Prasa wydawana oficjalnie na Wschodzie
p. 271-276
Texte intégral
1Analizę prasy emigracyjnej zawęziłam do kwerendy wybranych tytułów ukazujących się w czasie wojny w Związku Radzieckim. Drukowana we Francji i w Wielkiej Brytanii prasa polskojęzyczna wydawana była przez przedstawicieli organizacji społecznych i politycznych aktywnych w II Rzeczypospolitej, których liczni działacze pozostali w okupowanej Polsce. Założyłam, że publikowane na jej łamach teksty dotyczące Zagłady i/lub szeroko rozumianych spraw związanych z Żydami opierają się na przekazywanych za granicę relacjach krajowych, filtrowanych przez przedwojenne opinie właściwe określonym ugrupowaniom światopoglądowym. Mimo wszelkich różnic, uznając za cel nadrzędny prezentację możliwie szerokiego wachlarza ujęć interesującego mnie zagadnienia, ale także ze względu na utrudniony dostęp do materiałów, zrezygnowałam z badań źródłowych tytułów polskojęzycznych wydawanych na zachodzie Europy. Kwerendą objęłam natomiast sześcioletni okres ukazywania się „Nowych Widnokręgów” (1941–1946)1 oraz czteroletni „Wolnej Polski” (1943–1946)2. Dla czytelników tych pism – obywateli polskich, którzy po 1939 roku z różnych powodów znaleźli się na terenie Związku Radzieckiego – wojna skończyła się dopiero wtedy, kiedy możliwy stał się ich powrót do Polski. Tytuły te redagowane były w kręgu osób związanych z powstałym w 1943 roku Związkiem Patriotów Polskich. Wypowiadający się na ich łamach autorzy współkształtowali oblicze ideologiczne przyszłej Polski3. „Nowe Widnokręgi” i „Wolna Polska”, adresowane przede wszystkim do lewicującej inteligencji4, nie ograniczały swych wpływów tylko do tej grupy czytelników5.
2Podstawę źródłową tej części mojego opracowania stanowi 98 przekazów prasowych, wyodrębnionych zgodnie z omówionymi wcześniej założeniami. Zdecydowaną większość z nich, bo aż 71, zamieszczono na łamach „Nowych Widnokręgów”, zaledwie 27 ukazało się w „Wolnej Polsce”. W analizowanych publikacjach znalazły się teksty publicystyczne, informacyjne, listy do redakcji, a nawet kilka wierszy. Wśród drukowanych w „Nowych Widnokręgach” i „Wolnej Polsce” przekazów na temat Zagłady zdecydowaną mniejszość stanowią relacje zarówno ofiar zbrodni, jak i jej świadków (przez cały okres ukazywania się „Nowych Widnokręgów” opublikowano w nich zaledwie trzy świadectwa żydowskie6 i trzy opowieści polskich uczestników wydarzeń7). Nieliczni autorzy odwoływali się do relacji osób bezpośrednio uwikłanych w tamte wydarzenia. Kilka tekstów zilustrowano zdjęciami, których obecność z pewnością nie była obojętna dla odczytania wypowiedzi8 (ze względu na przyjęte przeze mnie ramy opracowania nie podejmuję w tym miejscu ich analizy).
3Pierwsze wzmianki o sytuacji Żydów w okupowanej Polsce pochodzą z czerwca 1942 roku. Z Zatrutej broni Hitlera Stefana Jędrychowskiego, artykułu poświęconego zagadnieniu antysemityzmu i antyżydowskiej polityki niemieckiej, o „obecnym losie Żydów” czytelnik dowiadywał się jednak bardzo niewiele9. Wypowiedź Jędrychowskiego, chociaż powstała w kulminacyjnym momencie Zagłady, temat prześladowań ludności żydowskiej traktuje jedynie jako ilustrację zasadniczej tezy, zgodnie z którą niemieckie działania wobec Żydów de facto stanowią ucieleśnienie założeń programowych ugrupowań politycznych związanych z obozem władzy w Polsce przedwrześniowej. W kolejnych tekstach ostrze krytyki wymierzone było już otwarcie w emigracyjny rząd polski, a zarysowana u Jędrychowskiego opozycja: rząd emigracyjny – przychylność dla antysemityzmu versus Polska „ludowa i demokratyczna” – walka z antysemityzmem tworzy zbitkę pojęciową oczywistą dla czytelnika i intensywnie wykorzystywaną w celach propagandowych.
4Dopiero we wrześniu 1942 roku w „Nowych Widnokręgach” pojawiło się, bardzo ostrożne, doniesienie na temat eksterminacji Żydów10. W tekście Stefana Wierbłowskiego po raz pierwszy przywołane zostały obozy w Bełżcu i Trawnikach, „gdzie podobno morduje się przy pomocy gazów trujących”11. Wierbłowskiego nie zajmował jednak los żydowski. Z jego Terroru nie wynikało bowiem jednoznacznie, że ofiarami Bełżca i Trawnik są Żydzi. Pisząc o „martyrologii ludności polskiej i żydowskiej” – zgodnie z tytułem wywodu – traktował ją jako przejaw terroru. Ukazywał jako działania obliczone na zastraszenie, zachowujące zatem przynajmniej pozory racjonalności, w równym niemal stopniu – co potwierdzały przytoczone przez Wierbłowskiego liczby – wymierzone w Polaków i Żydów12. W następnych wypowiedziach coraz bardziej widoczna była świadomość szczególnego stosunku Niemców do ludności żydowskiej. „Krwawy pokaz antysemityzmu, jaki dają światu hitlerowcy, przybrał ostatnio formy i rozmiary tak straszliwe, jak nigdy przedtem” – stwierdzał Jędrychowski w październiku 1942 roku13.
5Dla myślenia o sytuacji Żydów przełomowe znaczenie miał opublikowany w styczniu 1943 roku artykuł Andrzeja Jareckiego14. Jasno wskazywał on, że konsekwentnie realizowana niemiecka polityka narodowościowa zmierza do całkowitej, bezwyjątkowej eksterminacji ludności żydowskiej w krajach podbitej Europy. Zbrodnie na Żydach nie mają zatem charakteru incydentalnego, nie są po prostu „ekscesem”. Pozbawiając złudzeń, Jarecki zamykał wcześniejsze dyskusje na ten temat. Przyczyn ich wygaśnięcia należy także upatrywać w zwrocie, jaki dokonał się w propagandzie radzieckiej po odkryciu zbrodni katyńskiej. Zgodnie z wytycznymi, „nie uwzględniała [ona] żadnych szczególnych kategorii cierpienia”15.
6Opis Zagłady w omawianych publikacjach z lat 1943–1944 koncentrował się przede wszystkim na metodach jej dokonywania. Choć pierwsza wzmianka na temat obozów śmierci (m.in. Bełżca) pochodzi z września 1942 roku16, w latach 1943–1944 staną się one tematem dłuższych wypowiedzi. Jarecki wspomina o „rzeczowości”, z jaką „przewozi się miljony ludzi ze wszystkich końców Europy do specjalnie stworzonych obozów śmierci”17. O istnieniu ośrodków zagłady przeznaczonych tylko dla Żydów czytelnicy dowiadywali się dopiero w maju 1944 roku. Po raz pierwszy zestawione zostały nazwy Bełżec, Treblinka (w oryginale jako Tremblinka) i Sobibór. Dwie ostatnie nie pojawiały się wcześniej na łamach analizowanych tytułów prasowych. Nieznany autor dowodził:
Osobne miejsce zajmują wśród obozów koncentracyjnych w Polsce obozy dla Żydów. W obozach tych wymordowano w komorach gazowych, za pomocą prądu elektrycznego i salwami karabinów maszynowych większą część ludności żydowskiej w Polsce. Do obozów tych lub raczej zbiorowych miejsc straceń zwozi się Żydów z całej okupowanej Europy. […] Obozów takich jest w Polsce przeszło 10 […]18.
7Proces „dojrzewania do wiedzy” o przeprowadzanej metodycznie eksterminacji Żydów zakończył się, jak wynika z omawianego materiału źródłowego, na początku 1943 roku. Wybuch powstania w getcie warszawskim okazał się momentem przełomowym. Choć o sytuacji żydowskich mieszkańców Warszawy wspominano niejednokrotnie we wcześniejszych tekstach, to pierwsza wypowiedź w całości poświęcona temu zagadnieniu ukazała się w „Nowych Widnokręgach” dopiero w marcu 1943 roku19. Bezpośrednim impulsem do jej napisania stał się styczniowy zryw mieszkańców getta20. W kolejnych doniesieniach z napięciem, choć z pełną świadomością nieuchronnej klęski, „Nowe Widnokręgi” śledziły przebieg kwietniowego powstania w getcie warszawskim21. Ich autorzy wypowiadali się z perspektywy Zagłady już dokonanej, rekapitulując wcześniejsze wydarzenia.
8„Los Żydów warszawskich symbolizuje los Żydów polskich” – stwierdzał Jarecki22. Powstanie w getcie warszawskim jest najczęściej przywoływanym motywem analizowanych tekstów. W opisach przepełnionych podziwem dla bojowników autorzy podkreślają dysproporcję sił obydwóch walczących stron23. Determinację i heroizm powstańców zestawiają z bezwzględnym i metodycznym niszczeniem ostatnich śladów żydowskiego życia24. Wszechobecne jest przekonanie, że – stając do walki – powstańcy uratowali honor narodu żydowskiego. Zazwyczaj sądy takie formułowane są otwarcie, niekiedy przebijają spod powierzchni słów25. Charakterystyczne, że w odróżnieniu od wcześniejszych wydarzeń, ważnych dla trwania Żydów, zarówno styczniowy zryw, jak i kwietniowe walki odnotowano prawie natychmiast. Informacje o ich przebiegu zamieszczano regularnie, niemal na bieżąco26. Być może pewną rolę odegrała tu rutyna pracy w warunkach wojennych, a wraz z nią coraz sprawniej działające kanały przepływu wiadomości. Z pewnością wynikało to po części z tragicznego „uwiarygodnienia” zbrodni niemieckich. O ile jeszcze w 1942 roku nadchodzące z kraju informacje wydawały się nieprawdopodobne – wymagały sprawdzenia i potwierdzenia – o tyle rok później kolejne „nowości” przyjmowano już bez zastrzeżeń.
9Wybuch powstania w getcie zbiegł się w czasie ze znacznym zaostrzeniem i zaraz potem zerwaniem stosunków polsko-radzieckich. Rosnące napięcie między Londynem a Moskwą wyraźnie widoczne jest w tekstach drukowanych na łamach polskojęzycznej prasy ukazującej się w Związku Radzieckim27. Konstrukcja wielu wypowiedzi, także części tych dotyczących Zagłady, sprawia, że przede wszystkim traktować je należy jako głos w dyskusji: za polityką radziecką (przedstawianą jako aktywnie zwalczającą hitleryzm) lub przeciw polskiemu rządowi emigracyjnemu (utożsamianemu z bierną postawą wobec Zagłady i antysemickimi uprzedzeniami28). Ten sposób mówienia o Zagładzie widoczny jest także w prasie wydawanej wówczas w kraju. Z różnym natężeniem ujęcie takie powracać będzie w publikacjach prasowych okresu PRL.
10Problem postawy polskiego społeczeństwa wobec Zagłady nie budził większych kontrowersji wśród autorów polskojęzycznej prasy drukowanej na Wschodzie. Wzmianki na temat szmalcownictwa i wydawania Żydów występują z podobną częstotliwością, co twierdzenia o pomocy niesionej ginącym (zazwyczaj zresztą w osobnych tekstach). Piszący o stosunku polskiego społeczeństwa do skazanych na zagładę Żydów nie wdawali się w rozważania, która z tych postaw dominowała. Zaznaczali jedynie, że określone działania, czy też nastawienia, „zdarzały się”, były licznie reprezentowane. W myśl wytycznych propagandy tamtego czasu obowiązuje podział na „dobrych” – którzy spieszyli z pomocą Żydom – i „złych”, którzy – na różne sposoby – współdziałali w dokonywaniu Zagłady. Ci pierwsi – jak przekonywali autorzy – związani byli z proradzieckim podziemiem, a już co najmniej mieli lewicowe sympatie. Utożsamiano ich także ze zwolennikami zmiany porządku ustrojowego w Polsce. Drudzy mieli reprezentować międzywojenną Polskę sanacyjną, kolaborację z Niemcami i niechęć do Polski demokratycznej29. Do najważniejszych wyznaczników tej postawy należał antysemityzm, traktowany jako syndrom zdrady:
Idee faszystowskie żyją, bo są potrzebne reakcji, która wypowiedziała walkę narodowi. Przed wrześniem antysemityzm służył wrogom Polski do moralnego i politycznego obezwładnienia narodu w obliczu bezpośredniego niebezpieczeństwa napadu hitlerowskiego. Pod okupacją zbrodnicza dywersja antysemicka, uwieńczona jawną, czynną współpracą faszystów polskich z organami Gestapo, miała paraliżować walkę narodu z najeźdźcą. Dziś antysemityzm pozostaje nadal koniem, na którym zbankrutowana reakcja zamyśla wjechać do kraju, żeby znowu narzucić narodowi swoją faszystowską dyktaturę30.
11Żydowskie doświadczenie Zagłady zamykano z reguły w słowach: kaźń, piekło, tortury. Co ważne, nie wszyscy autorzy różnicowali doświadczenie polskie i żydowskie. Część z nich pisała po prostu o „doświadczeniu okupacyjnym”, którego przedstawienie bez wątpienia bardziej odpowiadało temu, co spotykało Żydów niż Polaków. Czytamy u Jerzego Pańskiego w artykule z 1944 roku:
Przez pięć lat żyli ludzie w piekle – i to piekło stało się dla nich czemś zwykłem, powszedniem, nieodstępnym. Zżyli się ze śmiercią, zobojętnieli na śmierć. Głód nie budził już rozpaczy i buntu; wywoływał rezygnację, otępienie. Na ulicy ludzie konali z głodu – a w oknach wystawowych sklepów, do których nie mieli możności wstępu, leżały ciastka, czekolada, owoce i rzadko się zdarzało, by ktoś pięścią wybił szybę i porwał coś z wystawionych smakołyków […]. Wystarczało sięgnąć po nie, by jeśli nie uniknąć śmierci, to przynajmniej przed śmiercią najeść się do syta31.
12W niektórych ujęciach żydowski los stanowił element infernalnego „doświadczenia okupacyjnego” Polaków32. Do wyjątków należą empatyczne próby odtworzenia sytuacji psychicznej ginących, podejmowane jednak już po zakończeniu działań wojennych33.
13Podejmując temat Zagłady, autorzy „Wolnej Polski” i „Nowych Widnokręgów” z reguły odnoszą swe rozważania do zbiorowości. Zajmują się Żydami, Polakami, mieszkańcami Warszawy, getta. Koncentrują się przede wszystkim na ukazywaniu zdarzeń, wyjątkowo tylko podejmując trud rekonstrukcji doświadczenia ich uczestników (wypowiedzi tych ostatnich, jak już wspominałam, rzadko były zamieszczane na łamach analizowanych pism). Emocje świadków zbrodni poznajemy ze zdań mimochodem wplecionych w tekst; o marginalnym znaczeniu z punktu widzenia tak konstrukcji, jak i wymowy publikacji34.
Notes de bas de page
1 Pierwszy numer pisma ukazał się w marcu 1941 roku. Wiele opracowań podaje styczeń. Informację tę prostował jednak kilkakrotnie Albin Głowacki (zob. tegoż, Pol skojęzyczna prasa i czasopisma na zaanektowanych ziemiach wschod nich II Rzeczypospolitej 1939–1941. Remanent historiograficzny, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2003, z. 2, s. 160). Początkowo „Nowe Widnokręgi” wychodziły we Lwowie (choć drukowane były w Moskwie). Po wybuchu wojny niemiecko‑radzieckiej zostały wznowione w Kujbyszewie – bez ciągłości z poprzednikiem – a następnie w 1943 roku przeniesione do Moskwy. Redaktorem naczelnym pisma pozostawała niezmiennie Wanda Wasilewska. Współredagowali je działacze komunistyczni z kręgu późniejszych założycieli ZPP. Pierwotnie periodyk, będąc organem Związku Pisarzy Radzieckich, miał charakter miesięcznika społeczno‑literackiego. Po wznowieniu „Nowe Widnokręgi” zmieniły formułę na dwutygodnik polityczno‑społeczny, choć wciąż uwzględniano w nich tematy literackie. Zob. A. Głowacki, Ocalić i repatriować. Opieka nad ludnością polską w głębi terytorium ZSRR (1943–1946), Łódź 1994, s. 43.
2 Pierwszy numer „Wolnej Polski” ukazał się 1 marca 1943 roku. Pismo miało wyrażać „prawdziwie postępową, walczącą myśl polską”. Zob. tamże, s. 44.
3 Tamże, s. 56.
4 Zob. A. Głowacki, Sprawa powojennej Polski na łamach „Nowych Widnokrę gów” w latach 1941, 1942–1944, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Historica” 1996, nr 55, s. 122.
5 K.‑P. Friedrich, Nazistowski mord na Żydach w prasie polskich komuni stów (1942–1944), „Zagłada Żydów” 2006, nr 2.
6 Zob. J. Broniewska, Akceptanci i ży ranci, „Nowe Widnokręgi” 1 lipca 1944; L. Hertz, 13 dni w schronie, „Nowe Widnokręgi” 15 maja 1944; S. Rajzman, Bunt w Treblince, „Nowe Widnokręgi” 5 października 1944; W. Michajłow, Komplety, „Nowe Widnokręgi” 20 listopada 1944.
7 Z. Dróżdż, Trofim, „Nowe Widnokręgi” 5 grudnia 1943; H. Bronisławski, Warszawa, lipiec 1943, „Nowe Widnokręgi” 15 stycznia 1944; H. Bronisławski, Warszawa, lipiec 1943, „Nowe Widnokręgi” 1 lutego 1944.
8 Np. zamieszczoną w „Wolnej Polsce” relację Tosi Bialer z getta warszawskiego opatrzono dwiema fotografiami podpisanymi odpowiednio: „Riksza na ulicach ghetta” i „Warszawski lekarz‑Żyd w getto”. Zob. Za murami śmierci, „Wolna Polska” 16 sierpnia 1944. Jerzy Pański poświęcił osobną wypowiedź fotografiom zebranym przez Państwową Komisję Specjalną we Lwowie (tegoż, Niemiecka dusza, „Nowe Widnokręgi” 10 stycznia 1945).
9 S. Jędrychowski, Zatruta broń Hitle ra, „Nowe Widnokręgi” 20 czerwca 1942.
10 S. Wierbłowski, Terror, „Nowe Widnokręgi” 5 września 1942.
11 Tamże.
12 Tamże.
13 S. Jędrychowski, Wyścig zbrodni, „Nowe Widnokręgi” 5 października 1942.
14 A. Jarecki, Hitlerowski plan ekstermi nacji Żydów w Europie, „Nowe Widnokręgi” 5 stycznia 1943.
15 Zob. Pisarz na wojnie. Wasilij Gros sman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 1941–1945, przeł. M. Antosiewicz, oprac. A. Beevor, L. Winogradowa, Warszawa 2005, s. 256. Zob. także Ocalony na Wschodzie. Z Julianem Stryjkowskim rozmawia Piotr Szewc, Montricher 1991, s. 162–163.
16 Zob. S. Wierbłowski, Terror.
17 A. Jarecki, Hitlerowski plan ekstermi nacji Żydów w Europie.
18 [Bez autora], Wiadomości z kraju [rubryka]. 100 obozów koncentracyjnych w kraju, „Wolna Polska” 1 maja 1944.
19 Zob. L. Warecki, Walka w kraju, „Nowe Widnokręgi” 5 marca 1943. W „Wolnej Polsce” pierwszy tekst w całości poświęcony gettu warszawskiemu ukazał się dopiero w sierpniu 1943 roku. Zob. Za mura mi śmierci, „Wolna Polska” 16 sierpnia 1944 (przedruk relacji Tosi Bialer z getta warszawskiego opublikowany pierwotnie w amerykańskim czasopiśmie „Collier’s”).
20 Warecki błędnie podawał datę rozpoczęcia walk jako 17 stycznia (wybuchły one dzień później).
21 Zob. M. Stasiewicz, Ghetto war szawskie, „Nowe Widnokręgi” 5 maja 1943; [P.B.], Termopile Warszawy, „Nowe Widnokręgi” 20 maja 1943; [bez autora], Walka trwa, „Nowe Widnokręgi” 5 czerwca 1943; [bez autora], Po wypadkach w Warszawie, „Nowe Widnokręgi” 20 czerwca 1943.
22 A. Jarecki, Hitlerowski plan ekstermi nacji Żydów w Europie.
23 M. Stasiewicz, Ghetto warszawskie.
24 H. Bronisławski, Warszawa, lipiec 1943.
25 J. Pański, Ghetto w trzech aspektach, „Nowe Widnokręgi” 1945, nr 6 niedatowany [z przełomu kwietnia i maja].
26 Zob. przyp. 21.
27 Teksty zamieszczane w „Wolnej Polsce” mają mocniejszą wymowę propagandową.
28 Kompromitacji rządu i związanych z nim ugrupowań służyć miały stosunkowo liczne publikacje odnotowujące antysemickie zajścia w podległych rządowi londyńskiemu jednostkach armii polskiej. Często są to cytaty z tekstów zamieszczanych w prasie zachodniej, w szczególności angielskiej, również ochoczo przywoływane przez „Nowy Kurier Warszawski”. Zob. np. [Warszawianin], Czytelnicy piszą [rubryka]. List z południa, „Nowe Widnokręgi” 5 grudnia 1942. Na temat stosunku do Żydów ewakuowanych wraz z armią Andersa zob. J. Aldridge, Gorszące widowisko, „Wolna Polska” 16 kwietnia 1944.
29 „Znamy, niestety, fakty, kiedy faszyści spod znaku NSZ czynnie pomagali oprawcom hitlerowskim mordować Żydów, ale znamy również fakty, kiedy szlachetni Polacy z obozu niepodległościowo‑demokratycznego z narażeniem życia ratowali Żydów od niechybnej śmierci” – mówił Bernard Mark w czasie wieczoru polsko‑żydowskiego w Moskwie. Zob. [bez autora], Wieczór polskożydow ski w Moskwie, „Wolna Polska” 7 marca 1945.
30 [P.], Zamach na honor Polski, „Wolna Polska” 12 kwietnia 1945. Podobne w treści i wymowie cytaty można by mnożyć.
31 J. Pański, Po czasach pogardy, „Nowe Widnokręgi” 20 września 1944.
32 W. Rzymowski, Epoka Hitlera, „Nowe Widnokręgi” 30 czerwca 1945.
33 Zob. J. Pański, Ghetto w trzech aspek tach; W. Rzymowski, Epoka Hitlera.
34 H. Bronisławski, Warszawa, lipiec 1943; Z. Dróżdż, Trofim.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017