Prasa „gadzinowa”
p. 277-283
Texte intégral
1Termin „prasa gadzinowa” przyjmuję na określenie prasy w języku polskim drukowanej przez niemieckiego okupanta. Nie wchodzę w tym miejscu w spory dotyczące etymologii tego określenia1. Dotychczasowe badania nad prasą polskojęzyczną wydawaną w latach 1939–1945 przez Niemców zazwyczaj ograniczały przedmiot analiz do określonego tytułu (Zuzanna Schnepf2, Tadeusz Cieślak3, Michał Komar4, Krzysztof Woźniakowski5), terytorium (Mieczysław Adamczyk6, Krzysztof Woźniakowski7, Ryszard Pęczalski8, Władysława Wójcik9) czy problemu (Natalia Aleksiun-Mądrzak10, Władysława Wójcik11). Wprawdzie próby syntetycznego ujęcia problematyki prasy „gadzinowej” stanowią ważną składową opracowań ogólnych, dotyczących polskojęzycznej prasy z lat 1939–194512, wciąż jednak najpełniejszą monografią poświęconą temu zagadnieniu jest książka Lucjana Dobroszyckiego z początku lat 90. XX wieku13.
2Prasa „gadzinowa” w myśl założeń niemieckiej polityki informacyjnej, traktowana jako narzędzie ideologicznego oddziaływania, stanowić miała podstawowe źródło wiedzy o świecie. Już w październiku 1939 roku zlikwidowano legalną prasę polską. Na ziemiach polskich okupowanych w latach 1939–1945 przez Niemców wychodziło – według szacunków Jerzego Jarowieckiego – blisko 50 tytułów prasy „gadzinowej”, w tym osiem dzienników, sześć tygodników, dwa miesięczniki oraz pisma fachowe o różnej częstotliwości ukazywania się14. Zgodnie z danymi przywołanymi przez Krzysztofa Woźniakowskiego, na terytorium Generalnego Gubernatorstwa wydawano około 62 tytułów15. Szczególne miejsce zajmowała publikowana pod auspicjami niemieckimi dla gett Generalnej Guberni „Gazeta Żydowska”. Mimo niezaprzeczalnej obecności niemieckich tekstów propagandowych, z reguły jednak niedotyczących spraw żydowskich, odbiegała ona swym charakterem od innych, klasycznych reprezentantów prasy „gadzinowej”16.
3Jak stwierdzała Wójcik: „Obok słowa »system« pojęciem bodajże najważniejszym w niemieckiej publicystyce prasy gadzinowej był Żyd”17. Pisał również Dobroszycki: „Od pierwszego dnia okupacji do ostatniego Żydzi byli celem systematycznej propagandy”18. Propaganda prasy „gadzinowej” przygotowywała „społeczeństwo polskie do dyskryminacyjnej polityki hitlerowskiej wobec Żydów, a później do ich eksterminacji”19. Badanie prasy „gadzinowej” zdecydowałam się ograniczyć w tym miejscu do jednego tytułu – dziennika ukazującego się pod nazwą „Nowy Kurier Warszawski” od 11 października 1939 do 10 stycznia 1945 roku20. Kwerendą objęłam wszystkie numery pisma, wyszukując wszelkiego rodzaju wypowiedzi dotyczące szeroko rozumianych tematów żydowskich.
4Lektura „Nowego Kuriera Warszawskiego” dostarcza wiedzy o kolejnych niemieckich posunięciach antyżydowskich (gazeta przedrukowywała treść zarządzeń, oświadczeń, wezwań skierowanych i/lub wymierzonych w ludność żydowską). Zgodnie z ujęciem prezentowanym na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego” żydostwo było kategorią niezbywalną, o której przesądzało pochodzenie rasowe21. Jednocześnie jednak kryteriom przywoływanym w definicji pojęcia „Żyda” nierzadko brakowało obiektywizmu: „W myśl tego rozporządzenia za żydów uważane są dwie kategorie osób, a mianowicie te, które w istocie rzeczy są żydami, oraz te, które są uważane za żydów”22. Śledząc w „Nowym Kurierze Warszawskim” proces ustanawiania i uszczegółowiania definicji, widzimy, że niemieckie prawodawstwo tworzone było na bieżąco, a definicja Żyda ewoluowała.
5„Nowy Kurier Warszawski”, regularnie odnotowując oficjalne zarządzenia antyżydowskie, dokumentował faktycznie podejmowane działania – nie tylko o charakterze prawnym. Przytaczane przez gazetę kolejne rozporządzenia niemieckie sankcjonowały postępujące wykluczanie Żydów ze społeczeństwa, zmierzające do jak najbardziej gruntownego, a zarazem precyzyjnego odseparowania losów polskich i żydowskich. Mowa tu o separacji stricte fizycznej – zakazie wstępu do parków, określonych lokali, środków transportu, wytyczaniu ścisłych granic oddzielających teren, na którym mogli przebywać Żydzi (wydzielonych dzielnic), od obszarów dla nich niedostępnych, ograniczeniu wzajemnych kontaktów (m.in. poprzez przeszkody w zatrudnianiu nie-Żydów w gospodarstwach żydowskich w 1940 roku) do ich zakazu włącznie. Mocą następujących po sobie rozporządzeń Żydów systematycznie rugowano z kolejnych obszarów życia. Zakaz przebywania dotyczył coraz większej liczby miejsc, w ostateczności – terenów całych miast. Kwestionowano ich prawo do obecności symbolicznej – w rejestrach, wykazach etc. (odnotowano, że w Niemczech „Książki telefonów na rok 1941 nie będą zawierały nazwisk żydowskich abonentów”23).
6Wartość informacyjna rzeczowych w tonie opisów różnych aspektów rzeczywistości okupacyjnej zasadza się nie tylko na danych pojawiających się w wypowiedziach poszczególnych autorów (jak w tekście podsumowującym przesiedlenie do getta, z którego dowiadujemy się, że w efekcie „637 placówek handlowych objęli Aryjczycy”24; „Około 180 000 osób przesiedlono z i do żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej”25). Nie mniej doniosłe są wnioski, które nasuwa przedstawiony obraz. Kiedy więc czytamy o „pierwszych pogrzebowych żydowskich karawanach rowerowych”, o tym, że takie karawany „[mogą] pomieścić jednocześnie cztery trumny, a więc jeden karawan rowerowy może załatwić cztery pogrzeby”, co powoduje, że „kondukty pogrzebowe nie tamują ruchu ulicznego a przedsiębiorca zyskuje na czasie”26, przyjmujemy do wiadomości nie tylko to, że skonstruowano nowy pojazd. Nieodparcie nasuwa się także myśl, że żydowska śmierć stała się dla mieszkańców Warszawy problemem logistycznym, z którym karawan rowerowy pomaga się uporać.
7Autorzy „Nowego Kuriera Warszawskiego” konstruowali wizerunek Żyda zgodny z koncepcją niemieckiej propagandy. Odwołując się do stereotypowych wyobrażeń, modyfikowali je dla potwierdzenia słuszności założeń hitlerowskiej polityki narodowościowej. W niemieckich przedstawieniach Żydzi byli nosicielami jasno określonej tożsamości zbiorowej, nie dysponowali cechami indywidualnymi, najczęściej nie mieli nazwisk ani unikalnych imion własnych, określani byli formami zbiorowymi, nierzadko o prześmiewczym brzmieniu, na przykład „Ruchle i Szlomki”27. Symbolizowali anarchię, brak wartości, destrukcję, byli odrażający fizycznie. Świat żydowski był równie odstręczający jak zaludniający go ludzie.
8W tekstach podejmujących tematykę żydowską opisy ulic zamieszkałych przez ludność żydowską zajmują szczególne miejsce. Już w okresie przed zamknięciem getta w Warszawie emanują obrzydzeniem, odrazą: „Za nami zostało ciemne, rozszwargotane Bagno, ulica brudnych domów, zawszonych mieszkańców, miejsce ciągłego handlu, oszustwa i lichwy…”28. Prawodawstwo niemieckie zatem – jak mógł wnosić czytelnik „Nowego Kuriera Warszawskiego” – stanowiło oczywistą, uzasadnioną racjami rozumu odpowiedź na „żydowskie zagrożenie”. Antysemityzm, także w wydaniu pogromowym, miał być – zgodnie z tą wykładnią – naturalną odpowiedzią na żydowskie przewiny, stałe od wieków i niezbywalne. To Żydzi – jak przekonywały wypowiedzi „gadzinówki” – kierowali się nienawiścią do Aryjczyków, ciemiężyli i wyzyskiwali innych, to oni de facto są nacjonalistami. „Ostatnim hasłem, które ma posłużyć zbankrutowanemu żydostwu do dźwignięcia się i powrotu do dawnych dobrych czasów, kiedy nieuświadomione narody pozwalały się bezkarnie wyzyskiwać i oszukiwać, jest nacjonalizm” – stwierdzał anonimowy autor29. Kariera słowa „syjonizm” w jego osobliwym, antysemickim znaczeniu wyraźnie widoczna jest za czasów okupacji niemieckiej w artykułach „gadzinówki”: „Żydostwo mieszkające w Warszawie jest przesiąknięte syjonizmem najgorszego gatunku”30. Znamiennie brzmi taki oto tytuł – Nienasycony syjonizm31.
9W konstruowanych z perspektywy zewnętrznego obserwatora opowiadaniach o życiu w getcie autorzy pisma wskazywali, że zamknięci za murami ludzie charakteryzują się – uporczywie i niezmiennie – tymi samymi co wcześniej negatywnymi cechami charakteru, popychającymi ich do uczynków powszechnie nieakceptowanych. Z drugiej zaś strony kreowali obraz codzienności za murami, nacisk kładąc na zwyczajność i rutynę przedstawianych czynności (stąd zresztą, jak się wydaje, popularność reportażu w „Nowym Kurierze Warszawskim”). W każdym z tych przypadków rzeczywistość gettowa miała wyglądać lepiej, niż można by się tego spodziewać.
10W celu uzyskania i ugruntowania pożądanego wizerunku propagandowego Żydów w „Nowym Kurierze Warszawskim” odwoływano się do określonych strategii pisania. Jedną z nich było konstruowanie trwałych asocjacji funkcjonujących na prawach związków frazeologicznych, na przykład pomiędzy marksizmem czy komunizmem a Żydami (w szczególności po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej) lub między masonerią a Żydami. Widoczne było dążenie do powiązania słowa „wojna” z jakąkolwiek formą słowa „żydowski” – powstają określenia typu „druga wojna żydowska”32.
11Na osobną uwagę zasługuje zasób leksykalny, z którego korzystali wypowiadający się na tematy żydowskie. Składał się on ze zbioru określeń pogardliwych i umniejszających, jak „żydki”, „żydowica”, „żydzięta” (słowo „żydzi” pisane było małą literą). W tekstach przewija się „pejsata publiczność”, „gniazda chorobotwórcze”33, zbrodnicza „banda żydów”34, „tandeciarze żydowscy”35 jak „szczury” chyłkiem się „przemykają”36. Karierę robiły określenia uprzedmiotawiające. Czytamy o rzemiośle, które było „zażydzone”, o potrzebie „odżydzenia” (różnych sfer życia)37, o „zażydzonej” agencji tAss38, o „zażydzonym” fachu (czapnictwie)39, wreszcie – w serii demaskujących biogramów – „zażydzeniu” nauki polskiej, piśmiennictwa, sztuki i propagandy40. Mówiono także o „oczyszczaniu” z Żydów41. Kulminacją przedmiotowego ukazywania Żydów było określanie ich nacechowanym pejoratywnie zaimkiem wskazującym „to” („szczególnie skupiło się »to« dokoła rynku”42).
12Ważne miejsce w kreacji wizerunku Żyda zajmuje język, którym ma się on – zdaniem „Nowego Kuriera Warszawskiego” – posługiwać. Mowa tu o charakterystycznym „żydłaczeniu”, trwale obecnym w niezliczonych szmoncesach i dowcipach o Żydach. Zniekształcony, pełen błędów językowych, gramatycznych i składniowych, zanieczyszczeń słowami żydowskimi – potęguje poczucie dystansu i obcości u czytelnika, wzbudza politowanie dla dziecięcej nieudolności, wskazując tym samym wyraźnie na podrzędną pozycję autorów komunikatu. Czasem jedynie śmieszy. Tak dzieje się w opowieści zatytułowanej Cud na Nalewkach – o Żydzie, który sfingował własną śmierć, by nie płacić długów:
– Nie do pańskiej choroby się dotyczę. Jak pan może być chory, kiedy ma pan dług na 60 tysiąców. Co pan sobie miszlisz, że ja jestem filantropa, psia krew. Pieniądze pan dawaj, bo żywy to ziemię nie opuszczasz! – Zalcszpilman, zamilczaj się pań do mnie przez chwilę, zamilczaj – szepnął pan Motel i blady jak papier osunął się na poduszki. […] obwieścił, że czuje zbliżającą się śmierć. […] – A ganef wy wszyscy, niech was czarna ziemia złapie43.
13Tym samym językiem mówią mieszkańcy getta – bohaterowie reportażu Za murem: „Uj, Rotkopf, no i co ty na to? Wszystko zrobili tak na gwałt, jakby im sze paliło…”44 .
14Nie budzi wątpliwości, że przedstawienia relacji łączących Polaków i Żydów oraz stosunku Niemców do obu tych nacji wypełniały ważną rolę z punktu widzenia założonych funkcji propagandowych „gadzinówki”. Jak deklarowano w „Nowym Kurierze Warszawskim”, cele polityki niemieckiej wobec Żydów i Polaków były różne. W wypowiedzi z 1940 roku zamieszczonej pod znamiennym tytułem Żydzi muszą zniknąć z Europy. Lojalni Polacy będą lojalnie traktowani45 po raz pierwszy otwarcie zaznaczono tę odrębność losów przeznaczonych obu nacjom. Tekst nie pozostawiał złudzeń, że celem nadrzędnym niemieckiej polityki jest pozbycie się Żydów z Europy. Jak przekonywały kolejne publikacje, Niemcy byli gotowi zawiązać rodzaj szczególnego sojuszu przeciw Żydom. Autorzy argumentowali więc, że Żydzi wyrządzili ogromne szkody „narodowi polskiemu”. Pod koniec roku 1940 pojawił się konkretny zarzut: to mniejszości narodowe zamieszkujące przedwojenną Polskę (zwłaszcza Żydzi) przyczyniły się do klęski wrześniowej („była to grupa, której najlepiej się w Polsce wiodło, lepiej niż Polakom samym”46). Autor występował w obronie „polskiej racji stanu”, zagrożonej przez powiązania władz z Żydami. Wypowiedź służyła nie tylko legitymizacji władz okupacyjnych. Jeszcze ważniejszy wydawał się przekaz ukryty: w tej wojnie Żydzi i Polacy nie stoją po tej samej stronie barykady. Polaków i Żydów nic nie łączy, nawet wspólny wróg. Polacy są po prostu antysemitami, z kolei Żydzi za nic mają Polskę, a ich rzekomy patriotyzm napędzany jest jedynie strachem47.
15„Nowy Kurier Warszawski” judził przeciwko Żydom, umiejętnie grając na polskich emocjach. Znamienna jest podana w gazecie informacja o wyroku śmierci na Józefie Bierbaumie, który został „oskarżony o kilkakrotne bezczeszczenie zwłok” żołnierzy polskich w masowym grobie48. Gdzie indziej dowiadujemy się, że nie tylko Żydzi są trucicielami, ale trucicielskie właściwości ma też ich kultura: „do czego doprowadzić może dalsze panoszenie się na naszym rynku książek pisanych przez żydów, zachwaszczających i zatruwających swym ładem duszę narodu i młodzieży”49. Autor kryjący się pod pseudonimem „Stef. N.” nadmieniał: „Przy rozpatrywaniu żydowsko-polskiego współżycia najczęściej nie bierze się pod uwagę sprawy podkopywania i niszczenia przez żydów religii chrześcijańskiej”50.
16Do katalogu żydowskich przewin względem Polaków dopisać należy szerzenie pornografii51, „robienie interesów” na Polakach52. W artykule Złe duchy Mieszka III. Jak żydzi rujnowali Polskę czytamy, że „Żydzi znalazłszy schronienie i gościnne przyjęcie w Polsce, od razu mocno zaczęli dawać się we znaki Polakom”. Udzielali zadłużonym książętom dzielnicowym pożyczek na procent, które ci musieli spłacać, obciążając przy tym skarb państwa; do tego, przejąwszy w dzierżawę mennicę, fałszowali monety, prowadząc w ten sposób do zubożenia majątku narodu53. Ogólnie, przestrzegają autorzy, przed Żydami trzeba się mieć na baczności, gdyż charakteryzuje ich „wrodzona nienawiść nie tylko do każdego Polaka, ale do każdego aryjczyka”54.
17Portret Żydów i żydowskiego życia wyłaniający się z „Nowego Kuriera Warszawskiego” w swych głównych zarysach pozostawał niezmienny przez cały czas ukazywania się pisma. Przedstawienia Żydów i tematów żydowskich kształtowane były ściśle według wytycznych propagandowych i na ich użytek, nie podlegały natomiast wpływom wydarzeń bieżących. Systematyczna eksterminacja Żydów nie znalazła żadnego odzwierciedlenia na łamach „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Obrazy getta zniknęły po prostu z łam pisma w 1943 roku. Wzmiankę na temat powstania w getcie warszawskim znalazłam tylko raz – w prześmiewczym liście zamieszczonym w maju 1944 roku55.
Notes de bas de page
1 Zob. K. Woźniakowski, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rze szy (1939–1945), Kraków 2001, s. 5; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne, Warszawa 1988, s. 383.
2 Z. Schnepf, Losy pracowników nie mieckiej gadzinówki „Nowy Kurier Warszawski” w świetle powojennych procesów z dekretu sierpniowego, „Zagłada Żydów” 2006, nr 2.
3 T. Cieślak, Z historii niemieckiej prasy w języku polskim. „Goniec Krakowski” 1939–1945, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1969, t. 8, z. 4; T. Cieślak, Hitlerowskie czaso pismo „Nowy Kurier Warszawski”, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1968, t. 8, z. 1.
4 M. Komar, N.K.W. i okolice, „Res Publica” 1988, nr 2.
5 K. Woźniakowski, Gadzinowy mie sięcznik „Kolejowiec” (1943–1944) i jego literackie publikacje, „Rocznik Naukowo‑Dydaktyczny” 1996, z. 178.
6 M. Adamczyk, „Gadzinowa” prasa na Kielecczyźnie w latach okupacji hitle rowskiej, Kraków 1979.
7 K. Woźniakowski, Polskojęzyczna prasa gadzinowa.
8 R. Pęczalski, Hitlerowska prasa gadzi nowa w Ciechanowskiem, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, nr 4.
9 W. Wójcik, Prasa gadzinowa Gene ralnego Gubernatorstwa (1939–1945), Kraków 1988.
10 N. Aleksiun‑Mądrzak, Obraz lud ności żydowskiej w świetle „Nowego Kuriera Warszawskiego” (paździer nik 1939 – grudzień 1940), w: Z histo rii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, pod red. K. Matwijowskiego, Wrocław 1994.
11 W. Wójcik, Język prasy gadzinowej lat 1939–1945 na tle metod niemieckiej propagandy, „Rocznik Naukowo‑Dydaktyczny” 1990, z. 135.
12 Zob. m.in. J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945, w: J. Jarowiecki, J. Myśliński, A. Notkowski, Pra sa polska w latach 1939–1945, pod red. J. Łojka, Warszawa 1980; W. Wójcik, Niemiecka prasa w języku polskim dla Polaków wydawana w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945 (Ogólna charakterystyka), „Rocznik Naukowo‑Dydaktyczny” 1987, z. 110.
13 L. Dobroszycki, Reptile Journalism. The Official PolishLanguage Press under the Nazis, 1939–1945, trans. by B. Harshav, New Haven–London 1994. Książka Dobroszyckiego jest uzupełnionym tłumaczeniem maszynopisu złożonego w Instytucie Historii PAN pt. Prasa jawna dla ludności polskiej w Generalnej Guberni.
14 J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945.
15 K. Woźniakowski, Polskojęzyczna pra sa gadzinowa, s. 5. Szacunkowy charakter danych wynika z faktu – jak stwierdzał Woźniakowski – „iż niektóre pisma nie zachowały się do dziś, ich istnienie potwierdzają jedynie źródła pośrednie o zróżnicowanej wiarygodności”, tamże, s. 5–6.
16 Dobroszycki, znakomity badacz polskiej prasy konspiracyjnej, zaliczał „Gazetę Żydowską” do prasy „gadzinowej”, podkreślając, że służyła ona Niemcom jako dodatkowe narzędzie, by zmylić ludność żydowską co do faktycznych planów dotyczących jej przyszłości. Zob. L. Dobroszycki, Reptile Journalism.
17 W. Wójcik, Prasa gadzinowa General nego Gubernatorstwa, s. 163.
18 „The Jews were the target of a systematic propaganda campaign from the first day of the occupation to the last”. Cyt. za: L. Dobroszycki, Rep tile Journalism, s. 85 [tłumaczenie – E.K.‑F.].
19 N. Aleksiun‑Mądrzak, Obraz ludności żydowskiej, s. 199.
20 „Nowy Kurier Warszawski” miał największy zasięg i nakład (w dni powszednie drukowano 200 tys. egzemplarzy, w dni świąteczne i weekendy 300 tys.). Choć niecały nakład udawało się sprzedać – do bojkotu prasy „gadzinowej” nawoływało podziemie – głód informacji mimo wszystko skłaniał do jej kupowania. Po raz pierwszy hasło bojkotu rzucono 15 lipca 1940 roku – nakaz dotarł jednak zbyt późno do czytelników. Ze znacznie lepszym skutkiem akcję powtórzono 1 września 1940, kiedy w rezultacie sprzedano jedynie połowę nakładu „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Zob. T. Szarota, Okupowanej Warsza wy dzień powszedni, s. 384. Zob. Też J. Jarowiecki, Prasa polska w latach 1939–1945, s. 29. Dość szybko zresztą czytelnicy nauczyli się wyławiać z gąszczu tekstów istotne dla siebie informacje. Na ten temat zob. J. Leociak, Sztuka czytania gazet. Legal na prasa okupacyjna: Landau i Jakub, „Teksty Drugie” 1998, nr 3.
21 [Bez autora], Żydzi i „mechesi” usiłu ją omijać obowiązujące ich przepisy o oznakach, „Nowy Kurier Warszawski” 10–11 sierpnia 1940.
22 [Bez autora], Kto jest żydem określa rozporządzenie Gubernatora Gene ralnego, „Nowy Kurier Warszawski” 13 sierpnia 1940.
23 [Bez autora], Żydzi bez telefonów w Niemczech, „Nowy Kurier Warszawski” 18 października 1940.
24 [Bez autora], Kronika Warszawy [rubryka]. Zakończono już akcję prze siedleńczą w halach i targowiskach miejskich, „Nowy Kurier Warszawski” 19 grudnia 1940.
25 [Bez autora], Kronika Warszawy [rubryka]. Przed objęciem lokali przemy słowych pożydowskich należy uzyskać pozwolenie, „Nowy Kurier Warszawski” 21–22 grudnia 1940.
26 [Bez autora], Pierwsze pogrzebo we żydowskie karawany rowerowe, „Nowy Kurier Warszawski” 3 września 1940.
27 J. Krzepicki, Czytelnicy mają głos [rubryka]. Kiedy odżydzone zostaną tramwaje, „Nowy Kurier Warszawski” 28 sierpnia 1940.
28 [ROWL], Migawki warszawskie [rubryka]. Tajemnice Bagna, „Nowy Kurier Warszawski” 15 sierpnia 1940.
29 [Bez autora], Hypernarodowcy spod znaku gwiazdy Dawida, „Nowy Kurier Warszawski” 8 czerwca 1940.
30 [Bez autora], W dzielnicy żydowskiej. Sklepy zamknięte – handel „od tyłu”, „Nowy Kurier Warszawski” 12 grudnia 1939.
31 [Bez autora], Nienasycony syjonizm, „Nowy Kurier Warszawski” 16–17 października 1943.
32 A. Sosiński, Dlaczego Eden nie chce pokoju. Druga wojna żydowska, „Nowy Kurier Warszawski” 5 sierpnia 1940. Zob. też [bez autora], „Święta wojna” prowadzona z ukrycia przez żydów, którzy bajecznie na niej zarabiają, „Nowy Kurier Warszawski” 15 stycznia 1940.
33 [Bez autora], Trzeba zlikwidować gniazda chorobotwórcze. Domy noc legowe i używana odzież – rozsadnika mi tyfusu, „Nowy Kurier Warszawski” 21 listopada 1939.
34 [Bez autora], 53 żydów rozstrzelano w Warszawie za opór władzy, „Nowy Kurier Warszawski” 30 listopada 1939.
35 [Bez autora], Odżydzenie i rozwój rze miosła polskiego, „Nowy Kurier Warszawski” 2 stycznia 1940.
36 [Bez autora], W dzielnicy żydowskiej. Sklepy zamknięte – handel „od tyłu”.
37 [Bez autora], Odżydzenie i rozwój rze miosła polskiego.
38 [Bez autora], Prasa sowiecka w rękach żydów. Galeria pracowników głów nych organów, „Nowy Kurier Warszawski” 24 czerwca 1943.
39 [Bez autora], Odżydzenie i rozwój rze miosła polskiego.
40 [Bez autora], Czy wiesz, kto to jest. Zażydzenie nauki polskiej, piśmien nictwa, sztuki i propagandy, „Nowy Kurier Warszawski” 27–28 kwietnia 1940.
41 J. Krzepicki, Czytelnicy mają głos [rubryka]. Kiedy odżydzone zostaną tramwaje.
42 [Bez autora], Małe miasteczko nad Dunajcem, „Nowy Kurier Warszawski” 9 sierpnia 1940.
43 [Bez autora], Cud na Nalewkach, „Nowy Kurier Warszawski” 7 sierpnia 1940.
44 [Ecc], Migawki Warszawy [rubryka]. Za murem, „Nowy Kurier Warszawski” 21 listopada 1940.
45 [Bez autora], Gubernator General ny na apelu narodowosocjalistycz nym. Żydzi muszą zniknąć z Europy. Lojalni Polacy będą lojalnie traktowani, „Nowy Kurier Warszawski” 17– 18 sierpnia 1940.
46 [Bez autora], U źródeł klęski wrześnio wej. Mniejszości narodowe, „Nowy Kurier Warszawski” 7–8 grudnia 1940.
47 [Bez autora], W dzielnicy żydowskiej. Sklepy zamknięte – handel „od tyłu”.
48 [Bez autora], Wyrok śmierci w War szawie za zbeszczeszczenie grobów żołnierzy polskich, „Nowy Kurier Warszawski” 9 kwietnia 1940.
49 J. Michalski, Czytelnicy mają głos [rubryka]. Czas na odżydzenie muzyki, „Nowy Kurier Warszawski” 13 kwietnia 1940.
50 [Stef. N.], Czytelnicy mają głos [rubryka]. Polacy i Żydzi, „Nowy Kurier Warszawski” 16 kwietnia 1940.
51 [Bez autora], Kronika Warszawy [rubryka]. Korzystna zmiana warunków pracy w pożydowskiej fabryce sło dyczy, „Nowy Kurier Warszawski” 30 grudnia 1940.
52 [Bez autora], Lichwa w zakładach ko misowych. Walka z handlem pokąt nym i paskarstwem, „Nowy Kurier Warszawski” 6 sierpnia 1940.
53 A. Lubicz, Złe duchy Mieszka III. Jak żydzi rujnowali Polskę, „Nowy Kurier Warszawski” 12 sierpnia 1940.
54 [Bez autora], W dzielnicy żydowskiej. Sklepy zamknięte – handel „od tyłu”.
55 S. Okrzeja, Czytelnicy mają głos [rubryka]. „Bohaterzy” getta warszaw skiego, „Nowy Kurier Warszawski” 6–7 maja 1944.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017