için hazırlık çalışmaları başlığı altında bulunmaktadır.61

  • 62 Satışa sunulan parsellerin yerlerinin tanımlanması konusundaki belirsizlik gazete ilanında Hendek S (...)

110İnşa edilebilir alanların satışına devam edilmekte ve bu konuyla ilgili ilanlarda satışa sunulan 100 ile 360 arşın kare (75-270 metrekare) arası dört parsel, söz konusu yerin Büyük ve Küçük Hendek sokaklar veya Lüleci Hendek ile Hisardibi Sokak arasında olduğunu düşündürmektedir.62

111Salahaddin Bey’in Belediye Başkanlığına atanmasından hemen sonra (1868 yılının son üç ayı) yol çalışmalarında yeniden hızlanma görülmektedir. Sonuçta bu dönem, Pera ile Galata arasında ulaşım sorunlarının ve arabalı yolun eksikliğinin ele alındığı ve bunun için bütçeye önemli desteklerin bulunduğu dönemdir. 10 ve 11 Kasım 1868’de yayınlanan La Turquie gazetesinde bu iş için M. le Comte Camondo ve şirketi ile Osmanlı Bankası’nın belediyeye önemli miktarlarda yardımda bulunduklarından söz edilmektedir. Böylece Altıncı Daire Belediyesinin Okçu Musa Caddesi projesi adı altında, Pera ile Karaköy arasında bir araba yolu inşaatı planladığı da anlaşılmaktadır. Bu bağlantı, Galata Kulesi’nin batısında kalan ve eski ahşap evlerden oluşan bölgeden geçen ve yeni Belediye Sarayının bulunduğu Şişhane Meydanı’nı aşağıda zaten kısmen genişletilmiş olan Voyvoda Caddesi’ne bağlayan geniş ve yeni bir yol olarak planlanmaktadır. Bu yolun uzantıları ise üst kotta İskender ve Şişhane sokaklar ait kotta Perşembe Pazarı Sokak bağlantısıyla Mahmudiye ve Yeni Cami sokaklardır. Dolayısıyla Pera ile Galata arasında bu yollar kullanılarak daha kolay ulaşım sağlanması hedeflenmektedir. Bu çalışmanın bütçesi, 6000 liralık istimlak bedelleri, 1500 liralık da yol yapımı maliyetiyle, değişik kaynaklardan karşılanmaktadır; bu bütçenin 3000 liralık bölümü hükümet tarafından, 1500 liralık bölümü MM. Camondo ve G. Zarifi tarafından, kalan 3000 liralık bölümü ise% 6’lık faiz ile Société Générale’den temin edilmiştir.

1121869 yılının çalışmaları çok yoğun değildir ve gazetelerde yayınlanan birçok şikâyet yazısı Salahaddin Bey’in başkanlık görevine atanmış olmasının aslında belediye hizmetlerinde beklenen canlanmayı sağlayamamış olduğunu göstermektedir. La Turquie Gazetesinde, 4 Mayıs 1869 tarihli bir haberde, Salahaddin Bey’in vefat ettiği bildirilmektedir.

11324 Haziran 1869 tarihli bir ilanda, yeni belediye binasının temel inşaatı ihaleleri ilgili müteahhitlere duyurulmakta, ayrıca plan ve dosyaların belediyeden alınabileceği bildirilmektedir.

114Belediyenin içinde bulunduğu mali sıkıntılar önceki dönemlerde de olduğu gibi emlak vergilerinin yeniden düzenlenmesi ve inşa edilebilen alanların satışı ile aşılmaya çalışılmaktadır.

115Arşivlerde 1869 yılının son altı ayına ait La Turquie gazeteleri bulunmadığından bu süreçte belediyenin faaliyetlerinin takip edilmesi mümkün olamamaktadır.

  • 63 La Turquie, 12 Ağustos 1870.

116Belediye seçimleri 1870 yılında yapılmış ve Mahmudiye, Tophane, Salıpazarı ve Fındıklı’da, kaldırımların yeniden yapımı, yol kaplaması çalışmaları devam etmektedir, ayrıca bu bölgelerde yol kenarında bulunan evlerin su gideri bağlantıları da yapılmaktadır.63

  • 64 La Turquie, 10 Aralık 1870.

117Büyük Pera yangını bu döneme rastlamaktadır. Galata Bölgesi, Taksim, Galatasaray ve Tarlabaşı’na göre, bu büyük yangından daha az etkilenmiştir. Bu konuda birçok gazete makalesi, yangından zarar görmüş ailelerin perişan durumunu ayrıca ev ve sokaklardaki zararları yazmaktadırlar. Kayıplar oldukça fazladır ve zarar gören çevre sakinleri, birçok genişletme çalışmasına ve yeni projelendirilecek yolları öngören yangın sonrası hazırlanan yeni planlara tepkilidir. Peralılar, bu düzenlemelerle kayıplarının daha da artacağı endişesini duymaktadırlar.64

118Bu dönemde, Galata’da sürdürülen belediye çalışmalarının bazıları şöyledir: 5 ve 26 Kasım 1870 tarihlerindeki haberlerde, Okçu Musa Sokak’taki çalışmaların yavaşladığı ve araç trafiğini çok rahatlatacak bu projenin bitirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bu gecikmeye, Voyvoda Sokak’ın genişletilmesi ile mülklerinin bir bölümünü kaybedecek olan ünlü Kamondo ailesinin sebep olabileceği üzerinde durulmaktadır.

  • 65 La Turquie, 3 Kasım 1870.
  • 66 Henüz genişletme çalışmaları başlamamış olan bu sokakta, daha sonraki bölümlerde incelenecek olan K (...)

119Bu dönemde, Büyük ve Küçük Hendek sokaklardaki kadastral çalışmalar bitmiş görünmektedir. Bir gazete makalesinde, burası sakin ve onurlu ailelerin oturduğu bir konut bölgesi olarak tanımlanmaktadır.65 Bu durum, surlar yıkılmadan önce, oldukça bakımsız olan bu bölgenin, o dönemde değer kazanarak daha çok orta ekonomik seviyede sosyal sınıfın tercih ettiği bir konut bölgesine dönüştüğünü göstermektedir. Bu yıllardan başlayarak, bölgenin yeni mimari görünümünün, zamanla bu yeni parsel şekillenmesi üzerinde oluşacağı varsayılabilir. Bir başka gazete makalesinde, Yazıcı Sokak’ta (bugün Serdar-ı Ekrem Sokak) çıkan bir yangından söz edilmektedir. Bu yazıya göre yangın, Yazıcı Sokak’ta bulunan Kamondo Apartmanı66 civarında çıkmış ve çevre sakinlerinin büyük endişesine yol açmıştır.

  • 67 La Turquie, 21 Aralık 1870.

120Ulaşım projelerini geliştiren ve yürüten İstanbul Tramvay Şirketi, çalışmalarını büyük bir titizlikle sürdürmektedir. Azapkapı ile Yeni Cami arasındaki bağlantı üzerine raylar döşenmeye başlanmıştır. Ancak, tramvay yolunun darlığı, hem yapımcıları hem de çevre sakinlerini endişelendirmektedir.67

  • 68 La Turquie, 21 Ocak 1871.
  • 69 La Turquie, 1 Şubat 1871.

1211871 yılı Ocak ayında, Altıncı Daire Belediye Başkanı Salih Bey’in yerine, hükümet danışmanı olan Kadri Bey atanmıştır ve bu atama, Babıâli’nin bu kurum üzerindeki etkisinin önemini bir kez daha göstermektedir. 1871 yılı boyunca Pera sokaklarının kötü durumu makalelerde sıklıkla dile getirilmektedir. Bu arada bir makale, Meclis Komisyonu ve Başkan Kadri Bey’i övmekte ve cesaretlendirmektedir. Bu makalede, Pera sakinlerinin sürekli verilen hizmetlerden şikâyet ettiği, ancak bu kurumun mali durumunu düzeltmek için ödemeleri gereken vergileri de ödemedikleri belirtilmektedir.68 Kadri Bey, mali sorunların çözümlerine yönelik iki komisyon kurulmasını önermektedir; bunlardan biri belediyenin hesaplarını kontrol edecek diğeri ise ödenmekte geciken vergilerin hangi nedenlerle ödenmediğini araştıracaktır.69

  • 70 La Turquie, 4 Mart 1871.

122Ulaşımdaki birçok sorun, belediye meclisini birtakım önlemler almaya zorlamaktadır; örneğin yolda bulunan araba sürücüleri ve atlıların uyması gereken bazı kurallar ve yasaklar getirilmiş, ayrıca restoran ve kahvelerin kaldırımları işgal etmeleri önlenmeye çalışılmıştır.70 Belediye aynı zamanda kaldırım çalışmalarına da hız vermiştir. Bu arada, La Turquie gazetesinde 15 Haziran 1871 tarihli bir haberde Okçu Musa Sokak’ın açılışı duyurulmaktadır.

  • 71 Zeynep Çelik, mülk sahiplerinin yeni düzenlenen projelerde yer kaybetme endişesiyle bu yeni yaklaşı (...)

123Altıncı Daire Belediyesi, 1870 yangını ile zarar gören sokaklardaki çalışmalara da devam etmektedir. Bu yıl boyunca birçok gazete haberinde yangın alanlarında yeni yapılan ahşap yapılardan ve zarar görmüş yapıların tehlikesinden yakınılmaktadır. Bu yazılarda, kâgir yapılaşmanın gerekliliği ve bu konuda belediyenin gerekli kontrolleri yapmadığı üzerinde durulmaktadır. Ancak bütün bu yazılarla halk üzerinde oluşması beklenen, daha düzenli kentsel planlama ve daha modern yapılaşma (kâgir yapı tekniği) bilincinin gelişmesi yerine, çevre sakinleri, bu düzenlemelerle ve yenileme çalışmaları ile maddi zarara uğrayacakları endişesini sürdürmektedirler. 21 Mart 1871 tarihli bir makale, dönemin ortak görüşünü çok iyi dile getirmektedir; bu yazıda birçok farklı fikir ve plan geliştirilmesine rağmen, her mülk sahibinin, genişletilecek yollar için gereken mekânı oransal olarak paylaşması ve eski kentsel düzenin tekrar kabul edilmesinin, genel olarak istenilen bir çözüm olduğundan söz edilmektedir.71

1241871 yılı Haziran ayında, Kemeraltı bölgesinde çıkan bir yangında bazı kâgir yapılar ve yaklaşık kırk ahşap yapı yok olmuştur.

  • 72 Mayıs 1873 tarihli bir haberden, belediye meclisi seçimlerinin her yıl yapıldığını öğreniyoruz, oys (...)

1251871 yılının ikinci altı ayında, Altıncı Daire Belediyesinde, yönetim alanında, yol bakımı çalışmalarında ve Galata ile Pera arasındaki yeni ulaşım projeleri konusunda oldukça yoğun bir dönem yaşanmaktadır. 2 Eylül tarihli bir yazıda, belediye sınırları içinde nüfusun oldukça artması nedeniyle, bölgenin iki farklı alana ayrılmasının planlandığı belirtilmektedir. 6 Aralık tarihli başka bir haber, başkanlık görevine yeni bir atama olduğundan söz etmektedir. Sonuç olarak bu göreve yeni getirilmiş olan Kadri Bey, yerini Muhtar Bey’e bırakmaktadır. iki gün sonraki tarihli başka bir habere göre ise, İstanbul Belediye Başkanı olarak tanıtılan Ali Rıza Bey, yeni idari düzenlemeler konusunda bilgi vermek amacıyla, Altıncı Daire Belediye Meclisini ziyaret etmiştir. Kısa bir zaman sonra, Altıncı Daire Belediyesinin, İstanbul Belediyesinden (Şehremaneti) ayrılarak doğrudan Babıâli’ye bağlandığı öğrenilmektedir. 21 Aralık tarihli bir makaleden de, yeni seçimlerin yapılacağı anlaşılmaktadır.72

  • 73 La Turquie, 27 Eylül, 10 Ekim 1871.
  • 74 La Turquie, 18 Kasım 1871.
  • 75 La Turquie, 29 Eylül 1871
  • 76 La Turquie, 1 Kasım 1871.

126Bu dönemde yol çalışmaları devam etmektedir, Yüksek Kaldırım73 Sokak’ın kaldırımları yeniden yapılmakta ve bu bölgeye çok yakın olan belediye hastanesinin74 bulunduğu sokağın (Zürafa Sokak veya onu dik kesen Patrik Sokak’tan söz ediliyor olmalı) genişletme çalışmaları sürdürülmektedir. Salı Pazarı, Yeni Çarşı Sokak’ın alt kotlarına alınmış olduğundan, eski kurulduğu bölgede toplu ulaşım yeniden yapılabilmektedir. “Grande Rue de Galata” olarak adı geçen caddenin genişletilmesi bölgeye yeniden düzenlenme imkânı vermektedir.75 Bu durumun bir benzeri de yeni yerine taşınan Altıncı Daire Belediyesi için geçerlidir.76

127Bu yılın gazete haberlerinde, Fransız mühendis Gavand ve projesi hakkında bilgi verilmektedir. 15 Eylül 1871 tarihli bir makale, Mevlevi Tekke’si karşısında planlanan metro istasyonu için sürdürülen istimlak çalışmalarının bitmek üzere olduğunu haber vermektedir. Dönemin en önemli toplu ulaşım projelerinden biri olan metro projesi, Babıâli tarafından Fransız mühendis Eugène-Henri Gavand’a yaptırılmaktadır.

1281872 yılına ait haberler Karaköy Meydanı’nın bakımsız durumundan yakınmalarla başlamaktadır. Yeni Başkan Sakız Efendi’nin (daha sonra Ohannes Efendi adı ile geçecektir) işe başlaması büyük bir ümitle beklenmektedir. Bu yıl yapılan çalışmalar Okçu Musa Caddesi üzerindeki bazı parsellerin satışları, metro inşaatının devam etmesi ve Hendek Sokak’ın kaldırımlarının yeniden yapılması olarak sıralanabilir.

  • 77 Belediye Başkanının Muhtar Bey olması bize bu dönemde Babıâli’nin tekrar bir başkan atamış olabilec (...)
  • 78 La Turquie, 15, 16 Nisan ve 13 Haziran 1872.

129Ohannes Efendi, kurumun mali sorunlarını çözebilmek için, başkanlığını Muhtar Bey’in yaptığı77 ve Ali Efendi, Taib Efendi, Hazzopulo ve Madjud Efendi gibi meclis üyelerinden oluşturulan yeni bir komisyon kurmuş ve böylece kurumun çalışmalarını engelleyecek boyuta ulaşmış bu sorunlar araştırılmaya başlanmıştır.78

13023 Ağustos 1872 tarihli bir makalede, Galata’dan başlayan tramvay hattının, henüz tamamen bitirilememiş Okçu Musa Sokak’tan geçerek, Galatasaray’a kadar uzayabileceğinden, oradan da diğer hatta geçilerek, Pangalti’ya ulaşılabileceğinden söz edilmektedir.

131Altıncı Daire Belediyesi ile yaşanan deneyimlerden sonra, diğer belediyelerin kurulması, işlerlik kazanması ve bu konuda yeni idari düzenlemeler yapılması konusu, gazetelerde oldukça çok sayıda makaleye konu olmaktadır. Ömeğin, 24 Eylül’de yayınlanan Belediyeler Kanunu, 21 Eylül ve 18 Ekim’de yeni belediyeler için gelecekte seçilecek olan başkanların özellikleri, 18 Ekim’de yeni belediyelerin kurulmasıyla İstanbul kenti ve çevresinin nasıl kalkınacağı ve en son olarak da 6 Eylül’de İstanbul sakinleri için kişisel bir vergilendirme sisteminin geliştirilmesi ve böylece bu kent için gereken tüm projelerin yapılabilmesini sağlayacak bir bütçe oluşturabilme düşünceleri üzerine yazılan haberler, bu konuya ne kadar fazla önem verildiğini göstermektedir.

132Bunun dışında bu yıla ait diğer haberlerden biri de, İstanbul’da yerleşen Almanların sosyal tesisi olan Kulüp Teutonia’da çıkan yangın ve çevredeki ahşap yapılara verdiği zarar üzerinedir. Böylece, Tekke bölgesinde birçok ahşap yapı olduğu anlaşılmaktadır. Şekil-1.27’de Teutonia ve Tekke bölgesi 1858-60 tarihli d’Ostoya ve 1905 tarihli Goad haritasında görülmektedir.

  • 79 La Turquie, 22 Mayıs 1873.
  • 80 Bu yayında, önceki yıllarda yayınlanan seçim ilanlarından farklı olarak, doğrudan Babıâli’ye bağlı (...)

1331873 yılında yayınlanan haberler, bu yılın belediye hizmetlerinde azalma olduğunu göstermektedir, hatta bazı yazarlar yeni yapılacak seçimlerin çok önemli olduğunu, meclisin mutlaka değişmesi ve yeni fikirler geliştirecek kişilerin seçilmesi gerektiğini belirtmektedirler. Bu yazarlar, seçilmelerini arzu ettikleri ve zaten oldukça tanınmış ve nüfuzlu kişiler olan adaylarının, adlarını bile yazmaktadırlar.79 1873 yılında yapılan seçimlerin resmen başlama tarihinin ilanı şehremaneti tarafından verilmiştir.80 Seçim sonuçları 1 Haziran 1873 yılında açıklanmiştır ve bu gazete haberine göre belediye meclisine “üç Türk, üç Hıristiyan” seçilmiştir: Mumeis Ali Efendi, Christaki Efendi Zographos, Holas Efendi, Simon Bey Makssoud, Araydjizade Ali Bey, Ismy Bey.

1341873 yılında, Okçu Musa Caddesi’ndeki çalışmalar tamamlanmıştır ve bu yol üzerindeki tramvay seferleri artık kesintisiz olarak yapılabilmektedir. Ayrıca Belediye Başkanı Mouhtar Bey Belediye Sarayının arkasına bir sarnıç yapmayı planlamaktadır.

13527 Mayıs 1873 tarihinde çıkan bir yangın Tekke civarını tamamen yakıp kül etmiştir. Gavand’ın metro inşaatı için hazırladığı projede, bu yangının etkilediği alanlar belirtilmiştir (Şekil-1.28).

136Dönemin ilginç olan olaylarından biri, 13 Şubat 1873 tarihli bir gazetede belirtilen, Baron Haussmann’ın köprüler ve yollar konusunda ihtisaslaşmış mühendis M. Caméré ve müteahhit M. Duparchy ile beraber İstanbul’u ziyaretidir.

  • 81 Artin Efendi Dadian’ın başkanlığa atanması haberi ile Osman Nuri Ergin’in 1290 ile 1294 yılları ara (...)

13725 Temmuz tarihinde, belediye yönetimi şartnameleri La Turquie gazetesinde yayınlanır ve böylece başkanın bir kez daha değişmiş olduğu görülmektedir. Yeni Başkan Kadri Bey’dir ve çok kısa bir süre içinde, Altıncı Daire Belediyesine başkanlık yapan üçüncü kişidir; Ohannes Efendi, Muhtar Bey ve son olarak ta Kadri Bey. Ayrıca, aynı yılın Ağustos ayında bir seri atanma daha gerçekleşir ve bu sefer de başkanlığa Artin Efendi Dadian gelir.81

  • 82 La Turquie, 13 Kasım 1873.
  • 83 La Turquie, 25 Eylül 1873.

138Bütün bu idari kadro değişiklikleri gazete haberlerinin karakterini değiştirmemektedir. Birçok bölgede, yol çalışmaları devam etmekte (“Grande rue de Pera” İstiklal caddesi, Hendek sokaklar, Polonya Sokak, Yeniçarşı Sokak, Tepebaşı Sokak)82 ve toprak satışları sürmektedir. Ancak, hükümet ile M. Gavand arasında yaşanan bir anlaşmazlık, yeraltı raylı sistem inşaatını belli bir süre için durdurmuştur.83

Şekil 1.27

Şekil 1.27

Tekke ve Teutonia’nın bulunduğu alan 1858-60 ve 1905 tarihli planlarda görülmekte

Şekil 1.28

Şekil 1.28

1872-74 Cavand planı

İstanbul Arkeoloji Müzesi Arsivi

1397 Ağustos 1873 tarihli bir haberde hükümetin, Altıncı Daire Belediyesinin projelerinden biri olan Yeniçarşı Sokak’ın genişletilmesi ve düzleştirilmesi kararını, belediye şartnamesine uygun olarak daha önceden onaylamış olmasına rağmen, iptal ettiği anlaşılmaktadır. Bu makalede, belediyenin geliştirdiği, ancak hükümet tarafından iptal edilen proje desteklenmektedir. Hükümetin bu kararına rağmen, bir gazete haberinde kamu yararı konusunun dile getirilmesi, kent kültürü bilinci açısından önemlidir.

140Dönemin gazete haberleri, yeni belediyelerin kurulmaları ile ilgili idari düzenlemelerden söz etmektedirler. 25 Kasım 1873 tarihli bir haber, başkent ve çevre yerleşmelerinin yedi bölgeye ayrıldığı bir kadastral düzenleme kararından bahsetmektedir. Kısa bir süre sonra, kadastro çalışmalarını kolaylaştırmak amacıyla Altıncı Daire Belediyesinin iki farklı bölgeye ayrıldığı öğrenilecektir. 31 Aralık 1873 tarihli bir başka habere göre, çalışmalarına bir süre önce başlamış olan bu iki bölgeye, Braïla Ticaret Bürosunun Müdürü Chrysidi Bey ve Roma’daki Osmanlı Büyükelçiliği eski ikinci başkanı Halil Bey, başkan olarak atanmışlardır.

1411874 yılı oldukça önemli idari değişikliklerin yapıldığı bir yıldır. 8 Aralık 1874 tarihli makalede, kadastro bürolarının şehremanetinden, Güvenlik Bakanlığına geçirildiği belirtilmektedir.

  • 84 La Turquie, 28 Aralık 1874.

142Bundan böyle bina alım veya satımlarıyla ilgili idari belgeler (İlmühaher), imam ve muhtarlar, Rum ve Ermeni Patriklikleri ayrıca yabancıların mülk edinme kanununa göre yabancı ülke elçilikleri tarafından verilen inşaat izinleri, güvenlik işlerinden sorumlu bakanlıkta bulunan kadastro bürolarına verilecektir. Bu karar, idari işlerde merkezileşme amaçlı düzenlemeler olarak nitelendirilebilir.84 8 Aralık tarihli bir başka makalede ise bu kararın bina vergilerinin toplanabilmesinde kolaylıklar getireceği belirtilmektedir.

14324 Ocak 1874 tarihli La Turquie gazetesinde, Başkanlığını Christaki Efendi Zographos’un yaptığı Yeniköy Belediyesinin padişah kararıyla hizmete başladığı belirtilmektedir.

  • 85 Bu haritada görülen mimari dokuda, henüz apartman tipi konutlar bulunmamaktadır. Şahsuvar Mahallesi (...)

144Bir gazete haberinde, 1874 yılının başında Şahsuvar Mahallesi’nin kadastro çalışmalarının bitirildiği belirtilmektedir. Bu haberden, Şahsuvar Sokak’ın o döneme ait kadastrosunun bitirildiği, ancak sokağın genişletme ve düzleştirme çalışmalarının tamamlanmamış olduğu sonucu çıkarılabilir. Zira 1876 yılında bitirilen belediye kadastral haritasında, Şahsuvar Sokak’ın büyük bir bölümünün genişletilmediği görülmektedir.85 17 Ocak ve 16 Haziran 1874 tarihli gazete haberlerinde, bu bölgede Hıristiyan ve Müslüman ailelerin bir arada yaşadıkları, ancak aralarında bazen sorunlar ççıktıgı belirtilmektedir.

  • 86 La Turquie, 2 Nisan 1874.
  • 87 La Turquie, 16 Temmuz 1874.

1451874 yılında, Galata bölgesinde iki önemli yangından söz edilmektedir. Bunlardan biri Şahsuvar Mahallesi’nde Laleli Çeşme Sokak’ta çıkmış ve dokuz ahşap evin yanmasına neden olmuştur,86 bir diğeri ise Tophane’de oldukça geniş bir bölgeyi etkilemiştir.87

Tophane’de Kömürcü Sokak’ta dün öğleden sonra saat birde yangın ihbarı yapılmıştır. Maalesef o sıra esen şiddetli rüzgâr, zaten kömürcülerin, petrol ve rakı depolarının bulunduğu bu bölgede çabucak yayılma firsatı bulmuş ve geniş bir alanın zarar görmesine neden olmuştur.
Yangın, Cité Française’i gümrüğe bağlayan büyük yoldan, tramvayın geçtiği ana caddeye kadar yayılmıştır. Her esen rüzgâr, alevleri canlandırmış, Grande Rue de Galata’nın her iki tarafında yer alan evler bu yangından etkilenmişler ve St. Benoît mahallesinin tamamen yıkımına sebep olacak olan bu yangın böylece devam etmiştir.

146Bu haberden çevre binalarının çoğunun ahşap olduğu öğrenilmektedir. Yangınlara rağmen Altıncı Daire Belediyesi, 6 Ağustos’ta kadastral çalışmalarını tamamlamış ve vergi mükelleflerine tahmini emlak vergilerini bildirmiştir. Yine bir gazete ilanından bu çalışmanın, Halil Bey başkanlığında dört ayrı komisyon tarafından sürdürüldüğü öğrenilmektedir. Bu bölgeler şöyle sıralanmaktadır: Pera-Pangaltı, Galata-Tophane, Kabataş-Fıdıklı-Cihangir ve Arap Cami, Kasımpaşa-Tatavla-Yenişehir ve Feriköy.

  • 88 La Turquie, 15 Ekim, 5 Eylül, 8 Kasım 1874.

1471874 yılının ilerleyen aylarında, Perşembe Pazarı Sokağı’nın genişletildiği, Karaköy’den Pera’ya çıkan metro çalışmasının bittiği ve Karaköy Meydanı’nda arabalar için park yeri yapılmak üzere bazı yapı ve barakaların belediye tarafından yıktırıldığı gazete haberlerinden öğrenilmektedir.88

  • 89 La Turquie, 10 Temmuz 1875.
  • 90 La Turquie, 12 Kasım 1875.

1481875 yılında, Altıncı Daire Belediyesi kadastro bürosunun çalışmaları devam etmekte, ancak belediye ile ilgili haberlerde azalma göze çarpmaktadır. Buna rağmen Altıncı Daire Belediyesinin çalışmaları sadrazam tarafından övülmektedir.89 Bu dönemde, yeni kurulan Kadıköy Belediyesinin Hamdi Bey başkanlığında göreve başladığı gazete haberlerinden öğrenilmektedir.90

  • 91 La Turquie, 21-22 Mart 1875.

149Yine bu tarihte belediyenin finansal ve idari düzensizliği Babıâli’nin oldukça önemli bir karar almasına sebep olmuş ve padişah iradesi ile bu bölgenin en deneyimli fınansçıları ve en hatırı sayılır saygınlarından oluşan on iki kişilik olağanüstü bir belediye komisyonu kurularak çalışmalarına başlamıştır.91 Ayrıca 1875 yılı içinde Babıâli tarafından atanan üç başkan arka arkaya görev yapacaklardır: Pertev Efendi, Artin Efendi Dadian (ikinci kere) ve Kostaki Efendi.

150Bu dönemde belediyenin faaliyetleri dışında yeni belediye şartnameleri üzerine de birçok makale yazılmaktadır. Bu yazılara konu olan şartnameler, taşınmazlardan alınan vergileri, vakıf gelirlerini ve kira anlaşmalarını, daha düzenli ve merkezi bir sisteme bağlamayı amaçlamaktadır.

  • 92 La Turquie, 24 Kasım 1875.

151Galata’daki belediye çalışmaları ile ilgili haberler bu dönemde oldukça azalmaktadır. Başlıca haberler arazi satışları ile ilgili olanlardır. Bu haberlerden yola çıkarak, Karanfil ve Hendek sokaklardaki arazi bedellerinin, çevresinde bulunan diğer sokaklara göre (Şahsuvar ve İskender sokaklar gibi) daha fazla olduğu söylenebilir.92 Böylece, surların yıkımından sonra Galata’nın Pera’ya doğru genişleyen bölgelerinin, dönemin tercih edilen konut alanları olduğu anlaşılmaktadır.

  • 93 Ergin O. N., (1995), s. 1338.

1521876 yılında belediyeler kanununun yayınlanması ve diğer belediyelerin kurulması, Altıncı Daire Belediyesinin ayrıcalıklı durumunun sona ermesi anlamına gelmektedir. Bu kanunla, sayıları yirmiyi bulan belediyeler, seçilmiş üyelerden oluşan bağımsız medisleri ile çalışmalarına başlamışlardır. Belediyeler kanunu, tüm belediyelerin, idari ve mali özellikleri aynı olmak koşulu ile düzenlemiştir. Ergin’e göre, Altıncı Daire Belediyesinin deneyimleri üzerine geliştirilen ve İstanbul’daki tüm yerleşim bölgelerinin refahını sağlamak ve iyi mekânsal koşullara kavuşması amacını taşıyan bu düzenleme ve kanunlar, beklenen etkiyi yapamamıştır.93 Altıncı Daire Belediyesinin idari ve mali problemleri arttıkça, faaliyetleri azalmıştır. Diğer taraftan, 1876 yılında Osmanlı yönetiminde iki padişah değişimi gerçekleşmiş, Sırbistan’daki savaş ve diğer birçok politik sorun, imparatorlukta bir süre için bazı faaliyetlerin yapılabilmesini engellemiştir.

153Bütün bu olumsuz koşullara rağmen Altıncı Daire Belediyesinin durumunun kötüye gidişi, yeni belediye kanunundan çok önce, kurumun idari ve mali düzensizliği ile beraber hükümetin müdahalelerde bulunması ve 1875’te kurulan olağanüstü meclise kadar olan süreçte, kendini göstermeye başlamıştır.

15411 ve 23 Aralık tarihlerinde Sultan II. Adbulhamid Hatt’ı olarak ilan edilen yeni belediyeler kanunu ile uygulanan düzenlemeler birçok alanda iyileştirmeyi hedeflemektedir. Bu kanun, belediye meclisi oluşumunu, seçim ve idari kuralları belirlemekte, ancak bu durum belediyelerin faaliyetlerini yavaşlatmaktadır. Altıncı Daire Belediyesinin bu kanundan önce planladığı ve uyguladığı çalışmalarla kent mekânlarının iyileştirilmesi konusunda çok önemli atılımlar yapılmış, bu tarihten sonra ise, kurumun önemli uygulamaları olamamıştır.

155Sonuç olarak, 1858 yılında kuruluşundan, 1876 yılındaki belediye kanunun ilanına kadar, ayrıcalıklı konumda işlerliğini sürdüren Altıncı Daire Belediyesinin çalışmalarında, birbirinden farklı üç aşama geçirilmiş olduğu söylenebilir. Galata’da, surların yıkımından önce ve sonra olmak üzere, sürdürdüğü çalışmalarda iki değişik tutum göze çarpmaktadır. Surlar yıkılana kadar olan ilk dönemde, daha çok kaldırım yapımı, sokakların bakımı ve yolların genişletilmesi gibi çalışmalar yapılırken, ikinci dönemde, yıkılan sur duvarları ve hendekler üzerinde yeni yolların yapılması Galata ile Pera arasında bir bağlantı projesi olan Okçu Musa Sokak’ın planlanması gibi daha geniş ölçekte düşünülen projeler geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Bu ikinci dönemde elde edilen belgelerde, projelerin uygulanma aşamalarında bölgede oturan veya çalışan bazı saygın ailelerin ve hükümetin maddi yardımları olduğunu görülmektedir. Yine bu dönemde, gazete makaleleri, yeni oluşturulan kent mekânlarını değerlendirirken, dönemin İstanbul’u için yeni sayılabilecek tanımlamalar yapmaktadırlar: Tamamen Avrupalı bir görünüşsağlam ve taş binalarla bölgenin güzelleşmesi veya Κılıç Ali Paşa camiinin iki minaresi ile oluşan Mumhane sokağın perspektifi gibi. Sonuç olarak Galata’da, dönemin dinamiklerine paralel olarak gelişen, kent mekânlarının iyileştirilmesi ve modernleşme ihtiyacı ve arzusu, belediyenin uygulamalarıyla örtüşmektedir.

1561870’lerde ise belediyenin yollarla ilgili çalışmaları azalmakta ve bu yolların iki yanında bulunan bina sahiplerinin şikâyetleri gazete makalelerine daha çok konu olmaya başlamaktadır. Diğer taraftan, belediyeye vergi verme görevini unutarak sürekli şikâyetlerde bulunan bölge sakinleri konusunda yazılan makale ve Yeniçarşı Sokağı’nın genişletilmesi projesinin iptali konusunda hükümeti eleştiren gazete haberi, belli bir kesimin kentlilik bilinci konusunda geliştiğini de göstermektedir.

157Bu süreçte, Babıâli tarafından, yerlerini kısa bir sure sonra bir diğerine bırakan birçok başkan atanmış, belediye meclisi seçimleri iki yıldan bir yıla indirilmiştir. Tüm bu kararlar, doğal olarak uygulamalardaki sürekliliği etkilemiş ve büyük projelerin planlamasını zorlaştırmıştır. Bu koşullara belediyenin vergileri toplamada karşılaştığı sorunlar da eklenince, kurumun idari ve mali sorunlarının kaynakları ortaya çıkmaktadır.

158Buna paralel olarak, kadastral çalışmalar, binaların değerleri ve vergi miktarlarına ait tahmini değerlerin hesaplanması ve toplanması çalışmaları tamamen başka bir kuruma devredilmiş ve belediyenin sorumluluğundan çıkarılmıştır. Öncelikle kent, kadastral bölgelere ayrılmış ve sonra bu bölgeler şubelerde birleştirilerek emniyetten sorumlu bakanlığa bağlanmıştır. Kısa bir süre sonra, bu şubelerin sorumluluğu Maliye Bakanlığı’na geçirilmiştir. Bütün bu gelişmeler, hükümetin bu alanda yapılacak tüm çalışmaları merkezi bir sistemde toplamayı düşündüğünü göstermektedir. 1876 Tarihli Sultan Hattı ile tanımlanan belediyeler kanunu da bu yaklaşımın somutlaştığını göstermektedir. Ancak yine altını çizmek gerekirse, Ergin’e göre bu düzenleme ilerde, Altıncı Daire Belediyesinin tüm uygulamalarında gözle görülür bir yavaşlamaya yol açacaktır.

  • 94 Çalışmanın ileri aşamalarında kullanılacak kadastro planları, büyük olasılıkla sadrazama sunulan pl (...)

159Yine bu dönemde Altıncı Daire kadastrosu tamamlanmış ve sadrazama sunulmuştur (1876)94 (Şekil-1.29).

  • 95 La Turquie, 28 Kasım 1891 – 12 Ağustos 1892 – 3 Mart 1893.

160Bu planlar ile hâlihazır haritalar karşılaştırıldığında o dönemde henüz mimari dönüşümün gerçekleşmediği ve bugünkü yapılaşmanın olmadığı görülmektedir. Başka bir deyişle, Galata apartmanları daha inşa edilmeye başlanmamıştır. Aynı zamanda Şahsuvar Sokak’ta da genişletme ve düzleştirme çalışmaları bitirilememiştir. 1905 tarihli Goad haritalarında, Şahsuvar ve Laleli Çeşme sokaklarda yol çalışmalarının henüz tamamlanmamış olduğu da görülmektedir. Buna karşılık, yüzyılın sonlarına doğru, Yazıcı – Serdar-ı Ekrem Sokak genişletilmiş ve düzleştirilmiştir.95

Şekil 1.29

Şekil 1.29

Cadastre de la Ville de Constantinople’dan Beyoğlu bölgesini gösteren bir pafta

Yay. Haz. I. Dağdelen

161Belediyeler kanunun ilanından (1876) itibaren başlayan bu üçüncü dönemde, bazı yol inşaatı çalışmaları dışında (Şahsuvar ve Yazıcı –Serdar-ı Ekrem sokaklar), belediyenin 1865 ile 1870 yılları arasında büyük bir çaba ile oluşturduğu yeni kent düzeni çok değişmemiş, ancak bu yeni dokunun üzerinde yüksek katlı inşaatlar yapılmaya başlamış ve mimari dönüşüm gerçekleşmiştir.

Yol çalışmaları ve kadastral düzenlemelerin nitelikleri

  • 96 Mustafa Cezar 19. Υüzyıl Beyoğlusu adlı çalışmasında (Cezar (1991), s. 160) belediyeler kanununun i (...)

1621857 yılının sonlarına rastlayan kuruluşundan, 187696 yılında belediye kanunun ilanına kadar geçen süreçte Altıncı Daire Belediyesinin çalışmaları, bu kurumun kent mekânlarının iyileştirilmesi konusundaki yaklaşımlarını ve kent sakinlerinin bu süreçte belediye kurumundan beklentilerini tanımlamaktadır.

163Bütün bu süre içinde seçilmiş veya Babıâli tarafından atanmış tüm başkan ve meclislerin ortak hedefleri, Galata bölgesi içinde ve Galata ile Pera arasında ulaşımın iyileştirilmesidir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Galata Limanı’nın hacmi genişlemiş, Borsa kurulmuş ve Galata modern bir iş merkezi olma sürecine girmiştir. Galata’nın gelişen ticaret işlevi, sur duvarları içinde sıkışıp kalan eski kent dokusunun değişimini zorunlu kılmaktadır. Bu ticari gelişme, surlar içinde konut bölgelerinin azalmasına ve sıkışmasına yol açsa bile, Galata içinde akıcı bir ulaşım ağı ve yeni binaların yapımını gerektirmektedir.

164Bu şartlar altında surların yıkımı ve hendeklerin doldurulması iki sorunu birden çözmektedir. Öncelikle, sur duvarlarının kısıtladığı imar gelişimi canlanacak ve yeni yerleşim alanları gelişecektir, ikinci olarak ise, duvarların yıkımı ve hendeklerin doldurulmasıyla ortaya çıkan yeni alanlara geniş bağlantı yolları yapılabilecektir. Böylece belediye büyük bir enerjiyle bu işe yönlenmiş, ayrıca hem Babıâli’den hem de çevre sakinlerinden destek gormüştür. Ancak Altıncı Daire Belediyesinin kuruluşundan bir süre sonra, özellikle tüm çabaların yoğunlaştığı Pera bölgesindeki sokaklarda planlanan çalışmalarda, çevre sakinlerinin desteği, yerini şikâyetlere bırakmıştır.

165Galata’nın ticari alanındaki ulaşım sorunlarına çözümler üretilmiş, surlar yıkıldıktan sonra, Galata’nın kuzeyindeki konut bölgelerinden, Pera yönüne doğru bir gelişim gerçekleşmiştir.

166Çevre sakinleri, şikâyetleriyle dile getirdikleri gibi, daha bakımlı ve düzenli, aydınlatılmış, temiz yollar ayrıca daha güzel bir çevre arzulamaktadırlar. Bu istekler, daha düzenli bir çevre ve yeni bir kentsel mekân anlayışına dayanan düzenlemelere duyulan ihtiyacın ve kente karşı gelişen sahiplenme duygusunun dışa vurumu olarak yorumlanabilmektedir.

167Kent mekânındaki dönüşüm, gecikmeden yerini mimari değişime bırakmakta ve daha önce belirtildiği gibi, Galata’da, büyük ulaşım projelerinin gerçekleştirilmesinin hemen sonrasında mimari dokuda da değişim gözlemlenmektedir.

  • 97 Atatürk Kitaplığı harita arşivinde bu kadastro planlarının bazıları eksiktir. Bu kısmı planlarda Şa (...)

1681876’ya kadar süren ve titiz bir çalışmanın ürünü olan Altıncı Daire Kadastro Planı, bundan sonra incelenecek olan mimari dönüşüm konusunda önemli bir kaynaktır.97 Bu planlarda birçok farklı karakterde kadastro düzenlemesi görülebilmektedir. Bunlardan biri, yeni planlanan yolların kenarlarında oluşturulan yerleşim alanları için yapılan düzenlemeler, diğeri ise genişletilen veya düzleştirilen sokaklarda eski kadastral yapıya uyarlanarak oluşturulan yeni düzenlemelerdir.

Yeni yerleşimler yeni sokaklar

169Yeni yerleşimler ve yeni sokaklar, Galata’da yıkılan sur duvarları ve doldurulan hendekler üzerinde yapılan yolları ve bu yolların her iki tarafında planlanan yeni yerleşim bölgelerini kapsamaktadır. Bu sokaklar Büyük ve Küçük Hendek sokaklar, Lüleci ve Hisardibi, İskender ve Şişhane sokaklardır. Bu gruba, sur içinin kuzey bölgesinde yapılmış ve bir istisna oluşturan Okçu Musa Sokağı da eklemek gerekmektedir.

170Yeni yerleşim alanlarındaki yapı parsellerinin satışları, belediye tarafından gazetelerde ilan edilmektedir. Bu ilanlarda, daha çok bilgi almak için verilen adres ise büyük bir çoğunlukla belediyeye ait teknik bürodur. Bu durum doğal olarak belediyenin bu düzenlemelerde en önemli aktör olduğunu göstermektedir. 1868-1880 yıllarında yayınlanan ticaret yıllıklarında (Indicateur Ottoman: Annuaire-Almanach du Commerce, de l’Industrie, de l’Administration et de la Magistrature de 1868 et 1880) Belediye başkanları ve meclis üyeleriyle beraber, teknik büroda çalışanların da isimleri bulunmaktadır (Şekil-1.30).

Şekil 1.30

Şekil 1.30

1868 Ticaret yıllığından Belediye Başkanı Meclis üyeleri ve Teknik büro çalışanları

OBTAM Arşivi

171Şekil-1.31’de, Şahsuvar-Şair Ziya Paşa, Büyük ve Küçük Hendek sokakların bulunduğu bölge, 1876 kadastro planında ve hâlihazır planlarda görülmektedir. Şekil-1.32’deki iki fotoğraf ise bu bölgenin surlar yıkılmadan önceki ve yapılaşma başladıktan sonraki durumunu göstermektedir.

  • 98 Bu yaklaşım 1863 yılında ilan edilen yapım şartnamelerinde yangın alanlarındaki yapılaşmayı tanımla (...)

172Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arasındaki yapı adası incelendiğinde, yeni parsellerin planlanması sırasında her şeyden önce düzenli şekiller oluşturulmasına önem verildiği anlaşılmaktadır. Sonuçta yeni parseller düzgün geometrik biçimlerdedir.98 Bu yaklaşımın benzeri, Lüleci ve Hisardibi sokaklar ile İskender ve Şişhane sokakları arasında planlanan yeni yapı adalarında da görülmektedir.

173Ancak Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arasında kalan parsellerin alanları birbiri ile aynı değildir. Bu durum, parsellerin planlama sırasında farklı ihtiyaçlara veya farklı ekonomik durumu olan kişilere göre düzenlendiği fikrini de vermektedir. Ancak bu tutum diğer yeni yapı adalarında izlenmemektedir.

174Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arasında kalan yapılar mimari açıdan 1863 yılı şartnamelerine uygun biçimde, zemin üzeri üç kat olarak inşa edilmişlerdir. Hepsi tuğla kâgir ve aile konutu veya apartman olarak tasarlanmışlardır. Bu yapılar, 1882 yılında ilan edilecek olan ve bina yüksekliklerini artırarak büyük bir inşaat hareketine olanak sağlayan ve böylece bölgenin mimari görünümünün dönüşümüne neden olan şartnamelerden önce yapılmışlardır.

175Düzgün geometrik parsel düzeni oluşturmaya yönelik bu yaklaşımla, sur duvarları içinde mevcut dokuda çalışmalar yürütülürken, doğal olarak bazı sorunlarla karşılaşıldığı açıktır. Bu konuda, sur duvarlarının ve kulelerin izleri, belediyenin kadastro çalışmalarında izlediği yöntemin anlaşılabilmesi için ipuçları vermektedir. Örneğin, Şahsuvar Sokak’ın, Büyük Hendek Sokak’la birleştiği köşeden başlayan ve kuzeybatıya Şişhane Meydanı’na doğru yönlenen yapı adasında eski sur duvarlarının izi, parsel düzeni üzerinde hafif bir eğim yaptığı için hemen fark edilmektedir. Sonuçta, yeni planlanan Büyük Hendek Sokak’ın izi, sur duvarlarının izi ile paralel değildir ve bu çalışma ile elde edilen yeni alan, yapılanmaya açılacaktır. Dolayısıyla, Büyük Hendek Sokak’a dik planlanan bir parsel düzeni ile ortaya çıkan bu yeni alan paylaştırılmış olur. Bu paylaşım aslında sur duvarları içinde kalan eski parsel düzenine uymamakta ve bu iki farklı düzen yan yana getirilmek suretiyle sorun çözülmektedir. Bu parsel düzeni, Şekil-1.33 ve Şekil-1.34’te görülmektedir. Halihazır planlarda da izlendiği gibi, yeni yapılan parsel düzenlemesi olabildiği kadar eski dokuya zarar vermemek üzere tasarlanmıştır. Şekil-1.35’te bölge, Kule’den çekilen fotoğrafta görülmektedir. Bu fotoğrafta Büyük Hendek üzerindeki yapı adalarında yeni yapılmakta olan binalar ile solda sur çizgisinin ait kotunda kalan eski doku yan yana görünmektedir.

Şekil 1.31

Şekil 1.31

Büyük-Küçük Hendek. Şahsuvar (Şair Ziya Paşa) ve Şimşir sokakların 1876 ve 2000 yıllarındaki durumları

Şekil 1.32

Şekil 1.32

Surlar yıkılmadan önce hendek ve yıkıldıktan sonra Büyük Hendek Sokak

176Okçu Musa Sokak, eski kentsel dokunun üzerinden geçen, tamamen yeni bir sokak olarak planlanmıştır. 1876 kadastro planında, eski mimari doku ve sokak bağlantıları, üzerlerinden geçen yeni yola rağmen hâlâ belli ölçüde varlıklarını sürdürmektedirler (Şekil-1.36). Bu planlamada, yeni düzenlenmiş yapı adaları da bulunmaktadır. Örneğin, Okçu Musa Sokak ile Şahsuvar Sokak arasında kalan yapı adası bu niteliktedir (Şekil-1.37). Şekil-1.38’de Okçu Musa Sokak’ın yapımı sırasında Kule’den çekilen bir fotoğrafta çevrenin mimari dokusu görülmektedir. Sonuç olarak, bölgede, oldukça düzgün parseller planlanırken, eski dokunun da belli ölçüde sürekliliği sağlanmaya çalışılmış gibi görünmektedir. 19. yüzyılın sonlarına doğru ise, bu sokakların iki tarafında bulunan eski dokunun devamı olan parseller komşu parseller ile birleşerek daha büyük binaların yapımına uygun geniş yapı alanları oluşturacaklardır (Şekil-1.39).

Şekil. 1.33

Şekil. 1.33

Halihazır planda sur izi ile yeni planlanan Büyük Hendek sokak arasındaki ara kesit daralan parsel yapılanmasında izlenmektedir

Şekil 1.34

Şekil 1.34

1876 tarihinde tamarnlanan VI. Daire kadastro planından ayrıntı. Büyük Hendek Sokak cıvarı, eski sur duvarı izi

Şekil 1.35

Şekil 1.35

Kuleden Büyük Hendek. Galata Kulesi’nden çekilen panoramik fotoğraflardan ayrıntı

OBTAM Arşivi

177Doldurulan hendekler üzerinde planlanan sokakların kenarlarında planlanan yapı adalarında, parseller düzgün geometrik biçimlerdedir. Sur içinde eski kent dokusu üzerinde, yeni inşa edilen (Okçu Musa da olduğu gibi) sokaklarda ise, yeni planlanan düzgün geometrili yapı adaları olmakla beraber, eski parsel şekillenmesinin genel olarak devam ettiği söylenebilir. Daha sonraki süreçlerde ise büyük olasılıkla serbest girişimler sonucu, çoğunlukla düzgün geometrilerde olmayan bu eski küçük parsellerin birleşerek daha geniş yapı parselleri oluşturduğu görülecektir.

Şekil 1.36

Şekil 1.36

1876 tarihli plandan ayrıntı

Genişletilen sokaklar ve kenarlarındaki kadastro çalışmaları

178İkinci olarak incelenecek çalışma yöntemi, genişletilen veya düzleştirilen eski sokaklar ve bu yolların iki tarafında planlanan yeni parsel düzenleridir. Şahsuvar Solak ve bu yolun devamı olarak planlanan Karanfil Sokak, Laleli Çeşme ve Şimşir sokaklar bu karakterde yollardır.

179Şahsuvar Sokak’ın genişletilmesi, belediyenin kadastro çalışmalarının tamamlandığı 1876 planlarında henüz bütünüyle tamamlanmamıştır ama bu alanda hazırlık çalışmalarının sürdürüldüğü anlaşılmaktadır. Bu sokak alt kotta genişletilmiş durumdadır ve bu genişletilmiş yol, üst kotta uzantısı olarak planlanan Karanfil Sokak ile aynı doğrultudadır. Ayrıca Şahsuvar Sokak’ın Büyük Hendek ve Şimşir sokaklar ile kesişiminde bulunan yapı adasındaki parsel düzeninin bir bölümünün de bu iz düşünülerek planlandığı görülmektedir. Sonuç olarak, bu tarihte genişletme çalışmalarının durmuş ancak istimlakların bitmemiş olduğu düşünülebilir. Benzer durum Kule Sokak’ın üst kotlarında da izlenmektedir.

Şekil 1.37

Şekil 1.37

1876 tarihli plandan ayrıntı

Şekil 1.38

Şekil 1.38

Kuleden yeni Okçu Musa Sokak

OBTAM Arşivi

180Şekil-1.39’da görülen halihazır plan üzerinde sözü geçen sokaklar ve 1876 yılı belediye planındaki görünümleri karşılaştırılabilir.

181Halihazır durumun detaylı olarak incelenmesi, eski dokunun en azından bazı yerlerde devam ettiğini, ancak, Şahsuvar Sokak’ın genişletilme ve düzleştirme çalışmalarından sonra düzgün cepheli binalar ile yapılaştığı ve bu binaların çoğunlukla, eski iki veya üç yapının birleştirilmesiyle elde edilen sınırlar içinde planlandığını göstermektedir.

Şekil 1.39

Şekil 1.39

Şahsuvar (Şair Ziya Paşa) Sokak, 1876 ve 2000 yılları karşılaştırması

Şekil 1.40

Şekil 1.40

1905 planından ayrıntı

1821905 tarihli, Goad tarafından hazırlanan haritalarda, Şahsuvar Sokak’ın yukarı çıkışta sağ (güneydoğu) tarafında bulunan düzgün sıralanmış binalardan ayrılmakta olan bir yolun, 1864-65 yıllarındaki operasyonlarda yıkılmayan son sur duvar parçaları ve iki kulenin bulunduğu alana doğru ilerlediği görülmektedir. Bu bölgede, büyük olasılıkla ahşap olan tek aile konutlarından oluşan eski mimari dokunun bir kısmı 20. yüzyıl başına kadar varlığını korumuştur (Şekil-1.40). Burada bulunan Şimşir ve Laleliçeşme sokaklarının genişletme çalışmaları, 1876 ile 1905 tarihleri arasında yapılmış ancak tümüyle bitirilmemiş olmalıdır. Zira 1905 planlarında, Şimşir Sokak çıkmaz yol olarak görülmektedir. Sonuçta bu tarihte Şimşir Sokak’ı Kule Meydanı’na bağlayan bölüm, ahşap bir yapı tarafından kapatılmış durumdadır.

183Büyük ve Küçük Hendek sokakların yapımından sonra bu bölge, eski haline göre, daha saygın bir yerleşim alanı haline gelmiştir. Bu alan 1876 ile 1905 tarihleri arasında da oldukça değişmiş ve 20. yüzyıl başında Şimşir Sokak ile Büyük Hendek Sokak arasında kalan yapı adasında mimari görünümün değiştiği gözlenmektedir. Bölgede, eski binalara göre daha geniş ve yüksek apartmanlar inşa edilmektedir. Bu yeni yapılar, Pekmezian veya Essayan Apartmanları gibi tamamen boş alanlar üzerinde inşa edilmekte veya Şevket Bey ve Şeyh Talat Efendi Apartmanları gibi mevcut eski parseller birleştirilerek elde edilen yeni büyük parseller üzerinde planlanmaktadırlar. Sözü geçen yapı adasının kronolojik olarak değişimini gösteren üç harita Şekil-1.41’de görülmektedir. Aynı zamanda Şekil-1.42’de ise Küçük Hendek, Cerrah Paşa, Şahkulu ve “Grande rue de Pera”-Galip Dede sokakları arasındaki yapı adaları üç farklı dönemdeki durumlarıyla izlenmektedir (1876, 1905 ve hâlihazır haritalar).

184İncelenen sokaklar üzerinde, eski küçük parsellerin birleştirilmesi ile oluşan yeni daha büyük parseller ve dolayısıyla bunların üzerine yapılan yüksek katlı apartmanların biçimleri, doğal olarak kendine özgü özellikler taşımaktadır. Çoğunlukla sur içinde yapılan düzenlemelerde ortaya çıkan bu kendine özgü biçimsel özellikler birçok planlama sorunu yaratmaktadır.

185Galata Kulesi’nin yakınında sur içinde kalan bir bölgede bulunan iki yapı adasında planlanan apartmanlar, bu konuda ilginç örnekler oluşturmaktadır. Bu yapı adaları; Medrese Sokak, onun uzantısı olan Camcı Sokak, Hacı Ali ve Horoz sokaklar, Galata Kulesi’ne güney yönünden bağlanan sur duvarları ve bunlar üzerinde bulunan iki kule tarafından çevrelenmektedir. Bu yapı adasında bulunan apartmanlar kuzeyden güneye doğru ve Goad planlarında tanımlandıkları gibi incelenecektir. Şekil-1.43’te bölgenin mimari yapısı 1905’teki haliyle, Şekil-1-44’te ise bölge, 1872-1874 tarihli Tünel projesindeki durumu ve günümüzdeki haliyle, binaların rölöveleri de eklenmiş olarak görülmektedir.

186Çalışmanın bu bölümünde, plan tiplerinin oluşumu sırasında parsel morfolojisinin de önemli ölçütlerden biri olduğu yaklaşımı ile inceleme alanı içinde bulunan bina parsellerinin biçimlenme prensipleri araştırılacak ve bu prensiplerin apartman yapılarının mekân organizasyonunu nasıl etkiledikleri üzerinde durulacaktır.

Şekil 1.41

Şekil 1.41

Şimşir, Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arası bölgenin kronolojik gelişimi

Şekil 1.42

Şekil 1.42

Küçük Hendek sokağın Tünel meydanına doğru bölümünde bulunan yapı adalarının kronolojik gelişimi

Şekil 1.43

Şekil 1.43

1905 planından ayrıntı

187Schorr Apartmanı, biri büyük olasılıkla bahçe, diğer ikisi ise yapılaşmış üç parselin birleşmesiyle oluşan parsel üzerinde inşa edilmiştir. Şekil-1.45 ve Şekil-1.46’da bu bölge hakkında bilgi veren iki fotoğraf görülmektedir. Bu iki parselde bulunan yapılar tuğla malzeme ile inşa edilmiş ve yerlerinde daha sonra yapılacak olan apartmana göre daha niteliksiz bir mimari düzende ve bakımsız durumda görünmektedirler. Goad planına göre burada Schorr Apartmanı ile beraber bazı küçük konutlar ve ticarethaneler yapılacaktır.

188Schorr Apartmanının uzunlamasına gelişen bir planı vardır ve büyük olasılıkla Camcı Sokak tarafındaki cephesini eski sur duvarlarının temeli taşımaktadır. Şekil-1.46’da, bu bölgedeki sur duvarlarının kısmen yıkılmış hali ve eski iki parselde bulunan tuğla yapıların arka cepheleri görülmektedir.

Şekil 1.44

Şekil 1.44

Kule cıvarı 1872-74 ve 2000 yılları karşılaştırması

189Düzgün biçimli uzun bir dikdörtgen biçiminde olan bina, her katta aynı mekân kuruluşunda iki daire olarak planlanmıştır; giriş ve uzun bir koridorun sonunda yanındaki oda ile bağlantılı olan bir salon bulunmakta ayrıca koridorun iki yanında, diğer oda ve servis mekânları sıralanmaktadır.

Şekil 1.45

Şekil 1.45

Galata Kulesi etrafındaki yapılaşma, sur duvarlarının yıkımı ve kulenin sağ tarafında Pekmezyan apartmanı görülmekte

Şekil 1.46

Şekil 1.46

Schorr apartmanının izinde bulunan sur duvarlarının yıkılmadan önceki durumu ve çevre binalar görülmektedir

  • 99 Merkezi planlı Osmanlı konutu tipi, yaşam biçimleri ve diğer plan tipleri çalışmanın ileri aşamalar (...)

190Bu mekân düzeni daha çok merkezi planlı Osmanlı konutu99 tipinden oldukça farklıdır, ancak bu dönemde ve sonrasında “Grande Rue de Pera”-İstiklal Caddesi’nin iki tarafında inşa edilecek olan apartman tipi konut yapılarında oldukça sıklıkla başvurulan bir plan tipidir. Aynı zamanda bu konutta salon olarak tanımladığımız mekân Osmanlı konutundaki baş oda’dan oldukça farklıdır, ayrıca salona açılan diğer bölüm ve koridorun iki yanında dizilmiş odalar da konut mekân kurgusunda o dönem için farklı ve yeni denebilecek nitelikli oluşumlardır.

  • 100 Eski Ceneviz surlarının temellerini yeni planlanan yüksek binalarda kullanmak topografik açıdan old (...)

191Urbach Apartmanı olarak tanımlanan yapı ise incelenen tüm binalar içinde ilginç bir özelliğe sahip örneklerden birini oluşmaktadır. Bu yapı, yine bu bölümde incelenecek olan Rigo Apartmanında olduğu gibi, eski sur duvarları ve kulelerin izleri üzerinde planlanmıştır ve bundan dolayı da, bölgenin parsel morfolojisi ve konut mekân organizasyonu prensiplerinin oluşum mantıklarını açıkça ortaya koyar niteliktedir.100 1872-74 tarihli haritada binanın parsel yapısı henüz belirlenmiş durumda değildir ve bu alanda bir bahçe görünmektedir. Bu parselin şekillenmesi büyük olasılıkla Camcı Sokak’ın planlanması sırasında gerçekleşmiş olmalıdır.

  • 101 Topografik veriler, parsel morfolojisi ve konut içi mekân organizasyonu prensipleri araştırıldığı z (...)

192Yapı her katında iki daire olarak planlanmıştır. İç mekân organizasyonunda ise Osmanlı yaşayış biçiminin yansıdığı sofa ve gündelik oturma mekânlarına rastlanmaktadır. Merkezi planlı geleneksel Osmanlı konutunun başlıca elemanlarından olan bu mekânlar, dönemin yeni apartman yapılarında oldukça sıklıkla görülmektedirler. Ancak bu mekânlar geleneksel sofaların sunduğu konfor şartlarını karşılayamamaktadır. Öyle ki, geleneksel sofalar evin bir veya iki cephesine doğru uzanan alanlarıyla oldukça aydınlık ve geniştirler oysa apartman konutlarında rastlanan sofalar küçük iç aydınlıklara pencereleri olan, genellikle karanlık ve küçük mekânlardır. Dolayısıyla bu sofalar karanlık ve havasız iç mekânlar olarak tanımlanabilirler. Ayrıca yine geleneksel merkezi planda, odalar arasındaki iletişimi sağlayan sofalar bu işlevlerini de yeni apartman yapılarında uzun koridorlar ile paylaşmaktadırlar.101

193Rauf Bey Apartmanı ile Urbach Apartmanı aynı mekân organizasyonu prensiplerine göre planlanmışlardır ve her ikisi de aynı bahçe üzerinde inşa edilmişlerdir.

194Faik Bey Apartmanının planlaması, incelen diğer üç örneğe göre farklıdır. Bu yapı, diğer örneklerde olduğu gibi iki veya daha fazla küçük parselin birleştirilmesiyle oluşturulmamıştır. Gavand planında görüldüğü gibi, bu yapının yerinde büyük olasılıkla iki veya üç katlı ahşap, tek bir yapı bulunmaktadır. Şekil-1.47’deki fotoğraf, bu yapının etrafındaki mimari dokuyu göstermektedir. Bu dönemde Goad planında “British School for Girls” olarak belirlenmiş bina fotoğrafın hemen altında çatı terası görünen kâgir yapıdır ve çevresinde de Faik Bey Apartmanı, Rigo, Mousta Bey veya Safet Bey Apartmanları yoktur. Bunların yerlerinde ahşap yapılar bulunmaktadır. Faik Bey Apartmanının yerinde bulunan çıkmalı ahşap yapının kareye yakın biçimi, bu eski konutun merkezi planlı ve orta sofalı olduğunu düşündürmektedir. Dolayısıyla Faik Bey Apartmanının planlaması, geleneksel konutun apartmana dönüşürken nasıl bir değişim geçirdiğini gostermesi açısından, oldukça önemli bir örnek oluşturmaktadır.

195İncelenen ilk üç örnekte, kat planını oluşturan daireler birbirleriyle eşit kοşuldadırlar. Ancak Faik Bey Apartmanında, katta bulunan iki daire birbirlerinden farklı büyüklükte ve değişik planlanmışlardır. Biri oldukça mütevazı ve uzunlamasına bir plana sahipken diğeri, merkezi planlı orta sofalı daha çok geleneksel plan şemasına benzer bir düzenlemeye sahiptir. Bu yaklaşım, her katta birbirinden farklı programda konutlar planlayarak, olabildiğince çok ihtiyaç sahibine ulaşma isteği olarak yorumlanabilir.

196Rigo Apartmanı, Horoz Kapısı yanında, üç eski parsel üzerinde ve Galata surlarında bulunan kulelerden birinin izi üzerinde inşa edilmiş durumdadır. Bu yapı içinde, her katta birbirinden farklı mekân organizasyonuna sahip iki daire bulunmaktadır. Sokak cephesinde art arda sıralanmış odaların bulunduğu bir daire planlanmıştır, diğer bölümde ise merkezi planlı sayılabilecek bir konut bulunmaktadır. Bu yapının planlamasında, geleneksel çıkmalara benzer bir düzen oluşturulmuştur. Her oda daha avantajlı bir bakış açısı kazanmak amacıyla sokağa doğru çıkma yapmakta ve böylece Galata’da, apartman yapılarının inşasından önceki dönemlerdeki binaların mimari görünümüne oldukça benzer bir cephe düzeni oluşturmaktadır.

197Horoz, Hacı Ali ve Medrese sokaklar, inceleyeceğimiz ikinci yapı adasını çevrelemektedirler. Bu yapı adasında birbirinden farklı nitelikte üç apartman konutu ile aile konutu olarak tanımlayabileceğimiz bir yapı bulunmaktadır. Şekil-1.47’deki fotoğraf, Gavand haritasında bulunan bilgileri doğrulamakta ve büyük apartman yapılarının inşasından önceki mimari doku hakkında bilgi vermektedir. Bu yapılar hakkındaki bilgiler kısıtlı olup rölöveleri bulunmamaktadır. Ancak bu fotoğraftaki detaylar ve geleneksel Osmanlı konutu model alınarak, mimari tanımlamaları konusunda bazı varsayımlar geliştirilebilir. Çoğunluğu konut olan bu yapılar, gerek uzunlamasına, gerekse de merkezi olabilecek parsellerde şekillenmiş, servis hacimlerinin (mutfak kiler tuvalet bazen hamam) giriş katlarında, odaların (konut sakinlerin yaşama mekânları) ise üst katlarda olduğu, düşey gelişen mekân organizasyonu şemasına sahip olmalıdırlar. Yeni yapılan yüksek apartman yapılarında ise, her bir daire için düşey mekân organizasyonu şemasından bahsetmek doğal olarak mümkün değildir, ancak geleneksel şemalarla benzerlikleri olup olmadığı bundan sonraki bölümlerde ele alınacaktır.

Şekil 1.47

Şekil 1.47

Galata Kulesi’nden çekilen panoramik fotoğrafta bölgenin mimari dokusu görülmekte

198İncelediğimiz ikinci yapı adasında bulunan Rigo Apartmanında, aynı kat planı üzerinde gruplanmaların olduğu bir düzenleme planlanmış ve bu farklı gruplar için iki ayrı giriş düşünülmüştür. Bu yapı büyük olasılıkla küçük konutlardan oluşan üç parselin birleştirilmesiyle oluşan daha büyük ancak parçalı biçimli bir parsel üzerinde inşa edilmiştir. Dolayısıyla bu biçim parçalı mekân organizasyonu şemasına olanak tanımaktadır. Sonuç olarak, Rigo Apartmanı, gerek harem-selam ayrımı, gerekse de farklı aile nüvelerinin kullanımına uygun olabilecek iki bölüm ve bunları birleştiren bir orta mekân sofadan meydana geldiği varsayılabilecek parçalı bir plan şemasına sahiptir.

199Mousta Bey Apartmanı, tek bir eski parsel üzerine yapılandırılmış bir binadır ve uzunlamasına parsel biçimi ancak yan yana oda dizilerinden oluşan koridorlu bir plan şemasına olanak vermektedir.

200Safet Bey Apartmanı ise, her katta üç farklı dairenin bulunduğu tarihi yarımadaya yönlenmiş uzun bir cephesi olan, aynı zamanda da bu cephesiyle Horoz Sokak’ın sınırını belirleyen bir konut yapısıdır. Bu bina, manzara avantajı olan uzun bir parsel üzerinde yükselmektedir ve birbirinden bağımsız planlanmış üç farklı daireyi sadece birleştiriyor gibidir. Sonuç olarak, ortak merdiven holünden dairelere uzayan koridorlar, bu tip bina planlamasında henüz acemi olunduğu izlenimini uyandırmaktadır.

201Birbirinden farklı nitelikli parsel biçimleri olan iki yapı adasında bulunan apartman konutları incelendikten sonra, sur içinde yapılan kadastro düzenlemelerinde ve belirlenen parseller üzerinde yapılan apartman konutlarının planlamasında, eski sur duvarları ve burçlarının izlerinin kullanılmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca bu çalışmalarda, büyük bir ahşap yapı parselinin üzerinde veya farklı parsellerden oluşan parçalı biçimli (çok varyasyonlu ve tesadüfi biçimler) büyük parsellerde de düzenlemeler yapıldığı görülmektedir.

202Özetlenecek olursa, surların içinde kalan bölgelerde, her alanın kendine göre özel koşullarından oluşan, olabildiğince farklı parsel biçimlenmeleri bulunmakta ve bu biçimler, yapılacak olan yeni konutların mekân organizasyonu ölçütlerini tanımlamakta etkili olmaktadır. Bu durum, bölgede inşa edilen her konut yapısının bulunduğu alanın eski durumunu çok detaylı olarak inceleme gereğini ortaya çıkarmaktadır. Tamamen yeni planlanan yapı adaları ise, büyük bir çoğunlukla eski parsel morfolojisinden etkilenmeyerek sürdürülen kadastro çalışmaları sonucunda planlandıkları için, incelenen üç bölgede de olabildiğince düzgün bir parsel yapısı oluştuğu ve üzerlerindeki binaların da daha serbest planlandığı söylenebilir.

203Çalışmanın bundan sonraki bölümünde, 19. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilen apartmanları incelemeden önce, konut geleneğinde olası tüm mimari süreklilikleri daha iyi kavrayabilmek için Galata’nın konut mimarisi geleneği üzerinde durulacaktır.

Note

1 1885 yılında yapılan nüfus sayımına göre, Pera, Galata ve çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu Tophane mahallerini içine alan bölgenin nüfusunun% 21’ini Müslüman Osmanlılar,% 32’sini gayrimüslim Osmanlılar,% 47’sini ise yabancılar oluşturmaktadır. ÇELİK Zeynep, Değişen İstanbul. Ancak yabancı nüfusun içinde, bu gruba tanınan ticari ayrıcalıklardan faydalanmak için uyruk değiştiren gayrimüslim Osmanlıların da bulunduğu bilinmektedir.

2 Modernleşme süreci içinde Osmanlı yöneticilerinin merkezi yönetimi güçlendirme konusundaki çabaları gerçekten de dikkat çekicidir. Ancak yine bu dönemde merkezi otoritenin güçlenmesi konusunda batıdan gelen baskılar da önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü batının 1838 yılında Osmanlılar ile yapmış olduğu ticari anlaşmanın yükümlülüklerini yerine getirebilecek güçlü bir Osmanlı yönetimine ihtiyacı vardır. Bu konuda bkz; Yerasimos S., (1996), “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine,” Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri içinde, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s 1-18, İstanbul.

3 19. yüzyıl kent reformları ve özel mülkiyet sorunları (mülkiyet hakkının düzenlenmesi ve genişletilmesi) oldukça iyi incelenmiş bir konudur. Bu konuda son yıllarda yapılan önemli çalışmalar ve kaynaklar, Çelik Z., (1996), Değişen İstanbul – 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s.138, İstanbul; Dumont P., Georgeon F., (1996), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 196, İstanbul; Yerasimos S., (1991), “Occidentalisation de l’espace urbain: Istanbul 1839-1871. Les textes réglementaires commes sources histoire urbaine,” Les Villes dans l’Empire Ottoman: Activités et sociétés, C. 1 içinde, Daniel Panzac yönetiminde, CNRS yayını, s. 67-97, Paris olarak gösterilebilir.

4 1858 yılında yürürlüğe giren mülkiyet kanunundaki şartnameler kent çevresindeki devlet arazilerinin (mîrî topraklar) hazine tarafindan rayiç bedel karşılığında halka satılmasını kolaylaştırıyordu ve böylece hazine bir miktar para toplamayı hedeflemekteydi.

5 Necdet Sakaoğlu çalışmasında bu düzenlemeler öncesinde vakıf malı olan eskimiş bir evi onarmanın, yıkılmış veya yanmış ise yeniden yapmanın mahkeme yoluyla ve uzun süreçler sonunda mümkün olabildiğini belirtmektedir. Sakaoğlu N., (1989), “XVIII. Yüzyılda İstanbul evleri ve sorunları” Tarih ve Toplum, No 70, s. 218.

6 Tanzimat döneminin önemli politik simalarından Mustafa Reşid Paşa, kent mekânlarında yapılan yeni düzenlemeler sırasında olası maddi kayıpları karşılamak amacı ile yıkılmak zorunda olan eski ahşap binalar yerine değeri daha fazla olan kâgir konstrüksiyonlu yapıların inşa edilmesini öneriyordu. Bu konuda bilgi için bakınız; Yerasimos S., (1992) “Les waqfs et l’occidentalisation de l’espace urbain à Istanbul,” BİLİCİ Faruk (yayınlayan), Le waqf dans le monde musulman contemporain (xixe et xxe siècle), fonctions sociales, économiques et politiques içinde, 13-14 Kasım Yuvarlak masa toplantısı, IFEA, 1994, s. 43-49, İstanbul.

7 Çalışmanın daha ilerdeki aşamalarında Galata ve Pera’da Altıncı Daire Belediyesi çalışmalarında görüleceği gibi bu kurumla beraber kamusal işler ile ilgili bakanlık da önemli rol oynayacaktır.

8 Bu konuda daha detaylı bilgi için bakınız, Pinon P., (1990), “Les lotissements d’Istanbul: tracés, découpages, contexte et trace” L’Occidentalisation d’Istanbul au xixe siècle, Rapport de recherche içinde, École d’Architecture de Paris-La Défense,.

9 Ergin O. N., (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları No:21, 3. Cilt, s. 1296, İstanbul,

10 1839, 1849, 1863, 1882 ve 1891 yıllarında yayınlanan bu yapım şartnameleri Galata’da yeni bir konut tipinin gelişimi bölümünde daha detaylı olarak incelenecektir.

11 S. Yerasimos (1991), 16. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar kent mekânlarının ıslahı ve mimari dokunun kurallara bağlanmasını hedefleyen birçok şartnameler ilan edildiğini ancak idari birimlerin bu kuralların uyulmasında yeterince etkili olamadığından söz etmektedir. Yerasimos, Kent mekânları ve mimari dokunun kontrolünün, ancak Tanzimat reformlarının yeni kurumlarının çalışmaları ve merkezi yönetimin güçlenmesi ile mümkün olabildiğinin altını çizmektedir.

12 Ergin O. N., (1995) s. 1336.

13 Çelik Z. (1996), s. 38.

14 Mustafa Cezar komisyon üyeleri hakkında şu bilgileri vermektedir; Antoine Aléon, Fransız kökenli bir aileden gelmekte, kışın Pera’da bir konakta yazın ise Büyükdere’de oturmaktadır. Revelaki, İngiliz uyruğuna geçmiş Yunan adaları kökenli bir Yunanlıdır. Avram Kamondo, İstanbul’da çok tanınmış Yahudi kökenli bir bankerdir, Galata ve Pera’nın kıymetleneceğini önceden sezerek birçok mülk satın almıştır. Ohannes Çamiç Efendi, Osmanlı İmparatorluğu’nda bakan olan ilk gayrimüslimdir. Cezayirli Mıgırdıç Efendi, Gümrük memurluğu görevinde zengin olmuş Ermeni asıllı bir Osmanlıdır. Germanasoğlu Yusuf Sava, Saray doktorudur. Cezar M., (1991), s. 147-148. Camondo’lar hakkında bilgi için bkz. Şeni, Nora, Le Tarnec, Sophie, Camondolar; Bir Hanedan’ın Çöküşü, İletişim Yayınları, İstanbul, Nisan 2000 (yakında yeni baskısı Kitap Yayınevi tarafindan yapılacak).

15 Çelik Z., (1996), s. 39.

16 1858 ile 1876 tarihleri arasında Galata’da belediye tarafindan üstlenilen çalışmalar ile ilgili tüm makaleler 1866 yılının Ocak ayına kadar Journal de Constantinople adı ile yayınlanan ve Şubat 1866’dan itibaren ise aynı grup tarafindan La Turquie adı ile yayınlanan gazetelerden alınmaktadır.

17 Bu harita d’Ostoya imzalıdır ve G. Cociffi tarafindan çizilmiştir, 1:2000 ölçeklidir ve Galata’dan Tatavla’ya (Kurtuluş) kadar olan alanı göstermektedir. Bu kaynak, büyük Pera yangınından önceye ait olması ve bölgenin kadastral nitelikteki bilinen ilk haritası olmasından dolayı araştırmacılar için oldukça önemlidir. Harita Atatürk Kitaplığı Arşivinde bulunmaktadır.

18 Journal de Constantinople, 13 Ocak 1858.

19 Cezar M., (1991). s. 153

20 Journal de Constantinople, 13 Kasım 1858.

21 Journal de Constantinople, 30 Ekim 1858.

22 Journal de Constantinople’da 1859 yılı boyunca belediyenin sürdürdüğü bu tür çalışmaların haberleri bulunabilir.

23 Journal de Constantinople, 6 Mart 1858.

24 Journal de Constantinople, 25 Eylül ve 9 Ekim 1858.

25 Journal de Constantinople, 6 Ekim 1858.

26 Journal de Constantinople, 22 Ocak, 26 Şubat 1859.

27 Journal de Constantinople, 3 Ekim 1959.

28 Bu gravür Necla Aslan’ın yayınından alıntıdır ve burada yazar resmin tarihini vermemekle beraber eseri Flandin’in yayınına tarihlemektedir; Flandin Eugène, (1858) L’Orient, Paris. Aslan Necla, (1992). Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul, Büyük Şehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, yayın No: 9, İstanbul.

29 Bereketzade Çeşmesi bugün yerinde bulunmamaktadır, ancak 1861-1876 tarihleri arasında yapılmış olan kadastral haritada ve İngiliz mühendis Goad tarafindan hazırlanan haritalarda bu çeşme yerindedir.

30 Kule’den kıyıya St. Pierre Kilisesi’nin yanından Kuledibi Sokak’tan inilen bağlantı Perşembe Pazarı’na ulaşmaktadır, Kule’den Karaköy Köprüsü’ne ise Yüksek Kaldırım’dan inilmektedir.

31 4 Şubat, 4 Mayıs 1867 ve 18 Mart 1868 tarihli La Turquie gazetelerinde Belediye meclisi bütçeleri yayınlanmıştır.

32 Journal de Constantinople, 6 Şubat 1860.

33 Borsa, genel olarak bilindiği gibi Havyar Handa bulunabilir veya 1858-60 tarihli haritada belirtildiği yerinde, yani Voyvoda Caddesi başında da olabilir. Gazete makalesine göre Voyvoda Caddesi başındaki binada olması daha mümkün görünmekte.

34 Journal de Constantinople, 23 Kasım 1860.

35 Journal de Constantinople, 17 Ocak 1861.

36 Dönemin gazeteleri aynı sokak için iki isim kullanıyor olmalıdırlar, bunlardan biri Haradji (Haraçcı) diğeri ise Maltalı Sokaktır. Bu arada Maltalı Sokak’a ne Huber haritasında (1887-91 yıllarında çizilmiş ve 1895’de revize edilmiş) ne de Goad haritasında (1905) rastlanmamakta ancak Haradji (Haraçcı) Sokak her iki haritada da bulunmaktadır.

37 Journal de Constantinople, 18 Mart 1861.

38 Journal de Constantinople, 11 Nisan 1861.

39 Borsa binası olarak sözü geçen binanın 1905 Goad planında Commisssion ou Consolidé Han (Bourse) olup olmadığından emin olamıyoruz, zira Borsa uzun süre Havyar Handa da bulunmuştu.

40 Journal de Constantinople’un 1863 yılına ait arşivler, inceleme yapılan Atatürk Kitaplığında bulunamamıştır. Bu sebeple belediyenin bu yıl yapmış olduğu işler ve büyük bir olasılıkla da değişen meclisi hakkındaki bilgiler aktarılamamaktadır.

41 Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye’de belediye meclisi üyeleri ve seçim tarihleri konusunda bilgi vermektedir. Bu bilgilere ve belediye başkanı ve genel sekreteri tarafindan yayınlanan gazete ilanlarına göre yeni bir ekip belediye yönetiminde görevlendirilmiş bulunmaktadır. Başkan Server Efendi ve genel sekreter Dimitri Yenidunia bu yeni dönem anlayışının önderleri gibi görünmektedir. Yapı sektöründe adı geçen iş adamlarından biri olan D. Yenidunia, belediye meclisi listelerinde 1867 tarihine kadar kalacaktır. Ayrıca Dimitri Yenidunia, 1866 yılında Kamu İşleri Bakanlığından bir komisyon tarafindan yayınlanan uygun fıyata kâgir inşaat yapan müteahhitler listesinde yer alacak ve Mimar Kiryakides ile birçok bina inşa edecektir.

42 Belediye tarafindan hazırlanan ve apartman tipi konutların üzerinde yükseleceği yeni kentsel dokunun öncesi durumu ortaya koyan bu kadastral haritaların (elimizde hepsi bulunmamaktadır) incelenmesine, çalışmanın daha sonraki bölümlerinde tekrar dönülecektir.

43 Edmondo de Amicis büyük olasılıkla bu yolun yapımını şöyle anlatmaktadır; Bir zamanların Galata’sı aşağı yukarı tamamen yok oluyor. İki uzun yolun inşaatı için birçok yoksul konutu ortadan kaldırılıyor. Bunlardan biri boylu boyunca Pera tepesine çıkıyor, bir diğeri ise Galata’yı kıyıya paralel bir baştan bir başa geçiyor. Amicis E. de, (1883), Constantinople, Librairie Hachette et Cie, page 49, Paris.

44 Journal de Constantinople, 18 Temmuz 1864.

45 Mustafa Cezar da araştırmalarında, Babıâli’nin etkisi ve müdahalesinin belediyenin tahmin ettiğinden daha fazla olduğunu belirtmektedir; Cezar M., (1991), s. 152.

46 Mustafa Cezar Tophane Rıhtımı’nın genişletmesini bakanlık sorumluluğunda yürütülen bir çalışma olarak aktarmaktadır. Cezar M., (1991), s. 154.

47 Geleceğin İstanbul Arkeoloji Müzesi müdürlerinden biri olan Dr. Dethier’nin bu yazı serisine ek olarak yazdığı bir mektup, 7 Aralık 1864 yılında Journal de Constantinople’da yayınlanmıştır.

48 Journal de Constantinople, 11 Nisan, 24 Mayıs ve 3 Haziran 1865.

49 Journal de Constantinople, 7 Şubat 1865.

50 Cezar M., (1991), s. 155.

51 Journal de Constantinople, 4 Ocak 1865.

52 Journal de Constantinople, 22 Nisan 1865.

53 Journal de Constantinople, 11 Mayıs 1865.

54 Journal de Constantinople, 3 Haziran 1865.

55 Ocak 1866 tarihinden itibaren Journal de Constantinople, La Turquie adı ile yayınlanmaktadır.

56 La Turquie, 7 Ağustos 1866.

57 La Turquie, 15/27 Aralık 1866.

58 La Turquie, 9 Haziran 1866.

59 La Turquie, 20 Ağustos 1867.

60 La Turquie, 3 Ocak, 6 Şubat, 7 Nisan 1868.

61 La Turquie, 18 Mart 1868

62 Satışa sunulan parsellerin yerlerinin tanımlanması konusundaki belirsizlik gazete ilanında Hendek Sokak tanımlanmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bize göre bu dört parselin yeri büyük olasılıkla Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arasındadır.

63 La Turquie, 12 Ağustos 1870.

64 La Turquie, 10 Aralık 1870.

65 La Turquie, 3 Kasım 1870.

66 Henüz genişletme çalışmaları başlamamış olan bu sokakta, daha sonraki bölümlerde incelenecek olan Kamondo Apartmanı (Örnek 60) bulunmaktadır. Bu haberle, Kamondo Apartmanının bu tarihten önce inşa edilmiş olduğu (8 Temmuz 1870) anlaşılmaktadır.

67 La Turquie, 21 Aralık 1870.

68 La Turquie, 21 Ocak 1871.

69 La Turquie, 1 Şubat 1871.

70 La Turquie, 4 Mart 1871.

71 Zeynep Çelik, mülk sahiplerinin yeni düzenlenen projelerde yer kaybetme endişesiyle bu yeni yaklaşımlar yerine eski kentsel düzenlemenin devam etmesi için baskı yaptıklarının altını çizer. Çelik, a.e. sayfa...

72 Mayıs 1873 tarihli bir haberden, belediye meclisi seçimlerinin her yıl yapıldığını öğreniyoruz, oysa 2 Temmuz 1871 tarihli başka bir makalede, bu seçimlerin iki yılda bir yapıldığı belirtilmektedir. Buna göre ve 1 Şubat 1871’de yayınlanan haberde sözü edilen yeni yönergenin de doğruladığı gibi, meclis seçim sürelerinde bir değişiklik olmuştur bu da zaten o tarihten itibaren sıklaşan seçim haberlerine yansımaktadır.

73 La Turquie, 27 Eylül, 10 Ekim 1871.

74 La Turquie, 18 Kasım 1871.

75 La Turquie, 29 Eylül 1871

76 La Turquie, 1 Kasım 1871.

77 Belediye Başkanının Muhtar Bey olması bize bu dönemde Babıâli’nin tekrar bir başkan atamış olabileceğini düşündürmektedir.

78 La Turquie, 15, 16 Nisan ve 13 Haziran 1872.

79 La Turquie, 22 Mayıs 1873.

80 Bu yayında, önceki yıllarda yayınlanan seçim ilanlarından farklı olarak, doğrudan Babıâli’ye bağlı olması kararı verilen Altıncı Daire Belediyesinin (11 Aralık 1871 tarihli makaleden referans alınmıştır) seçim ilanının yine şehremaneti tarafindan verilmiş olduğu görülmektedir.

81 Artin Efendi Dadian’ın başkanlığa atanması haberi ile Osman Nuri Ergin’in 1290 ile 1294 yılları arasındaki başkanlık makamındaki eksiklik bir ölçüde kapanmaktadır. Ergin, a.e. s. 1338.

82 La Turquie, 13 Kasım 1873.

83 La Turquie, 25 Eylül 1873.

84 La Turquie, 28 Aralık 1874.

85 Bu haritada görülen mimari dokuda, henüz apartman tipi konutlar bulunmamaktadır. Şahsuvar Mahallesi’nin belediye kadastral haritalarında oldukça iyi hazırlanmış bu detaylı planları, bölgenin mimari dokusundaki değişimin incelenebilmesini sağlayan önemli kaynaklardan biridir.

86 La Turquie, 2 Nisan 1874.

87 La Turquie, 16 Temmuz 1874.

88 La Turquie, 15 Ekim, 5 Eylül, 8 Kasım 1874.

89 La Turquie, 10 Temmuz 1875.

90 La Turquie, 12 Kasım 1875.

91 La Turquie, 21-22 Mart 1875.

92 La Turquie, 24 Kasım 1875.

93 Ergin O. N., (1995), s. 1338.

94 Çalışmanın ileri aşamalarında kullanılacak kadastro planları, büyük olasılıkla sadrazama sunulan planlardır.

95 La Turquie, 28 Kasım 1891 – 12 Ağustos 1892 – 3 Mart 1893.

96 Mustafa Cezar 19. Υüzyıl Beyoğlusu adlı çalışmasında (Cezar (1991), s. 160) belediyeler kanununun ilanını 25 Eylül 1877 olarak belirtmiştir. Ancak bu çalışmada yararlanılan kaynaklardan biri olan La Turquie gazetesinde yayınlanan ilanda Sultan II. Abdülhamid’in Hattında 11/23 Aralık 1876 tarihli 112 numaralı madde Altıncı Daire Belediyesinin diğer belediyeler ile eşit sayıldığı yeni statüsünü tarif etmektedir ve bu kaynağa dayanarak bu tarihin Altıncı Daire Belediyesinin ayrıcalıklı durumunun bittiği tarih olarak alınabilir.

97 Atatürk Kitaplığı harita arşivinde bu kadastro planlarının bazıları eksiktir. Bu kısmı planlarda Şahsuvar-Şair Ziya Paşa Sokak, Okçu Musa Sokak’ın başlangıcı, Büyük ve Küçük Hendek sokakların bir bölümü, Medrese ve Kuledibi sokaklar görülebilmektedir. Belediyenin kadastro planlarının eksik bölümünde olan, Galata kulesine yakın bölgenin incelenmesinde ise, Metro (Tünel) inşaatı için Gavand’ın hazırladığı planlar kullanılacaktır.

98 Bu yaklaşım 1863 yılında ilan edilen yapım şartnamelerinde yangın alanlarındaki yapılaşmayı tanımlayan maddelerle uyum göstermektedir. Bu şartnamenin 15. Maddesinde yangın alanlarında planlanacak yeni parsel şekillerinin olabildiği kadar kare veya dikdörtgen şekillerinde olması gerektiği belirtilmektedir.

99 Merkezi planlı Osmanlı konutu tipi, yaşam biçimleri ve diğer plan tipleri çalışmanın ileri aşamalarında daha detaylı olarak ele alınacaktır.

100 Eski Ceneviz surlarının temellerini yeni planlanan yüksek binalarda kullanmak topografik açıdan oldukça sorunlu olan bu bölgede pratik ve akılcı bir yaklaşımdır. Ancak bu yaklaşım bazen yeni planlanan binaların mekân ilişkilerinde sorunlar da yaratmaktadır.

101 Topografik veriler, parsel morfolojisi ve konut içi mekân organizasyonu prensipleri araştırıldığı zaman geleneksel plan şemalarının bu yeni koşullara adapte edilmiş olduğu varsayımı geliştirilebilmektedir. Ancak bu konu, çalışmanın ileri aşamalarında daha detaylı olarak incelenecektir.

Indice delle illustrazioni

Titolo Şekil-1.1
Legenda Stolpe tarafından 1880’de yapılan ve nüfus gruplarının dağılımını gösteren harita (ayrıntı)
Credits BNF Harita Arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-1.png
File image/png, 157k
Titolo Sekil 1.2
Legenda 1858-1860 tarihleri arasında VI. Daire Belediyesi Kadastro bürosu mühendisi G. d’Ostoya tarafından yapılan Galata, Pera, Pangaltı planından ayrıntı
Credits Atatürk Kitaplığı Harita arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-2.png
File image/png, 1,1M
Titolo Şekil 1.3
Legenda İngiliz mühendis E. Goad tarafından hazırlanan 1905 tarihli plan
Credits O.B.T.A.M. Arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-3.png
File image/png, 414k
Titolo Şekil 1.4
Credits Goad Planı ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-4.png
File image/png, 306k
Titolo Şekil 1.5
Legenda 1948 yılı Commission Hanın yıkımı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-5.png
File image/png, 326k
Titolo Şekil 1.6
Legenda Solda Commission Han girişi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-6.png
File image/png, 318k
Titolo Şekil 1.7
Legenda Bizans dönemi Ceneviz kolonisinin önemli bir arteri olan Perşembe Pazarı ve Kuledibi sokak üzerinde bulunan Podesta’nın konutu
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-7.png
File image/png, 288k
Titolo Şekil 1.8
Legenda Kuledibi sokak üzerinde “Bereket Han” adıyla Voyvoda’nın konutu görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-8.png
File image/png, 532k
Titolo Şekil 1.9
Legenda Bereketzade Çeşmesi. Flandin
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-9.png
File image/png, 593k
Titolo Şekil 1.10
Legenda 1905 Goad planında Bereketzade Çeşmesi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-10.png
File image/png, 495k
Titolo Şekil 1.11
Legenda VI. Daire Belediyesi 1858-1859 yılları çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-11.png
File image/png, 915k
Titolo Şekil 1.12
Legenda VI. Daire Belediyesi 1860 yılı çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-12.png
File image/png, 930k
Titolo Şekil 1.13
Legenda VI. Daire Belediyesi 1861 yılı çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-13.png
File image/png, 1,1M
Titolo Şekil 1.14
Legenda Surların yıkımından sonra planlanan yeni yollar. A. M. Schneier ve M. İS. Nomidis tarafından 1944 yılında yapılan Galata’nın topografik ve Arkeolojik planı üzerinde görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-14.png
File image/png, 439k
Titolo Şekil 1.15
Legenda Eski ve yeni planlanan Şahsuvar (Şair Ziya Paşa), Okçu Musa ve Karanfil Sokaklar, 1858-60 d’Ostoya planında görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-15.png
File image/png, 1,6M
Legenda VI. Daire tarafından yapılan 1861-1876 tarihli kadastro planlarından oluşturulan kısmi çizimde eski Şahsuvar Sokak ve etrafı
Credits Cadastre de la Ville de Constantinople, IBB Yayınları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-16.png
File image/png, 259k
Titolo Şekil 1.17
Legenda 1813 Barker Panoramasından ayrıntı
Credits Sedad Hakkı Eldem İstanbul Hatırası, 1979
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-17.png
File image/png, 764k
Titolo Şekil 1.18
Legenda Galata kulesinden çekilen panoramik fotoğrafta yeni Nusretiye Cami, yeni Tophane kışlası görülmektedir, 1890-1900 arası
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-18.png
File image/png, 490k
Titolo Şekil 1.19
Legenda Nusretiye Camii ve Saat Kulesi 1853
Credits B. Öztuncay, J. Robertson Pionner of Photography in Ottoman Empire
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-19.png
File image/png, 353k
Titolo Şekil 1.20
Legenda Nusretiye Camii, Tophane Kışlası, Talim Alanı, Sultan Kasrı
Credits M. Cezar, 19. yy. Beyoğlu’su
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-20.png
File image/png, 510k
Titolo Şekil 1.21
Legenda M. Launey planı
Credits Eyice S., “Plazzo del comune-Génois à Pera (Galata)”, 1982
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-21.png
File image/png, 193k
Titolo Şekil 1.22
Legenda Üstte 1858-60 d’Ostoya planında ve altta yapı adaları planlanmış durumda Lüleci Hendek bölgesi görülüyor. 1864 yılı çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-22.png
File image/png, 256k
Titolo Şekil 1.23
Legenda 22 Şubat 1865 yılı yangınını anlatan gazete haberinden şema
Credits La Turquie, 1865
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-23.png
File image/png, 47k
Titolo Şekil 1.24
Legenda VI. Daire Belediyesi 1865 yılı çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-24.png
File image/png, 452k
Titolo Şekil 1.25
Legenda VI. Daire Belediyenin 1866 yılı çalışmaları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-25.png
File image/png, 326k
Titolo Şekil 1.26
Legenda Kule Meydanını Şişhane Meydanı ve Belediye binasına bağlayan yolların projesi
Credits Kayra C., “Eski Istanbul’un eski haritaları”, 1990
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-26.png
File image/png, 498k
Titolo Şekil 1.27
Legenda Tekke ve Teutonia’nın bulunduğu alan 1858-60 ve 1905 tarihli planlarda görülmekte
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-27.png
File image/png, 804k
Titolo Şekil 1.28
Legenda 1872-74 Cavand planı
Credits İstanbul Arkeoloji Müzesi Arsivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-28.png
File image/png, 732k
Titolo Şekil 1.29
Legenda Cadastre de la Ville de Constantinople’dan Beyoğlu bölgesini gösteren bir pafta
Credits Yay. Haz. I. Dağdelen
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-29.png
File image/png, 876k
Titolo Şekil 1.30
Legenda 1868 Ticaret yıllığından Belediye Başkanı Meclis üyeleri ve Teknik büro çalışanları
Credits OBTAM Arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-30.png
File image/png, 577k
Titolo Şekil 1.31
Legenda Büyük-Küçük Hendek. Şahsuvar (Şair Ziya Paşa) ve Şimşir sokakların 1876 ve 2000 yıllarındaki durumları
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-31.png
File image/png, 519k
Titolo Şekil 1.32
Legenda Surlar yıkılmadan önce hendek ve yıkıldıktan sonra Büyük Hendek Sokak
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-32.png
File image/png, 435k
Titolo Şekil. 1.33
Legenda Halihazır planda sur izi ile yeni planlanan Büyük Hendek sokak arasındaki ara kesit daralan parsel yapılanmasında izlenmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-33.png
File image/png, 147k
Titolo Şekil 1.34
Legenda 1876 tarihinde tamarnlanan VI. Daire kadastro planından ayrıntı. Büyük Hendek Sokak cıvarı, eski sur duvarı izi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-34.png
File image/png, 790k
Titolo Şekil 1.35
Legenda Kuleden Büyük Hendek. Galata Kulesi’nden çekilen panoramik fotoğraflardan ayrıntı
Credits OBTAM Arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-35.png
File image/png, 249k
Titolo Şekil 1.36
Legenda 1876 tarihli plandan ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-36.png
File image/png, 646k
Titolo Şekil 1.37
Legenda 1876 tarihli plandan ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-37.png
File image/png, 873k
Titolo Şekil 1.38
Legenda Kuleden yeni Okçu Musa Sokak
Credits OBTAM Arşivi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-38.png
File image/png, 485k
Titolo Şekil 1.39
Legenda Şahsuvar (Şair Ziya Paşa) Sokak, 1876 ve 2000 yılları karşılaştırması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-39.png
File image/png, 283k
Titolo Şekil 1.40
Legenda 1905 planından ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-40.png
File image/png, 538k
Titolo Şekil 1.41
Legenda Şimşir, Büyük ve Küçük Hendek sokaklar arası bölgenin kronolojik gelişimi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-41.png
File image/png, 347k
Titolo Şekil 1.42
Legenda Küçük Hendek sokağın Tünel meydanına doğru bölümünde bulunan yapı adalarının kronolojik gelişimi
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-42.png
File image/png, 467k
Titolo Şekil 1.43
Legenda 1905 planından ayrıntı
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-43.png
File image/png, 325k
Titolo Şekil 1.44
Legenda Kule cıvarı 1872-74 ve 2000 yılları karşılaştırması
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-44.png
File image/png, 608k
Titolo Şekil 1.45
Legenda Galata Kulesi etrafındaki yapılaşma, sur duvarlarının yıkımı ve kulenin sağ tarafında Pekmezyan apartmanı görülmekte
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-45.png
File image/png, 885k
Titolo Şekil 1.46
Legenda Schorr apartmanının izinde bulunan sur duvarlarının yıkılmadan önceki durumu ve çevre binalar görülmektedir
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-46.png
File image/png, 376k
Titolo Şekil 1.47
Legenda Galata Kulesi’nden çekilen panoramik fotoğrafta bölgenin mimari dokusu görülmekte
URL http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1582/img-47.png
File image/png, 480k

Il testo e gli altri elementi (illustrazioni, file importati) possono essere utilizzati con OpenEdition Books License, se non diversamente specificato.

Questa pubblicazione digitale è stata realizzata tramite il riconoscimento ottico dei caratteri automatico (OCR).

Acquista

Versione a stampa

amazon.fr
Cerca su OpenEdition Search

Sarai reindirizzato su OpenEdition Search