Version classiqueVersion mobile

Apartman

 | 
Ayşe Derin Öncel

Giriş

Texte intégral

1İstanbul kentinin 19. yüzyılda yaşadığı modernleşme dönemi kentin sosyal ve ekonomik yapısında ve fiziki çevresinde ilginç dönüşümlere sebep olmuştur. Bu süreçte nüfus yapısında da değişimler olan İstanbul’da, Beyoğlu, gerek nüfus yapısının özellikleri gerekse de modernleşmenin kentsel ve mimari yapıdaki yansımalarının oldukça ilginç olduğu bir bölgedir.

2Beyoğlu’nun kozmopolit nüfusunun 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren artmasıyla ortaya çıkan konut ihtiyacını karşılamak amacıyla, Osmanlı veya yabancı usta ve mimarlar, yeni bir konut tipinin gelişmesini sağlayacaklardır. 19. yüzyılın başından itibaren İstanbul’da diğer mahallelerde de yaygınlaşmaya başlayan bu konutlar, apartmanlardır.

3Bu konut tipinin ilk örnekleri olarak kabul edilebilecek Galata apartmanları üzerine bir araştırma yapmak amacıyla başlayan bu çalışma, daha sonra bir doktora tezine dönüşmüştür. Stefan Yerasimos ve Pierre Pinon’un danışmanlığında yapılan ve 2002 yılında Paris 8 Üniversitesinde savunulan bu doktora tezinin bazı bölümlerinin temel oluşturduğu bu yayın ise, 2002’den bu yana ulaşılan yeni belgelerle zenginleştirilmiştir.

4Bu yayına konu olan çalışmanın amacı, mimari özellikleri hakkında çok az bilgi sahibi olunan ancak oldukça fazla sayıda inşa edilmiş bu konutları mekân kuruluş prensipleri doğrultusunda incelemek ve onları Osmanlı konutunun gelişim süreci içinde değerlendirmektir.

5Araştırılan konu, birbirinden farklı ama aynı zamanda da ilişkili iki yaklaşım ile ele alınmak zorunda gibi görünmektedir; bunlardan biri tarihsel diğeri ise mimari yaklaşımdır. Bu konu daha açık bir dille ortaya koyulacak olursa, İstanbul konutunun gelişim süreci, çok araştırılan bir konu olması ve belki de bundan dolayı hâlâ daha fazla araştırılmaya ihtiyaç duyulması nedeniyle çalışılan dönem ne olursa olsun bu konut tipinin tarihsel süreçte genel tanımının ortaya koyulmasını gerektirmektedir. Diğer taraftan, çalışmanın asıl konusu, Galata bölgesi apartmanlarının incelenmesi, bu konutların birçok değişik mimari ve kentsel belirleyicinin bulunduğu gerçek yerlerinde nasıl şekillenmiş olabileceğini sorgulayan bütünüyle mimari bir çalışmayı da zorunlu kılmaktadır. Kısaca belirtmek gerekirse, bu çalışmada, mimari tiplerin gelişimi ve özellikle içlerinden birinin detaylı olarak incelenmesi konusunu hem tarihsel hem de mimari bir araştırma ile ele almak gerektiği ortadadır.

6Ayrıca sosyolojik yaklaşımın da konuya farklı boyutta tamamlayıcı bir etkisi olacağı açıktır. Bu yaklaşımla, konut tipleri, mekânsal değişimler ve yaşayış biçimleri arasında var olabilecek ilişkiler ortaya koyulur ve bu doğrultuda açıklanabilir.

7Öncelikle çalışmanın sorunsalını daha iyi belirleyebilmek için incelenen konutlar konusunda var olan genel bilginin gözden geçirilmesi gerekli gibi görülmektedir. Bugünün Galata’sının sıkışık kent dokusu, çoğunluğu 19. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış olan 4, 5 veya 6 katlı yapılardan oluşmaktadır. İdari kurumların hiçbirinde bu yapıların çoğunun mimarları, ilk sahipleri, yapım tarihleri veya mimari projeleri gibi detaylı bilgiler bulunmamaktadır. Sonuç olarak bu bilgiler araştırma sırasında yapılan incelemelerle oluşturulmuştur. Bu çerçevede yapılan bir çalışmada arşiv bilgilerinin kısıtlı olması veya zor ulaşılabilir olması, incelenen yapıların uzun süre niye detaylı olarak araştırılamadığını da açıklamaktadır. Zaten bu durum Osmanlı konutu üzerine yapılan tüm araştırmalar için de geçerlidir.

  • 1 Çalışmanın ileri aşamalarında yararlanılacak kadastro haritaları hakkında detaylı bilgi verilecekti (...)

8Yapım tarihleri arasında en azından kronolojik sınıflama yapabilmek için binaların bazılarının giriş cepheleri üzerinde bulunan plaketlerden yararlanılmıştır. Bölgenin kentsel ve mimari gelişimi ise Galata için birbiri ardına hazırlanmış kadastro haritaları karşılaştırılarak ortaya koyulmuştur.1

  • 2 “Maison” Fransızca ev anlamına gelmektedir, ancak bu adlandırma aynı konutlar için E. Goad haritala (...)
  • 3 Huber haritalarında Han tanımlaması Galata Kulesì civarındaki bazı yapılarda kullanıldığı gibi, Kar (...)

9Bu planlar üzerinde yapılan ilk karşılaştırma bölgenin mimari dokusundaki dönüşümün 19. yüzyılın sonlarına doğru neredeyse bütünüyle tamamlanmış olduğunu göstermektedir. Öyle ki, bu sürecin başlangıcı ile bitişi yaklaşık yirmi beş yıl kadar kısa bir süreyi kapsamaktadır. Bu arada asıl önemli farklılık 1876 tarihli belediyeye ait kadastral haritalar ile 1895 tarihli Huber haritasında göze çarpmaktadır. Bu değişim, daha geniş planlanan yeni parseller üzerinde “Maison2 veya “Han3 olarak kaydedilen, eskilerinden daha büyük yapıların ortaya çıkışı olarak tanımlanabilir. Ayrıca, E. Goad tarafından 1905 yılında hazırlanan bir sonraki kadastral harita dizisinde bu binaların tanımları “Appartments” olarak değişmektedir. Bu bilgiler ışığında, apartman tipi konutlar olarak incelenen bu yapıların, inşa edildikleri dönemden daha sonra hazırlanan yeni plan dizilerinde apartman olarak tanımlandıkları rahatlıkla söylenebilir. Dolayısıyla bu bilgi söz konusu konutların yani apartmanların, daha önce Osmanlı konut biçimleri arasında bu haliyle tanımlanmadığını ve çeyrek yüzyıllık bir süreç içinde adeta bir inşaat dalgası ile ortaya çıkmış olduğunu göstermektedir.

10Bu üç seri kadastral planın karşılaştırılması, bundan böyle Galata apartmanları olarak tanımlanacak bu konutların hem yeni bir tip olarak ortaya çıkışını göstermekte hem de bu yapıların 19. yüzyılın son çeyreğindeki bölgesel yayılımlarını inceleme fırsatı vermektedir.

11E. Goad tarafından hazırlanan sigorta haritalarında apartmanlara, mülk sahibi ailelerin isimleri verildiği anlaşılmaktadır (Apparts. Casaretto, Barnathan, Rigo gibi). Bu bilgiden yola çıkarak incelenen apartmanların büyük bölümünün sahiplerinin Müslüman olmayan Osmanlı veya yabancı olduğu söylenebilir. Müslüman aile isimleri ile tanımlanan yapılar ise incelenen konutların yüzde yirmi beşini geçmemektedir.

12Bu konutlar mimari açıdan Osmanlı yüksek sınıfına ait konutlar ile karşılaştırıldığında, apartman sakinlerinin orta sınıf veya üst ile orta sınıf arasında bir ekonomik seviyede oldukları görülmektedir. Ayrıca, incelenen konutların çoğunun 20. yüzyılın ilk yarısında gelişen çeşitli politik olaylar sırasında sahiplerinin terk etmek zorunda kaldığı ve bugün bu konutlarda yaşayanların ise ilk sakinlerinden sosyal, ekonomik ve kültürel bakımlardan oldukça farklı yapılarda oldukları da anlaşılmaktadır. Bu durum, konut içi yaşayış şekli ve mekân kullanımı konusundaki çalışmaları oldukça zorlaştırmaktadır, çünkü eski kullanımlar, geride yayınlanmış hiçbir anı bırakmadan silinmiş ve iç mekânların bazıları yeni kullanımlara göre değiştirilmiştir.

13Bu yapıların mimar veya kalfalarının kimlikleri ise çalışmanın en büyük bilinmezini oluşturmaktadır. Bazı bina cephelerinde yer alan mimarların adlarının yazılı olduğu levhaların dışında bu konuda kaynak yok gibidir.

14Çalışmayı oluşturan binalar, belli ölçütlere göre tanımlanan bir bölgenin içinde kalan ve belli bir dönemde yapılmış tüm apartmanlardır. Çalışma alanı 19. yüzyılın son yirmi beş yılı içinde Galata bölgesinde bu tür konutların en çok inşa edildikleri alanın saptanması ile tanımlanmıştır. Bu konutların planları, iki tanesinin daha evvel yayınlanmış çalışmalardan edinilmesi ve diğer dördünün de ev sahibi olan mimarlardan alınması dışında, yerinde yapılan rölöve çalışmalarıyla ortaya çıkarılmıştır.

15Galata bölgesi apartmanları üzerine genel bilgilerin gözden geçirilmesi ve bu konunun mimari ve sosyolojik çalışma alanlarının tanımlanması sonrasında konunun sorunsalına bakmak gerekirse;

16Çalışmanın konusu, ilk örnekleri Galata’da kısa sürede inşa edilen ancak daha sonra İstanbul’un diğer mahallelerine de yayılan bir konut tipinin ilk örneklerinin incelenmesidir. Bu konutlar, genel olarak, yeni bir yaşayış biçiminin yansıdığı yeni bir konut tipinin örnekleri olarak kabul edilmişlerdir.

17Gerçekten de, birçok ailenin yaşadığı bu binalar, çoğunlukla tek bir aileye ait konutlarda oturan Osmanlı halkının yaşayış biçimine yabancı gibi görünmektedir.

18Bununla beraber, İstanbul’da, birçok alanda (idari, askeri, şehircilik, vb...) batılı modellerin örnek alındığı Tanzimat döneminde bu konutların ortaya çıkışı çoğunlukla, Avrupa şehirlerinde inşa edilen konut tiplerinden model transferinin yapılmış olabileceği fikri ile açıklanır. Apartmanların kullanıcılarının o dönemde zaten Avrupalılaşmış olan gayrimüslim Osmanlılar olduğu düşünüldüğünde, kültürel “yakınlık” olgusu bu fikri doğrulamaktadır.

19Ancak, bu söylem böylece kabul edilecek olursa, o zaman bu konut tipinin alt tip örneklerini de vererek yarım yüzyıllık bir süre içinde İstanbul’un değişik birçok mahallesine yayılmış olması nasıl açıklanabilir?

20Eğer Osmanlıların yaşayış biçimi genel olarak apartman konutları içinde düzenlenen mekânlara uygun değildiyse özellikle Galata’daki örneklerde nasıl bir uyum sağlanmıştır?

21Acaba Osmanlı yaşayış biçiminin birçok ailenin yaşadığı bu konutlara uyum sağlaması Osmanlı konutunun ana mekânsal kararlarının başkalaşımı-dönüşümü anlamına mı gelmektedir?

22Sadece başka ailelerle birlikte oturuyor olmak mı geleneklerden uzaklaşmak anlamını taşımaktadır? Yoksa izlerinin bu yeni konut tipinin ortaya çıkışından daha da önce bulunabileceği mekânsal bir gelişim sürecinden mi söz etmek daha doğru olacaktır? Ayrıca, bu süreçte sözü edilen mekânsal gelişimin doğasını, model transferinden çok, döneme ve nüfusa ait iç dinamiklerin şekillendirmiş olabileceği düşünülebilir mi?

23Bu sorular doğal olarak sosyal kimlik, kültürel ve ekonomik düzey ve yaşama biçimleri ile ilgili soruları da beraberinde getirmektedir. Bu durumda, sosyal profıllerin bile bir anlamda değişime uğradığı, gerçekten de kısa ve etkili bir dönüşüm sürecinde, Galata bölgesi konutları nasıl gelişmişlerdir?

24Bütün bu soruların cevaplarını verebilmek için, apartman konutlarının öncesinde bu bölgede yapılmış olan konutların da içinde bulunduğu mimari dokuyu olabildiğince detaylı olarak incelemek gerektiği açıktır. Bu bilgiler, apartman tipi konutların mimari temellerini bir bakıma hazırlamış olan Galata’daki kent mekânının değişimi konusunun incelenmesi ile de desteklenmelidir. Sonuç olarak, kentsel mekânın değişim mantığı ve eski parsellerin üzerine planlanan yeni düzenin şekillenme yöntemleri, çalışmanın mimari bağlamının da temellerini oluşturmaktadır.

25Bunun için, incelenen örneklerin öncelikle yapı adasındaki yerleşimine, şekillerine ve yönlenmelerine göre sınıflanmaları planlanmaktadır. Burada amaç, apartman örneklerinin mimari oluşumunda etkili olan, parsel şekillenmesinin rolü, alanın topografık özellikleri ve diğer belirleyicilerin ortaya koyulmasını sağlamaktır. Böylece, bu yeni konutların, mekân organizasyonu bağlamında, eski örnekler ile olan bağlarının sorgulanması hedeflenmektedir.

26Bütünüyle mimari temele dayalı bu inceleme, daha sonra örneklerin tümünü kapsayan çalışmada başlıca tiplerin belirlenmesi aşamasında yardımcı olacak ayrıntılı bilgi tabanını oluşturacaktır. Ancak, doksan sekiz apartman dairesinden alınan rölövelere dayanan bu tipolojik çalışma, inceleme bölgesi için yeterli bir sonuca ulaşılmasını sağlasa da, bu bölgede, o dönemde yapılan tüm konut tiplerini kapsamamaktadır.

27Diğer taraftan, çalışma alanı belirlenmesi konusunda oldukça ayrıntılı bir inceleme yapılarak farklı özellikler taşıyan alanlar bir araya getirilmiş ve incelenen örneklerin mimari açıdan birbirinden farklı olmasına özen gösterilmiştir. Böylece çalışma alanı içine birçok değişik özelliği olan apartmanlar girmektedir. Burada amaç, birbirinden oldukça farklı koşullarda oluşan binalarda birbirine benzer plan şemalarının varlığını kanıtlayabilmektir. Bu yöntemle, her binanın biçimini belirleyen birbirinden farklı mimari ve kentsel verilerin varlığına rağmen, bu yeni konutlarda devam eden veya kesintiye uğrayan geleneksel mekân organizasyonları ve kullanımları takip edilebilecek ve konut geleneklerinin bu yeni mekânlara nasıl uyarlandığı görülebilecektir.

Notes

1 Çalışmanın ileri aşamalarında yararlanılacak kadastro haritaları hakkında detaylı bilgi verilecektir, ancak bu aşamada en azından bu harita dizilerinin tarihlerini belirlemek gerekirse, en eski olan kadastral haritalar 1876 yılında tamamlanmış olan Beyoğlu Belediyesi, “Altıncı Daire,” tarafından hazırlanmış haritalardır. İkinci sen 1887/91 yılları arasında Askeri Denetim Yüksek Komisyonu tarafından R. Huber’e hazırlatılan haritalardır. Bu planlar 1892 yılında Sultan II. Abdülhamid’e sunulmuş ve 1895 yılında da tekrar gözden geçirilmiştir. Üçüncü seri kadastral haritalar ise bir sigorta şirketi tarafından 1905’te İngiliz mühendis E. Goad’a hazırlatılmışlardır. Çalışmaya sonradan katılan başka bir seri harita da Altıncı Daire Belediyesinin kadastro bürosu mühendisi G. d’Ostoya tarafından 1858-1860 yılları arasında hazırlanan 1:2000 ölçekli plandır. Bu plan bugün Atatürk Kitaplığı Harita Arşivinde bulunmaktadır. Daha detaylı bilgi için bkz. Öncel D., Kafescioğlu F., (2005), “1858-1860 Galata, Pera, Pangaltı Planı,” Mimarist, Sayı 15, s. 18-19.

2 “Maison” Fransızca ev anlamına gelmektedir, ancak bu adlandırma aynı konutlar için E. Goad haritalarında “Appartements” daireler şekline dönüşecektir.

3 Huber haritalarında Han tanımlaması Galata Kulesì civarındaki bazı yapılarda kullanıldığı gibi, Karaköy bölgesindeki ticaret hanları için de kullanılmaktadır. Bu haritalar üzerinde yapılan çalışmada her iki bina türünün de (Karaköy’deki ticaret hanları ile Galata kulesi civarında daha sonra apartmanlar olarak tanımlanacak binalar) nasıl bir sınıflama ile “Han” olarak tanımlandığı belirlenememiştir.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.

Acheter

Volume papier

amazon.fr
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search