Dylematy pozagładowej pamięci
p. 391-409
Texte intégral
Pamięć i niepamięć o Zagładzie
1Nie tylko zawartość pamięci sprawiała ból ocalonym z Zagłady. Cierpieniem były także codzienne trudy, jakie trzeba było znosić, żeby sobie z tą pamięcią radzić, żeby nie ulec psychicznemu samozniszczeniu pośród zwyczajnych, życiowych okoliczności. Ta nieustanna żmudna praca psychiki odbywała się w wiecznym wahaniu między wspominaniem a chwilami ulgi, których dostarczało zapomnienie.
2Na początek tej części przytoczę utwory mówiące o pamięci ocalałych.
3Joanna Kulmowa napisała wiersz pt. Lotowa. Biblijna żona Lota stała się dla poetki figurą osoby, która odczuwa przymus „oglądania się” za siebie aż do czasów Zagłady, do pamięci o niej – mimo tego, że dla życiowej pragmatyki, dla możliwości zwykłego życia, oczywisty jest nakaz, żeby nie pamiętać:
Nie oglądaj się Lotowa
już minęło tyle lat.
Czemu patrzysz nieruchomo?
Piach ostygły nad Sodomą.
Czego stoisz skamieniała
jakbyś ciągle nie wiedziała?
Jesteś tylko sól i kamień.
Jesteś tylko ból i trwoga.
Ty oglądasz się – na Boga –
ty oglądasz się? Lotowa?
4Dokładnie oddany jest tutaj paradoksalny stan psychiczny osoby, która przeżyła Zagładę: jej duchowe skamienienie na zawsze graniczy z nadwrażliwością, z dożywotnim lękiem.
5Międzyrzecki w Krzyku mówi o człowieku, który krzyczy zbudzony ze snu, bo śnią mu się esesmańskie psy skaczące do gardła i chłopiec „powoli chwiejący się na szubienicy”. Innym razem ten mężczyzna
Znowu woła i szepcze jak może najczulej
W dawny mrok, do spalonej w Auschwitz panny młodej.
6Najbliższa mu osoba, dzieląca z nim posłanie, musi wobec takiej pamięci ukrywać się ze swoim szczęściem, miłością i „złym zapomnieniem”. Bo i ten ktoś najbliższy ma własną wojenną pamięć.
7Drozdowski w Gedaechtnis przytacza anegdotę: robotnikowi przy budowie linii kolejowej widok rozkopanej ziemi kojarzy się z widokiem czaszek w masowych grobach:
Nie zwariowałem
przyjaciele
mówił ten jeden
tylko pamięć
ta moja pamięć
wyrwijcie ją z moich oczu
zabierzcie
Dość mamy swojej
odrzekli
i poszli umyć ręce.
8Zatem wszyscy zachowali podobną pamięć zbrodni, dlatego każdy musi się uporać ze swoją, nie starcza już empatii dla pamięci drugiego człowieka – to powoduje obojętność; ale czy zawinioną?
9Przyjaciółki Anny Kamieńskiej opowiadają o siedmiu kobietach. Sześć z nich umarło, w tym dwie na wojnie, jedna po wojnie z powodu przeżyć obozowych.
Czwartej, że była Żydówką
wyrwano z śniadych rąk skrzypce
i położono ją w rowie
pod ciężkim całunem wapna.
10Kamieńska wydobywa kontrast delikatności symbolizowanej przez skrzypce z brutalnością śmierci i masowego grobu. A jedna z przyjaciółek, „– ta żyje…”. Zapewne żyjąc, dźwiga pamięć o śmierci pozostałych, w tym tej Żydówki.
11To były wiersze o pamięci własnego męczeństwa. Są też utwory przywołujące pamięć o cierpieniu innych.
12Miron Białoszewski pamiątkę po kobiecie ocalałej z Zagłady ma najbliżej swojego ciała. Taki jest Rodowód góry odosobnienia, kołdry, pod którą chroni się ten miejski anachoreta:
czternaście lat
śpię myślę jem
pod jedną Karmel
Karmelą jest jedna kołdra
ta kołdra jest po jednej Stefie
upiekło jej się getto
mieszkała to zostawiła mi.
13A więc życiowe ubocze Białoszewskiego jest biograficznie połączone z losem kobiety, która przechowała się po „aryjskiej stronie”. Biblijna symbolika przenika warunki wojennej i powojennej egzystencji: góra Karmel ma sens żydowskiej Zagłady i ocalenia z Zagłady.
14Drozdowski w Śmierci Sarah wspomina kobietę znaną mu z młodości, o imieniu Sarah. Przez 13 lat szukał wiadomości o okolicznościach jej śmierci. Doszły go one w okrutnej, turpistycznej wizji: „szyja w tęczowych naszyjnikach jelit / to ty / Sarah?”.
15Zjawiskiem niezwykłym bywało przejęcie pamięci za umarłych, taki sposób ich ocalania w sobie, który polegał na odtwarzaniu tego, co mogli czuć przed śmiercią.
16Ukazał to Władysław Broniewski w Opowiadaniach oświęcimskich. Wczuwa się w samotność żony umierającej w Oświęcimiu – poprzez czas i śmierć słyszy jej bezradne wołanie do niego. Pamięć oświęcimską bierze na siebie człowiek, który tam nie był:
Ja nie byłem wcale w Oświęcimiu,
ale go umiem na pamięć.
Więźniowie zamknięci w Oświęcimiu tracili swoje imiona:
Maria… Jak jej było na imię? –
Zamieć…
17Przez brak imienia ogołocenie stało się całkowite: „nie miała nic, nic nie miała”. Obowiązek pamięci „za nią” jest dlatego tak silny, że ofiara w masowej śmierci utraciła samą siebie.
18Istnieje też pamięć ponadindywidualna, pamięć społeczna. Jej najbardziej okrutną formę ukazał Jerzy Harasymowicz w Kanikule, niby to sielskim i plebejskim obrazku Krakowa. W pewnej chwili poeta słyszy takie oto wspomnienie wypowiadane przez kogoś z bawiącego się krakowskiego plebsu:
A ja wam powie
za Franka nie było źle
szybci do czegoś
dochodziło się
Z białej rączki do rączki
dla Salci grysik na wodzie
za zielony papierek
Przy Żydkach na Płaszowie
nie narzekał człowiek
[…]
Żydek wtedy za darmo
sprzedawał futra i brode.
19Jest w tej pochwale hitlerowskich czasów cyniczne przyznanie się do pomocy za pieniądze (ten grysik dla Salci) i sporo pogardy: sprzedaż brody…
20Poezja polska wiele uwagi poświęcała rozmyślaniom o naturze różnych rodzajów pozagładowej pamięci.
21Kubiak w Rynku – przedwczoraj widzi, jak po przedwojennym miasteczku snuje się „ubogi stary lichwiarz / co brak mu piątej klepki”. W pamięci czasów sprzed Zagłady – pamięci jednak porażonej Zagładą – nawet renesansowe piękno rynku (zapewne w Kazimierzu nad Wisłą) kojarzy się trupio:
na cztery wiatry
renesans przedmuchany
do szpiku trupich attyk.
Iwaszkiewicz w wierszu Nie zapomina się tak łatwo życia z cyklu Ciemne ścieżki ma taką oto refleksję:
Czy czujesz jeszcze zapach płonącego getta,
Ty, który alejami przechodzisz Paryża?
22On, poeta w Polsce, odczuwa, gdy siada do stołu, „radość nowej potrawy zmieszanej z popiołem” – a więc pamięć Zagłady towarzyszy najpowszedniejszym czynnościom powojennym.
23W Oświęcimiu Broniewskiego w powietrzu codzienności powojennej, w powietrzu nad Warszawą unoszą się prochy spalonych. Oni, ci zamordowani, są powietrzem, którym oddychamy. Oto zwieńczenie utworu:
Poza mną urny, poza mną groby,
dawno miniona młodość.
24Pamięć po Oświęcimiu została zasymilowana przez romantyczną tęsknotę za młodością przedwojenną, stała się częścią młodości, choć przecież ta młodość nie mogła przewidywać Zagłady.
25Stanisław Ryszard Dobrowolski w liryku Nad grobem, którego nie ma przywołuje następującą myśl: pamięć o zabitych w Zagładzie, o „piecach i kominach” obozów, jest wzbudzana „lada wiatrem, co naniesie skądś tam rude dymy”. Ta pamięć jest dożywotnia, kres jej położyć może tylko śmierć pamiętającego.
• • •
26A przecież istnieje także niepamięć…
27Stanisław Skoneczny w Czajkach mówi o nieobecności, niewidzialności umarłych w obozach, o żalu po nich:
Nawet echa nie słyszały psy,
a umarli przeszli pod oknami.
Pozostały w oczach ciężkie łzy,
popieliskiem – ciała za drutami.
28Jerzy Ficowski w Diagnozach nazywa fantasmagoryjną ojczyznę zamordowanych – „Agnonią”, od nazwiska izraelskiego prozaika, laureata Nagrody Nobla, przedstawiającego w swoich dziełach poetycko przetworzone życie żydowskich miasteczek w Europie Wschodniej.
W Agnonii burza
niebem ciągną klucze
milionów
wcielonych przed ćwierćwieczem
w dym
[…]
Z tej wielkiej
chmury mały będzie deszcz
– czyli jej mieszkańcy będą zapomniani, nikła będzie pamięć o nich. To nasuwa gorzką konstatację:
To się rozejdzie
po kościach
orzekli dalecy
I zaprawdę już raz kiedyś
rozeszło się po kościach
odartych z ciała i krwi.
29Znamienne jest zestawienie owego biblijnego „zaprawdę” i porzekadła „rozeszło się po kościach”. Poruszając skamieliny idiomów językowych, Ficowski wprowadza w mowę niepokój, drżenie, naznaczenie Zagładą, które likwiduje językową oczywistość.
30Elżbieta Piotrowska jest autorką wiersza Resfa. Opowiada on o biblijnej postaci Resfy, strażniczki grobów swoich powieszonych synów. Resfa wymusiła ich pogrzebanie. Poetka wzywa Resfę z kart Biblii do tłumu synów, do chłopców masowo niepogrzebanych w Oświęcimiu. Ich pogrzebać nie można. Można przy nich tylko czuwać. To czuwanie jest naszym zadaniem po Zagładzie:
abyśmy nie posnęli,
abyśmy siłę zachowali,
abyśmy pamięć ocalili.
• • •
31W polskiej poezji powojennej ukształtowały się dwa toposy skupiające w sobie problemy pamięci o Zagładzie.
32Pierwszy z nich jest osią tematyczną i problemową wierszy mówiących o odwiedzinach muzeum w Oświęcimiu. Sama „muzealna” sytuacja po latach oswaja pamięć o zbrodni ludobójstwa – ale to, co w muzeum widzi się i przeżywa, tę pamięć przywraca z całym okrucieństwem jej zawartości. Najbardziej znanym utworem wprowadzającym ten topos jest Warkoczyk Tadeusza Różewicza – omówię go osobno, kreśląc na końcu szkicu sylwetkę tego poety.
33Rustecki publikuje wiersz Oświęcim:
Jak dziki głóg
wyrosłem na ścieżce,
kolcami przejścia zabraniam
– zawróćcie, ludzie, zawróćcie –
pozostał zetlały Bóg
z niebodymnego zesłania.
34Dwa są tutaj ważne motywy. Oświęcim staje się po latach zjawiskiem natury, jest porównany do dzikiego, kolczastego głogu, zabrania przechodzenia przez ścieżkę życia. Ten krzew głogu to negatyw płonącego krzewu z Biblii – nakazuje odejść od Boga będącego już tylko dymem po sobie, Bogiem „zetlałym”.
35Stefan Gołębiowski w Żałosnych ubiorach, których tytuł czyni aluzję do trenu Kochanowskiego, ukazuje gabloty oświęcimskiego muzeum z dziecięcymi butami, ubraniami:
Chcemy się bawić
szukamy w salach
bucików ubranek
[…]
chcemy się bawić
w chowanego ale
kto nas znajdzie
tak jesteśmy
pochowane.
36Ani pośmiertna zabawa nie zdoła odnaleźć ich dziecięcego istnienia, ani nawet nasze dzisiejsze podążanie za ich śmiercią – bo są pochowane głębiej niż w śmierci.
37Jan Sobczyk, pisząc Oświęcim, nie może wyzbyć się poczucia uczestnictwa we wszystkim, co zdarzyło się w lagrze. Jest to więc „wina świadka Zagłady” patrzącego zza bariery czasu, z powojennego dystansu, który nie chroni przed tą winą. Na widok obozowego muzeum:
odkrywam nutę nieludzką
w sobie
w ciszy po kośbie
broni maszynowej –
zamkniętej
tu gdzie trzeszczą kości
przyznaję się
tu gdzie łomami otwierano usta
w poszukiwaniu złota
przyznaję się.
Podobne odczucie Sobczyk wyraził w poemacie Kominy:
śmieję się śmieję
przychodzę jak kat
gdzie kości trzeszczą w włóknach trawy
mój uśmiech równoważy
stada nagich kobiet
uśmiech na obraz
płonących synagog.
38Stanisław Czycz swój zapis wycieczki do Oświęcimia zawarł w liryku pt. brama, od początku wprowadzając kontrast bezpośredniej ekspresji bólu i całkowitej obojętności:
Poranek Czyste niebo
Na listkach brzóz rosa
Promień w kropli przełamuje się różowo
Wrzask człowieka któremu wyłupują oczy
[…]
w krzakach
pijana para
rozebrana kobieta
rozchyla szeroko nogi na trawie
porastającej popioły spalonych ludzi.
39Ta brutalna scena rozgrywa się w pobliżu oświęcimskiej bramy. Można wyjść z Oświęcimia także przez bramę takiej profanacji. Może cały nasz świat przez taką bramę wyszedł z tamtej epoki?
• • •
40Drugi topos, w którym pomieścił się problem pamięci po Zagładzie, to żydowskie opuszczone cmentarze i ulice miast wyłożone przez Niemców macewami, co nie przeszkadzało powojennym mieszkańcom.
41Najbardziej osobiście potraktował ten motyw Anatol Stern. W Cmentarzu mojej matki zdaje poetycką relację z szukania jej grobu na zarośniętym, zdziczałym kirkucie. Zarówno matka, jak i ojciec kojarzą mu się z siłami odmiennych żywiołów zamienionymi w siły baśniowe, archetypiczne – tacy byli dla niego w dzieciństwie. Matka „była jego ziemią / i niebem”, a więc naturą. Ojciec był fantazjotwórstwem, bezsilnością marzenia: „wichrem z baśni – czy baśnią. / Fruwał i szumiał. Potem oniemiał”. Te rodzinne role zgodne są z żydowskim stereotypem kulturowym. Oto zakończenie wiersza:
Niech tonę wiecznie w tych zielsk potopie –
i niechaj ludzie czasem popatrzą,
jak opowiadam, matko, o tobie,
jak zawodzę, matko, po tobie,
swą chropowatą, niemą rozpaczą.
42W ten sposób wprowadzony jest motyw rozpaczy niewyrażalnej.
43Harasymowicz w poemacie Wigilia świętego Jana roztacza wizję opuszczonego żydowskiego cmentarza. Bohater wiersza, grając na słoneczniku jak na trombicie, wskrzesza zmarłych Żydów. Następuje surrealna scena ich zmartwychwstania. Pytają, gdzie są, w jakim czasie? Później przystępują do czynności magicznych i do handlu. Dzieje się to w miasteczku Brody.
44Ludmiła Marjańska Milczenie poświęciła powojennemu milczeniu na temat Zagłady. Ono sprawia, że kiedy mówimy o czymkolwiek, nawet o „najzwyklejszych sprawach”, zachowujemy się jak „drewniane, klekoczące cienie”. I po tej konstatacji zjawia się obraz:
Chodniki wykładane płytami nagrobków
krzyczą hebrajskim napisem.
Poetyzacje
45Jednym z mechanizmów, które pozwalają nieco znieczulić pamięć o Zagładzie, jest poetyzacja tragedii – przeniesienie traumy, jaką spowodowała, w rejony wyobraźni oderwanej od raniących konkretów. To, oczywiście, nigdy nie może się udać i dlatego każda taka próba zawiera w sobie sprzeczność poetyzacji i rozpruwającego ją doznania bólu. Idealnym medium tego zjawiska okazało się malarstwo Marca Chagalla. Jego surrealne wizje żydowskich miasteczek zapełniły zbiorową świadomość Europejczyków i Amerykanów wyobrażeniami o poetyckim charakterze ubogiego żydowskiego życia – jego kultury materialnej i duchowej. Nic dziwnego, że po Zagładzie wielu poetom narzuciło się zestawienie takich wyobrażeń z pamięcią o Zagładzie niszczącą ich aurę, ich lokalny koloryt. Zestawienia takiego nierzadko dokonywano bez komentarza, częściej jednak ze swoistą historyczną ironią. Sentymentalizm przełamywał się z morderczą prawdą.
46Przykładem może być omawiany już utwór Pawła Hertza Obcy. Mowy nie znali. Owi obcy – Żydzi w Polsce – kiedy już ich obcość została raz na zawsze potwierdzona Zagładą, „płyną po niebie Chagalla, / Lżejsi od chmur”. Może ten poetyzm przynosi ulgę naszym sumieniom porażonym ich śmiercią, ale na pewno nie może stanowić przeciwwagi dla ich masowej śmierci.
47Podobnie temat Chagallowski wprowadza Antoni Słonimski w Elegii miasteczek żydowskich. Po Zagładzie
Krewni moi żydowscy, poetyczni chłopcy,
Nie odnajdą dwu złotych księżyców Chagalla.
48Najsłynniejszym utworem wykorzystującym ten motyw jest poemat Jerzego Ficowskiego List do Marca Chagalla. Adresat otrzymał jego tekst i odwdzięczył się pięknymi litografiami, które ukazały się jako ilustracje poematu. Znajdujemy w nim wersy będące poetyckimi odpowiednikami świata Chagalla:
Szumi przez lata samowar z Witebska.
Kopcą senne lampy naftowe.
Skrzydlaty śledź jarmarkom błogosławi z nieba.
49Ale dominuje straszliwy wyrzut pod adresem Chagallowej poetyzacji – konfrontuje się ją z dokumentem, z cytatami listów dzieci żydowskich z czasów Zagłady. Po pierwszym z tych wstrząsających cytatów następuje bezwzględna, ironiczna deziluzja:
Jak to dobrze, że pan nie zna Róży Gold!
Wybuchałaby dymem kiść bzu, w której leżą zakochani.
Skrzypce zielonego muzykanta poderżnęłyby mu gardło.
Świat Biblii malowniczo przetwarzany na wielu płótnach Chagalla też jest poddany Zagładzie:
Oto wersety z Najnowszego Testamentu.
W nim sześć milionów kart zwęglonych.
Ale w ostatniej części poematu następuje ukojenie – i to ukojenie dzięki poetyckiemu światu Chagalla. Pisze poeta, że ofiary
[…] znajdą przytułek
i że spotkam ich jeszcze
w bezpiecznych zakamarkach
wróżebnych kolorów
u pana, panie Chagall.
50Jest więc sprzeczność pierwszej, deziluzyjnej, i ostatniej, dającej ukojenie, części poematu. Jednak w tej ostatniej znajduje się straszliwe oskarżenie hien cmentarnych:
Czasem noc rozświeci
zmartwychwstała spod ziemi gwiazda:
złoty ząb wyrwany z popiołów.
I wtedy widać w tym błysku
ręce człekokształtnych
ociekające czerwienią.
Dzisiaj poznałem te dłonie,
choć za dnia są czyste jak opłatek:
biły brawa jadącym pociągom,
w których opuszczali nas na zawsze
Róża Gold i Frycek zza szafy.
Kiedy relacjonuje się takie fakty, ukojenia być nie może.
51Równie ważne i wartościowe jest Szagalewo Słuckiego, o którym szerzej powiem w sylwetce tego wielkiego poety. Tutaj przywołam jedynie utwór Rusteckiego Człowiek w płaszczu Chagalla, opatrzony dedykacją „Arnoldowi Słuckiemu za Szagalewo”. Oto jego motyw naczelny:
Ten człowiek uleci w niebo
gdzie krematorium na burzy.
52I w tym wierszu występuje kontrast poetyzacji spod znaku Chagalla oraz śmiertelnej prawdy Zagłady. A sam tytuł sugeruje, że motywy Chagallowskie są tylko przybraniem dla duchowych cierpień dzisiejszych Żydów po Zagładzie. Wśród nich dla cierpień Słuckiego.
• • •
53W poezji okresu 1945–1968 znajdujemy także liczne inne formy poetyzacji. Kilka z nich przedstawię.
54Salomea Kapuścińska jest autorką poematu Żydówka. Może on być przykładem aluzyjnej niejasności przy podejmowaniu wątku Zagłady – w tym wypadku widocznego jedynie w najdelikatniejszych napomknieniach. Ponieważ było to nader częste w poezji omawianego okresu, dlatego tylko jeden utwór, jako reprezentatywny, wart jest omówienia. Żydówkę wystylizowano na miłosne ballady i kasydy Garcíi Lorki, płytko je poetyzując. Tytułowa Żydówka o imieniu Szeen jest kimś w rodzaju romantycznej Rachel z Wesela Wyspiańskiego. Kochanek poznał ją na plaży. Aluzyjnym jedynie akcentem grozy zagładowej jest passus:
to oczy twoje – dopełnienie nocy
to jest okręt rozbity o brzegi podania
palma straskana
noc która zawsze łączy.
55Przeciwieństwem takich banalizujących, enigmatycznych ujęć jest praktyka poetycka Stanisława Swena Czachorowskiego, który dokonuje głębokiej, kulturowej estetyzacji tematu Zagłady. Oto fragment wiersza Kazimierza cytryna wieczna (to część poematu Kazimierza tryptyk pod strojnym gmerkiem). Mowa w nim o Kazimierzu nad Wisłą, miasteczku, które dla polskich twórców było związane z przedwojenną, niezwykle barwną obecnością Żydów. Ten nastrojowy, pełen kulturowych aluzji tekst kończy się deziluzyjnie – wizją miasteczka po Zagładzie:
Kazimierz
jest wieczne czekanie na renesans
wtedy
w oczach
będzie pocałowanie ust proroka
i wielki kopiec popiołu
po salome z tysiącem harf.
56Jeśli „renesans” rozumieć dosłownie jako „odrodzenie”, to ono tylko kulturowo, stylowo, w sztuce jest możliwe. Jako „zmartwychwstanie”, odrodzenie się, zmartwychwstanie zmarłych w Zagładzie – nawet w wierze religijnej nie może się dokonać.
57Innym ważnym tekstem Czachorowskiego jest Wyniesienie kolczaste harf. Jest on rozmową matki i dziecka w piecu krematoryjnym. Płoną w nim symbole kultury żydowskiej i przedmioty nędzarskiej kultury materialnej – płoną zarówno skrzypce, jak i „flek znoszony”.
58Dla wątku, który omawiam, najważniejszym dziełem tego niezwykle oryginalnego artysty jest Trzykrotny tryptyk z granitu. W niepowtarzalnej poetyce Czachorowskiego przedstawiono męczeństwo Żydów w obozie zagłady. Poddane upokorzeniu są wszelkie wierzenia religijne i kulturowe swoistości Żydów. A także ich heroiczne piękno, męstwo tuż przed Zagładą, cierpienie w Zagładzie, a po niej kenotyczna1 nędza nieistnienia.
59Elementem uwznioślającym jest „architektura” poematu, jej sakralno-patetyczny styl.
60Najbardziej chyba rozpoetyzowaną formacją poetycką w omawianym okresie była Orientacja „Hybrydy”. Jeden z jej głównych przedstawicieli, Maciej Zenon Bordowicz, opublikował obszerny poemat Ité. Podjęta jest w nim wielka kulturowa ambicja Anabazy Saint-Johna Perse’a. Wędrówka „cywilizacyjno-kulturowo-poetycka”, nomadyzm wszelkich ludzkich kultur, staje się niemożliwy po doświadczeniu warszawskiego getta.
61Refren poematu brzmi: „…a oto sad mój, Eden: getto…”.
62Ten wieloczęściowy utwór utkano z gęstej metaforyzacji rozprzestrzenionej między biegunami: rajskim i gettowym.
63Rajska topika uniemożliwia poecie zbliżenie się do getta, ale także wyobrażenie sobie raju, ten bowiem na zawsze jest skażony rzeczywistością gettową:
Słucham was z trasy popod Eden,
Nie wejdę w sad ten, ja z liliami,
Getto kaleczę lilią każdą;
[…]
Słucham was z trasy popod Eden,
Nie wejdę w getto, ja z liliami,
Bo każda lilia jest błękitna,
A was oplata krew i sól!
64Jeśli lilia jest symbolem niewinności, to znaczy, że poetycka i ludzka niewinność jest niemożliwa po wydarzeniach getta.
65Równie istotny jest Tren Bordowicza z patetycznym mottem: „Bohaterom muranowskiej Guernici – Getta”.
66Przytoczę i skomentuję kilka fragmentów tego skrajnie zmetaforyzowanego tekstu.
Muranowska Guernica –
Człowiek, gdy popiół o sobie rozpoczyna.
Jedyną wypowiedzią człowieka o człowieku jest ślad jego zagłady.
I niech grób przestrzeni nie zasklepia się nad nimi…
Niech nigdy nie domknie się pamięć nad nimi, niech nie będzie zaleczona.
Czy umiesz, Boże, na pamięć nasz ból…?
Bóg jest zobowiązany moralnie do wypełnienia się ludzkim bólem.
67I wypowiedź o niewystarczalności, absurdalnej nieadekwatności zwyczajnej rozpaczy wobec umarłych getta: „Pamiętaj, rozpacz nie przyjmuje nieobecnych…!”. Poemat wieńczy nakaz: „skazujmy słowa, tak jak ich skazywano!…” – czyli słowa poezji, a może nawet każdej mowy, mogą być wiarygodne tylko wtedy, gdy podzielą los zabitych, jeśli słowa będą zabite. Mówiący tak Bordowicz z pewnością zdaje sobie sprawę ze skazy własnego estetyzmu.
Zagłada i natura
68Jest pewien motyw wszechobecny w wierszach o Zagładzie i może dlatego rzadko zauważany. Chodzi o wielostronny i silny związek, jaki w świadomości powojennej połączył Zagładę z naturą, z przyrodniczym podłożem świata. Niekiedy związek ten jest aprobowaną, chociaż fatalistycznie nacechowaną zgodą na to, że nawet masowe morderstwa należą do obojętnego na ludzką etykę świata natury, a niekiedy zjawisko to prowokuje do buntu przeciwko nieludzkiemu urządzeniu wszechświata.
69Podstawą jednych i drugich przekonań jest odczucie nagości życia (to więcej niż bezbronność) wystawionego na Zagładę. Jednoznacznie mówi o tym w wierszu Do gazu Piotrowska:
Bardziej nadzy niż w chwili narodzin.
Bardziej nadzy niż w chwili miłości.
Bardziej nadzy niż pod rentgenem.
Nie, że ciało tak uschło, iż obnaża kości,
nie, że łachman ostatni i trepy odjęto.
Opadły wszystkie łuski: imiona i więzy,
wszystkie grzechy i cnoty, błędy i zasługi,
wydobyto z otoczki samo ziarnko ciała
niby jądro atomu wolne od wszystkiego,
czym obrasta człowiek pęczniejąc wśród ludzi.
Nie ma żadnej przeszłości ni dalszego ciągu.
I tylko zostało
do zabicia
żyjące w żywym kłębku życie.
70Dokonało się ogołocenie z właściwości cielesnych, psychicznych i moralnych, ogołocenie z przeszłości i przyszłości, a jedyną teraźniejszością jest śmierć. Skoro mordercy sprowadzili ludzi do nagości natury, to łatwo było ich śmierć zrównać z naturą, nadać jej ideologiczne znaczenie naturalnego, asenizującego przyrodę zabiegu.
71Po wojnie wielu odczuwało wszechobecność zamordowanych w każdej piędzi ziemi pod stopami. Skoneczny w Baśni napisał:
Nie powracajcie, cisza w polach śpi
jak w ciałach żywych śmierć i mordu znamię.
Myśl, choć prawdziwa, w rzeczy swojej kłamie
i stopy depczą po spłakanej krwi.
72Powstało wiele utworów poświęconych odbudowie Muranowa, dzielnicy wyrosłej na ruinach warszawskiego getta. W każdym nieomal takim wierszu pojawiał się z jednej strony ozdrowieńczy optymizm samej przyrody, a z drugiej – często w tym samym tekście – jakiś niepokój: czy nie za łatwo przyroda – i podporządkowani jej wymogom ludzie – dokonują leczniczych zabiegów w tkance miasta?
73Julia Hartwig dobitnie wypowiedziała to w liryku pt. Ziemia dawnego getta w Warszawie nie chce się zielenić. Zaczyna się on nastrojem wiosennego optymizmu, zaraz złamanego następującym fragmentem:
Kiedy wracając do domu człowiek zapala lampę,
Błysk światła jak salwa zdradziecka na wskroś cię przeszywa
ostro.
Dym o szaleństwo przyprawia, błyskawica jak nożem godzi w pierś odkrytą.
Ziemio dawnego getta, pamiętająca, bolesna,
Siostro.
Trzeba ci ziemio, trawą porosnąć, trzeba.
74Na teren dawnego getta zwieziono drzewka i zasiano tam trawę – ale ona nie chce się zielenić, chociaż jest o to proszona:
I słońcu, i wiatrom, i chłodom, i deszczom przyjaznym
Otwórz na powrót ramiona – żywa, piękna, wskrzeszona.
75Ficowski w Milczeniu ziemi opowiada o zamordowanych, którzy są bezsilni wobec przyrody:
Od lat tu leżą rozstrzelani
w głębokim milczeniu ziemi.
Nie załamują drzewa gałęzi,
nie kiełkują z konarów twarze,
oczy nie wykłuwają się z pąków.
Krzyk nie rozsadza słojów drewna,
nie rozdziera ziemia murawy,
nie zrywa z siebie płacht macierzanki.
Finalne partie utworu wskazują na milczenie ofiar, które nie może przedrzeć się przez przyrodę:
I nie odzywają się słowem
ani liściem, ani piaskiem
pożarci przez korzenie sosen.
76Wierszem rządzi domyślna konstrukcja retoryczna: skoro zamordowani nie odzywają się nawet poprzez naturę, skoro nie mają do dyspozycji nawet znaków przyrody, to tym bardziej nie mogą przemówić ustami żywych ludzi.
77W innym tekście, zatytułowanym Egzekucja pamięci, Ficowski przeprowadza porównanie: tak jak Żydzi zabijani byli w egzekucjach, tak teraz po latach zabijana jest sama pamięć. Pamięć ta zrównywana jest ze zjawiskami natury. „Czarny / pochód chasydów / siwobrodych” wciela się w przyrodę:
Gawrony
sylabizują kanciasto
hebrajskie wersety
gałązek.
W przyrodniczych procesach pamięć ginie jak Żydzi:
i nagły upływ czasu
znów roztopami broczy.
Broczy tak, jakby to była krew ofiar.
78Tymoteusz Karpowicz, nawiązując do biblijnego obrazu przejścia Żydów przez Morze Czerwone, napisał Przejście przez las czerwony. Dzisiaj takim miejscem przejścia, które nie przyniosło ocalenia, jest las wyrosły na popiołach zabitych Żydów:
w ten las
ręce liczący
na spalonych palcach
w nogach z popiołu
wysypanych
wchodzą dziś gęsto
jagody
po dzieci.
79Ta ostatnia figura składniowego odwrócenia dowodzi, że przyroda, będąc znakiem Zagłady, „upomina się” o tych, którzy i teraz mogliby w Zagładzie zginąć – o dzieci; to odwrócenie składniowe podobne jest do odwrócenia symbolicznego
80„Morze Czerwone – las czerwony”. Zabieg odwrócenia może znaczyć, że mowa wobec doświadczeń ostatecznych ulega „wywróceniu”, przenicowaniu sensów. Stanisław Czernik jest autorem Lacrima Christi. Lacrima Christi to nazwa włoskiego wina pochodzącego z winnic usytuowanych u podnóża Wezuwiusza. Poecie kojarzy się ono z popiołami dziewczynki spalonej w Oświęcimiu, podobnej do wiosennej brzeziny. Pyta: czy jej popioły zawstydzają zieleń winnic na stokach wulkanu?
81Nawet gorąca miłość, kiedy jest wspomnieniem po zamordowanej w Zagładzie kochance, ma w sobie coś przemożnego jako natura sama, jako przyrodzony nakaz erotyczny przeciwstawiony okrucieństwu śmierci w Zagładzie. Tak to wygląda w liryku Józefa Łobodowskiego Na śmierć Sulamity, poświęconym pamięci Zuzanny Ginczanki – porównanej do Sulamity z biblijnej Pieśni nad pieśniami. „Nie pasałaś swoich stad na górach Galaadu” – pisze Łobodowski – i nazywa kochankę Sulamitą na Wołyniu, pośród wołyńskiej przyrody. Pojawia się charakterystyczna, „przyrodnicza” metaforyka biblijna:
I miłość zjednywałaś, smagła mandragora –
brzuch twój z nardu, a uda twe mosiądz.
Jako sarnie bliźnięta, pasące się pod miastem,
spoglądało młodych piersi dwoje.
Jej śmierć jest przekreśleniem tej biblijnej topiki:
Lecz nie masz cię w Libanie i wróg cię zwyciężył
[…]
Urąganiem i pośmiewiskiem
Jej urodę martwą okryto.
Hitlerowiec nazwany jest „wojownikiem zelżywym”:
rzucił ciało panny zabitej, szydząc i drwiąc,
między druty,
między druty kolczaste.
82Jest jednak w jej poniżeniu i śmierci jakieś pośmiertne zwycięstwo niezapomnienia, naturalna, przyrodnicza nieomal wiktoria całej żydowskiej kultury:
Lecz uroda zamordowanej
z przerażonej ziemi wystrzela:
to w wołyńskich dzikich trojandach
ciemna krew,
ciemna krew Izraela.
83Pośmiertna miłość, która przetrwała Zagładę, jest jak triumf samej przyrody.
Notes de bas de page
1 Kenoza (gr. kenosis – ogołocenie, zrzeczenie się) – pojęcie występujące głównie w teologii protestanckiej i prawosławnej oraz u niektórych teologów katolickich, oznacza dobrowolne ogołocenie i uniżenie się Syna Bożego, zapoczątkowane przyjęciem ludzkiej natury, a do‑ pełnione w cierpieniu i śmierci na krzyżu.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017