• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15476 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15476 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Literatura polska wobec Zagłady (1939-19...
  • ›
  • CZĘŚĆ II 1945–1968
  • ›
  • Poezja
  • ›
  • Pogrobowe słowo versus socrealistyczna i...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Poezja pisana zaraz po wojnie Świadectwa bezpośrednie Socrealizm Egzystencja i psychiczna sytuacja ocalonych Ich misja. Ich poczucie winy Powojenne Niemcy Niemiecka wina Sytuacja świadka Zagłady. „Wina” świadków Żydowska obcość i antysemityzm Świadomość chrześcijańska wobec Zagłady Notes de bas de page Auteur

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Pogrobowe słowo versus socrealistyczna ideologizacja

    Piotr Matywiecki

    p. 335-390

    Texte intégral Poezja pisana zaraz po wojnie Świadectwa bezpośrednie Socrealizm Egzystencja i psychiczna sytuacja ocalonych Ich misja. Ich poczucie winy Powojenne Niemcy Niemiecka wina Sytuacja świadka Zagłady. „Wina” świadków Żydowska obcość i antysemityzm Świadomość chrześcijańska wobec Zagłady Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1W latach 1945–1968 (a z pewnością i później) poezja polska nie tylko pamiętała o wojnie, nie tylko w tej pamięci szczególnie utrwalała Zagładę Żydów, ale tę pamięć uczyniła jednym z głównych – jawnych i niejawnych – nurtów swojego przesłania. Bywają utwory, które chociaż wydają się całkowicie wyzbyte tej problematyki, to jednak milcząco ją zawierają, choćby dlatego że owo pominięcie czynią znaczącym. Można więc powiedzieć, że wojna i Zagłada są podświadomością prawie całej polskiej poezji omawianego okresu. Oczywiście opisać da się tylko jawna, a nie podświadoma treść tego poetyckiego motywu; w jawnej treści można jedynie domyślać się głębinowej traumy, nierzadko przemilczanej z powodu niemożliwości wyrazu. A sama ta niemożliwość bywała przejmującym tematem poetyckiej refleksji.

    2Meandryczna, nie zawsze dająca się logicznie uzasadnić kompozycja niniejszego tekstu, ma swą przyczynę właśnie w takim przeplataniu się tego, co jest ekspresją pamięci o Zagładzie, i tego, co jest znaczącym o niej milczeniem.

    3Rozważania swe rozpocznę od poezji powstającej zaraz po wojnie, ponieważ ona nadała energię i kierunek tekstom późniejszym. Następnie omówię wiele rozmaitych kompleksów treściowych. Uwzględnię przy tym wiersze autorów przywoływanych „przy okazji” mnóstwa zagadnień, co z natury rzeczy odwróci uwagę od poetyckich indywidualności. Aby temu zaradzić, na końcu szkicu zamieszczam sylwetki najwybitniejszych poetów, w których dorobku sprawa Zagłady konstytuuje wszystko, co w ich liryce najważniejsze. Osobistym wejrzeniem twórcy owi przeniknęli i zintegrowali poszczególne zagadnienia, którymi zajmuję się w środkowej części swoich rozważań. Dodając dwie inne jeszcze sylwetki poetów, którzy napisali swoje najważniejsze dzieła tuż po wojnie, uda mi się, mam nadzieję, oddać sprawiedliwość artystycznej wielkości omawianego okresu i omawianej problematyki polskiej poezji. Tymi poetami najważniejszymi są według mnie Stanisław Wygodzki, Tadeusz Borowski, Mieczysław Jastrun, Stanisław Jerzy Lec, Arnold Słucki, Tadeusz Różewicz.

    Poezja pisana zaraz po wojnie

    4Społeczna i osobista świadomość ludzi tuż po zakończeniu wojny była przepełniona uczuciami radości i bólu. Ulga odczuwana przez ocalonych od śmierci i od wszechobejmującego lęku o życie, od widoku niewyobrażalnych przed wojną okrucieństw, łączyła się z żywą pamięcią o ludobójstwie. A samo odczucie ulgi wydawało się zdradą pamięci.

    5Długo po wojnie, w 1994 roku, Joanna Pollakówna napisała wiersz, w którym zawarła niezwykłą obserwację osoby odczuwającej ulgę i uspokojenie po fizycznym bólu:

    Kiedy ból mija
    jest chwila pustynna
    cisza w niej stoi
    słupem białej mgły.
    Myśl w sen się topi
    słaba i dziękczynna
    że ból ustał.
    Nim ustał
    z życiem ostro zszył1.

    6Refleksję tę, dotyczącą cierpienia w chorobie, zatem zupełnie innej sytuacji, symbolicznie odnoszę do okresu powojennego. Cisza wytchnienia po okrucieństwach wojny wydawała się poranionym ludziom czymś sennym, nie do końca uprzytomnianym, nieomal nie do uwierzenia. Z ciszą uspokojenia mieszała się pewność, że to właśnie wojenna groza „ostro zszyła z życiem” ludzką świadomość, że nauczyła ludzi nade wszystko cenić życie, a zarazem ostro je osądzać, wyzbywać się złudzeń co do niego. Zatem to, co było niejasnym, oszałamiającym poczuciem uwolnienia, kontrastowało z wyrazistym etycznym doświadczeniem. Na początek swych refleksji wybrałem List w przestrzeń Mieczysława Jastruna, powstały wiosną 1944 roku, a więc w późnym okresie okupacji. Umyślnie, z ważnych względów, wyodrębniłem go z utworów, którymi zajmowałem się w szkicu omawiającym poezję lat 1939–1944. Można go umieścić na samej granicy epoki wojennej i powojennej, bo jego znaczenie dotyczy tej właśnie cezury. W przeczuciu końca okupacji liryk ten zdobywa się na proroczą refleksję, przewiduje egzystencjalną sytuację ocalonego.

    7Pierwszą część wiersza Jastruna rozpoczyna przywołanie Norwidowskiego Quidama:

    Jak w poemacie Norwida ów Grek […]
    Ginący w jatkach, jakby zabity przez wiek […]
    Tak wielu, nazbyt wielu spośród nas
    Ginęło od ułamka sekundy,
    Od trafu, w pustce straszliwej,
    Rzekłbyś: zabitych przez czas,
    Co jednako unosi umarłych i żywych.

    8Po wielu latach, w eseju Quidam i sobowtóry, Jastrun tak skomentował tę aluzję:

    Podczas okupacji odkryłem dla siebie na nowo fragment opisujący śmierć boha‑ tera poematu – syna Aleksandra z Epiru. Absurdalność tej śmierci młodego prawie bezimiennego filozofa „w jatkach” skojarzyła mi się z absurdalnością podobnych zgonów w złowrogim czasie, który słusznie nazwano „nieludzkim”. Uderzyła mnie ta bezimienność w czasie bezimiennym, gdyż totalnym w zagładzie. To była, jak zawsze w czasach powszechnego zagrożenia, wojny totalnej, przeło‑ mów dziejowych, bezimienność szczególnego rodzaju, wynikająca z degradacji jednostki, z niwelacji dotychczas uznawanych wartości humanistycznych2.

    9Chodzi zatem Jastrunowi o śmierć masową zadaną jakby przez przypadek, przez czas, przez przyrodzone człowiekowi okrucieństwo – śmierć nieludzko zadawaną i nieludzko ponoszoną. Dalej pojawia się daremne marzenie o godnej śmierci, a także motyw zaniku osobowości, nieważności imienia, tożsamości. I nieważności daty gwałtownej śmierci – ona też jest przypadkowa.

    10Wiele innych skłębionych znaczeń zawiera ta część Listu w przestrzeni. Pojawia się na przykład motyw niepogrzebania. Zabity jest „Uniesiony dymem / Krematorium – / Gdzie jego proch?”. Brak grobu skazuje na wieczyste wykorzenienie: „I proch tułacza ziemi zostanie tułaczem”.

    11Bóg jest przedstawiony jako okrutnik wydający syna na śmierć. Jest jakaś analogia tego Bożego okrucieństwa z okupacyjnym losem człowieka, któremu odebrano uczucia. Uwidacznia się to, gdy Jastrun pisze o wiedzionym na śmierć Żydzie, ojcu z małym synkiem. Temu ojcu, „gdy się nachyla nad nim [nad synem], nie łzy, krew uszła z twarzy. / Spłoszona litość, oko zimne”. W obliczu nieuchronnej śmierci jest się zabitym nawet w swoich uczuciach wobec tej śmierci. O tym ojcu poeta mówi, że jest „wiedziony na śmierć za to, czym nie był”. Czy chodzi tu o kogoś naznaczonego rasistowską kwalifikacją „Żyd”, kto się za Żyda nie uważał? Jeśli tak, to być może odnosi to Jastrun także do swojej możliwej śmierci: według rasistowskiego prawa uznany za Żyda, nigdy się z takim narodowym określeniem nie godził. Ale jest też możliwe następujące wyjaśnienie: sens żadnego człowieczego istnienia nie da się sprowadzić do narodowego przyporządkowania. Ten ojciec najpierw był człowiekiem, a jedynie wtórnie Żydem, zabito go za ową wtórną kwalifikację, w jej imię odmawiając człowieczeństwa istotowego.

    12Pod koniec tej części liryku pojawia się wezwanie do pogrzebanego w masowym grobie: „podaj mi dłoń”. W pewnego rodzaju absurdalnej bezsilności to zaprzecza początkowi utworu, owo wezwanie na powrót czyni osobę z nie-osoby podległej masowej śmierci.

    13Druga część Listu w przestrzeń zawiera straszne przekonanie o powtarzalności Zagłady:

    Ale już słyszę wasz jutrzejszy krzyk
    Zabaw i krwi, i męczeństwa.

    14Wyrażono w ten sposób historiozoficzny fatalizm odnoszący się do każdego przejawu totalitarnej ideologii i opresji. Jastrun nawiązuje do tego w powojennym dzienniku. Po obejrzeniu w 1961 roku dokumentalnego filmu Mein Kampf, który nasuwa mu analogię z epoką stalinowską, notuje: „Właściwie wszystko to ujrzałem już wtedy na wiosnę 1944, pisząc w okupowanej Warszawie List w przestrzeń. Kto odczytał ten utwór do jego dna?”3.

    15Część trzecia Listu w przestrzeń przedstawia ambiwalencję ludzkiej i poetyckiej godności – i ludzkiej oraz poetyckiej niepewności nadziei:

    Poetą byłem bez imienia… w powietrze
    Rzucam ten list, może dopłynie, gniewem
    Chmury niesiony i słonym powiewem,
    Jak żagiel wzdęty przez niepewną przestrzeń
    I poszarpany przez czas, może… nie wiem.

    16Zająłem się Listem w przestrzeń, ponieważ wyrażona jest w nim „summa” świadomości Zagłady, zdobyta pod koniec wojny. I „summa” gorączkowej pracy myśli, starającej się coś zrozumieć z ekstremalnych, niepojmowalnych doświadczeń. Wydaje mi się, że cały ten zespół niejasnych, ale przemożnych idei przeszedł do czasu powojennego i znamionuje nie tylko świadomość Jastruna, którą szerzej zajmę się w innym miejscu, ale także świadomość bardzo wielu powojennych poetów.

    17Omówienie poezji powstałej zaraz po wojnie wypada zacząć od tekstów Zbigniewa Bieńkowskiego z opublikowanego w 1945 roku tomu Sprawa wyobraźni. Daję im pierwszeństwo nie tylko z powodu daty wydania. Odzwierciedlają one pewną sytuację elementarną razem z refleksją nad nią: chodzi o niemożliwość porozumienia z zabitymi w masowych egzekucjach, o nieprzenikalną ścianę, która nie pozwala zwrócić się do nich z osobistym wspomnieniem, modlitwą, wyrazem współodczucia. W ten sposób Bieńkowski wprowadza w świat żywych nową, narzuconą przez masowe zbrodnie filozofię śmierci, nową (niemożliwą?) etykę obcowania z umarłymi. Jest oczywiste, że to zjawisko odnosi się w pełni do eksterminacji Żydów.

    18W poemacie Bezwzględni autor objawia świadomość całkowitej odmienności poległych w masowej Zagładzie od innych umarłych: „O was nie myślę nigdy tak jak o umarłych”, ani „nie wątpię nigdy tak jak o umarłych”. To znaczy, że umarli śmiercią inną niż zwyczajna są jakby przez taką śmierć „niedokończeni” w swoim życiu, w śmierci, w pamięci żywych.

    19Może dlatego skazani jesteśmy na bezsilność wobec zamordowanych – i to jest przyczyną naszych „pretensji” wobec nich. Bezsilność żywych, którzy nie mogą „przebić się” ku swoim zabitym, jest neurotycznie odwrócona: zdaje się nam, że to zabici „nie chcą” kontaktu z nami, dlatego to ich obciążamy „winą” z powodu naszego komunikacyjnego niedowładu.

    20Polegli i żywi mają inne odczucia zmysłowe, inne języki. Mają też, co ważniejsze, inną ontologię swojego bytu, którą i nas zarażają: żyjący postawiony w obecności poległych ma „inną niż dotychczas przyczynę istnienia”. To dotyczy także świata idei przyświecających przyszłej ludzkości: „Pod hełmem z ziarna piasku planujecie inną niż ja przyszłość Ziemi”.

    21Polegli atakują żyjącego ze wszystkich stron swoimi „zwielokrotnionymi i wyczulonymi zmysłami”. Ten atak nie zna litości: „Jesteście tak bezwzględni, że kierujecie swoją zawziętość na niebo moje, dlatego że stwarza mi głody i pragnienia, na powietrze moje, bo jest mi potrzebne do westchnienia”.

    22Inny poemat – Niepojęte – wysnuty jest z „powszechnej obojętności” na śmierć skazańców i napisany przeciw tej obojętności. W nieco odmiennym ujęciu powtarza tezy Bezwzględnych. Oto dwa kluczowe cytaty:

    […] w zamkniętym sercu milczenia słyszę niepojęte grozy, nie sprecyzowane nadzieje, jak usiłują przedrzeć się przez odległość i obojętność i jakimś nowoczesnym alfabetem Morse’a, a może zwykłym, staroświeckim szyfrem więziennym, spętane niemożliwością, wystukują nie cierpiącą zwłoki nowinę.

    23A więc umarli bezskutecznie poszukują komunikacji z żywymi.

    24Wszystko, co odczute zmysłowo, ma jakby podwójną przynależność – do umarłych i żywych:

    Gdziekolwiek jestem, słyszę natarczywy jak wyrzut sumienia, nie milknący, rozlegający się nieobjętym obszarem, niebotyczną wysokością, głębią morza, myśli i przepaści głos przestrzeni. Słońce mówi o waszym pragnieniu jasności.
    Powietrze mówi o waszym łaknieniu powietrza.
    Ogień mówi o waszym niewyczerpywalnym pragnieniu.
    Noc jest waszym przerażeniem ciemnością.
    Chleb waszym nienasyceniem.

    25Bieńkowski w lirykach ze Sprawy wyobraźni stał się rzecznikiem obu stron niemożliwego dialogu: zamordowanych w Zagładzie i tych, którzy przeżyli Zagładę. Wszyscy piszący po nim poeci, kiedy swoją lirykę nakierowywali na osobistą rozmowę z ofiarami Zagłady, musieli zetknąć się z tą samą co Bieńkowski obcością poległych, z ich zamilknięciami, nieprzenikalnościami.

    26Sprawa ta stała się głównym motywem znakomitego cyklu wierszy Stanisława Wygodzkiego pt. Pamiętnik miłości – wydanego w roku 1948. Pomieszano w nim teksty powstałe podczas wojny, niektóre w Oświęcimiu, z utworami powojennymi. Wywołuje to aurę zamącenia czasu, podobną do Listu w przestrzeń Jastruna. Wygodzki – szerzej znany z późniejszego dorobku prozatorskiego, w największej części poświęconego Zagładzie – bardzo rzadko publikował wiersze po wydaniu tego tomu, który stał się sednem i ostatecznym wyrazem jego tragicznego losu. Są to teksty o utracie najbliższych – i zarazem o zagrożeniu własnej podmiotowości, bo bardzo trudno o integrację osoby, która mogłaby sprostać bólowi utraty wszystkich najbliższych. Prosto i dobitnie powiada poeta w jednym z nich o zamordowanej córeczce: po „naszym ogródku” to nie ja, ale nikt chodzi za nią, chodzi ktoś, kto jest nikim. Wspominający jest samym lękiem i żalem – ale nie człowiekiem.

    27W Pamiętniku miłości Wygodzki zwierza się z niepokonywalnych barier między sobą a zamordowanymi bliskimi, których chce wspominać, z którymi pośmiertne chce rozmawiać. To doświadczenie było powszechne w duchowym życiu ocalałych Żydów.

    28Kamionka wydaje mi się kwintesencją tematyki całego zbioru. Utwór ukazuje miejsce zbiorowej kaźni. Ludzkie ciała przemienione są w gnilną glebę. Kluczowy fragment brzmi:

    O, ujść umarłym domom, grobom
    i brukom, drogom wąskim, błotom,
    gdy pamięć żywych idzie tobą
    i idzie, idzie bez odwrotu,
    a gdzie ugodzi i gdzie padnie
    to tylko ja, a oni milczą […].

    29„Pamięć żywych idzie tobą” – storturowana składnia tego zdania ma uprzytomnić, że owa pamięć nie jest abstrakcją, jest ucieleśniona w tym właśnie cierpiącym człowieku pamiętającym o zabitych. I ta jego pamięć jest samozwrotna, celuje w pamiętającego, a nie w owe ofiary już realnie nie istniejące pośród żywych.

    30Poetyka tej liryki jest symbolistyczna, ale jej problem w dziwny sposób kojarzy się z najbardziej nowoczesną liryką Paula Celana. Obecna u obu autorów tęsknota do niemożliwego dialogu z zamordowanymi w Zagładzie wywołuje porównywalny niepokój słów, podobne rozwibrowanie składni, mimo całkowitej odmienności konwencji poetyckiej.

    31Wygodzki przedstawia tragiczną wizję rodziny człowieczej – rodziców, żony, córki – nie jako rodziny związanej życiowymi wspomnieniami, perspektywami przyszłości, ale jako społeczności umarłych rozdartej przez masową śmierć. Ukazany jest przez to iście piekielny kontrast najbardziej czułej intymności i najokrutniejszego zimna. Kolejno portretowani są członkowie rodziny i kolejno ukazywana jest śmiertelna niemożliwość kontaktu z nimi – niemożliwość o wiele głębsza, niż gdyby spotkała ich śmierć nagła, ale „zwyczajna”.

    32W wierszu Do matki poeta może jej poświęcić jedynie ciszę, bo już nie potrafi „śpiewać pieśni”. Tylko przyroda drzew Oświęcimia mogłaby jej zaśpiewać.

    Ja tylko jeszcze potrafię w szlochu
    płynąć nad tobą spóźnionym czasem
    i zostać nocą twojego prochu –
    szumem, ciemnością i lasem.

    33To znaczy, że człowiek, jego rdzenne „ja”, wobec swoich zmarłych w Zagładzie jest czymś pustym, jest „czystą”, bezduszną różnicą czasów ich śmierci i swojego życia. I w tej różnicy zrównuje się z naturą prochu po zmarłych.

    34W Modlitwie dokonuje się uogólnienie postaci matki poety do symbolu wszystkich matek cierpiącej ludzkości. Jest to niepokojąca, dziwna modlitwa do „Matki trwogi” mieszkającej w obozach koncentracyjnych i we wszystkich miejscach masowych zbrodni na świecie. Znamienny jest refren:

    nie opuszczaj nas,
    bo oto nadszedł spóźniony dla twego syna czas.

    35Znaczyć to może, że jest już za późno dla Syna Człowieczego i Jego zmartwychwstania. Bo na pewno nie jest za późno na mękę.

    36Tym spośród ocalałych, którzy mają sny o zabitych, „Matka trwogi” ma zwrócić zamordowanych – jakby nigdy ich nie zabito, nie umęczono. Ale są też ocaleni, którzy już takich snów nie mają. Tych „Matka trwogi” ma dotknąć „rozpaczą i męką”, nie omijając serc i głów. Mówiąc językiem biblijnej Księgi Hioba, ma im być dany „krzyk, który nie zazna ukojenia”4.

    37Widmo ojcowskie przywołane jest w wierszu o apelatywnym tytule Ojcu. Idąc na śmierć, pozostawia on synowi przesłanie „poprzez komorę gazową”: „żyj i milcz i cierp” – taką postawę syn zapamiętał z czasów przedwojennych. Teraz ubolewa, że nie potrafi złożyć świadectwa o powściągliwym duchowym życiu ojca, o doznawanym w zwyczajnych czasach „bólu niemego cierpienia”, o gorzkiej zadumie nad „sprawą życia i śmierci”. Zatem milczenie o ojcu obejmuje i zwyczajne cierpienie życia i nadzwyczajne cierpienie komory gazowej.

    38Żonie poświęcony jest utwór powstały w Oświęcimiu Wszystko mi ciebie przypomina. Zmarłą przypomina wszystko: przyroda i własne chore serce piszącego. Także gwiazdozbiory. I – co jest okrutnym paradoksem – przypomina ją „dymiący szczyt komina / krematorium”. Potworną pamiątką życia intymnego stał się znak masowej eksterminacji. W powojennym liryku pt. Żona to ona sama monologuje – i odgradza się tym monologiem od poety, bo jadąc na śmierć wagonem do Oświęcimia, nie chce od niego wierszy, chce milczenia. Lęka się każdego ludzkiego głosu, bo każdy przypomina płacz jej dziecka w wagonie.

    39Najczęściej wspominaną zmarłą jest córka.

    40W Dziewczynce z lalką dzieciństwo zamordowanej córeczki jest jak… dzieciństwo, czyli niewinna dobroć całego zamordowanego świata. Poeta pyta: jak spojrzeć po Zagładzie w „dziecięce oczy całego świata”? Jak sprostać ciągle odnawiającemu się życiu?

    41Symbolem bezradności wszelkiej poezji wobec Zagłady jest wykorzystany w wierszu Lokomotywa słynny przedwojenny utwór Juliana Tuwima pod tym samym tytułem. Wygodzki przedstawia kontrast Tuwimowskiego tekstu, jego dziecięcości, i jazdy dziecka koleją do Oświęcimia.

    42Dzieciństwo roztacza przed czytelnikiem sielski, nasycony życiem krajobraz, bujną przyrodę. Naoczność takiego pejzażu jest największym bólem, bo żywiłoby się nim „dzieciństwo córki, którego nie było”. Wszystko więc, co w świecie jest biologiczne – sprowadza się do nieistniejącego życia zmarłych. Świat jest jedynie po-światem Zagłady.

    43W Liście w noc na gruzach Warszawy błąka się dziewczynka, głodna, obdarta, samotna – w nikłej nadziei, że wrócą do niej rodzice. To jest symetryczne do tęsknoty ojca, który płacze po niej, spalonej w Oświęcimiu. Ktoś – kto?! – ma zanieść wiadomość od niego do niej. Niemożliwy posłaniec. To zerwanie więzi lirycznej między ludźmi.

    44Kiedy po wojnie wróciło normalne życie, wróciła możliwość tworzenia wierszy, nie zmieniła się niewzruszona, straszna prawda: „ale ciebie nie ma, moja mała córko”. Ta najprostsza refleksja o utracie znajduje się w tekście Dziś wróciły łzy i wiersze wrócą.

    45Spalone w Oświęcimiu dzieciństwo córki poeta czyni symbolem całego świata. W utworze Dzieciątka moje, ptaszyny to, co dziecięce i zabite w Zagładzie, staje się dziecięctwem, którego archetypową matką kiedyś, przed Zagładą, była cała przyroda, jej „dzieciątka” żyły w „jarze głębokim, matczynym”. Ich jazda „czarnym wagonem” na śmierć była „wydaniem rzezi”, ta zabójcza jazda toczyła się przez świat przyrody. Pada kluczowe, wieloznaczne zdanie:

    Pieśń moja wami się boi,
    jak matki, co przed dom wybiegły
    i nic już nie widzą – są jękiem,
    i nic już nie słyszą – są szlochem […].

    46Te dzieciątka są człowieczymi lękami wcielonymi w pieśń i w życie.

    47Kilka tekstów z tomu Pamiętnik miłości mówi o całej rodzinie jako intymnym środowisku cielesnym i psychicznym.

    48W Szalu zabite matka z córką wracają do męża i ojca poprzez noc, poprzez przyrodę. Po ich „wizycie” „ja” liryczne odczuwa jak bardzo one, przybliżając się, stają się zarazem odległe. I jak odległy jest on sam od siebie: przecież matka i córka, zabite, we wspomnieniu są nim samym. Jest to przejmujące, bo rzucone na tło pierwszej strofki, mówiącej o mściwości, gniewie, bólu, krzywdzie, żalu. Nierozplątywalny jest chaos tych uczuć po Zagładzie.

    49Jeszcze bardziej skomplikowane relacje ukazuje wiersz Przez własny ból i własną mękę. Jego naczelny motyw można tak zrozumieć: własne ciało piszącego utożsamia się i z pisanym wierszem, i z zabitymi bliskimi – matką, córką. „Na serce kładę swoją rękę” mówi poeta – i to jest ręka położona na miastach i wsiach poddanych Zagładzie.

    50Takie ucieleśnienie, wcielenie się Zagłady nie jest podjęciem tradycyjnych „ról” poetyckich: pielgrzyma, kaznodziei. Chodzi o wytrwałość w fizyczno-psychicznym uobecnianiu w sobie Zagłady, która zniszczyła cały kraj i najbliższe osoby. Jest to zniszczenie śmiertelne i jednocześnie „anonimujące”. Mówi o tym Księga ewidencyjna. Poeta czyta księgi metrykalne. Wszyscy członkowie rodziny są tam wpisani. Świat wpisuje narodzonych. A on, czytelnik tych ksiąg po Zagładzie, dodaje w myślach: świat wpisuje do ksiąg masową śmierć. I tylko jego własne imię ocalonego go nie boli – bo jest w tych księgach tylko „kładzioną pospiesznie żałobą”, jest bezrefleksyjnością i bezwładem żałoby.

    51Uogólnienia motywu rodzinnego są w Pamiętniku miłości niezwykle bogate.

    52W Urnie ziemia ojczysta, Polska, jest urną zwyczajności. Trwa w niej pamięć o bliskich i o drastyczności ich śmierci. W zwyczajności, powszedniości na zawsze kryje się „gęsta mgła gazu”.

    53Daty przedstawiają powtarzalność dat w rytmie rocznic – to jedno pozostanie z realiów śmierci najbliższych osób. Z kołową powtarzalnością czasu kontrastuje pojedynczość „brzemienia ciężkich lat” – bo ono należy tylko do jednego ocalonego, „nie podzielone więcej z nikim”.

    54Imiona złowróżbne traktują o ocalaniu imion zamordowanych Żydów, pokrewne znanemu wierszowi Wisławy Szymborskiej. Te imiona są też imionami polskiej kultury – przypomina się Słowacki i jego matka Sally. Końcowy dwuwiersz zaznacza sytuację dominującą w całym zbiorze:

    Pisałem to w noc listopada,
    nikogo nie było przy mnie.

    55Wreszcie Statystyka, ujmująca przeciwieństwo statystyki śmierci i losu pojedynczego, zabijanego człowieka – tego ciebie, do którego zawsze zwraca się poeta. Taka statystyka powoduje zobojętnienie, oziębłość serca: „I tkwię nad tą cyfrą, cień niespokojny / z sercem z lodu”.

    56Medium wszystkich przeświadczeń o powojennym losie uratowanych ofiar Endlösung jest dla Wygodzkiego wpisana w literaturę autobiografia – chodzi tu o najbardziej osobiste świadectwo i przemyślenia.

    57O sobie, datowane „Oświęcim 1943”, opiewa melancholię odejścia w smutek – i pragnienie odejścia w ciszę. Wyraża poczucie, że jest się martwym za życia: „chodzę martwy pośród trupów”. Nawet pachnące zioła, pamiętane z czasów przedwojennych, są teraz ziołami „złymi, zatrutymi”. Wspomnienie czasów sprzed Oświęcimia jest zatrute Oświęcimiem.

    58Z Drogi oświęcimskej wypisuję cytat:

    Dźwignę się z trupów, dźwignę z popiołów,
    przejdę przez ogień śmiercią stokrotną.

    59A więc pojedynczy człowiek zmartwychwstać może tylko jako ktoś masowo zabijany, razem ze wszystkimi innymi ofiarami. Pojawia się w tym utworze wizja samego siebie jako upiora powracającego z Oświęcimia – ale ponieważ wiersz dzieje się w Oświęcimiu, to i ta wizja powrotu należy do Oświęcimia. A więc życie powojenne będzie (jest?) jedynie drogą oświęcimską.

    60To przewidywanie po części się sprawdziło, skoro powrót do wolności stał się powrotem donikąd: „Wyjdę z wagonu, na dworcu stanę, / na dworcu, gdzie nikt nie czeka” (Powrót).

    61W programowej Biografii, powstałej po wojnie, autor jest „biografem ciszy i pogromu”. Natomiast sam w zetknięciu z pogromowymi śladami staje się „milczącą biografią głazu”. Między początkiem a końcem Biografii trwa niejasne wzajemne przenikanie się ocalonego i mineralno-widmowej substancji miasta, jego bruków, podwórek. A także przenikanie się umarłych i tego żywego, który ocalał. Widmo, cień z żółtą łatą „osłania się ręką” przed ciosem kogoś zwiedzającego ruiny getta – czyli ten powojenny zwiedzający, sam poeta, jest mimowolnym prześladowcą ofiar zagłady, tylko dlatego, że ma do nich dystans życia.

    62Z takich warunków współbytowania świata umarłych i świata żywych wynika rola poety mówiącego i milczącego: „Ja jestem ciszą i jej głosem, / jak pieśń zerwana i jak półton”. A więc jedynie nie mówiąc, można mówić o Zagładzie.

    63W Czytaniu ruin przyglądamy się wspólnej wędrówce dwóch osób przez Zagładę i przez zagładowe ruiny. Może są to dzisiejsi Dante i Wergiliusz, ale można też przypuszczać, że to wędruje autor z czasu Zagłady z autorem powojennym. Wędrówka przez powojenny świat jest nędzarska. Wygodzki pisze w liryku Mnie już wystarczy zwykły łachman, że zadowoli się zwyczajnym, codziennym bytowaniem, jednak nie po to, żeby je przeżywać. Ocalonemu dostępna jest tylko tułaczka po takim prostym świecie – w zwykłym łachmanie.

    64Cały Pamiętnik miłości sugeruje specjalnego rodzaju przesłanie poezji.

    65Wiersz Do przyszłego nie przekazuje potomnemu autoportretu poety, bo jego twarz jest zabrana dziewczynie zmarłej w Brzezinkach, bo jęki odziedziczył po żywcem spalonych, a po zagazowanych – śpiewy. Jego serce jest utworzone z prochów wielu zamordowanych narodów – w tym sercu, w tych wierszach przyszły czytelnik ma dosłuchać się „szlochu / mojego wieku”.

    66W Profilu mówi się:

    I bliskich straciłem, i siebie otrułem,
    i ręką zabójcy pisałem te strofy,
    lecz z wierszy i z tego, co boli i czułem,
    wyrasta nie tylko mój profil.

    67A więc doświadczenie zbiorowe po Zagładzie zawiera w sobie i utratę bliskich, i samounicestwienie z powodu przeżycia tej utraty, i współwinę za wojenne zabójstwa. To należy do powojennego statusu poety – statusu bez złudzeń.

    68Pewnieś zauważył zwraca uwagę na to, że poeta nie pisze o krwi i zwłokach – a o milczeniu i ciszy. O „nocy”:

    A nad tymi, co w nocy są twojej
    i mojej,
    głowę pochyl
    i nie mów.

    69Bardzo ważne jest tu ujęcie symbolu nocy – nadaje temu tradycyjnemu, poetycko zużytemu rekwizytowi znaczenie tragicznie wzmocnione, kojarzące noc z wewnętrzną ciemnością duchową, będącą udziałem zamordowanych i pogrobowców.

    70Nie tylko o ciemność duchową chodzi, ale w ostatecznym rachunku o instynkt samobójczy nurtujący ocalałych. O tym mówi wstrząsający liryk W bardzo licznych miastach, traktujący o wisielcach, którzy odbierali sobie życie w europejskich stolicach, gdy na początku wojny ze śpiewem wkraczały do nich niemieckie bataliony. Oto jego końcowy fragment:

    pieśń ta należy tamtym –
    moja
    i więcej niczyja.

    71Autor i jego pieśń są w swojej powojennej samotności naznaczeni nutą straceńczą, samobójczą.

    72Teksty Wygodzkiego są lirycznym pamiętnikiem, przenika je elegijny nastrój. Powstające w tym samym czasie liryki Borowskiego są brutalne, pozbawiają czytelnika jakichkolwiek humanistycznych złudzeń co do moralnego stanu powojennego świata. Żaden z pisarzy nie ukazał mocniej i drastyczniej powojennego wstrętu człowieczeństwa do samego siebie. Znamy to dobrze z prozy tego autora, ale w poezji ten wstręt wyrażony jest jeszcze mocniej.

    73Podobne jest źródło poezji Wygodzkiego i Borowskiego: odczucie obcości pośród ludzi, dla których doświadczenie masowej śmierci nie było czymś pospolitym, codziennym. Borowski, oświęcimiak, napisał wiersz Do***, w domyśle dedykowany Wygodzkiemu, oświęcimiakowi. Tłumaczy w nim różnicę i podobieństwo ich egzystencjalnej sytuacji: Wygodzki, Żyd osamotniony po Zagładzie, powróci do rodzinnego Będzina i nie zastanie tam śladu po swoich. Borowski wróci do Warszawy i wprawdzie bliscy będą go oczekiwali, ale i on wie, że

    Będę patrzył jak na świat spoza jawy
    tak tym ludziom daleki i obcy…

    74Powojenna postawa Borowskiego określona jest w jego polemice ze słynnym lirykiem Leopolda Staffa Pierwsza przechadzka, w którym pojawia się refren powtarzany przez wielu po wojnie: „Będziemy znowu mieszkać w swoim domu”. Borowski w cyklu czterech wierszy (La vie, Bajka dla dzieci, Będziemy ziemię ryć kilofami, Będziemy żyć jak w zegarku) daje na to straszną, ironiczną odpowiedź. Mówi: „Będziemy chodzić po gruzach, po szczątkach […]. Będziemy szukać wśród dymów / znaków krematoryjnego ognia”. „Będą dzieci budować komory gazowe, / będą dzieci mordować w nich ludzi”.

    Będziemy ziemię ryć kilofami,
    niecierpliwie, drapieżnie, prędko,
    znajdziemy w stawach pod Harmezami
    nie przepalone ludzkie szczątki.

    […]

    Lecz przerywszy ziemię z mozołem,
    przemieszawszy kości i błoto,
    odgrzebiemy trochę popiołów
    zamiast zakopanego złota.

    […]

    Będziemy rozumieć wszystko:
    komory gazowe i zgliszcza,
    rękę będziemy podawać chłystkom
    i całować ręce kurwiszczom.

    75Staffowska pocieszycielska perspektywa nie może być dana komuś, kto uczestniczył w wydarzeniach masowej Zagłady. Dlatego programowe Odejście poety zarysowuje jego rolę jako chorobliwą, trupią. Poezja jest ekshumacją i rodzajem obsesyjnej nekrofilii. Czy jest beznadziejną próbą „wyzwolenia” zmarłych ze śmierci masowej?

    Trudno poetą być bezdomnych,
    więzionych, zmarłych.

    […]

    Wapienny dół żarłoczny grób
    we mnie się pnie i noc przerasta.

    Walę się weń, przybity gliną […]

    Czymże jest słowo? Pogrobową
    nie wyschłą kością, trupim jadem.

    […]

    Czegóż ja szukam? Czemuż jeszcze
    grzebię niesyty po mogiłach
    i zrywam więzy z rąk i piersi
    zmieszanych z ziemią i przegniłych?

    Czymże jest obłąkanie we mnie,
    co mnie gna naprzód, bym nie ustał
    i bym jak ziemię zwalał ciemność
    z grobów – samotnych, stęchłych, pustych?

    76Sielanka ukazuje niemożność zapomnienia o Auschwitz. Ironiczny wydźwięk zawarty jest w samym tytule: wbrew końcowej konstatacji sielanka zwyczajności jest niemożliwa:

    Wyszli ludzie krematoryjni,
    wyszli ludzie tatuowani
    na świat wolny, na zielone lato,
    między łąki i między łany.

    […]

    Wyszli zbierać spalonych popioły
    bezimienne, nietrwałe kruche.

    […]

    Zapomnieli szukać w polu popiołu,
    nazbierali naręcz prostych kwiatów.

    77W powojennych wierszach Borowskiego co chwila powracają obrazy oświęcimskich przeżyć – zawsze jako przyznanie się do nieludzkiego zdegradowania ofiar.

    78Opowiastka o Adasiu przedstawia portret typowego warszawskiego cwaniaka – to „dziecko prawie, lecz z powstania / w oczach męską ma powagę / i kobiecą miękkość w ustach”. Adaś:

    […] wprost z Filtrowej
    przyjechał do Oświęcimia
    i jakoś lager przetrzymał,
    trochę złotem, trochę śmiercią
    opuchniętych muzułmanów
    Żydów, Węgrów i Cyganów

    79W lagrze żyć można tylko za cenę cudzej śmierci, między innymi śmierci żydowskiej.

    80Nic więc dziwnego, że powojenne dysputy na temat patriotyzmu Borowski weryfikuje poprzez realia oświęcimskie. W Muzułmanie miarą polskości staje się przedśmiertny obozowy cynizm ofiary:

    Krzyczą „Polska!”. A w waschrumie
    muzułmanin brzydko plwał na […]

    – i tu następuje wyliczenie: „muzułman” plwał na wszelkie optymistyczne frontowe wiadomości przybliżające wyzwolenie ojczyzny. I plwał na „na komorę krematorium”.

    81Dominuje w świadomości Borowskiego poczucie oświęcimskiej winy, dźwiganej nie tylko przez katów, ale także przez ofiary. W tekście Jestem poetą oburza się na powojenną wypłatę żołdu. Sam nie wziął tych pieniędzy, bo ma poczucie winy, odpowiedzialności. Jak brać pieniądze za takie oto przypomnienia:

    Lecz kiedy wspomnę jak grzebałem w stawie
    człowieczy popiół latem na Harmenzach –
    ręce się trzęsą.

    Raz przedzieliłem chleb z Żydem, co szedł
    wieczorem w komin (było po selekcji).

    […]

    Albo na rampie… Transport szedł z Sosnowca,
    wodę zabrałem dziecku (pić się chciało),
    a dziecko szło na śmierć. Zapomnieć. Dolary –
    jeden – dziesięć marek.

    „Którą drogą iść? Powiedz, dokąd nas prowadzą?”
    Nie rzekłem nic, któż śmiałby rzec: „do gazu!”
    Milcząc w oczy przeciągle spojrzała – z pogardą,
    I wybrała – drogę na auto…

    […]

    Tak – forsa oddziela świat i krematorium.

    82Ostatnia strofka tego utworu jest pooświęcimską formułą powołania i odpowiedzialności poety:

    Wypłacili żołd wojsku. Lecz jestem poetą,
    znaczy: na śmierć mówię śmierć, a na tchórzów – tchórze.
    Jeżeli winny jestem… Widzę jak za mgłą…
    I nie wziąłem tych pieniędzy do rąk…

    83Wina ofiar jest niczym wobec winy niemieckich oprawców. Z Życiorysu dobrego Niemca dowiadujemy się, że to osobnik kulturalny i oczytany, a przy tym „szef krematorium”, który „kradł złoto i brylanty z ramp, / sam wrzucał cyklon do komory”.

    84U Borowskiego raz po raz mamy do czynienia z oszalałymi odruchami zemsty, z fantasmagoriami, które zrównują go z katami – niezwykła odwaga poety każe mu się do tego przyznać. W Odrodzeniu człowieka dokonuje się całkowite – tuż po wojnie – przejęcie fanatycznej mentalności hitlerowca. Na końcu wiersza czytamy: „i marzę – o paleniu ludzi w krematorium”.

    85Czy to forma zemsty na świecie? Czy zarażenie się nieludzkością świata? Jedno i drugie.

    86Zwykły Spacer po Monachium, podczas którego poeta obserwuje tłum pięknych Niemek i Niemców przechadzających się z alianckimi żołnierzami, uprzytamnia mu, że cała ich elegancja i zadbanie wzięła się z wojennych łupów. Rozwściecza Borowskiego niemiecka obłuda niepamiętania o zbrodniach sprzed chwili. Porównuje śliczne niemieckie niemowlęta z niemowlętami wrzucanymi „na żywca do ognia”. I znowu pojawia się furia niepoczytalnej zemsty zrównująca ofiarę z katami:

    Chodzę sobie po mieście
    i przyglądam się dzieciom
    różowiutkim bobaskom
    jakby wyjąć tak z wózka
    i zakręcić za nóżkę
    i o chodnik haratnąć:
    trzasłoby czy nie trzasło?

    87Nawet zauroczenie pięknem kobiet jest naznaczone pamięcią o Auschwitz. W Imionach kobiet zanegowano możliwość miłości, odczarowana aura kobiecych imion – marzycielska, romantyczna:

    a kogo ja na pierwszy plan
    Wysunąć mam wśród zgliszcz i ruin?

    Gdy staje przy zamglonym szkle
    żydowska Ester, Chawa, Maria,
    zakwita żywo na ich tle
    tyfus, kreca i malaria.

    Brutalnych słów, okrutnych słów
    użyłem widząc naszą Elsę.
    Zwyczajny krok, lecz ona znów
    przez Stutthof idzie i przez Belsen.
    Joanno, Mario, milion Ew
    zawoła w smukłość żeńskich imion.
    Nie dla mnie cisza, nie dla tych śpiew,
    co przeszły drogi Oświęcimia.

    88Ostateczne doświadczenia lagrowe nie pozwalają na jakąkolwiek myśl religijną. Jednym z jej najstraszniejszych oskarżeń jest Modlitwa o zbawienie duszy Kaltenbrunnera, hitlerowskiego zbrodniarza. Bogu – i chrześcijaństwu – zarzuca Borowski wspólnictwo w zbrodni Zagłady. Oskarżenie formułuje, parodiując ideę ewangeliczną:

    Bo większa radość będzie w niebie
    z nawrócenia grzesznego Kaltenbrunnera
    niż z sześciu milionów zagazowanych Żydów
    i dwudziestu milionów rozstrzelanych chrześcijan
    którzy byli sprawiedliwi…

    • • •

    89Okres bliski od zakończenia wojny przyniósł utwory, których intuicje, a niekiedy precyzyjne rozpoznania, wyznaczyły późniejsze kierunki etycznej i historiozoficznej refleksji, wyrażanej nie tylko w poetyckiej formie. Polska poezja poświęcona wojennemu męczeństwu Żydów zainicjowała wiele oczywistych i nieoczywistych problemów, którymi zajmowali się filozofowie, historycy, socjologowie i psychologowie zobligowani do przewartościowywania swoich dziedzin w obliczu Zagłady. W tym otwarciu miały ogromny udział – chociaż niestety do dzisiaj niedoceniony – poezje Jastruna, Bieńkowskiego, Wygodzkiego i Borowskiego.

    90Będę wielokrotnie nawiązywał do intuicji i rozpoznań tych poetów. Oni bowiem byli pierwsi.

    Świadectwa bezpośrednie

    91Przed wszelką problematyzacją poetyckiej refleksji o Zagładzie trzeba dać pierwszeństwo świadectwom bezpośrednim, czyli faktom i obrazom zachowanym w najżywszej pamięci. W stosunku do Zagłady zawsze istniał psychiczny przymus i obowiązek dania świadectwa bezpośredniego. I chociaż świadectwa takie są nieodłączne od etycznego echa, to ich siła przejawia się w czystym wspomnieniu wydobywającym się spod refleksji, w obrazie, który w pewnych przypadkach jest tak okrutny, że paraliżuje władze rozumu. Nie zawsze tak się dzieje, szczególnie gdy Zagłada wspominana jest u swoich jeszcze nie najtragiczniejszych początków.

    92Unikalne wydaje się wspomnienie Mariana Jachimowicza zawarte w dwóch wierszach – Prochom i Spod gwiazdy zagłady. W obu rzecz dzieje się na początku wojny, we wrześniu 1939 roku. W pierwszym Jachimowicz przywołuje dni, kiedy jacyś Żydzi udzielali „gościny serc” polskim żołnierzom. Ci Żydzi zdawali się „ludźmi przyszłości”, apostołami polsko-żydowskiego zbratania:

    Lecz wróg
    otwierał już ziemię

    na prochy.

    93To straszne „otwarcie” było „gościnnością” zapraszającą do śmierci, do Zagłady. Drugi wiersz, Spod gwiazdy zagłady, wspomina podobne zdarzenie z gościnną „śniadą jak miedź dziewczyną”, która przyjmuje poczęstunkiem uciekinierów z wrześniowego frontu. Jej delikatna uroda:

    Została

    Pod błękitną gwiazdą
    zagłady.

    94Anna Zelenay jest autorką kilku liryków opisowych, znakomicie ilustrujących lokalny koloryt małego miasteczka, a ich obrazowość odznacza się taką konkretnością, że nie ma wątpliwości co do autentyzmu wspomnienia. W Świerszczach ukazany jest kontrast pogodnego, „różanego” dnia i sceny prześladowań:

    Kiedy pędzono Żydów na roboty,
    płomieniejące farbami z afisza
    pachniały róże. Była wielka cisza.
    (Rosen in Tirol – pluł nagłówek w oczy.)

    95A więc kontrast był podwójny: prawdziwych róż i prześladowania oraz tandetnych róż z propagandowych plakatów – i okrutnej prawdy. A kiedy dzisiaj, po wojnie, w czerwcowe popołudnie pachną kwiaty, to „obłok przygnany ma barwę popiołu” – i poetce musi się przypomnieć Zagłada.

    96Martwa natura to sonet wiernie odmalowujący przepełnione pokarmami stragany na targu w małym miasteczku. I na tym rynku

    Na rogu w jatce Chaim świecący od potu,
    o oczach pałających i rozdętych nozdrzach,
    rąbie czerwone połcie, z lubością na twarzy.

    W jednym uchu ma chyba wielki kolczyk złoty…
    A może go dodała wyobraźnia moja,
    bo obraz spłonął w wielkim wrześniowym pożarze.

    97Chaim jest figurą niezwykle żywotną – tym silniej wchłania jego sylwetkę tło Zagłady. Tytułowa „martwa natura” ma oczywiste podwójne znaczenie. Chodzi tu o mechanizm pamięci ustalającej na zawsze wygląd świata tuż przed Zagładą, wygląd świata zmartwiałego.

    98Biała krynica dzieje się w innej scenerii. W wołyńskiej wiosce, w zimowym wojennym pejzażu stoi dom. Na ścianie izby widnieje kopia obrazu Riepina – car morduje swojego syna. Namalowana scena kojarzy się wspominającej ten dom poetce z mordowaniem Żydów w pobliskim lesie, z ich przeraźliwym krzykiem. Ta poetycka obserwacja godna jest najlepszej psychologiczno-realistycznej prozy spod znaku Odojewskiego.

    99Józef Andrzej Frasik napisał Elegię o Jakubie-szklarzu, postaci zapewne autentycznej, stylizowaną na ludową balladę. Mowa tu o wędrówce bezdomnego Żyda podczas okupacji. Rozkradziono jego dobytek i nikt mu nie udziela pomocy:

    od głodu gdzieś na wnętrzu mdli,
    ale cóż, oni, oni głusi
    na ból i łzę, co w krtani dusi,
    oni nie widzą i nie czują,
    oni nie słyszą, nie żałują –

    Świadectwo przeciwnej postawy dał Feliks Konopka, autor przejmującego Żydziaka:

    Nie wiem, czyś żyw – i czy cię kiedy spotkam,
    Struchlały, obcy Żydziaku,
    Coś w noc od słowików słodką
    (Pamiętam: kwitły akacje…)
    Jak zwierz, z przydrożnych krzaków
    Wypełznął do mnie i szeptem ust sinych
    Zapytał: „Była dzisz akcje?”

    Kogoś ty we mnie dostrzegł? Co cię ku mnie
    Pchnęło, obcy Żydziaku,
    Żeś mi w ramiona padł i nieprzytomnie
    Na piersi mej zapłakał?

    Nie wiem, czyś żyw i czy cię spotkam kiedy,
    Alem do śmierci ci dłużny,
    Żeś mnie Człowieku, z wyżyn twej biedy,
    Tak po królewsku wyróżnił.

    100W świadomości poety pamięć tego zdarzenia oczyszcza jego wymowę do samej istoty sprawy: rozpaczliwa ufność ukrywającego się Żyda wywyższa człowieczeństwo tego, komu on zaufał, jest jedynym możliwym człowieczeństwem w tamtych czasach. Jest tu zresztą coś więcej niż ufność, bo dzielenie się nieszczęściem, zawierzenie swojego nieszczęścia drugiemu człowiekowi.

    101Naznaczającemu, pogardliwemu mianu „Żydziak” nadana jest godność kogoś „po królewsku” udzielającego takiego wyróżnienia. Nieodparte wydaje się skojarzenie z Chrystusową etyką ewangeliczną: wywyższa ten, kto jest najbardziej poniżony, jego zaszczucie jest nieomal zwierzęce, „obcość” wydaje się aż nieludzka. Możliwość udzielenia pomocy w ostatecznej sytuacji jest nie tylko obowiązkiem, lecz także przywilejem.

    102Inny tekst Konopki, Adelcia Szpiler, ma charakter poetyckiego reportażu, dokumentu uwiarygodnionego przytoczeniem nazwisk ofiary i zabójcy:

    W serca popłochu dławią się chwile,
    Lasem pomyka Adelcia Szpiler,
    Z dzieckiem przy piersi, wśród drzew się słania
    Człowiecza matka, tropiona łania.

    103Ścigana Żydówka jest porównana do tropionego zwierzęcia. Niemiec Sonder Gusteck, który bierze ją na cel, czyni to „znów”, a więc trudni się stale takimi „polowaniami”:

    Strzał. – Dym się rozwiał i zamarł krzyk.
    „Jetzt nich dem Bengel eins ins Genick…
    Wart… a Moment nur… s’hat keine Eil…
    Nnna!” – Czart się skłonił w pas: „Weidmannsheil!”

    104„Weidmannsheil” to pozdrowienie myśliwych, odpowiednik naszego „darzbór!”, uzyskuje dodatkowe konotacje za sprawą „heil”.

    105Traktat poetycki Miłosza jako jedną z dygresji zawiera i taki obraz:

    Przez noc całą umiera na przedmieściu
    Wrzucony do glinianki stary Żyd,
    Ryk jego cichnie dopiero nad ranem.
    Szara jest Wisła, obmywa łoziny
    I żwiry kłębi, tocząc się szeroko.
    Pluszcze kołami statek obciążony,
    Na który siedli z workami szmuglerzy.

    106To stale obecny u Miłosza motyw zwyczajnego życia, w którego obojętnym toku męczeństwo żydowskie zaciera swój tragizm. W innym miejscu poematu obraz zwyczajnej ludowej pobożności sąsiaduje z widokiem krematoryjnego dymu. Kilka scen z warszawskiego getta zobrazowała w swoich poematach prozą Anna Świrszczyńska. Przenikają się w nich, trudne do rozdzielenia, realizm i fantasmagoria. Oto sceneria wymarłej gettowej ulicy z utworu Getto: dwoje żywych dzieci:

    Na tej ulicy już dawno ustał ostatni krzyk. […] wiatr przynosi czasem z oddalenia nagłe wołanie wielu ludzi. Wtedy zdarza się, że z którejś przecznicy wychodzi nieoczekiwa‑ nie dwoje żywych dzieci. Trzymając się za ręce, uciekają cicho środkiem wymarłej ulicy.
    Aż tam, gdzie ukryty za omglonym rogiem niemiecki żołnierz przy karabinie ma‑ szynowym czuwa dzień i noc na granicy getta.

    107Granica getta jest barierą życia i śmierci, jest też kresem realności – nawet krzyk wielu ludzi jest być może krzykiem widm, krzykiem umarłych. Tak skomponowany tekst zmusza do pytania o to, czy we wspomnieniu Zagłady możliwe jest oddzielenie faktów od osnuwającej je widmowości, od wizji, które starają się czymkolwiek zapełnić nicość.

    108Bliższy realizmu jest poemat prozą Okno opowiadający o Żydzie ukrywającym się po „aryjskiej stronie”. Okno jego pokoju jest zawsze zasłonięte, wieczorem nigdy nie pali się tam światło:

    Nocą otwiera to okno człowiek wykreślony z listy żywych. Patrzy na zamarłe, ciemne miasto. Słucha, czy u bramy nie zadźwięczy dzwonek.
    Słucha oddalonego piania kogutów w najgłębszej godzinie nocy, kiedy wydaje się, że nigdy nie będzie już świtu.

    109Noc jest symbolicznym ekwiwalentem jego życia niebędącego życiem.

    110Całkowicie realistyczna i dlatego budząca grozę jest prosta treść liryku pt. Getto: matka. Matka z niemowlęciem biegnie na dach płonącego domu i po chwili rzuca niemowlę z dachu na bruk. „Dwie sekundy wcześniej, nim skoczyła sama”. W tych dwóch sekundach mieści się całe cierpienie jej życia.

    111Inaczej zagładę „dzielnicy zamkniętej” w jakimś miasteczku ukazał Stanisław Piętak. Wizyjne Getto zaczyna się typowymi dla Piętaka surrealizującymi obrazami:

    O niebo, niebo zwiastujące światło i śmierć!
    Pędzący zachód uciął drzewom nagie głowy,
    zapalił ślepia zwierzętom i zjeżył im sierść.

    W podobnej aurze dokonuje się likwidacja „dzielnicy zamkniętej”:

    Tam przy kamieniu, przy szkiełku szklistej kałuży,
    jak dobijane zwierzę skomląc gaśnie człowiek
    obok człowieka – matka, ojciec i syn. W burzy
    krzyków i przerażenia pot śmiertelny ścieka.

    Dalej następują sceny śmierci małego chłopca i pięknej panny. Pojawia się też temat braku oporu zabijanych Żydów:

    […] Nie ma buntu, nie grzmi szczęk broni,
    By mordercom zadać nagłą śmierć.

    Wśród tych morderców są cierpiący na nostalgię szaulisi:

    […] rykną pieśń
    o domu swoim i skórę z dziecka małego
    ściągną jak z psa.

    112Ten wyrywkowy przegląd bezpośrednich świadectw Zagłady zakończę wierszem Tadeusza Nowaka Koszyk wiklinowy. Poprzedza go wyjaśnienie: „Mojżesza uratowano w koszyku wiklinowym oblanym smołą”. Dalej mowa o zapamiętanym przez dziecko, którym zapewne był sam poeta, Żydzie zabitym nad rzeką:

    Ogromna zieleń – rzeka
    łuszczy się. Krew rozlana
    z otwartej czaszki ścieka
    na wbite w piach kolana.

    Po Żydzie pozostały pamiątki: jarmułka, talerzyk cynowy i drewniana kukułka.

    Zgnił koszyk wiklinowy,
    rozlano nocy dziegieć.
    Nie przyszło mi do głowy,

    nie chciano mi powiedzieć.

    113Chłopcu podczas wojny nie chciano powiedzieć o okolicznościach śmierci Żyda. Nie włączono tych okoliczności w ustną tradycję opowiadania. Chłopiec nie odczuł zatem ludowej „biblijności” tego zabójstwa, a objaśnienie biblijne z początku wiersza może dodać dopiero dorosły poeta po wojnie. Nie było zatem możliwości uratowania owego człowieka w realnym życiu i nie było możliwości ratunku symbolicznego, poprzez zbiorową tradycję wsi. To wyraża całkowite odosobnienie ofiary.

    114Koszyk wiklinowy Nowaka może dać wiele do myślenia tym psychosocjologom, którzy chcieliby zastanowić się nad mechanizmami powojennej pamięci świadków Zagłady.

    Socrealizm

    115Zaprzeczeniem bezpośredniości wspomnień była skrajna ideologizacja myślenia o Zagładzie, jaka dokonała się w doktrynie socrealizmu. Do poszczególnych elementów owej doktryny, takich jak klasowa interpretacja dziejów, rewolucjonizm, internacjonalizm, historiozoficzny optymizm idei postępu, usiłowano dostosować przeżycia z niedawnych czasów wojennych. Bolesna i niezwykle szkodliwa dla społecznego utrwalenia istoty Zagłady była podmiana jej prawdziwych przyczyn, wcale niełatwych do gruntownego rozpoznania, na przyczynę „jedynie prawdziwą” – walkę klasową. Prostackość takich ujęć dawała efekty groteskowe, dzisiaj nas śmieszące. Trzeba jednak pamiętać, że dokonywano w ten sposób fałszerstwa sprawy, która powinna być na zawsze chroniona przed ideologicznymi nadużyciami – grozy bijącej z surowych faktów.

    116Oto przykłady.

    117W Inwokacjach do poezji Konstanty Ildefons Gałczyński tak hymnicznie sławi poetycką sztukę:

    Ty, która nie zapomnisz nigdy o mogiłach bojowników postępu, O zamęczonych w Oświęcimiu.

    118Ogółowi owych zamęczonych przypisuje więc oświeceniowy, a może nawet komunistyczny, heroizm – miano by ich zabijać z przyczyn ideologicznych, co było prawdą tylko dla znacznej mniejszości ofiar. W ten sposób doktryna komunistyczna odbierała Zagładzie jej wymiar absurdalny, jej historyczną bezsensowność.

    119Jan Koprowski w wierszu Majdanek 1951 wylicza materialne ślady po poległych w tym obozie: buty, pantofle, sandały – francuskie, włoskie, polskie, rosyjskie. Co znamienne, nie wymienia Żydów. Ta narodowość pośród ofiar źle była widziana w owym czasie. W ten sposób podtrzymywano społeczne tabu obowiązujące w kwestii żydowskiej. Pointa jest charakterystycznie socrealistyczna:

    tutaj [w Majdanku] wyrosło, okrzepło w czas bólu
    braterstwo ludów świata.

    120Tym razem, inaczej niż u Gałczyńskiego, ofiary miały ginąć za ideał internacjonalizmu. Ale to także sposób na ocenzurowanie prawdy o bezsensie Zagłady.

    121Rozbudowaną ideologiczną konstrukcję wzniósł Marian Piechal w poemacie Ostatni koncert Jankiela. Wszystko w tym utworze przesycone jest rozmaitymi ideologizacjami, poczynając od sytuacji wyjściowej: „W getcie grywał na cytrze stary Jankiel”. Doszła tu do głosu konieczność znalezienia „wielkiego symbolu” i wtopienia go do polskiej symboliki narodowej, co zapewne wydawało się autorowi jakimś sposobem „odwojowania” natrętnej komunistycznej indoktrynacji. Następuje scena z Umschlagplatzu: oprawcy hitlerowscy każą Jankielowi zagrać na cytrze przed „złachmanionym tłumem” czekającym na transport śmierci. Jankiel przemawia do esesmanów – jego wystąpienie ma połączyć Mickiewiczowską tradycję z klasową świadomością:

    Lud przeciwko złu wstaje, lud w każdym narodzie.
    Ludu, prędzej się w wichry, prędzej w burzę odziej!
    Lud gniewem zło wywraca, podły świata ustrój.
    Ludu, prędzej się w gromy, prędzej w ogień uzbrój!
    Lud wznosi milion z gniewu ukutych oręży
    i ruszy na was, wrogów! I lud ten zwycięży!

    122„Esesman wprost w serce mu strzelił!” – i w tym samym momencie rozpoczyna się powstanie w getcie. Ten nieudolny, ideowo kakofoniczny utwór jest próbą użycia tradycji do pokonania wyjątkowości Zagłady. Samo ujęcie tradycji jest sztuczne, niemożliwe: to zlepek narodowo-Mickiewiczowskiego mitu z klasową interpretacją dziejów. Dołącza się do tego mit romantycznej ludowości, pisze bowiem Piechal: „Zbrodnia gwałcąc naturę, błąd popełnia gruby, / sama w sobie hodując zarodki swej zguby”.

    123Andrzej Braun stworzył bezrefleksyjną, socrealistyczną Muranowską pieśń, w której śladu nawet nie ma jakiegokolwiek przerażenia Zagładą:

    Drga popołudnie. Skwar pali
    i szemrze babie lato:
    czas odgruzować życie…
    Za morzem ruin – socjalizm.
    Szturmuje w popiołów zator –
    osiedle robotnicze.

    Rewolucją obmyta,
    uczłowieczona stolica
    rany leczy krwawe.

    124Zburzone getto jest jedynie „zatorem” na drodze postępu. Ten obowiązkowy optymizm ubliża pamięci o ofiarach.

    125W wierszu zatytułowanym 1955 Artur Międzyrzecki użył Zagłady jako argumentu w bieżącej, antyamerykańskiej propagandzie. Oto do amerykańskich i innych imperialistycznych przywódców, takich jak Churchill, którzy winni są bombardowań i prześladowań w dzisiejszym świecie, z przyjazną wizytą przychodzą „strażnicy z hitlerowskich obozów” i wspominają „komorę gazową w obozie Auschwitz”.

    126Wstrząsającą ocenę skutków socrealistycznej indoktrynacji osób, które przeżyły Zagładę, dał zaraz po epoce stalinizmu Seweryn Pollak. Swój liryk Do milczącej dedykował Marii Szczepańskiej, autorce tomu opowiadań o żydowskich wojennych losach (Ratunek). W utworze tym mowa jest o kobiecie, która w okresie stalinizmu ukrywała w milczeniu swoją traumę po Zagładzie, po śmierci w niej siostry, brata, ojca, teściowej. Bohaterkę wiersza ukrywano „w szafie przez osiem długich lat” – to znaczy, że podczas stalinizmu ukrywano ją w pozorach życia, tak jak podczas okupacji ukrywano przed niebezpieczeństwem śmierci. Kazano jej: „Pisz o raju, / o przyszłym raju”. A ona „w ciemności zamykała oczy”, żeby pod hipnozą ideologii móc ujrzeć ten raj bez narodowościowych waśni, raj, w którym „spotka się […] czarny i żółty / wyklęty i potępiony”. Ale w tej ciemności widziała jedynie swoich zabitych w Zagładzie. A mimo to zakazywano jej o nich myśleć.

    • • •

    127Przed przystąpieniem do prezentacji dalszych problemowych omówień pragnę zwrócić uwagę na mentalną trudność niedającą się uchwycić narzędziami analizy w kolejnych tekstach poetyckich, a przecież zawsze w nich obecną. To swoista blokada uczuć i umysłu, lęk świadomości przed podejmowaniem tematu Zagłady. Uprzytomnić ten lęk można jedynie dzięki sugestywnej metaforze. Zawdzięczamy ją Andrzejowi Kijowskiemu, który w „Twórczości” z kwietnia 1963 roku (w dziesiątą rocznicę powstania w getcie warszawskim) opublikował okolicznościowy esej W Warszawie, na placu Krasińskich. Zakończył go następująco:

    Nowe, niewyrażalne treści rodziły się pod niebem Apokalipsy, wśród tłumów gna‑ nych z miejsca na miejsce, w murach zamkniętych dzielnic, w fabrykach śmierci, wśród tych, którzy ją zadawali, i tych, którzy byli ku niej gnani. We wszystkich miejscach, gdzie znaki czasu objawiały się ludziom. Jak w Warszawie na placu Krasińskich.
    Dzisiaj jest to jeszcze miejsce puste i martwe, zbliżają się do niego ostrożnie, z dala, światła miasta.

    128Plac Krasińskich, przez który przebiegała granica płonącego getta, jest tutaj symbolem trwożnej pustyni znaczeń. Rozciąga się ona przed każdym poetą i każdym pisarzem próbującym zmierzyć się z Zagładą. O istnieniu tej nicościującej słowa i sensy pustyni należy zawsze pamiętać, interpretując dzieła literackie poświęcone Zagładzie.Kwestia winy Osądy etyczne w poezji po Zagładzie

    Egzystencja i psychiczna sytuacja ocalonych Ich misja. Ich poczucie winy

    129Refleksje dotyczące tytułowego tematu rozpocznę od przedstawienia poezji Jana Śpiewaka. Znamienne jest dla niej skrajne napięcie emocjonalne – przy tym niezwykle proste w swojej motywacji. Wszystko u Śpiewaka odbywa się pomiędzy biegunami postawy „lekarza traum” i pogrobowca wybuchającego nieukojoną rozpaczą.

    130W wierszu A przecież wreszcie się wypali taką oto prawdę głosi pointa: po tym, jak „ulotni się zapach lat” i przyroda zaleczy pamięć o wojnie:

    pozostanie tylko nerw,
    nagi oślepły nerw człowieka.

    131To jest właśnie nadwrażliwość i rana po Zagładzie, dana na zawsze.

    132W liryku Wydobędziemy z oczu wieczór na dnie oczu poety pojawia się widok z początku wojny, kiedy „płonie bombą podpalony las”. I taką oparzoną pamięć opatruje końcowe westchnienie, misja powojennego czasu: „Ach, leczyć, leczyć…”.

    133Kontrast ten rozgrywa się na wielu planach. Wiosna ludzka ujawnia spór pomiędzy ozdrowieńczą siłą przyrody a wspomnieniem Zagłady:

    Powiada do mnie żona: Widzisz, drzewa kwitną,
    gałęzie kasztanów kroczą koło nas soczyste.
    – Więc patrzę na zieleń i odwracam oczy, milczę
    I nie potrafię wypowiedzieć: […]
    W znieruchomiałych skałach jęku, w płynnych falach
    ludzkich oddechów, w daremnych wołaniach o pomoc,
    pod nożami oślizgłych kul, w zwęglonych dłoniach matek,
    ach, matek, zwyciężając kamienie, rosły drzewa.

    […]

    Więc patrzę na zieleń ocaloną ze mną
    i mówię: Żono, jakże dobrze wiosną spoglądać na liście.

    W pierwszej części utworu pt. Doświadczenia mówi matka poety, Żydówka:

    I broniłam, broniłam męża, i broniłam, broniłam syna.
    Ja zabijana ostrymi kulami, nie wiedziałam właściwie dlaczego.
    Nie walczyłam z nikim o nic, miałam już siwe włosy.

    134Przekazano w ten sposób przejmującą bezradność dziejowo-egzystencjalną, elementarną. Wobec niej zbrodniczość Zagłady okazuje się jeszcze straszniejsza. W drugiej części Doświadczeń mówi syn. Stara się odtworzyć najboleśniejszą scenę rozstrzelania rodziców. Syn, podobnie jak matka, wyraża „niezrozumienie” w samych podstawach, niezrozumienie motywów zabójców:

    Nie widziałem twarzy waszych morderców, nie widziałem
    żadnego z nich z bliska. Nie wiem o czym myśleli
    każąc swym kulom rozdzierać włókna waszych ciał.

    135Wszystko, cały kosmos wyobrażeń, w tej poezji podszyte jest trwogą Zagłady i jej obecną zawsze pamięcią. Obsesją Śpiewaka było daremne poszukiwanie żydowskich rodziców rozstrzelanych przez hitlerowców. Kulminacja tego wątku nastąpiła w tomie Dialogi naiwne w wielkim poemacie Słowo o człowieku. Na każdym etapie tych poszukiwań, odbywających się w ciężkim trudzie pamięci, tekstom Śpiewaka towarzyszy dezintegracja wyobraźni, eksplozja strzaskanych obrazów.

    136Podobnego rodzaju duchowej szarpaniny zaznawał po wojnie inny ocalony z Zagłady, Bronisław Kamiński-Durocher – wypowiadający się po francusku i po polsku. W liryku Po tysiącleciach Zagłada okazuje się wypełnieniem proroctw Apokalipsy Janowej. Towarzyszy temu świadomość szatańskiej władzy nad światem:

    Wiedziałem, że ten, który rządzi – to wróg
    że chodzi wśród naszych serc i cierpienie budzi.

    137Wszystko, co się dotąd działo w historii ludzkości, „pokoje i wojny”, to dzieło szatana. Po Zagładzie nie ma jednak ani Boga, ani szatana, transcendencją jest tylko głos zamordowanych:

    I oto już nie zbłądzę ani na twoje wołanie ani na jego
    ale w ciszę spowity odeślę wiatry od siebie
    tylko głos moich braci mnie znowu wezwie na niebo
    i będę siał promienie na czarnej rozoranej glebie.

    138W utworze Dokąd odszedłem znajdujemy zwierzenie: pod wpływem wojennych cierpień, pośród najstraszniejszych klęsk, kiedy „nogi mi puchły przepojone słabością / niebo wisiało jak żelazna brama krematorium”, podmiot wiersza utracił tożsamość – „odszedłem od mego ciała ażeby nie wiedzieć gdzie jest moje miejsce na ziemi”, miejsce, które okazało się ruiną domu, zagładą najbliższych (bardzo to podobne do wątków poezji Wygodzkiego). W ucieczce od tego zrujnowanego miejsca i od samego siebie napotykał „człowieczeństwo” zbrodniarza, czuł się zmuszony je poznawać, radykalne zmieniał się pod wpływem takiego poznania:

    i przejechałem na wskroś przez aortę zbrodniarza
    i w pogoń się rzuciłem aby odkryć nowe tętno krwi
    zmieniłem język i skórę.

    139Ostatecznie jednak tylko rodzimość polskiego pejzażu może dać ukojenie. Czytamy: „niech brzoza obejmie swym szmerem moje cierpienie”.

    140Gałczyński wczuł się w przeżycia ocalonej żydowskiej sieroty. Dziecko żydowskie opublikował w szóstą rocznicę powstania w getcie, w syjonistycznym łódzkim piśmie „Opinia”. Na balkonie zobaczył dziewczynkę:

    Była to dziewuszka, której dzieje
    opisać można by w niejednym tomie.
    Jej teraz dobrze jest. Lecz jeszcze się nie śmieje.
    I często krzyczy nocą od złych wspomnień.

    Żydowskie dziecko. Kwiat, co rósł w sekrecie.
    Świerszczyk ukryty w szparze. A rodzice
    i stara babka, wszystko padło w getcie,
    oświetlone ogniem i księżycem.

    Dzisiaj jest dobrze, prawda, moje dziecko?
    Kwiaty znów pachną. Gwiazdy znów migocą.
    Ale ja także znam kolczasty drut i noc niemiecką
    I czasem też krzyczę nocą.

    141Niestosowna jest ta poetyzacja i niestosowny optymizm owego „Jej teraz dobrze jest”. Ale być może to umyślny wyraz daremności tego „dobrze”? Na pewno jednak niestosowne jest porównanie przeżyć z oflagu i przeżyć z getta.

    142Pisaniu o ocalonych z Zagłady towarzyszyły sprzeczne odczucia dotyczące tego, czy są oni na zawsze napiętnowani wojennym upodleniem, czy może przeciwnie – owo wojenne upodlenie czyni ich po wojnie pewniejszymi swojej heroizowanej godności.

    143Pierwsze przekonanie wyraził Stanisław Grochowiak. Płacz Żyda, który Artur Sandauer niesłusznie uznał za antysemicki5, to żałosny monolog ocalonego:

    Sypcie dołek niemaluśki
    Ach ułóżcie kostki w dołek

    W papier córki zawiniemy
    Geszeft z ziemią uczynimy.

    144Koniec tego lamentu mówi o całkowitym upokorzeniu, o żydowskim pozagładowym statusie kogoś żebraczego, absolutnie zniewolonego, poddanego wszystkim:

    Gwiazdo gwiazdo serca ranisz
    Pójdę ślepy i o kiju
    I napotkam psa jakiego
    To ustąpię jemu drogi

    Ludziom ręce będę lizał
    Wszy otoczę służebnością.

    145W poezji Henryka Grynberga z jednej strony znajdujemy potwierdzenie tego rodzaju cierpiętnictwa. Tak dzieje się w Dziedzictwie przedstawiającym spadek duchowy wzięty od króla Dawida. Nie ma w tym dziedzictwie królestwa, świątyni, wiernych, ich wiary, nie ma nawet zmarłych – pozostał „zanikający krzyk pustki w rozłupanym nad głową powietrzu”. Obecność zmarłych jest więc czystą negatywnością. Dawid nie zostawił ocalonemu z Zagłady „szansy zadośćuczynienia” za zbrodnie – bo morderca jest nieuchwytny: ma na imię „Milion” albo „Dziesięć Milionów” – to znaczy, że masowości ofiar zbrodni odpowiada masowość morderców.

    146Jedyne, co bohaterowi pozostało w Dawidowym dziedzictwie, to „odosobnienie” i „marne niekrólewskie cierpienie”.

    147Jest też druga strona poezji Grynberga. Odnajdujemy ją w wierszu pt. Synowie, stanowiącym przesłanie dla „synów pomników”, czyli dla pokolenia pozagładowego:

    kiedy zjadacie chleb musicie go zjadać za stu
    a kiedy zechcecie kochać musicie kochać za tysiąc
    bo nie ten kto umarł
    lecz ten kto żyje
    jest dzisiaj w mym kraju pomnikiem.

    148A więc każdy Żyd, który przetrwał, musi jakby żyć za umarłych – i musi być pomnikiem tego wzmożonego przez Zagładę życia. Pomnikiem przetrwania, pomnikiem żywotności, która „nadrabia” śmierć.

    149Ale taka żywotność była odebrana wielu ocalonym. Mówił o tym Miłosz. Jego wiersz Pamięci Teresy Żarnower ukazuje ostateczną samotność życiową i samotną śmierć w Nowym Jorku Żydówki naznaczonej wiadomościami o Zagładzie:

    A wieść każda, co do niej przez ocean biegła,
    O wygnanych, otrutych, za życia spalonych,
    Była jak znak ostatni – i świat ją pożegnał.

    150Dziedzictwo biblijne, do którego nawiązywał Grynberg, najgłębiej w odniesieniu do Zagłady podjął Aleksander Wat w dyptyku Na melodie hebrajskie. W pierwszej części podmiot liryczny znajduje się w Rzymie i ma przejść przez triumfalną bramę Tytusa z wyrytymi na niej wizerunkami jeńców żydowskich wiedzionych w kajdanach. Nagle dostrzega pośród nich twarz swojego ojca. Kojarzy to upokorzenie z Zagładą. Dlatego woła:

    Nie przejdę
    nie przejdę
    o siostry judejskie
    nie przejdę
    pod łukiem Tytusa.

    151Pod tym łukiem nie przechodzili Żydzi rzymscy aż do powstania państwa Izrael – komentuje poeta. A on nadal nie może przejść – z powodu Zagłady.

    152Druga część liryku Wata parafrazuje słynny psalm Nad brzegami Babilonu i ma charakter osobistej przysięgi poety po Zagładzie, że nie będzie śpiewał „obcym”. I jest też ostrzeżeniem:

    A byli śród nas tacy, co śpiewali obcym.
    I wargi ich trądem poraził Sprawiedliwy,
    harfy ich strzaskane, świeczniki w proch wdeptane
    i domy ich podane w hańbę opuszczenia.

    153Kim są dzisiaj owi „obcy”, czym jest dzisiaj pieśń im śpiewana? Zapewne obcy, to owi totaliści współczesnego świata, którzy zdradzili tradycje humanizmu i przez to przyczynili się do Zagłady. A ich pieśni mają charakter propagandy totalitaryzmu. Taki wniosek można wysnuć z kontekstu całej twórczości Wata.

    154Również Roman Brandstaetter podjął motyw rzymskiego łuku Tytusa w wierszu pod takim tytułem. Przechodząc pod łukiem, przypomina sobie spaloną dziewczynę:

    I usłyszałem twój głos,
    Twój dwudziestoletni głos,
    Płynący z ust
    Kamiennych jeńców.

    155Wzywa ją do zamilknięcia, bo „chce zapomnieć o zbiorowych grobach”. Odczuwa niestosowność jednoczesnej myśli o cyprysach i o kominach krematorium. I nagle wydaje mu się, że ten dziewczęcy głos jak świeża trawa porasta jego niepamięć o śmierci, opiewa jego akceptację rzymskiej wiosny.

    156Podobne ozdrowieńcze znaczenia wydobywają się z Dotykam ziemi Włodzimierza Słobodnika. To utwór o zwyczajnym życiu, o płodności ziemi. O tym, że „cieszy mnie kwiat i obłok, / bo nie widzę jak inni, / ich przebrzmiałości”. Ten dar aprobaty dla powszednich spraw dany mu jest, ponieważ „uniknął / komory gazowej”.

    157Takiemu optymizmowi przeciwstawia się jednak poczucie winy ocalonego. Mówi o nim Leopold Lewin w liryku Nie byłem z wami. Ukazuje dziwny paradoks uczestnictwa w Zagładzie kogoś, kto w niej tak naprawdę nie uczestniczył:

    Nie byłem z wami
    W rozwalinach getta,
    Które nienawiść trawiła
    I ogień.

    Ale:

    Byłem krzykiem
    Kobiety
    Którą uratował płomień,
    Jękiem powstania,
    Które zamierało…

    Dlatego duszę mam okaleczoną
    I poranione ciało.

    158Czyli przeżywa takie same cierpienia jak bezpośrednie ofiary. Cierpi, jakby tam z nimi był.

    159Jedną z możliwych tragicznych kontynuacji życia ocalonych z Zagłady bywała ich emigracja – jeszcze przed marcem 1968 roku. Sytuację taką zobrazował Wiesław Rustecki, autor Exodusu. Emigrujący znajomy poety, Icek Sonenszejn, wyjeżdża z kraju, w którym „pokolenie Judy wymarło”, i zabiera ze sobą obarczającą go pamięć ojczyzny:

    To nie kraj,
    to na plecach wyniesiony ciężar.

    160Ten kraj będzie mu jak „kamień wyniesiony w dłoni”, będzie mógł go podłożyć pod głowę. A więc kamień twardego życia, kamień śmierci – ale zarazem kamień, który podłożył pod głowę Jakub, nomada, gdy mu przyśniła się mistyczna drabina. Wspomnienie Zagłady utożsamia się z każdym naturalnym, powojennym końcem życia ludzkiego. Taki radykalny symbolizm nadał temu Anatol Stern w Znakach wróżebnych, szczególnie w części pt. Przeprawa przez rzekę. Treścią utworu jest ostatnia podróż poety – podróż ku śmierci, w którą prowadzi go Przewodnik, figura Charona. Kiedy już jest po drugiej stronie przeprawy, ma wizję swojej ul. Siennej – tej wizji pragnie, a nie ułudy pośmiertnego pałacu, w którym zyska nadświatową wiedzę.

    gdzie moja Sienna
    gruchające strzały furkoczące gołębie

    – idylla dzieciństwa miesza się z grozą getta. Później ma wizję Kazimierza nad Wisłą, w zmitologizowanych realiach Zagłady:

    te spalone domy na rynku
    te zardzewiałe krzaki drutów kolczastych
    już wiem już wiem jaka to rzeka paruje
    to Wisła
    Kazimierz
    przewoźnik Cham.

    Zakończeniem tej części eseju niech będzie poetycka rozmowa z ocaleńcami, którą prowadził Julian Przyboś w wierszu Do St. W., czyli do Stanisława Wygodzkiego:

    Wbrew słowom pamiętam tę rozmowę – niemą,
    na ulicy powstańców żydowskich – bezdomnej.

    161To rozmowa jakby poza słowami, a nawet przeciw słowom. Dzieje się na Muranowie. Adwersarz Wygodzkiego tak reaguje na jego żałobę po Zagładzie:

    Żegnałem cię – jakbym uciekał
    do ciebie – od twojej żałoby,
    czułem nie podzieloną z tobą radość – jak wyrzut.

    162Ocaleniec jest jakby rozdwojony na optymizm swojego życia i na swoją żałobę po bliskich; jego interlokutor musi wybrać między jedną albo drugą „postacią” ocalonego. Wybierając jego życie, zdradza jego żałobę, a więc coś ocaleńcowi najdroższego.

    163Wstrząsającym akompaniamentem rozmowy z utworu Przybosia jest Homer Mariana Pankowskiego:

    Kołem nieporuszonym
    stali nade mną Żydzi.

    – Bracia, rzekłem.

    Pochylili głowy
    i popiół wysypał się z orbit.

    Biłem się w piersi.
    A z drugiej strony ciszy

    zaśpiewał w rytm epopei
    Homer
    siedmiomilionowy.

    164Zamordowani Żydzi otaczają każdego człowieka po Zagładzie – i nie są w stanie odpowiedzieć na wezwanie braterstwa, które kierują do nich żywi.

    165Tylko wtedy, gdy dokonuje się ekspiacji, skruchy, zza Zagłady, zza jej nieprzeniknionego milczenia, może objawić się jakaś nowa, jeszcze niewyobrażalna epika żydowskiej tragedii Zagłada jest godna epopei homeryckiej pomnożonej przez każdą żydowską śmierć.

    Powojenne Niemcy

    166Jednym z najtrudniejszych doświadczeń, przez jakie przechodziły uratowane ofiary Zagłady, osoby, które straciły bliskich, świadkowie zbrodni, była konfrontacja z powojennymi Niemcami – z ludźmi i z państwem, przy czym ze względów cenzuralnych świadectwa literackie odnosiły się jedynie do tzw. Niemiec Zachodnich, temat pozostałości nazizmu w Niemczech Wschodnich był zakazany.

    167Ta konfrontacja najbardziej brutalny i nieomal nienawistny wyraz osiągnęła u Borowskiego. Inni poeci tonowali swój sposób widzenia Niemiec i Niemców, ale pytania, jakie stawiali także były drastyczne.

    168Z największą prostotą sformułował je Leopold Lewin w wierszu pt. W Marburgu, patrząc na niemieckie miejskie skwery:

    Dlaczego wasza zieleń krwią ludzką zbrukana,
    Czy nigdy już nie ujrzę was bez piętna zbrodni?!

    169Bez takiej ogólnikowości, sprowadzając sprawę do osobowego polsko-niemieckiego spotkania twarzą w twarz, pisał o tym Jarosław Iwaszkiewicz w Benzynie „Aral”.

    Ona nie może mówić z Polakami,
    Bo Polacy zastrzelili jej męża.
    A ja rozmawiam z Niemcami,
    Chociaż oni zamordowali sześć milionów naszych.

    Ta statystyczna liczba staje się indywidualna, traci masowość:

    Co tam sześć milionów! Oni
    Zamordowali Staszka, Janka, Olka.

    Naczelnym motywem wiersza jest pytanie:

    W jakim świecie żyjemy? Jak to można?
    Rozmawiamy życzliwie z Niemcami,
    Tak trzeba. Oni nie mordowali, to inni.
    A gdzie wina?

    170Na to pytanie nie ma odpowiedzi. Iwaszkiewicz chciał tylko zarysować dysproporcję indywidualnej tragedii (tę Niemka rozumie) i wymiaru śmierci masowej, która pochłonęła miliony śmierci indywidualnych – to pozostaje poza świadomością owej Niemki.

    171Jerzy Hordyński opublikował trzyczęściowe Szkice berlińskie. Stanowią one jeden wielki wyrzut moralny pod adresem tego miasta – ale Berlin jest ukazany jako symbol całej europejskiej kultury po Zagładzie.

    172Pierwsza część wiersza nosi tytuł Pomnik ofiar narodowego socjalizmu na Steinplatz z kamieni zburzonej synagogi. Rzuca się w oczy bezduszna anonimowość tego pomnika:

    Wystawiono anonim na cześć bezimiennych,
    białą księgę pisano na chłodnych kamieniach
    jak memento dla przyszłych układaczy praw.

    173Według poety ten pomnik nie wyraża ekspiacji, przeciwnie, jest „zwycięstwem rozsądku nad magią sumienia”. To ironia wobec niemieckiej kultury zdrowego rozumu, mieszczańskiego umiaru. Ironia tym boleśniejsza, że

    O przebaczenie wcale nie pytano,
    może dlatego, że nikt nie pozostał,
    kto mógłby miastu przebaczyć.

    Wymowna jest gorycz tej historycznej pointy.

    174Druga część Szkiców berlińskich ma tytuł Głos spalonego więźnia. Pośmiertne przesłanie tej ofiary Zagłady jest następujące: nie należy dowierzać niczemu, co daje receptę szczęśliwego życia. Wierzyć trzeba tylko tym, którzy znają mądrość ukrycia się, milczącego przetrwania:

    Wierzcie ślepym, umarłym i głuchym,
    oni pozwolą wam na istnienie.
    Bo najszczęśliwszy los nie zauważonych,
    zgubionych w rejestrach wysokich urzędów.
    Prawie tak szczęśliwy jak żółwia,
    który trzysta lat żyje bez dat i pieczęci.

    175Trzecia część ma tytuł St. Ansgar w Hanseviertel. To opis niedawno wybudowanego nowoczesnego kościoła. Jego radosna lekkość architektoniczna sprawia, że „inżynier jest najlepszym adwokatem Boga”. Patrząc na krucyfiks, poeta pomyślał, że stosowna dla tej nowoczesności byłaby „świetna kompozycja”: „Mesjasz w komorze gazowej”. Uderza brutalność tego zestawienia – nowego, luksusowego piękna z morderczą utylitarnością komór gazowych. Zarazem jest to przypomnienie ciągle aktualnego po wojnie toposu Jezusa-Żyda zamordowanego podczas Zagłady.

    176Spacer po Weimarze Lewina uogólnia problem: konfrontacja dokonuje się nie tyle z powojennymi Niemcami, ile z całą wielowiekową niemiecką kulturą. Podmiot utworu podczas spaceru po Weimarze spotyka Goethego i mówi:

    Tak, powiem Starcowi –
    Chyba tylko spojrzenie udrękę wysłowi […]
    Kto ojca mego w krwawej zanurzył kąpieli,
    Kto świętą matkę moją wpierw udusił gazem
    I spalił z tysiącami innych matek razem…

    Takie uprzytomnienie Zagłady spowodować musi, że

    Zmącę klasyczny spokój w klarownym Weimarze.

    177Zagłada jest więc faktem, który uniemożliwia wszelki klasycyzm – zarówno estetyczny, jak i w porządku idei.

    178Brandstaetter w wierszu pt. W Hamburgu doznaje moralnego odruchu przebaczenia mieszkańcom tego miasta. A chodzi o przebaczenie niemieckiej winy najcięższej w sercu synowskim – o zamordowanie matki. A także o śmierć najbliższych przyjaciół, o zburzenie domu. I znajduje w sobie słowa: jeśli dzisiejsi mieszkańcy Hamburga byli może bezpośrednio winni Zagłady, to

    Niech krew moich najbliższych
    I mojego domu
    […] na nikogo
    Nie spadnie.

    Na nikogo.

    179Tragiczna (nie wiem, czy zamierzona) jest dwuznaczność tego oświadczenia: z jednej strony to jest wyrzeczenie się – chrześcijańskie – wszelkiej zemsty; z drugiej strony to znaczy, że cała uniewinniona ludzkość jest nikim, niczym, że usunięcie winy i odpłaty za nią unicestwia tak samo jak wina i odpłata.

    Niemiecka wina

    180Myślicieli powojennego świata, wśród nich i poetów, niepokoił problem winy masowych morderców, niewspółmierności ich zbrodni z tradycyjnymi normami prawa, z uświęconymi obyczajami i procedurami sądowniczymi. A nade wszystko zawodność pracy ludzkiego sumienia, gdy ono musi zetknąć się ze zbrodnią bez precedensu – z Zagładą.

    181Dla uwyraźnienia moralnych dylematów usiłowano sprowadzić tę kwestię do jak najprostszych wymiarów. Uczyniła tak Elżbieta Piotrowska w Przesłuchaniu, które ma formę przesłuchania zamordowanych dzieci, przesłuchania w zaświatach przez jakąś nienazwaną transcendencję. Oto jego początek:

    Kto was, dzieci pozabijał, dzieci maleńkie?
    Ludzie.
    A jacyż to byli ludzie, […]
    czy mieli kły i pazury, i oczy zwierzęce? […]
    Zwykli to byli ludzie.

    I zakończenie:

    A gdy was już zabili ci ludzie,
    co robili?
    Pot z czół chusteczkami białymi ocierali,
    mówili:
    „Aleśmy się dziś zmachali.
    Wielka była robota –
    tyle małych dzieci”.

    182Wiersz ten jest syntetycznym skrótem znanej tezy Hannah Arendt o banalności zła. Nawet ton zwierzenia oprawców stylizowany jest na kolokwialny banał.

    183Patos dochodzi do głosu w tekście Lewina List otwarty do generała SS Karla Wolffa zam. w Kempenhausen (NRF). Poeta pyta generała, funkcjonariusza obozu, czy pamięta jego matkę idącą w 1943 roku na śmierć w Treblince. Pyta też: „Czy kochał pan swą matkę, / Generale?”. Wstrząsające jest to, że pytający o matkę „nie zna innych świadków” jej śmierci oprócz niemieckiego generała. To znaczy, że jedynymi pozostałymi świadkami zbrodni są sami zbrodniarze. Jest w tym wierszu jakaś podskórna wiara, że takie pytanie może wstrząsnąć oprawcą.

    184Ten sam poeta w utworze pt. Ludzie spalili mi ojca wyraża świadomość, że to nie bestie, a „Ludzie spalili mi ojca / I matkę moją spalili”. Zatrważająca jest absolutna bezradność rozumu wobec tego morderstwa najbliższych, ale także wobec własnego ocalenia:

    Śmierci cudownie wydarty,
    Nie mogę aż do tej chwili
    Ogarnąć myślą żałobną –
    Jak to! Zabili?! Spalili?!…

    185Andrzej Bursa napisał Lirykę Rudolfa Hoessa i poprzedził ją odautorskim mottem: „Rudolf Hoess, komendant oświęcimskiego obozu śmierci, faszystowski rycerz bez skazy, w chwilach szczególnego podniecenia nerwowego siadał wieczorem na konia i galopował wokół obozu. Zdanie z pamiętnika Hoessa: »Uczucie nienawiści jest mi w ogóle obce«”. Wiersz jest monologiem Hoessa podczas tej galopady. Zbrodniarz stylizuje się w nim na Dürerowskiego rycerza galopującego w asyście Śmierci, rycerza beznamiętnie przesuwającego się w „pełzających ciężko dymach trupich”:

    Jutro znów pracowicie palił będę
    Trupie buty segregował trupie zęby
    Więc dziś niech mój ogier staje dęba
    Niech zahuśtam się jak diabeł na popręgach

    Syn pastora w najgorętszych piekła kręgach

    186Ten ostatni wers mówi o religijnej heroizacji (wszak to „rycerz wiary”) idącej w parze z moralną degradacją oprawcy.

    • • •

    187Historycznym punktem węzłowym całej problematyki winy masowych morderców stał się proces Adolfa Eichmanna toczący się w Izraelu w 1961 roku. W polskiej poezji odbyła się wówczas niezwykle ważna dyskusja o winie indywidualnej, osobowej i o winie historycznej ponoszonej przez sprawców Zagłady i przez całą ludzkość. Dyskusja ta jest intelektualnie równa słynnej książce Arendt Eichmann w Jerozolimie. Toczyła się ona między Jerzym S. Sito i Wiktorem Woroszylskim.

    188Najpierw Sito opublikował poemat Adolf Eichmann, ludobójca, pogrąża się w sobie. W tekście Sity prawa natury, prawa historii i ewolucja przemocy w dziejach czynią z Eichmanna wcielenie historycznej nieuchronności Zagłady – poza dobrem i złem, poza kwalifikacjami etycznymi. W tym procesie następuje nieomal utożsamienie ofiary z mordercą. W teraźniejszości podobnie działa aetyczny mechanizm mass mediów, które proces Eichmanna relacjonują, przyswajają go współczesnej ludzkości.

    189Intencją Sity jest wykazanie absurdu sądu nad Eichmannem, a przez to i absurdu każdego etycznego osądu historycznych wydarzeń. (Oczywiście Sito nie usprawiedliwia w ten sposób historii i historycznych zbrodni – raczej historię oskarża o immoralizm).

    190Na utwór Sity odpowiedział Wiktor Woroszylski poematem Człowiek Eichmann słucha głosu poezji. Po starannym streszczeniu racji „poety” z wiersza Sity Woroszylski stwierdza:

    Tutaj poeta milknie
    tu pękają szyby
    sklepienie gmachu obsuwa się z trzaskiem
    sale podmyte przez żywioły toną
    a człowiek Eichmann wychodzi nietknięty
    idzie przed siebie wychodzi najlepszym
    wyjściem jedynym wyjściem zapomnienia

    Poeta stoi otoczony blaskiem
    dźwięcznej poezji mądrej erudycji.

    W tym wszystkim jednak

    nie ma miejsca dla tego który krzyczał mamo
    ani dla tego który się modlił ani dla tego
    który przeklinał ani dla tego który umierał milcząc
    ani dla iluś tam milionów którzy umierali tak samo
    a każdy miał własną śmierć i inni jej nie zaznali
    ani dla tego co miał zostać ofiarą został katem
    ani dla tego co miał zostać katem został ofiarą
    bo to nie było to samo i niektórzy mogli wybierać
    ani dla tych którzy byli ofiarami bo nie mogli wybierać
    ani dla tego który pragnął przekupić śmierć
    ani dla tego który powiedział gdzie my podziejemy tych ludzi
    ani dla tego który cieszył się to jeszcze nie ja
    ani dla tego który zrozumiał to już ja
    ani dla tego który wyszedł potykając się ocalony
    ale nie umiał żyć więc wrócił zapukał
    przyjmij mnie śmierci ani dla tylu innych
    których nie tylko z braku miejsca nie wyliczę.

    Ta litania ważna jest jako summa sytuacji etycznych pojawiających się we wszelkiej refleksji i wszelkiej poezji traktującej o Zagładzie. Następuje pointa:

    nie ma poezji nie ma argumentów
    nazwij to zemstą a to jest rzecz ludzka
    słabością nazwij to rzecz ludzka także
    szaleństwem zbrodnią nazwij a to wszystko
    rzecz ludzka nie ma poezji sąd sądzi
    dajmy świadectwo jeśli potrafimy
    jeśli nie potrafimy znów próbujmy
    i sądźmy abyśmy byli sądzeni.

    191Nieustający sąd (osąd etyczny raczej) wszystkich nad wszystkimi jest jedynym moralnie dopuszczalnym „wyjściem” z Zagłady, „wyjściem”, które zarazem nie jest ucieczką od jej grozy. W ten sposób można w sumieniu „przynależeć” do Zagłady, „uczestniczyć” w niej – a jednocześnie ją obiektywizować. Ustawiczny sąd wszystkich nad wszystkimi angażuje sumienie każdego z ludzi w Zagładę. I nie ma tu „ucieczki” w transcendencję, nie ma instancji, która mogłaby uwiarygodnić ewangeliczne „nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni”.

    • • •

    192W tym angażującym sumienie nieustającym procesie niezwykle ważna jest rola świadka Zagłady. Często tak się zdarzało, że podczas gdy zbrodniarze za wszelką cenę uniewinniali sami siebie, to bezsilni świadkowie obciążali swoje sumienia winą niezawinioną.

    Sytuacja świadka Zagłady. „Wina” świadków

    193Wojciech Bąk, poeta skłonny do koturnu i patosu, użył podniesionego tonu dla opisu tego tragicznego świadkowania. W utworze Widziałem gwałty i bezprawie wyznał:

    Widziałem jęk płonących dzieci
    I śmiech radosny podpalaczy.

    194To, jak stwierdza, „znieważało głos stuleci”, a więc było obrazą historii, jej sensu. Dlatego można by opatrzyć ten historyczny bezsens słowami Eklezjasty „wszystko marność nad marności!”. Ale nie pozwala na taki komentarz obłąkane z głodu, żebrzące pod murem dziecko, bo ma ono „wielką mądrość” cierpienia i mądrość prośby o wsparcie. Dlatego cały obłęd Zagłady i cierpień wojennych wydobywa z poety głos

    Którego smutki nie oniemią –
    I brzmi miłością – i brzmi gniewem
    Nad ziemią!

    To znaczy, że racją ostateczną przeciw Zagładzie jest jedynie skrajność uczuć: miłość i gniew. Co nie powstrzymuje bezsilnego wyznania – poeta widział

    Niewinnych w głodzie i niesławie,
    Zbrodniarzy zwycięzcami miast.

    195W wierszu Ja jestem tylko świadkiem! Bąk przedstawia sytuację przechodnia widzącego „trupy dzieci wyschłych od głodu jak siano”. Chociaż czuje straszliwą boleść z tego powodu, to przychodzą mu na myśl „słowa wiary i spokoju”; ta jednoczesność moralnego bólu i pocieszenia mogłaby być, według autora, pojęta jedynie przez Dantego, on też jednym widzeniem obejmował piekło i niebo.

    196Stanisław Skoneczny, którego ciemna, symbolistyczna poetyka pozwala na ciągle pojawiające się, niejasne aluzje do Zagłady, napisał Piosenkę: „nauczyły się dzieci piosenki / którą śpiewał im żołnierz nieznany”. Podczas wojny te same dzieci zobaczyły rozstrzeliwanie Żydów, którzy jak prorocy „szli pod krzakiem płomieni” z łopatami na ramionach, żeby samemu kopać sobie groby. Wtedy:

    Dzieci w sadzie odśpiewały rano
    Wyuczoną piosenkę o zmroku.
    Dla proroków dołów nie kopano,
    Krzak płonący zagasł na obłoku.

    197W podtekście Piosenka stawia pytanie o powojenną wrażliwość dorosłych, którzy ze swojego wojennego dzieciństwa wynieśli takie obrazy.

    198O demoralizacji świadków masowych zbrodni mówił Aleksander Rymkiewicz w Dekalogu:

    Człowieku prosty, oduczono ciebie
    litości,
    kiedy miotały kratery kominów
    dym z kości.

    199Dalej mowa w wierszu o trwającej po wojnie pamięci o obozach zagłady. Zakończenie wiersza jest pesymistyczne eschatologicznie, dotyczy losów ludzkości, która jest jak ów „prosty człowiek”:

    Cywilizacje spalone wśród liści
    deszcz płucze
    i morze strzaskany dekalog na brzegi
    wyrzuca.

    200Bursa skreślił portret „dobrego człowieka”, typowego mieszczanina. Podczas I wojny światowej „Zabił w Alpach strzałem w brzuch / Młodego Włocha / Promiennego jak Dawid”. Później w bójce pobił się na noże z miłosnym rywalem. Następnie opuściła go żona. I później jeszcze

    Po sąsiadach Żydach
    Przetworzonych potem na surowiec
    Został mu kosz starej bielizny.

    201Zakończenie Dobrego człowieka jest ironiczne: „On jest dobry cichy człowiek / O taak…”. Ironia Bursy skierowana jest i do tego życiorysu, i do czasów, które przyniosły taką typowość losów, taką ich przerażającą zwyczajność, zobojętnienie na los ofiar Zagłady.

    202W poemacie Dziecię Europy Miłosz pokazał swoisty cynizm samego faktu przetrwania – tutaj bycie świadkiem Zagłady bezpośrednio graniczy z winą, z odpowiedzialnością za śmierć drugiego człowieka:

    My, którym słodycz dnia przenika do płuc
    I widzimy gałęzie rozkwitające w maju,
    Jesteśmy lepsi od tych, co zginęli.

    […]

    Do wyboru mając śmierć własną i śmierć przyjaciela,
    Wybieraliśmy jego śmierć, myśląc zimno: byle się spełniło.

    Uszczelnialiśmy drzwi gazowych komór, kradliśmy chleb, Wiedząc, że dzień następny cięższy będzie od poprzedniego.

    […]

    Należy uznać za dowiedzione, że jesteśmy lepsi od tamtych, Łatwowiernych, zapalnych a słabych, mało sobie ceniących życie.

    W dalszej partii Dziecięcia Europy Miłosz przenosi wymowę tej pozagładowej, cynicznej „mądrości” na całą powojenną kulturę europejską:

    Szanuj nabyte umiejętności, o dziecię Europy,
    Dziedzicu gotyckich katedr, barokowych kościołów
    I synagog, w których rozbrzmiewał płacz krzywdzonego ludu.

    Taka jest ostateczna mądrość „dziecięcia Europy” po wojnie.

    Żydowska obcość i antysemityzm

    203Zagłada była przygotowywana przez wielowiekowy europejski antysemityzm. Jego formy i stopnie ostrości bywały rozmaite, a zaczynały się od poczucia obcości, jakie oddzielało naród żydowski i poszczególnych jego członków od społeczeństw, w których przyszło im pędzić życie. Przed Zagładą ta obcość postrzegana była przez ludzi zwalczających nacjonalizm i szowinizm jako jedno ze źródeł tych zjawisk, źródło niemające jednak bezpośrednich morderczych skutków. Po Zagładzie zauważono, że poczucie i kultywowanie owej obcości przez ideologie antysemickie ułatwiło decyzję i wykonanie planu fizycznego wyniszczenia Żydów.

    204Gorycz takiej świadomości przedstawił Paweł Hertz w wierszu Obcy. Mowy nie znali…, będącym diagnozą całkowitego odosobnienia Żydów w polskim społeczeństwie. Najpierw więc byli obcy, nieznający polskiej mowy, a za chwilę Zagłada skazała ich na najstraszniejszą obcość – na nicość:

    Odpływali płonącym okrętem
    Krematorium w kraje nicości.

    205Poeta nic o nich nie wie – nie zna ich mowy, ich „zakonu”. Ostatnia strofa mówi o utrwaleniu ich bytu jako obcego na zawsze, utrwaleniu przez śmierć. I jednocześnie, jakby w lęku przed taką prawdą, poetyzuje ich byt:

    Lecz ich śmierć tak okrutnie utrwala
    Ów zwycięski z naturą spór.
    Kiedy płyną po niebie Chagalla,
    Lżejsi od chmur.

    206Jest w tym utworze bezradność – jedynym sensem żydowskiego losu pozostaje obcość albo zdawkowa poetyzacja.

    207Podobnie widział to Gałczyński, który pozostawił w rękopisie tekst Tańcowali Żydkowie, opublikowany pośmiertnie:

    Tańcowali Żydkowie
    na murawie, w dąbrowie –
    aj.

    A mieli czarne czapki,
    jedli czerwone jabłka –
    aj.

    A to było za wioską,
    za światem i za Polską –
    aj.

    Tańcowali Żydkowie,
    na murawie, w dąbrowie –
    aj.

    208Dzisiejsze „miejsce” Żydów to już tylko ich folklorystycznie istniejący archetyp, możliwy jedynie w „tamtym świecie”. A ów irrealny świat – ze względu na obcość całkowitą, na obojętność, na antysemityzm, na Zagładę – nie ma punktów stycznych ani z Polską, ani nawet z wioską rodzinną.

    209Taka obcość miała zabójcze konsekwencje. Oto Esterka Tadeusza Kubiaka:

    Z siwego nieba dziewczyna wzeszła,
    dojrzewał w słońcu cienisty warkocz.

    Auta zwoziły nocą bezbronnych,
    dymiły piece krematoriów.

    Dziewczyna była pełna nadziei.
    Nie chciała wierzyć w śmierć niewinnego.

    Wśród chrześcijan kryła wiarę i miłość.
    Proch rozsypano wśród wiatrów czterech.

    Czekała cudza, niczyja. Gasła.
    Wiosną odjęto dziewczynie wiarę.

    Została miłość i pamięć tylko.
    Rośnie wśród żywych. Jest drzewem płaczu.

    210Ten przejmujący prostotą liryk skrywa wiele sensów. Żydowska dziewczyna dojrzewa jak natura, sama jest pogodną naturą, jej wcieleniem. Przez to dziewczęca bezbronność staje się podczas Zagłady jakby bezbronnością samej natury człowieczeństwa, elementarnego faktu bycia człowiekiem. Nawet niewinna nadzieja Żydówki należy do ludzkiej natury. W imię tej niewinności zawierzyła chrześcijanom: mieli ukrywać nie tylko jej biologiczne istnienie, ale i chronić ją duchowo – pośród chrześcijańskich wartości. I mimo tej nadziei i tego zaufania spotkała ją obcość oraz beznadzieja. Tylko miłosna pamięć może pokonać obojętność i ofierze Zagłady przywrócić człowieczą naturę.

    211Każde zabójstwo Żyda podczas Zagłady było stowarzyszone z najstraszniejszą samotnością w obliczu świata. Włodzimierz Słobodnik napisał Kołysankę z getta:

    Uśnij moje dziecko.
    Jeszcze nie przyszli po nas.
    Jeszcze nie przyszli nas zabić.
    […]
    Sen to ratunek słabych,
    sen to ratunek samotnych.

    212To jest najstraszniejsza bezsilność. Życie sprowadzone do przedśmiertnego czuwania – nawet w niemowlęcym śnie.

    • • •

    213Obojętność była ugruntowana w antysemityzmie i łatwo przechodziła w antysemityzm. Jego powojennej analizy dokonywano na rozmaitych poziomach uogólnienia i z różnym nastawieniem.

    214Jerzy Niemojowski jest autorem niezwykle złożonego, ogromnego objętościowo poematu Koncert na głos kobiecy. Jego ambicją jest – na wzór poematów Eliota – dać wizerunek całej współczesnej cywilizacji i kultury. Również formy antysemityzmu zostały w nim uwzględnione. W jednej z części utworu odbywa się rozmowa „na pograniczu snu i pościgu”, którą toczą „wynurzeni z dymów krematoriów” „człowiek z żyletką w lasce” (a więc ktoś w rodzaju bojówkarza faszystowskiej organizacji) i „człowiek z kańczugiem” (a więc strażnik obozu zagłady). Kpią w tej rozmowie z ofiar, z Żydów, wciągając w tę kpinę całą historię europejskiej kultury współkształtowanej przez ten naród. Jest to więc antysemityzm najgłębiej kulturowo osadzony.

    215Nieliczne dzieła poetyckie, dając wierny wyraz przerażającym scenom masowych mordów, jednocześnie świadczą o antysemickich uprzedzeniach swoich autorów. Tak dzieje się we wspomnianym już Getcie Piętaka. Wydanie krytyczne zawiera znamienny, skreślony wariant tego utworu, w którym tak przedstawiono żydowski tłum pędzony na śmierć:

    Kudłate głowy, na plecach, na brzuchach torby
    pamiątek, złota, ksiąg. Jakiż pędzi czarny szum!
    I ten rabin nie przeklina, nie woła Boga
    swego. I on chytrze myśli, że brylantów blask
    wykupi go od zgonu.

    216Poezja zanotowała świadectwa osobistych przedwojennych uprzedzeń antysemickich, będących w pamięci autorów powodem wyrzutów sumienia.

    217Tadeusz Sokół w poemacie Moi Żydzi wspomina chłopięce lata w miasteczku. Dokuczał Żydom. Ojciec przed wojną zbił go za ich prześladowanie i przedrzeźnianie. „Uczył go szacunku”. A podczas wojny ten dorosły już młodzieniec widział, jak

    Na rynku wył Lejzor Cukierman
    szewc który cmokał nad mymi zelówkami
    pieścił każdy kawałek skóry

    Nie rozumiałem dlaczego
    przyjaciel któremu rozkwasiłem nos […]
    już nie zawoła na mnie goju a
    ja na niego parchu.

    Najboleśniejszym powodem wyrzutów sumienia jest jednak takie przypomnienie: podczas wojny w drzwiach jego domu stanął

    Żydziak drobina nieszczęścia
    głód dojrzałość bruzdy rysowały
    ręce wyciągał malec

    Jezu Jezu legendo krzyża
    chrześcijański czadzie dziedzictwa.
    Wyjdź krzyknąłem wyjdź

    […]

    Jeszcze spojrzał w mych oczach przeczytał
    tyś go Żydzie tyś go ukrzyżował

    […]

    Jezu Jezu legendo mściwa.

    218To najcięższe w polskiej poezji oskarżenie chrześcijaństwa o „wychowanie do Zagłady”.

    219Jerzy Pietrkiewicz przed wojną uprawiał bezwzględną antysemicką publicystykę. Reagując na poezję tych skamandrytów, którzy byli żydowskiego pochodzenia, w 1939 roku chciał dla Tuwima, Słonimskiego i Wittlina kary śmierci. Z tego powodu został wyszydzony w Kwiatach polskich. Po wojnie napisał wiersz będący ekspiacją osobistą, ale i obejmującą poglądy swojego środowiska. Nadał mu wymowny tytuł Robiąc rachunek wstydu:

    Podszedł pies do mnie wczoraj – i patrzył:
    pytał jakby czy nienawidzę
    sierści mokrej, nawilgłego nosa –
    i odszedł niepogłaskany
    wzrokiem, co się zaplątał
    przy bucie w prętach ławki.

    Dawniej (kilka sumień temu) pytały oczy ludzkie
    o to samo.
    Nienawiścią opięci jak mundurem
    Nazarejczyka wypędzaliśmy razem z kramem,
    ale nas spotkał przy prętach luf, pod murem
    tym samym.

    220Szczerość i głębia tej ekspiacji zasługują na wnikliwą interpretację. Przedstawiam tutaj jedynie jej zarys.

    221Pierwsze odruchowe pytanie przy spotkaniu obcego jestestwa jest pytaniem o nienawiść. Gatunkowa, rasowa obcość Żyda porównana została do zwierzęcej. To punkt wyjścia wszelkiego rasistowskiego uprzedzenia.

    222Formuła „kilka sumień temu” nasuwa pytania: jeśli podczas wojny i po wojnie rola i treść sumienia zmieniały się kilka razy, jeśli podczas Zagłady nie było już sumienia w sensie dawnym, to czy sumienie przestało być absolutem? A może teraz dopiero, po Zagładzie, poznajemy, czym jest prawdziwe sumienie?

    223Każdego polskiego antysemitę nienawiść czyniła człowiekiem umundurowanym – jakby był zabójcą z Wehrmachtu, ss, Gestapo.

    224Wers „Nazarejczyka wypędzaliśmy razem z kramem” wydaje się aluzją do przedwojennego antysemityzmu ekonomicznego. I sugeruje, że w każdym prześladowanym przed wojną Żydzie był Jezus.

    225Koniec wiersza przynosi dwuznaczność: może chodzić o mur, pod którym rozstrzeliwano, może też chodzić o mur getta. Jeden i drugi to mur wspólnego męczeństwa. Mur straceń ze względów oczywistych – mur getta, bo był tym samym murem dla tych, których w nim zamknięto, i tych, od których odcięto skazańców. Sytuacja odcięcia była jednym i drugim wspólna, chociaż ich los finalny odmienny: Żydzi musieli zginąć.

    • • •

    226Osobnym zagadnieniem analizowanym w poezji stał się antysemityzm powojenny. Iwaszkiewicz zapamiętał i utrwalił scenę z okresu tuż po wojnie. W cyklu Ciemne ścieżki wiersz 92 przynosi taki zapis: ktoś – żołnierz podziemia antykomunistycznego – zastępuje drogę z pepeszą i pyta: „Czy pan nie jest Żydem? / Czy pan nie w pepeerze?” – w ten sposób w powojenną wojnę domową wpisuje się kontynuacja okupacyjnego prześladowania Żydów.

    227Podobnie Ważyk w Kronice konstatuje: „Żyd, że ocalał, jest zabity w drodze”.

    228Lewin w liryku Którzy malują ostrzega przed lekceważeniem pierwszych objawów antysemityzmu:

    Najpierw malował swastyki na murach,
    A potem gnał po domach rozwścieczony,
    Chwytał za nóżki dzieci twych najbliższych
    I główki ich rozbijał o te mury,
    Na których przedtem swastyki malował.

    229Grynberg odtworzył w wierszu Aż do końca, powstałym w 1967 roku, a więc niedługo przed antysemicką „kampanią marcową”, stan ducha osoby wszechstronnie zagrożonej. Świat atakuje go obcością i wrogością – z radia, z telewizji, prasy. Być może chodzi o antysemityzm, ale równie dobrze o politykę nienawiści. Dobrowolny odbiór tych komunikatów był dla niego jak samobójstwo. Dlatego wyłączył te przekazy:

    zakręciłem kurek wołając
    jestem synem pomordowanych
    nie pozwolę po raz drugi się zabić.

    Jednak w tym proteście okazał się bezsilny. Dlatego musi twarzą w twarz na zawsze obcować z zagrożeniem:

    nie zniknąłem nie odleciałem
    pozostałem na tej planecie
    popatrzymy do końca w swe oczy.

    Świadomość chrześcijańska wobec Zagłady

    230Tragedia żydowska rozgrywała się w społecznym, moralnym i religijnym środowisku chrześcijańskim. Nie mogła tego pominąć poezja polska, chociaż w latach 1945–1968, a szczególnie w okresie stalinizmu, nie był to problem przewodni w oficjalnej ideologii. (Oczywiście nie dotyczyło to poezji emigracyjnej).

    231Należy w tej kwestii odróżnić ujęcia stereotypowe – co wcale nie znaczy, że płytkie – od niespodziewanych, od podejmujących zagadnienia metafizycznie oraz od takich, które miały na celu krytykę, a nawet oskarżenie chrześcijaństwa.

    232Ujęcia stereotypowe były najczęstsze. Przeważało w nich utożsamienie cierpienia żydowskiego z Jezusowym. Oto przykłady powojennego użycia owego toposu, który rozpoczął swoje istnienie w poezji czasów okupacji.

    233Aleksander Janta w wierszu W przenośni przywołuje „Postać Żyda z ostatnich dni / getta w okresie okupacji” – w jego spojrzeniu, rysunku brody, „schyleniu głowy ku podparciu zgiętej dłoni” widzi podobieństwo do Jezusa Chrystusa Frasobliwego, znanego z ludowych kapliczek.

    234Tadeusz Kubiak w Uliczce wczoraj porównuje zabitego w „getcie nad Wisłą” Żyda do Chrystusa podczas Drogi Krzyżowej:

    Tędy szedł
    z kamienia na kamień
    bity popychany
    krwią błysnął

    Z kołyską na plecach
    jak z krzyżem […].

    235Ten obraz kołyski na plecach musiał być przez Kubiaka zobaczony w rzeczywistości. Oznacza symbolicznie, że nawet ojcostwo, miłość do małego dziecka, że nawet nadzieja, jaka zawsze wiąże się z małym dzieckiem – są narzędziem żydowskiej męki.

    236Podobne wątki podejmował Brandstaetter, nawrócony podczas wojny z judaizmu na chrześcijaństwo. W poemacie Pieśń o moim Chrystusie napisał:

    Kto z nas nie uciekał, Maryo i Józefie?
    Kto z nas nie unosił na plecach
    Trwogi, owiniętej w łachmany?

    Moje pokolenie chciało uratować
    Siebie, a nie Boga,
    Dlatego leży bezradnie
    Jak żółw na grzbiecie.

    237Dziwny wydaje się ten wyrzut. Bo czy można ratować Boga bez ratowania Jego wyznawców? Czy można ratować Boga, nie ratując siebie, człowieka?

    238W tym samym poemacie Maryja bolejąca jest Matką z Treblinki:

    Stała pod krzyżem judejska Madonna,
    Obelisk bólu wołający w niebo
    Z pieców Treblinki […].

    239W przywołanych wizjach dostrzegamy próbę połączenia duchowych doświadczeń judaizmu i chrześcijaństwa – w celu nadania sensu religijnego doświadczeniom masowej Zagłady.

    240Bywa, że stereotyp nie łagodzi cierpienia, przeciwnie, pogłębia ból. Tak stało się w tekście Wata Druhowie jedli ze złotych talerzy. W nim droga krzyżowa Jezusa odbywa się, podobnie jak droga mordowanego w Zagładzie narodu, pośród cynicznie obojętnego tłumu. „Druhowie pili z centurionami”, powiada Wat, co można rozumieć jako zbratanie się szmalcowników i hitlerowców. „Było pogodnie i sielankowo” – mówi dalej. Owi druhowie piją „ze srebrnych kubków, pożydowskich” – wielu korzystało wówczas z pożydowskich dóbr.

    • • •

    241Wstrząsające wrażenie wywiera oskarżenie chrześcijaństwa.

    242Joanna Kulmowa napisała wiersz Miriam. Utwór obrazuje iście piekielną sytuację Żydówki o imieniu i nazwisku Miriam Niepokalańska – przez to symboliczne nazwisko upodobnionej do Maryi, Matki Jezusa. Schizofreniczne są uczucia ukrywającej się i udającej chrześcijankę Żydówki (nauczono ją modlitw), która musiała, zdradzając pamięć o własnym ojcu (w domyśle również Bogu Ojcu), przyswoić sobie obyczaje rodzinne Polaków. Wszystko to brzmi jak szyderstwo z chrześcijańskiej wiary, jak jej oskarżenie. Ale zarazem to jest pełne w męczeństwie duszy upodobnienie do prawdziwej Maryi – do jej oddania się w opiekę Józefowi.

    Nie zdradzi się Miriam Niepokalańska
    przebudzona umie Zdrowaś Maria i Wierzę
    a jak będą bili odpowie Jezus Maria
    Jezus Jezus na każde z uderzeń.

    Nauczyła się na pamięć wujecznego dziadka babecznej siostry
    nie przyzna się do Ojca Naszego za Boga
    jej nie podejrzewają bo uboga
    no i Józef kryje cieśla prosty.

    Ona marszczy brwi teraz inaczej
    ona teraz grymasów unika
    a Syna dała do zakonnych braci
    tam przechowają Go
    na katolika.

    243Zawarto w tych strofkach stereotyp żydowskiego bogactwa. I życiową, okupacyjną mądrość: ukrywająca się musi zmienić nawet mimikę, żeby nie była mimiką charakterystycznie żydowską.

    244Ta sama poetka opublikowała Tryptyk oświęcimski. W jego pierwszej części, Kantyczka o zbawieniu, nawet Chrystus, gdyby się objawił na apelu oświęcimskim, nie mógłby nikogo zbawić. Bo śmierć oświęcimska jest „bardzo własna / nazbyt jedna”. W masowej śmierci niemożliwe jest zbawienie:

    Ani Chrystus nie podoła ani święci
    gołym stadem iść
    do niepamięci.

    245Część trzecia pt. Wycieczka, dedykowana pamięci Janusza Korczaka, zestawia obrazki naiwnego dziecięcego szczęścia podczas wycieczki z okrutną śmiercią w komorze gazowej. Tu też pojawia się Chrystusowe oskarżenie Boga, wzmożone w swojej wymowie, bo formułują je dzieci:

    Głośniej przez wapno i piach tak żeby anieli pogłupieli:
    czemuś mnie opuścił Eli Eli?

    246Żyd Bohdana Drozdowskiego ma dwie części. W pierwszej apostrofa do Żyda wzywa go do wspólnego z kimś, kto wiersz wypowiada, wyzbycia się religijnych złudzeń. Zarówno religia żydowska, jak i ta chrześcijańska nie są w stanie nic istotnego powiedzieć o etyce świata. To obraca się w swoisty nihilizm:

    […] uchlajmy się Żydzie
    żeby nogi zmiękły w kolanach
    żeby w gardłach uwięzło wycie
    Pan nie lubi gdy wyć na Pana.

    Bojaźń Boża jest tylko lękiem przed okrutnym Bogiem.

    247Część druga dzieje się na kirkucie. Odwiedzający ten kirkut po Zagładzie jest zdrożony jak Jezus. Ta część także kończy się nihilistycznie – szczątki ludzkie zgniły, tylko „Mech dobremu zieleni się Bogu”.

    248Anatol Stern pozostawił straszliwe, bluźniercze, cyniczne Misterium – o odwróceniu się Boga od Syna Człowieczego. Na znany okrzyk Chrystusa na krzyżu, „Ojcze, czemuś mnie opuścił”, okrzyk, który ludzie powtarzają chórem, bo to doświadczenie wszystkich, Bóg sadysta odpowiada Chrystusowi:

    – A jednak… W krematoriach taniej.
    Taniej synu, bo hurtem.

    Konrad Frejdlich w utworze Pamięci Dawida Sierakowiaka daje wizyjny obraz getta. Religia żydowska jest religią proroków skazanych na śmierć:

    tutaj przeszedł mojżesz przez czerwone morze
    z numerem na ręce przez czerwone morze.

    Podobnemu unieważnieniu podlega religia chrześcijańska, a okaże się to po wojnie, w przewidywaniu następnej, nieuchronnej Zagłady:

    […] znowu przyjdzie chrystus obrzezany
    z monstrancją i cierniem z hełmem i bergmanem.

    249Unicestwienie chrześcijaństwa polega na uczynieniu z cierpiącego Chrystusa symbolu żołdactwa, zabijania Żydów.

    250Uogólnieniem tego, co poezja powojenna sądziła o chrześcijaństwie w obliczu Zagłady, stał się obszerny poemat Sity Człowiek o siedmiu twarzach. Jego centralnym obrazem eschatologicznym jest wizja „placu Siedmiu Krzyży”, placu ogólnoludzkiej, powszechnej Golgoty. Wśród zebranych tam ludzi widoczne są żydowskie matki z Oświęcimia i ich córki.

    Notes de bas de page

    1 J. Pollakówna, Po bólu, w: tejże, Wiersze zebrane, Mikołów 2012, s. 457. Adresy bibliograficzne wierszy cytowanych w dalszej części tego szkicu znajdują się w Aneksie umieszczonym na końcu niniejszego tomu

    2 M. Jastrun, Gwiaździsty diament, Warszawa 1971, s. 127-128.

    3 M. Jastrun, Dziennik 1955-1981, oprac. M. Rydlowa, Kraków 2002, s. 297.

    4 Czynię tu aluzję do Księgi Hioba, 16, 18, w przekładzie Biblii Tysiąclecia.

    5 A. Sandauer, Ewolucja polskiej poezji 1945–1968, w: tegoż, Zebrane pisma krytyczne, t. 1: Studia o literaturze współczesnej, Warszawa 1981, s. 352–353.

    Auteur

    • Piotr Matywiecki
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de chapitres

    Poetyka Zagłady. Motywacje, funkcje, konteksty

    Piotr Matywiecki

    Wyrazić niewyrażalne. Tematyka i forma poezji o Shoah

    Piotr Matywiecki

    Portrety

    Piotr Matywiecki

    Dylematy pozagładowej pamięci

    Piotr Matywiecki

    Poza ludzką mową. Rozważania nad sensem historii i poezji po Shoah

    Piotr Matywiecki

    Portrety

    Piotr Matywiecki

    Voir plus de chapitres
    1 / 6

    Poetyka Zagłady. Motywacje, funkcje, konteksty

    Piotr Matywiecki

    Wyrazić niewyrażalne. Tematyka i forma poezji o Shoah

    Piotr Matywiecki

    Portrety

    Piotr Matywiecki

    Dylematy pozagładowej pamięci

    Piotr Matywiecki

    Poza ludzką mową. Rozważania nad sensem historii i poezji po Shoah

    Piotr Matywiecki

    Portrety

    Piotr Matywiecki

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 J. Pollakówna, Po bólu, w: tejże, Wiersze zebrane, Mikołów 2012, s. 457. Adresy bibliograficzne wierszy cytowanych w dalszej części tego szkicu znajdują się w Aneksie umieszczonym na końcu niniejszego tomu

    2 M. Jastrun, Gwiaździsty diament, Warszawa 1971, s. 127-128.

    3 M. Jastrun, Dziennik 1955-1981, oprac. M. Rydlowa, Kraków 2002, s. 297.

    4 Czynię tu aluzję do Księgi Hioba, 16, 18, w przekładzie Biblii Tysiąclecia.

    5 A. Sandauer, Ewolucja polskiej poezji 1945–1968, w: tegoż, Zebrane pisma krytyczne, t. 1: Studia o literaturze współczesnej, Warszawa 1981, s. 352–353.

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    X Facebook Email

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Matywiecki, P. (2016). Pogrobowe słowo versus socrealistyczna ideologizacja. In S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, S. Buryła, D. Krawczyńska, & J. Leociak (éds.), Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9996
    Matywiecki, Piotr. « Pogrobowe słowo versus socrealistyczna ideologizacja ». In Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9996.
    Matywiecki, Piotr. « Pogrobowe słowo versus socrealistyczna ideologizacja ». Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9996.

    Référence numérique du livre

    Format

    Buryła, S., Krawczyńska, D., Leociak, J., Buryła, S., Krawczyńska, D., & Leociak, J. (éds.). (2016). Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823
    Buryła, Sławomir, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak, éd. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Buryła, Sławomir, et al., éditeurs. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement