Prasa konspiracyjna
p. 284-301
Texte intégral
1Opracowany przez Lucjana Dobroszyckiego Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945 podaje informacje o ponad 1500 tytułach gazet i czasopism1. Część z nich stanowiły efemerydy, które pojawiły się w obiegu czytelniczym jedynie raz czy kilka razy, ale 400 tytułów wychodziło przez około dwa lata, 145 – przez trzy lata, 65 – przez cztery lata, 41 – przez pięć lat. Trzy pisma ukazywały się przez cały okres okupacji niemieckiej w Polsce: „Szaniec” (wydawany w Warszawie przez Obóz Narodowo-Radykalny, przez większość czasu tygodnik), „Biuletyn Informacyjny” (organ centralny Komendy Głównej AK, dziennik, o nakładzie 20–50 tysięcy egzemplarzy) i „Dziennik Radiowy” (codzienny biuletyn nasłuchu radiowego wydawany w Krakowie przez AK)2.
2Polska prasa konspiracyjna stała się przedmiotem licznych badań, których rozkwit wyraźnie widoczny jest od lat 80. XX wieku, co wynikało z rozluźnienia, a po 1989 roku – zniesienia ograniczeń cenzury blokującej dostęp do publikacji środowisk nieprzychylnie nastawionych do porządku ustrojowego w powojennej Polsce. Trudno tu wyliczyć wszystkie studia poświęcone pojedynczym tytułom prasowym, wydawanym przez poszczególne organizacje polityczne. Z pewnością jednak trzeba wspomnieć o pionierskiej pracy Dobroszyckiego3, ale również o próbach syntetycznego ujęcia tematu podjętych przez Ewę Cytowską4, Jerzego Jarowieckiego5 czy Stanisławę Lewandowską6. Wszyscy ci autorzy porządkują prasę zgodnie z podziałem politycznym wydawców (zwykle wymienia się prasę AK, Delegatury Rządu na Kraj, Szarych Szeregów, ruchu ludowego, obozu narodowego, socjalistyczną, demokratyczną i syndykalistyczną, Stronnictwa Pracy i sanacyjną, PPR i organizacji z nią związanych7). Zarówno Jarowiecki, jak i Cytowska w swoich omówieniach wydzielili podrozdziały poświęcone żydowskiej prasie konspiracyjnej (zbierając jednak po prostu informacje podane w innych pracach8). Druki konspiracyjne wykorzystywano jako materiał źródłowy różnego typu opracowań – zarówno dotyczących świadomości społecznej Polaków, ruchu oporu, jak i przy okazji studiów nad myślą polityczną. Polska prasa konspiracyjna stała się także najczęściej wykorzystywanym – spośród wszystkich omawianych tu zespołów prasowych – źródłem do badań nad przedstawieniami Zagłady i postaw Polaków wobec prześladowań i eksterminacji Żydów. Należy w tym miejscu przywołać szkice Bogdana Chrzanowskiego9, Lucjana Dobroszyckiego10, Andrzeja Friszkego11, Jerzego Jarowieckiego12, Dariusza Libionki13, Agnieszki Michałowskiej14, Szymona Rudnickiego15 i Pawła Szapiro16. Ustalenia tych badaczy stanowią podstawę uwag przedstawionych w tej części mojego studium. Odwołuję się tu również do rezultatów przeprowadzonej przez siebie kwerendy publikowanego przez Komendę Główną AK „Biuletynu Informacyjnego” i „Barykady Wolności” wydawanej przez Polskich Socjalistów w latach 1940–1942. Oba pisma o sytuacji Żydów w getcie warszawskich dowiadywały się bezpośrednio od swoich informatorów – w przypadku „Biuletynu” był nim Jerzy Grasberg17. Pozostawały także w ścisłym związku z konspiracją żydowską18. W „Biuletynie Informacyjnym” i „Barykadzie Wolności” systematycznie ukazywały się wzmianki na temat sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką. Korzystałam także z opublikowanych przez Pawła Szapiro wypisów z polskiej prasy konspiracyjnej19.
3Wyjąwszy szkic Chrzanowskiego, który – jak można sądzić – stanowił rozwinięcie prowadzonych przez niego wcześniej badań20, wymienione tu opracowania powstały po 1989 roku21. Autorzy większości z nich (Chrzanowski, Dobroszycki, Jarowiecki, Rudnicki, Libionka, Friszke) koncentrują się przede wszystkim na rekonstrukcji sposobów przedstawiania Żydów i/lub Zagłady w polskiej prasie konspiracyjnej (prasie konspiracyjnej określonych ugrupowań). Podstawowe znaczenie dla ich wywodów miało pytanie: „co” i „jak” pisano na te tematy. Przedmiotem dociekań bywała także kwestia, jakie wydarzenia bezpośrednio związane z losem ludności żydowskiej w czasie wojny skłoniły redakcje pism konspiracyjnych do zamieszczenia wypowiedzi na ten temat. Przy okazji część autorów wskazywała na fakty o dużym znaczeniu dla Żydów, które w ogóle nie doczekały się wzmianki lub nie były komentowane przez niektóre środowiska polskiej konspiracji. W większości przypadków prezentowane w artykułach badania stanowiły podstawę oceny stosunku polskiego społeczeństwa i ściśle zdefiniowanych jego przedstawicieli do Zagłady Żydów w czasie wojny. Nie wszyscy autorzy tę ocenę ujawniali. W przypadku niektórych wymowa wywodu nie pozostawiała złudzeń (Dobroszycki i Rudnicki). Inni (Libionka) poprzestają na opisie, powstrzymując się od wartościowania. Z odwróceniem takiego porządku rozumowania mamy do czynienia w rozważaniach Michałowskiej i Szapiro. Ci bowiem jako zadanie podstawowe traktują przede wszystkim rekonstrukcję postaw polskiego społeczeństwa wobec Zagłady.
4Wagę zasadniczą dla prezentowanego przez badaczy toku rozumowania miało ustalenie kryteriów doboru analizowanych przez nich tytułów gazetek i zbiorów tekstów. Kryteria te wynikały z przyjętych założeń teoretycznych i towarzyszących im strategii metodologicznych. Bywały ściśle powiązane z tezą, której udowodnieniu służyć miała publikacja. Obfitość materiału źródłowego umożliwiała odszukanie wypowiedzi, które – przy pobieżnej lekturze i nie nazbyt dokładnie nakreślonych wytycznych metodologicznych – pozwoliłyby dowieść każdej niemal tezy dotyczącej przejawiania się określonych postaw czy poglądów. Warto zauważyć, że nawet pisma drukowane przez jednego wydawcę z różnym natężeniem zajmowały się „tematami żydowskimi”22, niektóre zaś informacje publikowane w tytułach peryferyjnych – lokalnych strukturach organizacji czy biuletynach wewnętrznych – nie trafiały na łamy organów centralnych23. Autorzy zazwyczaj analizowali jedynie wybraną reprezentację tytułów prasowych. Zgodnie z deklaracjami części z nich były to organy centralne, „a także wydawnictwa zwarte partii politycznych i organizacji wojskowych reprezentowanych w najważniejszych ośrodkach dyspozycyjnych od prawicy do lewicy” (Chrzanowski24), pisma o „charakterze informacyjno-politycznym, będące centralnymi organami głównych stronnictw, ugrupowań i instytucji Polski Podziemnej” (Michałowska25). Rudnicki w swoich rozważaniach odwoływał się do publikacji zamieszczonych na łamach najważniejszych pism Nsz26. Odmienna jest metoda Libionki, który w części swoich szkiców uwzględnił – w zakresie ograniczonym tematem – wszystkie dostępne wydawnictwa, włączając wewnętrzne biuletyny i publikacje oddziałów terenowych ugrupowań objętych analizą27. Postulatem wyczerpania źródeł kierował się także Szapiro – na podstawie kwerendy całej dostępnej prasy konspiracyjnej wyodrębnił wszystkie wypowiedzi odnoszące się do pomocy dla walczącego getta.
5Założenie, że podstawową wagę ma fakt, czy określone poglądy i komentarze do wydarzeń zostały w ogóle zamieszczone w prasie konspiracji, towarzyszyło tym badaczom, którzy nie precyzowali metody wyboru korpusu tekstów poddanych analizie. Przedmiotem refleksji Friszkego była „publicystyka Polski Podziemnej”. Jej lektura stanowić miała podstawę odpowiedzi na pytanie o zasięg antysemityzmu w okupowanej Polsce i jego formy, ale także umożliwić „przedstawienie poglądów tych środowisk, które przed wojną i podczas wojny walczyły z antysemityzmem oraz deklarowały solidarność z prześladowanymi Żydami”28. Friszke konsekwentnie, obok enuncjacji programowych i wydań broszurowych drukowanych przez całą gamę stronnictw politycznych (od lewicy do prawicy), odwołuje się do periodyków publikowanych przez podziemne ugrupowania – wśród nich te nacjonalistyczne („Państwo Narodowe”, „Młoda Polska”, „Walka”, „Naród”, „Szaniec”, „Sprawy Narodu”, „Wielka Polska”), te reprezentujące Stronnictwo Demokratyczne („Nowe Drogi”), Stronnictwo Ludowe („Przez Walkę do Zwycięstwa”), PPs („wRN”), PPR („Trybuna Wolności”), a także centralne organy AK i Delegatury Rządu („Biuletyn Informacyjny”, „Rzeczpospolita Polska”, „Wiadomości Polskie”).
6Podobnie Dobroszycki – wykazywał, że część prasy PPs („wRN”, „Barykada Wolności”) i AK („Biuletyn Informacyjny”, „Wiadomości Polskie”) informowała o losach Żydów w czasie okupacji niemieckiej. Publikacje na łamach pisma środowiska lekarskiego – „Abecadło Lekarskie” i „Nowego Dziennika” – traktował jako przykład wypowiedzi pełnych współczucia dla prześladowanych Żydów. Do artykułów w wydawnictwach prawicowych („Do Broni”, „Barykada”, „Pobudka”, „Naród”, „Walka”, „Warszawski Dziennik Narodowy”) odwoływał się, dowodząc, że mimo Zagłady w czasie wojny drukowano skrajnie antysemickie wypowiedzi. Podstawowe kategorie, do jakich odnoszono w prasie konspiracyjnej temat Żydów i ich sytuacji, wynikały ze zderzenia głęboko zakorzenionych, niepodlegających zmianie stereotypów i uprzedzeń, jakie duża część polskiego społeczeństwa żywiła wobec Żydów jeszcze przed wojną, z realiami kolejnych etapów prześladowań antyżydowskich. Usytuowanie wydawcy na mapie politycznej Polski Podziemnej decydowało w dużym stopniu o tym, w jaki sposób prezentowano wydarzenia i/lub je komentowano29. Przedstawień Zagłady w polskiej prasie konspiracyjnej nie sposób zatem rozpatrywać w oderwaniu od kontekstu stosunków polsko-żydowskich. Autorzy – w zależności od wydawcy, z różnym natężeniem i rozmaicie naświetlając sprawy – informowali o kolejnych wymierzonych w ludność żydowską posunięciach okupanta, o postępującym wyniszczeniu Żydów i wreszcie ich bezwarunkowej eksterminacji. W części periodyków znalazły się także informacje o udziale Polaków w zbrodniach na Żydach. „Biuletyn Informacyjny” odnotował „pogromy wielkanocne” z 1940 roku30. Współpracę z Niemcami w prześladowaniu Żydów ukazywał jako kolaborację31.
7„Agencja Prasowa” – wewnętrzny biuletyn Wydziału Prasowego bIP – zamieściła artykuł na temat postępującej demoralizacji polskiego społeczeństwa. Miała się ona również przejawiać, jak relacjonuje Libionka, „w grabieży mienia pożydowskiego”32. Problem współpracy Polaków z Niemcami przy mordowaniu Żydów podnosiła również prasa katolicka33. Późną wiosną 1943 roku na łamach wielu gazet piętnowano „przestępczą” działalność policji „granatowej” (jej udział w obławach na ukrywających się Żydów i dokonywanych na nich mordach)34. Prasa terenowa „wstydliwie mówiła” też o „gorliwych sołtysach i strażakach, którzy chwytają Żydów i oddają w ręce morderców”35. Liczby wzmianek o udziale Polaków w prześladowaniu Żydów nie równoważą – jak można wnosić z omawianych tu opracowań – apele o udzielanie pomocy. Ugruntowane miejsce w piśmiennictwie zajmującym się tym zagadnieniem ma Protest Zofii Kossak-Szczuckiej, opublikowany w sierpniu 1942 roku36, oraz Oświadczenie Kierownictwa Walki Cywilnej z jesieni 1942 roku37. Wyjątkowe zasługi w tej materii miały również „Barykada Wolności”, drukowana przez komunistów „Trybuna Wolności” oraz „wRN”38. Wiele mówi jednak fakt, że o powstaniu Rady Pomocy Żydom „Żegota”, oficjalnej instytucji związanej z Polskim Państwem Podziemnym, prasa informowała niechętnie39. Wewnętrzne biuletyny rejestrowały natomiast represje, jakich doświadczali Polacy za pomoc Żydom40. Do 1943 roku, kiedy opublikowano Ostrzeżenie Kierownictwa Walki Cywilnej zapowiadające „rejestrowanie i karanie przestępstw wobec Żydów”41, autorzy prasy konspiracyjnej nie wypowiadali się na temat konieczności penalizacji Polaków uczestniczących w mordach i grabieżach Żydów. Zresztą nawet w okresie 1943–1944 prasa podziemna zamieściła informacje jedynie o ośmiu wyrokach za przestępstwa popełnione na Żydach42.
8Szapiro w centrum rozważań postawił problem milczenia – jedną z najważniejszych kategorii dyskursu o Zagładzie. Analizując teksty o polskiej pomocy żydowskim powstańcom, opublikowane w prasie konspiracyjnej, badał, jak na ten temat mówiono. W szczególności dociekał, dlaczego właśnie nie mówi się o faktach, które powinny być traktowane jako chwalebne. Dlaczego cenzura AK nałożyła blokadę na informacje dotyczące akcji solidarnościowych pod murami getta? „Komu i dlaczego zależało podczas wojny, by ta ogromna wartość moralna, którą teraz się szczycimy, uległa zapomnieniu?”43. Szapiro podkreślał potencjalną siłę oddziaływania prasy konspiracyjnej w kraju, gdzie wraz z rozpoczęciem okupacji niemieckiej całkowicie wyeliminowane zostały zakazem administracyjnym inne – poza niemieckimi, wypełniającymi misję propagandową – źródła informacji. Przed rozpoczęciem eksterminacji bezpośredniej do prasy konspiracyjnej trafiały informacje o losach żydowskich mieszkańców większych miast – Warszawy, Łodzi, Krakowa, niekiedy Lublina. O Żydach mieszkających na prowincji w organach centralnych pisano bardzo niewiele44. Powracającym, emblematycznym tematem było getto. W wypowiedziach „Biuletynu Informacyjnego” dominowały wiadomości o zabiegach wokół utworzenia żydowskiej dzielnicy zamkniętej, dotyczące przede wszystkim Warszawy (drukowano je najczęściej w rubryce Warszawa, opatrując tytułem Ghetto, Dzielnice narodowościowe lub Dookoła ghetta45), a później systematycznie pogarszającej się sytuacji jej mieszkańców46. Pisano także o getcie w Krakowie47 i sytuacji getta łódzkiego48. W pierwszym dużym, przeglądowym tekście dotyczącym polityki niemieckiej wobec Żydów autor również koncentruje się na zagadnieniu getta: „Rozróżnić możemy dotąd dwa okresy w załatwianiu przez Niemców spraw żydowskich w Polsce: okres obezwładnienia i okres odosobnienia Żydów”49.
9Przemiany polityki niemieckiej wobec ludności żydowskiej zazwyczaj nie znajdowały natychmiastowego odzwierciedlenia w prasie. Informacje o masowych mordach po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej do opinii publicznej dotarły dopiero w grudniu 1941 roku50. „Wiadomości z Wileńszczyzny o rozmiarach pogromów żydów dokonywanych przez Litwinów przekraczają wszelkie granice najbardziej zwyrodniałej fantazji. […] Masowych mordów dokonywuje milicja litewska, kierowana przez podoficerów ss”51. Pierwsza, ostrożna wzmianka o wywózkach, których finałem miało być – „rzekomo” – „trucie gazami”, ukazała się w „Biuletynie Informacyjnym” w lutym 1942 roku52. O systematycznie prowadzonych „akcjach likwidacyjnych” zaczęto pisać w kwietniu 1942 roku53. Koniec jakichkolwiek złudzeń co do charakteru zbrodni przyniosła informacja z połowy czerwca 1942 roku: „Mordowanie żydów na ziemiach Polski przybiera charakter wyraźnego systemu”54. Pewnie właśnie dlatego wiadomości o deportacji ludności getta warszawskiego zamieszczono już niedługo po jej rozpoczęciu55. Za pośrednictwem prasy do świadomości publicznej przenikały nazwy Chełmna56, Bełżca57, Sobiboru58 i Treblinki („Jak udało się nam stwierdzić, w obozie pod Treblinką tracenie odbywa się w komorze gazowej”59), Oświęcimia jako obozu zagłady Żydów60.
10W wielu wypowiedziach dotyczących getta przewijał się wątek gigantycznych dysproporcji majątkowych i podziałów wewnątrz społeczności skazanych na śmierć Żydów. „Nie ma w getcie solidarności biednych i bogatych” – czytamy w piśmie Stronnictwa Narodowego „Walka” z grudnia 1941 roku61. Ten sam zarzut powracał w tekstach na temat akcji likwidacyjnych – o obojętność obwiniano „światowe żydostwo” – także w publikacjach Delegatury Rządu62. Ze szczególną niechęcią pisano o okrucieństwie funkcjonariuszy żydowskiej policji, ale także o urzędnikach gminy żydowskiej i o polityce Judenratu63. W publikacjach polskiej prasy konspiracyjnej na temat niemieckich mordów na Żydach mocno obecne było przeświadczenie o biernej wobec zbrodni postawie samych ofiar. Zorganizowaną przez Żydowską Organizację Bojową obronę mieszkańców getta warszawskiego przed deportacją w styczniu 1943 roku, a później kwietniowe powstanie traktowano jako przeciwwagę do wcześniejszych zachowań. Oba te wydarzenia sprowokowały wypowiedzi na temat Zagłady, choć – jak podkreślają historycy – mniej liczne, niż można było oczekiwać64. Odwołując się do analizy informacji prasowych, Szapiro wskazywał także na trudności we właściwym sklasyfikowaniu „rozruchów” w getcie w kwietniu 1943 roku. W kilkuset tekstach na ten temat autorzy posłużyli się kilkudziesięcioma sformułowaniami dla określenia tamtych wypadków, unikając nazwy „powstanie”65.
11Obecność – przede wszystkim w publikacjach polskich ugrupowań prawicowych oraz tych nastawionych antydemokratycznie66 – stereotypowego, przepojonego kliszami antyżydowskimi, wrogiego obrazu Żyda, nierzadko przypominającego ten prezentowany w „gadzinówkach”, stanowi bodaj najbardziej uderzającą cechę dyskursu polskiej prasy konspiracyjnej. Żydzi mieli być wszechmocni, dążyć do panowania nad światem, uczestniczyć w światowym spisku; byli nielojalnymi obywatelami, skupiali w swoich rękach handel, destruowali polską gospodarkę67. Frazeologia wywodów odwoływała się do „kwestii żydowskiej”, którą należy „rozwiązać”. Postulowano emigrację, wobec zaś tych Żydów, którzy zdecydują się pozostać w Polsce po wojnie – ograniczenie praw i odseparowanie od ludności polskiej68. (Wypowiedzi o Żydach współgrały z zapowiedziami zmian polityki rządu wobec mniejszości narodowych). Rudnicki przytacza wyimki z prasy wydawanej przez Nsz (będące „w znacznej mierze cytatami, by uniknąć zarzutu przesady czy chęci wypaczenia”69), wskazując frazy charakteryzujące stosunek wydawców do skazanych na śmierć Żydów. Struktury argumentacyjne, do których odwoływali się piszący, oscylowały pomiędzy: „Polakom gorzej” (wśród autorów powszechne było przekonanie, że Polacy będą kolejną ofiarą polityki narodowościowej Hitlera), „Niemcy nam pomogli” (uporać się z „problemem żydowskim”), „Przeciw Żydo-demokracji” (protest przeciwko zapowiedziom równouprawnienia wszystkich obywateli w powojennej Polsce), [Żydzi to] „Albo komuniści, albo bandyci”70. Nienawistne, pełne uprzedzeń antyżydowskich bywały także publikacje ogłoszone już po wymordowaniu większości polskich Żydów – w drugiej połowie 1943 roku i w 1944 roku71. Podsumowuje Michałowska: „Rozpoczęcie procesu zagłady Żydów zmodyfikowało charakter i kierunek komentarzy prasy narodowej. Generalne nastawienie pozostało bez zmian. Zarysowały się dwie nowe tendencje: ignorowanie rozmiarów i przerażającej wymowy akcji eksterminacyjnej oraz zwalczanie powszechnego oburzenia i współczucia”72. W przypadku dużej części polskiego społeczeństwa zbrodnia na Żydach nie wywołała wstrząsu.
Żydowska prasa konspiracyjna – od ideologizacji doświadczenia do jego zapisu
12Józef Kermish, pionier badań żydowskiej prasy konspiracyjnej i autor wielu artykułów na ten temat73, szacował, że w getcie warszawskim pomiędzy majem 1940 roku a lipcem 1942 wychodziło 50 tytułów prasowych (28 w jidysz, 19 po polsku, trzy w wersjach dwujęzycznych – polsko-żydowskiej i polsko-hebrajskiej – lub trójjęzycznej)74. Z kolei Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej informuje o 42 tytułach żydowskiej prasy podziemnej75, które przetrwały wojnę. Henryk Piasecki, podobnie jak Marian Fuks76, na podstawie różnych źródeł podaje, że od lipca 1940 roku do kwietnia 1943 roku w getcie warszawskim ukazywało się około 60 tytułów prasowych (w tym około 30 w jidysz, 10 po hebrajsku i 20 po polsku). Obaj wliczają do swoich statystyk wydawnictwa okazjonalne i antologie77.
13Pierwszy zachowany numer pisma konspiracyjnego („Biuletyn” wydawany przez Bund) pochodzi z maja 1940 roku. Do końca 1940 roku ukazało się drukiem co najmniej sześć tytułów. Spośród tych, które przetrwały wojnę, większość opublikowano w latach 1941–1942, już po zamknięciu getta – do Wielkiej Akcji. Konspiracyjne tytuły wychodziły także po zakończeniu wywózek – do stycznia 1943 roku drukowano między innymi „Komunikaty z Nasłuchów Radiowych”78, od listopada 1942 do stycznia następnego roku mniej więcej raz na tydzień ukazywały się „Wiadomości” – pismo Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego i Bundu, redagowane przez członków podziemnego archiwum getta warszawskiego79. „Biuletyn Informacyjny Żagiew” opublikował numer jeszcze w lutym 1943 roku80. Niemal cała wydawana w latach 1940–1943 prasa żydowska drukowana była w getcie warszawskim. Wiadomo jednak, że gazety dystrybuowano też poza Warszawą, w innych gettach, a nawet w obozach koncentracyjnych81.
14Przedstawione poniżej uwagi na temat polskojęzycznej prasy konspiracyjnej opieram na kwerendzie wydawnictw żydowskich zgromadzonych w Archiwum Ringelbluma. Badaniem objęłam wszystkie ocalone przez pracowników Oneg Szabat polskojęzyczne edycje prasy żydowskiej, które przetrwały w zbiorach Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Spośród 15 wyróżnionych przez Mariana Fuksa grup wydawców pism konspiracyjnych w getcie warszawskim jedynie przedstawiciele syjonistów socjalistów, syjonistów rewizjonistów i ortodoksów nie drukowali po polsku. Różny był jednak udział tytułów polskojęzycznych w publikacjach poszczególnych grup – najwyższy w prasie drukowanej przez Haszomer Hacair (zaledwie jedno pismo na osiem nie miało swojej polskiej wersji językowej).
15Zadania, jakie pragnęli realizować redaktorzy nielegalnej prasy żydowskiej, ewoluowały w miarę upływu czasu. Dostarczanie informacji o aktualnych wydarzeniach w kraju i na świecie, których ludność żydowska na mocy niemieckich zarządzeń została pozbawiona niemal od początku okupacji82, traktowano jako cel zasadniczy. Nie mniej istotne, zwłaszcza do wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w czerwcu 1941 roku, było propagowanie ideologii ruchu czy organizacji wydających gazetkę. Uderzającą cechą dyskursu na łamach żydowskiej prasy konspiracyjnej jest jego niebywała wprost ideolog i zac j a. Zaskakuje relatywnie duży udział przekazów o charakterze programowym, rocznicowym, zamieszczanych często bez wyraźnego odniesienia do aktualnej sytuacji. Za przykład niech posłuży lipcowy numer „Słowa Młodych” z 1941 roku, w którym jedynie trzy artykuły nawiązują do wydarzeń bieżących. Poza tym na treść numeru składają się następujące teksty: XXII Kongres Syjonistyczny; Teodor Herzl (w 37 rocznicę śmierci); Czyn Herzla w świetle krytyki współczesnej (z okazji 45-lecia ukazania się „Judenstadtu”); Wybrane słowa Herzla; Chaim Nachman Bialik (w siódmą rocznicę zgonu); Chaim Nachman Bialik „Na progu starego Bet-Hamidraszu”83.
16W warunkach konspiracji nie tracą mocy różnice ideologiczne (mowa tu także o podziałach wykraczających poza mury getta). Wydawcy prowadzą często bardzo ostre w tonie polemiki. Na łamach trockistowskiego „Czerwonego Sztandaru” w marcu 1941 roku znalazł się następujący passus na temat „Gazety Żydowskiej”: „Syjonizm jest oficjalną i przez okupanta uznaną ideologią ghetta, a przedstawiciele jego najreakcyjniejszej i faszystowskiej części – reakcjoniści są żywą arką przymierza »ideowego« z okupantem”84. Jak deklarują niektórzy wypowiadający się – warunki wojenne weryfikują ideologie i światopoglądy85.
17W pierwszym okresie autorzy informacji prasowych o wojnie i wydarzeniach z nią związanych analizują temat przez pryzmat ideologii, partii czy ruchów społecznych, które reprezentują. Charakterystyczna jest wypowiedź zamieszczona w czerwcu 1941 roku w dwutygodniku wydawanym przez Haszomer Hacair „El-Al”:
Doskonale przecież zdajemy sobie sprawę z tego, jakie są przyczyny obecnej wojny i w myśl czyich interesów jest ona prowadzona. Doskonale wiemy, że nie chodzi tu o wywalczenie „wolności”, że nie chodzi tu o żadne idee, lecz po prostu o surowce, o naftę, węgiel, żelazo, o kolonie, o rynki zbytu. A te surowce i rynki zbytu potrzebne są kapitalistom po to, by mogli utrzymać się przy władzy i dalej wyzyskiwać robotników86.
18W większości publikacji niemal do końca 1941 roku przeważa pogląd, że „obecna” wojna nie różni się od poprzednich. Teresa Prekerowa dowodzi: „Redaktorzy tajnej prasy uporczywie nie chcą dostrzec wyraźnej już w owym czasie [w pierwszej połowie 1941 roku] specyfiki faszyzmu”87. W „Płomieniach”, piśmie Poalej Syjon Lewicy (Haszomer Hacair), znajdujemy fragment: „Wojna obecna nie różni się niczym od poprzedniej wielkiej rzezi z lat 1914–18. Jest wojną imperialistyczną, walką o nowy podział świata, o naftę, żelazo, węgiel, bawełnę, kauczuk i inne surowce”88.
19Autorzy podziemnej prasy o Polsce i Polakach pisali również przez pryzmat założeń ideologicznych. Dyskutowali na temat kwestii porządku ustrojowego w powojennym państwie polskim, zakresu koniecznych zmian, zwłaszcza jeśli chodzi o prawa mniejszości narodowych – w szczególności Żydów89. Wyidealizowane wizje przyszłości przedstawiano jako formę zadośćuczynienia za doświadczenia bieżące, jako powrót ładu i harmonii. Daniel Blatman określa te odwołania do czasu po wojnie jako „nostalgię za przyszłością”90: „Pracowaliśmy dotychczas nie dla zgniłej teraźniejszości ghetta, ale dla przyszłości, dla lepszego jutra. […] Wiemy, że istnieje dla nas Erec, dla której pracujemy i pracować będziemy. Mimo że otacza nas ciemność, zbieramy się, gawędzimy o naszym życiu teraz i w przyszłości”91. Autorzy wypowiadali się na temat stosunków polsko-żydowskich w przeszłości. Zagadnienie wzajemnych relacji analizowali także w kontekście posunięć niemieckich władz okupacyjnych, często – przynajmniej w pierwszym okresie wojny – traktowanych jako wymierzone w równym stopniu przeciwko wszystkim polskim obywatelom. Wprowadzane sukcesywnie antyżydowskie prawodawstwo, kolejne prześladowania spadające na polskich Żydów miały stanowić narzędzie ujarzmiania polskiego społeczeństwa:
[…] ghetto to nowa germańska wykładnia starorzymskiej maksymy: „Dziel i panuj”. Przez rozbicie społeczeństwa na zamknięte grupy narodowościowe okupant zamierza wyeliminować Żydów z ogólnej działalności rewolucyjnej, unicestwić solidarność klasową i bojową polskiego i żydowskiego proletariatu i pogłębić antagonizmy narodowe92.
Przeświadczenie, że Żydów i Polaków łączy wspólny wróg, wydawało się dominować nawet wśród autorów, którzy świadomi byli powszechności uprzedzeń antysemickich w polskim społeczeństwie:
Nie ulega kwestii, że ulica polska nie stanęła w stosunku do Żydów na odpowiednim poziomie. Niezależnie od tego jednak, czy winę za to ponosi utarta wśród Polaków tradycja antysemicka, czy też małe uświadomienie mas polskich i niemieckie podżeganie – jest rzeczą oczywistą, że w chwili obecnej naród żydowski i polski złączone są najgłębszym, wspólnym interesem: wspólną walką z nienawistnym okupantem93.
20Autorzy wypowiedzi na temat polskiego antysemityzmu drukowanych w żydowskich gazetkach podziemnych sporadycznie jedynie za ten stan rzeczy obarczali odpowiedzialnością elity polskiego społeczeństwa. Do rzadkości należą sądy takie jak ten zamieszczony na łamach Bundowskiego „Za Naszą i Waszą Wolność”:
Powiedzmy otwarcie, że polska prasa podziemna, lewicowa i demokratyczna przeważnie przemilczała zagadnienie antysemityzmu. Nie udzielała jej należytego miejsca. Nie przestrzegała społeczeństwa polskiego przed podstępnymi ideologicznymi pułapkami. Profilaktyka antysemicka, zwalczanie żydożerczej propagandy hitlerowskiej jest ważnym orężem walki z najeźdźcą, gdyż uodparnia każdego Polaka przeciwko hitleryzmowi niosącemu na swych sztandarach „śmierć i zagładę wszystkim innym narodom”94.
21Biorąc pod uwagę siłę, z jaką podziemna prasa wyrażała przekonanie o powszechności uprzedzeń antysemickich w polskim społeczeństwie, także nagminne w relacjach ofiar Zagłady doświadczenie strachu, lęku przed zdradą Polaków, nieliczne muszą się wydawać głosy o czynnym udziale Polaków w prześladowaniach ludności żydowskiej. Z pewnością jednak w okresie rozkwitu żydowskiej prasy konspiracyjnej przed Wielką Akcją los skazanych już wówczas na śmierć Żydów w stopniu nieporównanie mniejszym zależał od działań polskich. Wymowa tych rzadkich enuncjacji nie pozostawia jednak złudzeń. „Za Naszą i Waszą Wolność” cytowało konspiracyjne „Nowe Drogi”:
Niedawno w Al. Jerozolimskich zebrał się tłum wokół dwóch małych zbiegów z ghetta, dosłownie omdlewających z głodu. W tłumie stał chłopaczek, może 10‑letni, podobnie jak i inni bezmyślnie zagapiony. Jakiś przechodzień dał głodnym dzieciom 50 gr. Chłopaczek oburzył się: „Co pan robi, przecież to żydzi…” A pamiętne rozruchy antysemickie w okresie Wielkiejnocy ub. roku, w których czynny udział brała młodzież polska. A te polskie dzieci, ograbiające u bram ghetta dzieci żydowskie powracające z użebraną żywnością. A ci czterej chłopcy uczniowie gimnazjum, którzy razem z gestapowcami rabowali w getcie żydowskie mieszkania95.
Pod wpływem informacji nadchodzących z terenów okupowanych przez Niemców o prześladowaniach Żydów i w miarę narastania świadomości ich eksterminacyjnej natury, redaktorzy podziemnej prasy zaczęli kłaść nacisk na rejestrowanie zbrodni niemieckich poprzez zapis wydarzeń bieżących:
Aby dać dokładne i wszechstronne odzwierciedlenie wszystkiego, co się dzieje w getcie, otwieramy od dziś nową rubrykę na łamach naszego pisma, w którym zamieścimy obrazki, oceny, wrażenia i nastroje z życia mas żydowskich getta. W ten sposób zarówno dla nas, jak i dla historii zanotowane będzie jak masy żydowskie żyły w murach getta, odgraniczone od szerokiego świata, pod hitlerowską władzą w roku 194…96
22W opisach gettowej rzeczywistości powracają stałe motywy: głodu, brudu, smrodu, nędzy, łachmanów, epidemii, zamknięcia, stłoczenia, izolacji, duchoty. Wszechobecna jest śmierć. Autorzy tekstów posługiwali się zazwyczaj sugestywnym językiem, stąd wizerunek świata za murami pełen jest emocji, zawsze bardzo silnych, nierzadko wzajemnie sprzecznych – gniewu, niechęci, nienawiści, obrzydzenia, rozpaczy, braku nadziei, poczucia osaczenia, ale i buntu. W „El-Al” z listopada 1941 roku czytamy:
Do duszy sączą się gorzkie krople rozgoryczenia i rozpaczy. Człowiek czuje, że to ghetto jest coraz ciaśniejsze, coraz węższe, że zmieni się w ślepy zaułek bez wyjścia. A błoto, w którym grzęzną nogi, rośnie, potężnieje, sięga coraz wyżej, oblepia mózg, napiera, atakuje. Nie umkniesz przed nim, nie wyrwiesz się. Otoczy cię zewsząd, wciągnie w swe grzęzawisko, zdławi i zadusi97.
„Iton ha-Tnua” na przełomie grudnia 1940 i stycznia 1941 roku zamieszcza następujący passus:
Piętnaście miesięcy wojny upływają w chwili, gdy szaleńczy taniec mordu przeżywa swoją ekstazę. Wielokrotnie przewidywane czasy zniszczenia i zagłady cywilizacji prezentują się nam w całej potwornej zgrozie. Krwawe sępy krążą nad stolicami kultur, siejąc mord, pożogę, burząc i niszcząc krwawy, wielowiekowy dobytek ludzkości. Sypią się w gruzy muzea, płoną biblioteki, giną pomniki cywilizacji…98
23Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej do getta zaczęły docierać wieści o masowych mordach dokonywanych na ludności żydowskiej. Jesienią 1941 roku podawano je już we wszystkich niemal gazetach99. Narastała świadomość zagrożenia, które dla wielu stało się oczywiste po rozpowszechnieniu w getcie warszawskim na przełomie zimy i wiosny 1942 roku informacji o obozie w Chełmnie nad Nerem100. Najgorsze przeczucia wzbudzały dochodzące później wiadomości o deportacji ludności żydowskiej z Lublina, Lubelszczyzny i Dystryktu Galicja. W tej sytuacji zacierało się znaczenie antagonizmów dzielących wydawców. Przekonanie o wyjątkowym, niespotykanym w dziejach charakterze niemieckich prześladowań w prasie konspiracyjnej wyrażano coraz dobitniej. W „Awangardzie Młodzieży” stwierdzano: „Ale to, co się działo i dzieje na terenach nowo zajętych przez wojska niemieckie, na terenach wschodnich byłej Polski – przewyższa w ogóle wszelką siłę wyobraźni. Takich mordów masowych, mordów dokonywanych z zimną krwią na bezbronnej ludności żydowskiej, takiego ogromu zgrozy – nie znamy w naszej historii”101. Narasta świadomość niemieckich planów fizycznego unicestwienia narodu żydowskiego. W tekście opublikowanym w marcu 1942 roku w „Jutrzni” czytamy: „O ile dotychczas głównymi troskami były: walka o chleb, obozy pracy, roboty przymusowe, o ile dotąd obawa przed wysiedleniem spędzała sen z powiek – o tyle obecnie wszystkie te troski idą stopniowo w cień, ustępując miejsca śmiertelnej trwodze przed rozstrzelaniem lub wytruciem”102.
24Obrazy getta w konspiracyjnej prasie żydowskiej – przede wszystkim warszawskiego, ale także i łódzkiego103, niekiedy wileńskiego (o prowincjonalnych skupiskach żydowskich prasa wspominała rzadziej, sporadycznie tylko ich nazwy powtarzały się na łamach gazet) – pełnią funkcję najważniejszego emblematu doświadczenia Zagłady („Getto otwiera tragiczny rozdział głodu, zarazy i śmierci w niesłychanych rozmiarach, niespotykany w żadnym okresie historii żydowskiej”104). Z czasem wydłuża się katalog wydarzeń, których przedstawienia w tekstach nabierają rangi symbolicznego skrótu żydowskiego losu: przymusowa praca ponad siły, terror, zbiorowe egzekucje, przesiedlenia, deportacje, wysiedlenia w nieznane, całkowite fizyczne wyniszczenie, śmierć w komorach gazowych, samochodach-pułapkach, zabijanie prądem. Pojawiały się nazwy: Ponary („Mordowano kobiety, mężczyzn, dzieci. Po całych rodzinach nie pozostał nawet ślad. A ci, którzy pozostali, czekają teraz na swoją kolej, która nastąpić może w każdej chwili”105), Wilno, Chełmno, Bełżec106, Pomiechówek107, Lublin, Kowno, Słonim, Grodno, niekończąca się lista mniejszych miejscowości, po Wielkiej Akcji – Sobibór, ale przede wszystkim Treblinka (określana jako „mordownia”, miejsce, do którego się „wysiedla”108, gdzie profanuje się zwłoki: „Przed wrzuceniem trupów do dołów poddają Niemcy oględzinom ich uzębienie i wyciągają przy pomocy instrumentów dentystycznych wszystkie złote zęby i mostki”109).
25Lekturze żydowskiej prasy konspiracyjnej nieodzownie towarzyszy pytanie, czy autorzy zamieszczonych w niej publikacji, tych sprzed wiosny 1942 roku, byli świadomi założonego przez okupanta, ostatecznego celu antyżydowskiej polityki. Jeśli tak – to jakie wydarzenia wpłynęły na zmianę ich myślenia na ten temat. Znaczenie kluczowe dla prowadzonych tu rozważań ma kwestia, na ile zwerbalizowanie nawet przeczucia Zagłady łączyło się faktycznie ze świadomością nieuchronnie nadchodzącego kresu, czy można było wiedzieć, spodziewać się unicestwienia całego narodu, czy raczej w zapowiedziach Zagłady, jeszcze przed jej dokonaniem, więcej było przejaskrawień pełniących przede wszystkim funkcję figury stylistycznej. Oto fragment tekstu zamieszczonego w „Awangardzie Młodzieży” w październiku 1941 roku: „Już trzeci rok żyjemy pod hitlerowskim panowaniem. W ciągu tego czasu władza hitlerowska postawiła sobie za zadanie zniszczyć, wytępić z zarodkiem masy żydowskie”110. Odnosi się wrażenie, że autor doskonale zdawał sobie sprawę z prawdziwych zamiarów hitlerowskich władz. Przeczą temu jednak kolejne zdania:
Jasne, że te gromy są kierowane przede wszystkiem na żydowską młodzież pracującą, w celu zniszczenia jej. Wraz z gospodarczem i politycznem unicestwieniem, dążą okupanci do kulturalnej degradacji młodzieży żydowskiej. Podrasta pokolenie bez szkół, książek i gazet. Ciemnota i nieuctwo – oto dwa zjawiska, które ukazują się wszędzie, gdzie spoczywa łapa hitleryzmu111.
26Jednym z ważniejszych zadań, jakie nałożyła na siebie prasa konspiracyjna, było kształtowanie określonego porządku normatywnego. Autorzy jednomyślnie potępiają współpracowników Judenratów, początkowo nie wszystkich („Spólnikami krwawych zbirów hitlerowskich okazali się niektórzy panowie z Gminy Żydowskiej, którzy za zwalnianie z obozu kazali sobie składać sowity okup”112). W miarę upływu czasu jednak ich ocena nabiera ostrości („Za stan w getcie odpowiedzialni są w pierwszym rzędzie Niemcy, ale również Rada Żydowska”113; „Niezależnie od osobistej uczciwości i prawości człowieka Gminy, już sam fakt przynależności do tej instytucji czyni go obiektywnie agentem hitlerowskim, a więc najnędzniejszym zdrajcą”114; „Całe tomy można by było napisać o składzie, działalności i roli Judenratu. Czarne tomy wstydu i hańby. Zresztą, prawie wszystkie Judenraty na terenie GG są podobne. Spotykamy u nas zbiorowisko radnych, ciemnych kreatur, pod przewodnictwem człowieka bez woli. Radni otaczają się pomocnikami, aby lepiej knuć i spełniać swoje ciemne machinacje”115). Postacią szczególne znienawidzoną był prezes łódzkiego Judenratu Chaim Rumkowski – „degenerat i kanalia”, „Wierny wykonawca wszystkich zaleceń hitlerowskich”116, „osławiony degenerat, zwany »królem żydowskim«”117. Ostro krytykuje się także funkcjonariuszy Żydowskiej Służby Porządkowej – „zbiorowisko szumowin” kolaborujących z Niemcami118: „Policja żydowska jest symbolem demoralizacji i upadku, którym cuchnie bagno żydowskiego mieszczaństwa”119; „Policja żydowska spełnia na ulicy żydowskiej funkcję pełnomocnika i wykonawcy zarządzeń okupanta”120. Na początku 1941 roku „Czerwony Sztandar” – miesięcznik wydawany przez trockistów – informował o wydaleniu z szeregów organizacji osób, które wstąpiły bądź ubiegały się o stanowisko w policji żydowskiej121.
27Od 1941 roku powraca problem „bierności mas żydowskich”, której piszący stanowczo się sprzeciwiają i nawołują do „aktywnego udziału w walce”122: „Krwawa historia Wilna zmusza i obowiązuje do wyciągnięcia wniosków na przyszłość. Nie można czekać biernie na to, co nastąpi, a gdy nastąpi, pójść biernie na rzeź”123. Prasa także skrupulatnie odnotowuje wszelkie przejawy sprzeciwu Żydów, ich niepodporządkowania się niemieckim zarządzeniom. O wydarzeniach w Nowogródku donosiła w marcu 1942 roku „Jutrznia”:
Wśród zalewu ponurych wieści o masowym wyrzynaniu ludności żydowskiej, napływających ze wszystkich stron hitlerowskiej okupacji, przybyła wiadomość, która inny zgoła wywołać musi oddźwięk. Oto w Nowogródku znalazło się 200 młodych Żydów, którzy nie chcieli pójść na miejsce stracenia jak bydło na rzeź. Znaleźli oni w sobie odwagę przeciwstawienia się z bronią w ręku hitlerowskim siepaczom i, mimo że polegli wszyscy w nierównej walce, zabili przed śmiercią 20 oprawców. Z podziwem i uznaniem chylimy czoło nad grobem 200 bohaterów Nowogródka. Pozostaną oni dla nas na zawsze symbolem przełamania niewolniczej bierności i poddania, symbolem wspaniałego odruchu ludzi, pragnących zginąć jak ludzie wolni124.
28„Wiadomości” ze stycznia 1943 roku podawały informacje o oporze, na jaki napotkali Niemcy przy próbach „wysiedlania” ludności żydowskiej z Krynek, o oddziale samoobrony żydowskiej w okolicach Jadowa, ale także o masowej ucieczce przed deportacją mieszkańców Białegostoku125.
29Samoobrona – wzywają do niej niektóre teksty prasy podziemnej – pod piórem piszących staje się tożsama z godną śmiercią. Jak można się domyślać – w zestawieniu z kaźnią „biernych” – śmiercią bohaterską, a na pewno „lepszą”:
Niemal w żadnym z wymienionych miast skazani na śmierć i prowadzeni na stracenie nie zdobyli się na najmniejszy odruch samoobrony. Stan ten dłużej trwać nie może. Jeśli nie ma już nic do stracenia, to trzeba umrzeć przynajmniej z godnością, aby zbrodnie bestii hitlerowskich nie minęły bez echa i aby potomność mogła wymierzyć zbrodniarzom sprawiedliwość126.
30Opór stawiany przez skazanych na zagładę Żydów i męczeństwo narodu żydowskiego to najczęściej przywoływane konteksty wypowiedzi o Zagładzie drukowanych w czasie wojny na łamach wszystkich (poza „Nowym Kurierem Warszawskim”) analizowanych przeze mnie rodzajów prasy. Niezależnie od różnic wynikających z rozmaitych celów, dla których przystępowali oni do pisania, także z odmiennych założeń programowych wydawców pism – te pierwsze często niebezinteresowne ujęcia tematu rozpowszechniane w prasie – odbijały głęboko zakorzenione schematy myślowe, ale też i konstytuowały sposób, w jaki tamte wydarzenia postrzegano nawet wiele lat po wojnie.
Notes de bas de page
1 L. Dobroszycki, Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945, Warszawa 1962.
2 L. Dobroszycki, The Jews in the Polish Clandestine Press, 1939–1945, w: The Jews in Poland, t. 1, pod red. A. K. Palucha, Kraków 1992, s. 290.
3 L. Dobroszycki, Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej.
4 E. Cytowska, Szkice z dziejów prasy pod okupacją niemiecką (1939–1945), Warszawa–Łódź 1986.
5 J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945, w: J. Jarowiecki, J. Myśliński, A. Notkowski, Prasa polska w latach 1939–1945, pod red. J. Łojka, Warszawa 1980.
6 S. Lewandowska, Polska konspira cyjna prasa informacyjnopolityczna 1939–1945, Warszawa 1982.
7 Zob. J. Jarowiecki, Prasa polska w la tach 1939–1945.
8 Mowa tu przede wszystkim o pracach Henryka Piaseckiego i Mariana Fuksa. Zob. H. Piasecki, Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim w prasie podziemnej, „Biuletyn ŻIH” 1973, nr 2/3; M. Fuks, Żydowska prasa w okresie okupacji hitlerowskiej w Pol sce (1940–1943), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1977, t. 26, z. 2.
9 B. Chrzanowski, Eksterminacja ludno ści żydowskiej w świetle polskich wy dawnictw konspiracyjnych, „Biuletyn ŻIH” 1985, nr 1/2.
10 L. Dobroszycki, The Jews in the Polish Clandestine Press.
11 A. Friszke, Publicystyka Polski Pod ziemnej wobec zagłady Żydów 1939– 1944, w: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, pod red. E. Grześkowiak‑Łuczyk, Wrocław 1992.
12 J. Jarowiecki, Holokaust w okresie okupacji hitlerowskiej w polskiej prasie konspiracyjnej, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 1999, t. 2, z. 2.
13 D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Ży dów polskich, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Stu dia i materiały, pod red. A. Żbikowskiego, Warszawa 2006; D. Libionka, „Kwestia żydowska” w Polsce w ocenie Delegatury Rządu RP i KG ZWZAK w la tach 1942–1944, w: Zagłada Żydów. Pamięć narodowa a pisanie historii w Polsce i we Francji, pod red. B. Engelking, J. Leociaka, D. Libionki, A. Ziębińskiej‑Witek, Lublin 2006; D. Libionka, Polska konspiracja wo bec eksterminacji Żydów w dystryk cie warszawskim, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, pod red. B. Engelking, J. Leociaka, D. Libionki, Warszawa 2007; D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942– 1944), w: Zarys krajobrazu. Wieś pol ska wobec zagłady Żydów 1942–1945, pod red. B. Engelking, J. Grabowskiego, Warszawa 2011. Do powyższej listy należy włączyć referat pt. Eksterminacja Żydów w optyce polskiej konspiracji wygłoszony przez Dariusza Libionkę na konferencji Zagłada Żydów w Generalnym Gu bernatorstwie (Lublin, 8–9 listopada 2012 roku).
14 A. Michałowska, Postawy wobec Holokaustu Żydów w polskiej prasie konspiracyjnej. Analiza wybranych czasopism, „Kultura i Społeczeństwo” 1990, nr 2.
15 Sz. Rudnicki, Mogą żyć, byle nie u nas… Propaganda NSZ wobec Żydów, „Więź” 2006, nr 4.
16 P. Szapiro, Problem pomocy dla wal czącego getta w publicystyce Polski Podziemnej, w: Holocaust z perspekty wy półwiecza. Pięćdziesiąta rocznica powstania w getcie warszawskim, pod red. D. Grinberga, P. Szapiro, Warszawa 1994. Trzeba w tym miejscu wspomnieć o interesującym słowie wstępnym, którym Paweł Szapiro poprzedził znakomitą książkę, zob. tegoż, Przedmowa, w: Wojna żydowskoniemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943–1944 o powsta niu w getcie Warszawy, wybór i oprac. P. Szapiro, Londyn 1992.
17 Na ten temat zob. D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec eks terminacji Żydów polskich, s. 28.
18 W zbiorach Archiwum Ringelbluma przechowywanego w Żydowskim Instytucie Historycznym znajduje ponad 20 numerów „Barykady Wolności” z lat 1940–1942 (Ring. I/712 i Ring. II/313) i kilkadziesiąt numerów „Biuletynu Informacyjnego” z lat 1941–1943 (Ring. I/719 i Ring. II/314).
19 Wojna żydowskoniemiecka.
20 Zob. B. Chrzanowski, Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej na terenach północnego Mazowsza i Biało stocczyzny w świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Muzeum Stutthof” 1981, nr 4.
21 Już po napisaniu niniejszego szkicu ukazał się drukiem tekst Daniela Blatmana i Renée Poznańskiego pt. Jews and Their Social Environment. Perspectives from the Underground Press in Poland and in France, w: Fa cing the Catastrophe Jews and NonJews in Europe During World War II, ed. by B. Kosmala, G. Verbeeck, New York 2011.
22 Jak pisał Dariusz Libionka, „Wiadomości Polskie” w odróżnieniu od „Rzeczpospolitej” – oba były pismami Delegatury Rządu – „prawie w ogóle nie poświęcały uwagi sprawom żydowskim”. Zob. D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, s. 28–29.
23 „Aneks o Terrorze” i „Informacja Bieżąca” – biuletyny wewnętrzne ZWZ – donosiły o udziale ludności polskiej w pogromach Żydów na wschodnich terenach Polski latem 1941 roku, o których nie wspominały pisma centralne. Zob. D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, s. 31. W innym miejscu Libionka pisał, że biuletyny wewnętrzne opracowywane w KG AK „Odnotowują różne zdarzenia z całego okupowanego kraju i przynoszą o wiele bardziej niejednoznaczny obraz wsi aniżeli prasa konspiracyjna”. Dostarczały one m.in. zapis wypadków prześladowania żydowskich uciekinierów przez polskich mieszkańców wsi. Zob. D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942– 1944), s. 89.
24 B. Chrzanowski, Eksterminacja ludno ści żydowskiej, s. 85.
25 A. Michałowska, Postawy wobec Ho lokaustu Żydów w polskiej prasie kon spiracyjnej, s. 54.
26 Szymon Rudnicki kwerendą objął „Szaniec” (czołowy tytuł polityczny), „Naród i Wojsko” (adresowany do organizacji zbrojnej), „Załogę” (skierowaną do środowiska robotniczego), „Placówkę” (adresatem byli mieszkańcy wsi), „Pracę i Walkę”, „Barykadę” (pisma dla młodzieży), „Wielką Polskę”, „Państwo Narodowe” (dla grup wyłonionych ze Stronnictwa Narodowego), a także „Polską Informację Prasową”, „Polski Informator Narodowy”, „Aktualne Wiadomości z Kraju i ze Świata”. Zob. Sz. Rudnicki, Mogą żyć, byle nie u nas…, s. 96–97.
27 Zob. D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942– 1944), s. 62–63; tegoż, Polska kon spiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim, s. 446.
28 A. Friszke, Publicystyka Polski Pod ziemnej wobec zagłady Żydów 1939– 1944, s. 193.
29 „Stosunek do sprawy żydowskiej był jedną z głównych cech pozwalających usytuować dane ugrupowanie na mapie politycznej Polski Podziemnej”. Zob. tamże, s. 197.
30 [Bez autora], Prowokowanie po gromów, „Biuletyn Informacyjny” 29 marca 1940; [bez autora], Wyrost ki na służbie gestapo, „Biuletyn Informacyjny” 19 lipca 1940. Na ten temat pisały też „Wiadomości Polskie” – organ Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Zob. D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, s. 27.
31 „Obecnie jesteśmy w posiadaniu danych dowodzących, że kontakt Gestapo z wyrostkami nie miał charakteru sporadycznego”. Cyt. za: Wyrostki na służbie gestapo. (Warto tu nadmienić, że chociaż powiązanie wystąpień przeciwko Żydom ze zdradą niewątpliwie czyny takie piętnuje, to zarazem jednak sprowadzenie ich do powodowanej działaniami niemieckimi kolaboracji pozwala zmarginalizować owo zjawisko; problem ten wymaga wszakże osobnego rozpatrzenia).
32 [Bez autora], Sprawy żydowskie, „Agencja Prasowa” 21 października 1942. Cyt. za: D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rządu RP wobec ekster minacji Żydów polskich, s. 43.
33 D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944), s. 83.
34 D. Libionka, Polska konspiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim, s. 468.
35 [Bez autora], Duchowe ugory, „Wieści” 12 grudnia 1943. Cyt. za: D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944), s. 113.
36 Na temat odczytania Protestu, tekstu stanowiącego apel o pomoc prześladowanym, sformułowanego przy użyciu antysemickiej retoryki, zob. J. Błoński, Polakkatolik i katolikPolak. Nakaz ewangeliczny, interes narodowy i solidarność obywatelska wobec zagłady getta warszawskiego, w: tegoż, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 2008.
37 „Obok tragedii przeżywanej przez społeczeństwo polskie, dziesiątkowane przez wroga, trwa na naszych ziemiach od roku blisko potworna planowa rzeź Żydów. Masowy ten mord nie znajduje przykładu w dziejach świata, bledną przy nim wszelkie znane z historii okrucieństwa”. Zob. Oświadczenie Kierownictwa Walki Cywilnej, „Biuletyn Informacyjny” 17 września 1942.
38 A. Michałowska, Postawy wobec Ho lokaustu Żydów w polskiej prasie kon spiracyjnej, s. 61.
39 D. Libionka, Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944), s. 74.
40 Tamże, s. 120–123.
41 Ostrzeżenie Kierownictwa Wal ki Cywilnej opublikowały „WRN”, „Rzeczpospolita Polska” i „Biuletyn Informacyjny”. Zob. tamże, s. 62.
42 D. Libionka, Zagłada na wsi w opty ce polskiej konspiracji (1942–1944), s. 100.
43 Tamże, s. 313.
44 Pisał na ten temat Dariusz Libionka, zob. tegoż, Polska konspiracja wo bec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim.
45 Np. w 1940 roku takie wzmianki ukazały się kilkanaście razy. Zob. „Biuletyn Informacyjny” 7 czerwca 1940, 28 sierpnia 1940, 18 października 1940 i 28 listopada 1940; [bez autora], Warszawa [rubryka]. Dzielnice narodowościowe, „Biuletyn Informacyjny” 18 i 25 października 1940; [bez autora], Warszawa [rubryka]. Dooko ła ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 8 listopada 1940.
46 Np. [bez autora], Warszawa [rubryka]. Śmierć i choroby, „Biuletyn Informacyjny” 3 lipca 1941; [bez autora], Warszawa [rubryka]. Tyfus. Granice Ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 9 października 1941; [Bez autora], Warszawa [rubryka]. Ghetto, „Biuletyn Informacyjny” 6 listopada 1941.
47 „3 bm. Utworzyli Niemcy getto w Krakowie. Nie‑Żydzi mają się wyprowadzić z przyszłego ghetta do 20 bm”. Zob. [bez autora], Różne [rubryka]. [bez tytułu], „Biuletyn Informacyjny” 13 marca 1941.
48 [Bez autora], Kraj [rubryka], Wiado mości z Łodzi, „Biuletyn Informacyjny” 2 sierpnia 1940; [bez autora], Z Łodzi, „Biuletyn Informacyjny” 17 kwietnia 1941; [bez autora], Różne [rubryka]. [bez tytułu], „Biuletyn Informacyjny” 24 lipca 1941; [bez autora], Różne [rubryka]. [bez tytułu], „Biuletyn Informacyjny” 2 października 1941.
49 [Bez autora], Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 23 maja 1941.
50 D. Libionka, ZWZAK i Delegatura Rzą du RP wobec eksterminacji Żydów pol skich, s. 30.
51 [Bez autora], Zbrodnie litewskie, „Biuletyn Informacyjny” 23 października 1941. Zob. także [bez autora], Wi leńszczyzna, „Biuletyn Informacyjny” 20 listopada 1941; [bez autora], Wi leńszczyzna, „Biuletyn Informacyjny” 12 marca 1942.
52 [Bez autora], Różne [rubryka]. [bez tytułu], „Biuletyn Informacyjny” 19 lutego 1942.
53 [Bez autora], Orgie zwyrodnialców, „Biuletyn Informacyjny” 23 kwietnia 1942. Zob. także [bez autora], Żydzi, „Biuletyn Informacyjny” 30 kwietnia 1942.
54 [Bez autora], Likwidowanie Żydów, „Biuletyn Informacyjny” 18 czerwca 1942.
55 [Bez autora], Warszawa [rubryka]. Początek likwidacji ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 30 lipca 1942.
56 [Bez autora], Orgie zwyrodnialców. Zob. także [bez autora], Żydzi.
57 [Bez autora], Żydzi, [bez autora], Świat został powiadomiony, „Biuletyn Informacyjny” 3 czerwca 1942; [bez autora], Kraj [rubryka]. Obóz w Bełżcu, „Biuletyn Informacyjny” 13 sierpnia 1942; [bez autora], Likwi dacja Żydów, „Biuletyn Informacyjny” 1 października 1942.
58 [Bez autora], Likwidacja Żydów.
59 [Bez autora], Postępy likwidacji ghet ta, „Biuletyn Informacyjny” 20 sierpnia 1942. Zob. także [bez autora], Warszawa [rubryka]. Dalsza likwida cja ghetta, „Biuletyn Informacyjny” 3 i 10 września 1942.
60 [Bez autora], Oświęcim obóz śmierci, „Biuletyn Informacyjny” 8 października 1942.
61 „Walka” 10 grudnia 1941. Cyt. za: A. Friszke, Publicystyka Polski Pod ziemnej wobec zagłady Żydów 1939– 1944, s. 200.
62 „Rzeczpospolita Polska” 14 października 1942. Cyt. za: A. Friszke, Pu blicystyka Polski Podziemnej wobec zagłady Żydów 1939–1944, s. 203. Zob. także D. Libionka, ZWZAK i Dele gatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, s. 42.
63 Tamże, s. 41–42.
64 Jak twierdził Andrzej Friszke, uwagę prasy w tamtym czasie przyciągały bardziej inne wydarzenia: „odkrycie grobów katyńskich, zerwanie stosunków dyplomatycznych z Polską przez ZSRR oraz wysiedlenia na Zamojszczyźnie”. Zob. tegoż, Publicystyka Pol ski Podziemnej wobec zagłady Żydów 1939–1944, s. 206, 207.
65 P. Szapiro, Przedmowa, w: Wojna żydowskoniemiecka, s. 10.
66 U Andrzeja Friszkego czytamy: „postulat emigracji Żydów z Polski był bowiem podnoszony również przez środowiska, które trudno zaliczyć do prawicy (np. Chłopską Organizację Wolności »Racławice« oraz ludowcową »Przebudowę«)”. Friszke zwracał uwagę na obecność antysemickich sformułowań także w wypowiedziach socjalistów, nie ma jednak wątpliwości, że podobne sformułowania po tej stronie sceny politycznej zdarzały się nieporównanie rzadziej. Zob. tegoż, Publicystyka Polski Podziemnej wobec zagłady Żydów 1939–1944, s. 197, 198.
67 Tamże, s. 194–195.
68 Tamże, s. 196.
69 Sz. Rudnicki, Mogą żyć, byle nie u nas…, s. 97.
70 Tamże.
71 Friszke podaje przykłady wypowiedzi zaczerpniętych z prasy prawicowej „Walki”, „Polaka”, „Wielkiej Polski”, „Spraw Narodu”. Zob. tegoż, Publicy styka Polski Podziemnej wobec zagłady Żydów 1939–1944, s. 207.
72 A. Michałowska, Postawy wobec Ho lokaustu Żydów w polskiej prasie kon spiracyjnej, s. 56.
73 Zob. J. Kermish, On the Underground Press in the Warsaw Ghetto, „Yad Vashem Studies”, Jerusalem 1957, Vol. 1; tegoż, The Role of the Underground Press in the Warsaw Ghetto in Prepa ring the Ground for Armed Resistance, „Yad Vashem Bulletin” 1961 (March), No. 8/9; tegoż, The Land of Israel in the Life of the Ghetto as Reflected in the Illegal Warsaw Ghetto Press, „Yad Vashem Studies”, Jerusalem 1963. Kermish rozpoczął też edycję sześciotomowego, pełnego wydania prasy konspiracyjnej. Zob. Itonot hamachteret hajehudit beWarsza [Żydowskie pisma konspiracyjne w Warszawie], oprac. J. Kermish, Jerusalem, Vol. 1, 1979; Vol. 2, 1980; Vol. 3, 1984. Do 1997 roku ukazały się pozostałe tomy antologii. Ostatni w opracowaniu Israela Schechema. Zob. S. Netzer, The Jewish Undergro und Press in Warsaw, „Yad Vashem Studies” 1983, Vol. 15.
74 Dokładniejsze informacje na temat badań nad konspiracyjną prasą żydowską, procesem jej przygotowania, finansowania, nakładów, dystrybucji i tym podobnych zagadnień podaję w innym miejscu, zob. E. Koźmińska‑Frejlak, Żydow ska prasa konspiracyjna. Rekone sans badawczy, w: Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich (XIX–XX w.), pod red. J. Nalewajko‑Kulikov, G. P. Bąbiaka, A. J. Cieślikowej, Warszawa 2012.
75 L. Dobroszycki, Centralny katalog polskiej prasy konspiracyjnej.
76 M. Fuks, Żydowska prasa w okre sie okupacji hitlerowskiej w Polsce (1940–1943). Wśród wymienionych przez Mariana Fuksa tytułów znalazły się trzy wydawnictwa opublikowane w getcie łódzkim: „Biuletyn Organizacyjny Bundu”, „Biuletyn” oraz „Ha‑Mesaper”. Zob. Także M. Fuks, Pasa żydowska w Polsce XIX i pierwszej połowy XX wieku (do końca II wojny światowej), „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, t. 12, z. 1.
77 H. Piasecki, Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim w prasie podziemnej. Henryk Piasecki mówi nawet o ponad 60 pismach periodycznych wydawanych na przestrzeni lat 1940–1943 w getcie warszawskim (28 w jidysz, 10 po hebrajsku i 23 po polsku).
78 „Komunikaty z Nasłuchów Radiowych”, Archiwum ŻIH, Ring. II/317.
79 „Wiadomości”, Archiwum ŻIH, Ring. II/338/1. Na temat pisma zob. Sz. Datner, „Wiadomości”. Podziemny organ prasowy w getcie warszawskim z okresu po wielkim „wysiedleniu”, „Biuletyn ŻIH” 1970, nr 76, s. 49–79.
80 W Archiwum Ringelbluma zachowało się ponad 10 numerów „Biuletynu Informacyjnego Żagiew” z przełomu 1942 i 1943 roku (Archiwum ŻIH, Ring. II 316/1). Szczegółowe omówienie kwestii autorstwa pisma „Żagiew” i „Biuletynu Informacyjnego Żagiew” zob. D. Libionka, L. Weinbaum, Boha terowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojsko wego, Warszawa 2011, s. 438–442.
81 Zob. J. Kermish, On the Underground Press in the Warsaw Ghetto.
82 Jedynym niekonspiracyjnym pismem żydowskim w Generalnej Guberni była kontrolowana przez Niemców, ukazująca się od lipca 1940 roku, „Gazeta Żydowska”.
83 „Słowo Młodych” 1941, nr 5, Archiwum ŻIH, Ring. I/696.
84 [Bez autora], Gmina żydowska, „Czerwony Sztandar” 1941, nr 4, Archiwum ŻIH, Ring. I/716.
85 [Bez autora], Niczego się nie nauczyli, „Awangarda Młodzieży” 4 października 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697.
86 [Bez autora], Z zagadnień moaca, „El‑Al” 1941, nr 2, Archiwum ŻIH, Ring. I/701.
87 T. Prekerowa, Poglądy żydowskich partii politycznych na charakter woj ny według prasy podziemnej getta warszawskiego, w: Holocaust z per spektywy półwiecza, s. 280.
88 [Bez tytułu], „Płomienie” 1 września 1940, Archiwum ŻIH, Ring. I/707.
89 Przedstawienia Polski, Polaków i stosunków polsko‑żydowskich na łamach konspiracyjnej prasy żydowskiej badali już Teresa Prekerowa, Havi Ben‑Sasson i Daniel Blatman. Zob. T. Prekerowa, Prasa getta warszawskiego jako źródło do badania stosunków polskożydow skich, „Kwartalnik Historii Żydów” 2009, nr 3; D. Blatman, Poland and the Polish Nation as Reflected in the Jewish Underground Press, w: Contested Memories. Poles and the Jews during the Holocaust and its Aftermath, ed. by J. D. Zimmerman, New Brunswick–London 2002. Zob. także H. Ben‑Sasson, „Chcemy wierzyć w inną Polskę”. Stosunki żydowskopolskie w podziemnej prasie żydowskiej getta warszawskiego, „Zagłada Żydów” 2005, nr 1.
90 D. Blatman, Poland and the Polish Na tion as Reflected in the Jewish Under ground Press, s. 129.
91 [Bez autora], Rozmyślania Ariela „Miszmereth”, „El‑Al” 1942, nr 5, Archiwum ŻIH, Ring. I/701.
92 [Bez autora], Ghetto, „Czerwony Sztandar” 1940, nr 2, Archiwum ŻIH, Ring. I/716.
93 [Bez autora], Braterstwo broni, „Jutrznia” 8 marca 1942, Archiwum ŻIH, Ring. I/731.
94 [Bez autora], Nie przemilczajmy [rubryka]. Rozważania nad kwestią ży dowską w Polsce, „Za Naszą i Waszą Wolność” 1941, nr 7, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
95 Tamże.
96 [Bez autora], Rocznica getta w War szawie, „Awangarda Młodzieży” 7 listopada 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697.
97 [Bez autora], Z pierwszymi promienia mi słońca, „El‑Al” 1941, nr 2, Archiwum ŻIH, Ring. I/701.
98 [Bez autora], Po 15stu miesiącach zmagań, „Iton ha‑Tnua” 1940/1941 (grudzień/styczeń), Archiwum ŻIH, Ring. I/740.
99 [Bez autora], Z prasy polskiej, „Awangarda Młodzieży” 7 listopada 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697. Czytamy m.in.: „W ciągu 3 miesięcy ludność żydowska Wilna, liczona za sowieckich czasów na 70 000, spadła do 35 000. […] W szeregu miasteczek okręgu wileńskiego Żydzi wybici zostali dosłownie do nogi”. Zob. [bez autora], Krwawe dni Wilna, „Neged Ha‑Zarem” 1941, nr 7/8, Archiwum ŻIH, Ring. I/698. Pierwsze informacje o mordach na ludności żydowskiej dokonywanych w czasie inwazji na Związek Radziecki odnotowano już w lipcu 1941 roku w „Słowie Młodych”. Zob. [bez autora], Bieżąca chwila. Nowy Napoleon na starym szlaku, „Słowo Młodych” 1941, nr 5, Archiwum ŻIH, Ring. I/696. Na ten temat zob. także R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Ży dów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, październik 1939 – ma rzec 1943, Warszawa 1993, s. 176.
100 Relacja Szlamka Bajlera, uciekiniera z obozu Chełmnie, została spisana i w skróconej formie rozpowszechniona w prasie konspiracyjnej. Zob. R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej, s. 178. Na temat obozu w Chełmnie zob. też np. [bez autora], Zmierzch żydostwa tzw. okręgu Warthebruecken, „Słowo Młodych” 1942, nr 9/10, Archiwum ŻIH, Ring. I/696; [bez autora], Gehenna Żydów w Reichu, „Za Naszą i Waszą Wolność” 1942, nr 1/2, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
101 [Bez autora], Nowa martyrologia mas żydowskich, „Awangarda Młodzieży” 4 października 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697.
102 [Bez autora], Z miast i miasteczek, „Jutrznia” 21 marca 1942.
103 „Getto łódzkie jest typowym przykładem zorganizowanej zbrodni”. Cyt. za: „Za Naszą i Waszą Wolność” 1942, nr 1/2, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
104 [Bez autora], Oblicze getta war szawskiego, „Awangarda Młodzieży” 7 listopada 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697.
105 [Bez autora], Z życia żydowskiego [rubryka]. Wilno – Grodno – Białystok, „Jutrznia” 21 lutego 1942, Archiwum ŻIH, Ring. I/731.
106 W „Przedwiośniu” czytamy: „Schwytanych odesłano do pociągu, który odjechał podobno do Bełza (Bełżca?)”. Zob. [bez autora], Na froncie żydowskim [rubryka]. Z codziennej kroniki grozy, „Przedwiośnie” 1942, nr 15, Archiwum ŻIH, Ring. I/703.
107 [Bez autora], Dokumenty bestialstwa hitlerowskiego [rubryka]. Obóz kon centracyjny w Pomiechówku, „Trybuna Młodych” [bez daty i bez numeru, pismo wydane po marcu 1941], Archiwum ŻIH, Ring. I/724.
108 W „Wiadomościach” słowo „wysiedlenie” podawane było w cudzysłowie. Zob. Z kraju, „Wiadomości” 1942, nr 2. Cyt. za: Sz. Datner, „Wiadomo ści”. Podziemny organ prasowy w get cie warszawskim z okresu po wielkim „wysiedleniu”, s. 55.
109 [Bez autora], Profanacja zwłok, „Wiadomości” 1942, nr 3 [22 grudnia]. Cyt. za: Sz. Datner, „Wiadomości”. Podziemny organ prasowy w getcie warszawskim z okresu po wielkim „wy siedleniu”, s. 63.
110 [Bez autora], Dziesięć numerów, „Awangarda Młodzieży” 4 października 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697 [podkreślenie – E.K.‑F.].
111 Tamże.
112 [Bez autora], Z żydowskich obozów pracy, „Czerwony Sztandar” 1940, nr 2, Archiwum ŻIH, Ring. I/716.
113 [Bez autora], Choroby i śmiertelność, „Za Naszą i Waszą Wolność” 1941, nr 7, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
114 [Bez autora], O właściwy stosunek do Rady Żydowskiej, „Jutrznia” 14 marca 1942, Archiwum ŻIH, Ring. I/731.
115 [Bez autora], Z życia getta warszaw skiego, „Awangarda Młodzieży” 1 grudnia 1941, Archiwum ŻIH, Ring. I/697.
116 [Bez autora], „Chaim pierwszy” dykta tor łódzkiego getta, „Za Naszą i Waszą Wolność” 1941, nr 7, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
117 [Bez autora], Getto łódzkie, „Za Naszą i Waszą Wolność” 1942, nr 1/2, Archiwum ŻIH, Ring. I/700.
118 [Bez autora], Z życia getta warszaw skiego.
119 Tamże.
120 [Bez autora], Na straży [rubryka]. Koszmar, „El‑Al” 1941, nr 4, Archiwum ŻIH, Ring. I/701.
121 [Bez autora], Komunikat, „Czerwony Sztandar” 1941, nr 3, Archiwum ŻIH, Ring. I/716.
122 Czytamy w piśmie wydawanym przez Haszomer Hacair: „Masy żydowskie nie mogą czekać biernie na wyzwolenie. Muszą same wziąć aktywny udział w walce, aby zapewnić sobie taką wolność, w której nie tylko zginie raz na zawsze krwawa tyrania faszystowskiego barbarzyństwa, ale w której zniknie też praprzyczyna antysemityzmu i wszystkich cierpień żydowskich w ogóle – kapitalizm”. Zob. [bez autora], Na progu wiosny, „Jutrznia” 21 marca 1942, Archiwum ŻIH, Ring. I/731.
123 [Bez autora], Z życia żydowskiego [rubryka]. Wilno – Grodno – Białystok.
124 [Bez autora], Nowogródek, „Jutrznia” 28 marca 1942, Archiwum ŻIH, Ring. I/731. Zob. także: [bez autora], Salto mortale Żydów z Nowogródka, „Słowo Młodych” 1942, nr 9/10, Archiwum ŻIH, Ring. I/696.
125 [Bez tytułu], „Wiadomości” 1943, nr 5. Cyt. za: Sz. Datner, „Wiadomości”. Podziemny organ prasowy w get cie warszawskim z okresu po wielkim „wysiedleniu”, s. 64–66.
126 [Bez autora], Fala grozy, „Neged Ha‑Zarem” 1942, nr 20, Archiwum ŻIH, Ring. I/477.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017