Portrety
p. 262-267
Texte intégral
1Nie sposób uniknąć pytania o wartość poezji poświęconej Zagładzie, tworzonej w latach 1939–1945. Ale wartość ta mierzy się odmiennymi kryteriami od tych stosowanych zwykle w krytyce literackiej i historii literatury. Przede wszystkim chodzi o walory dokumentacyjne – nie tylko w odniesieniu do wstrząsających faktów, ale i do stanu świadomości ludzi, którzy te fakty przeżywali i odnotowywali. Chodzi też o to, że czytamy te utwory teraz, w drugiej dekadzie XXI stulecia, po tylu latach. Nasza lektura jest kontekstowa – nie można udawać, że dowiadujemy się o pewnych faktach i o pewnych stanach świadomości po raz pierwszy – a przecież piszący wówczas poeci często sądzili, że będą jedynymi przekazicielami, zakładali to w swojej misji, czasami w tym upatrywali jej główny sens.
2Uwzględniając to wszystko, postanowiłem w analizach nadać szczególną wagę poezjom sześciorga autorów – Władysława Szlengla, Mieczysława Jastruna, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Jerzego Kamila Weintrauba, Izabelli Czermak, Czesława Miłosza. Ich dzieła w różny sposób pozwalają wyodrębnić temat zbrodni dokonanej na Żydach z tematu ogólnego zagrożenia wojną, okupacją. Niekiedy to wyodrębnienie jest prawie niemożliwe, jak w poezji Jastruna i Baczyńskiego, czasami narzuca się wyraziście, jak w wierszach Szlengla i Czermak.
3Dla ukazania tego, jak bardzo jest to trudna i subtelna problematyka, muszę zacytować Miłosza z jego Abecadła, tak piszącego o Baczyńskim: „czuł, że jego lud, z którym łączy go nie tylko krew, ale historia kilku millenniów, to żydowski lud w getcie. Niektóre wiersze świadczą o tym wyraźnie, choć zważywszy na jego egzystencjalne powikłania, ta poezja mogłaby ich odsłonić więcej. Ton romantyczny pokrywał smugi jaśniejszej samowiedzy, niby ciemny pokost”.
4Chodzi mi tutaj o uwyraźnienie sylwetek takich poetów, którzy zaproponowali jakąś formę świadomości odrębną, integralną – i zarazem trwałą, wzorcową, głęboką. Rysuje się wyraźny podział: z jednej strony Szlengel i Czermak jako poeci realności życia i śmierci, z drugiej poeci symbolizujący, poetyzujący to doświadczenie: Baczyński, Weintraub, Jastrun. I Miłosz, potrafiący łączyć jedno z drugim.
5Oto syntetyczne charakterystyki wybranych poetów Zagłady.
Władysław Szlengel (1914–1943)
6Najważniejsza zaleta jego dzieł to okolicznościowość i fakt, że wiersze te czytane były na głos pośród publiczności. Obok bezcennej faktografii są w nich zaświadczone wszystkie nici związków łączących poetę z odbiorcami: wspólne poczucie sarkastycznego humoru, trzeźwość w ocenie tragicznej sytuacji i wszystkie odmiany zapatrywań na przyszłość, od nadziei do beznadziei. Szlengel w ten sposób budował społeczność wokół swoich recytacji, to wzmacniało jego świadomość, przekonanie, że to, co ma do przekazania, jest głosem zbiorowości. Zarazem od zbiorowości otrzymywał poczucie sensu tworzenia. Dzięki jego poezji i poprzez jego poezję możemy intuicyjnie zrekonstruować, czym było gettowe „my” warszawskiej, żydowskiej inteligencji.
7Artyzm Szlengla pozwalał mu na prostotę połączoną z wyrafinowaniem środków. Autor Okna na tamtą stronę przetwarzał satyryczne doświadczenia z przedwojennych warszawskich kabaretów i tej specyficznej ich odmiany, która z poetyckim felietonem mieszała żartobliwą lirykę. Już przed wojną niefrasobliwość tej artystycznej formacji potrafił Szlengel przemieniać w tragiczne, katastroficzne proroctwa. W getcie poetyka ta okazała się najlepszym sposobem na przedstawienie kontrastów uwięzionej świadomości: postawy straceńczej i realistycznego diagnozowania sytuacji. Chwilami stosował chwyty okrutnej, wisielczej ironii, nawet groteski. W swoich ocenach Szlengel dawał sobie prawo do niesprawiedliwości – bo jego sytuacja była ostateczna. Mimo tej ostateczności tematów i ich ujęć w gettowych dziełach Szlengla plakatowa ostrość i bezkompromisowość sądów łączyła się ze skamandryckim, nastrojowym liryzmem.
Krzysztof Kamil Baczyński (1921–1944)
8Był chyba ostatnim, który w poezji polskiej grał wedle najczystszej nuty polskiego romantyzmu. Był w tym i patos patriotyczny, i poczucie chłopięcej niewinności, i nastrój niewinnego, baśnowego fantazjotwórstwa, i gorycz spełniania się daremnego, skazanego na śmierć życia. A także twarde, prorocze tony. Demiurgiczna poezja Baczyńskiego była wyrazem pełni świata – i zarazem tej pełni broniła przede wszystkim tam, gdzie to jest najtrudniejsze w czasach wojennych: w intymnej poezji miłosnej. Ale uwzględniała też destrukcyjne moce zła. Baczyński ukrywał swoje żydostwo w uniwersalizacji doświadczenia wojny. Dlatego po wojnie wydarzył się fenomen nietrafnego odbioru: jak to się stało, że nigdy nie czytano jego poezji jako wypowiedzi zagrożonego Żyda? Dopiero od niedawna można zdać sobie sprawę z niezwykłości tej ludzkiej, egzystencjalnej i historycznoliterackiej sytuacji: oto ktoś przez hitlerowskich rasistów przeznaczony na zagładę, ktoś przez rodzimych rasistów wykluczony ze wspólnoty ojczystej literatury, okazał się przekazicielem jej najgłębszej narodowej tradycji. Znamy ten paradoks z recepcji wielu autorów pochodzenia żydowskiego, ale nigdy on nie przejawił się ostrzej niż w dorobku Baczyńskiego. Dzięki temu, że romantyzm tego poety był wolny od jakichkolwiek naleciałości szowinizmu, można powiedzieć, że wskrzesił on najczystszy romantyczny nurt, w którym nawet elementy mesjanizmu miały charakter powszechny, a nie partykularnie narodowy. Baczyński nigdy nie uległ nacjonalistycznym pokusom wielu swoich rówieśników, poetów ugrupowania Sztuki i Narodu.
9Przy tym wszystkim stał się Krzysztof Kamil Baczyński bohaterem pięknego, wzruszającego mitu: jego przystąpienie do zbrojnej, powstańczej walki było czynem patriotycznego, żołnierskiego i obywatelskiego obowiązku, a zarazem romantyczną misją ofiarną. W polskiej świadomości zbiorowej na zawsze pozostanie jako ktoś, kto połączył poetycką delikatność z heroizmem. W przyszłości okaże się, w jaki sposób w ten mit wpleciona zostanie, obok polskiej, także jego żydowska tożsamość.
Jerzy Kamil Weintraub (1916–1943)
10To poeta z tradycji rilkeańskiej, kontemplacyjnej. Naczelnym tematem jego tekstów była obsesja zamknięcia, zagładowa klaustrofobia. Prawie każdy jego wiersz samą swoją melodyką i gęstą, powolną rytmiką oddaje beznadziejność przenoszenia się z lokalu do lokalu i oczekiwania na śmierć. Powszechne zagrożenie oddawał najintymniejszymi obrazami. Była to kontemplacja własnego cierpienia, połączona z neurozą i histeryczną chwilami skargą. Nikt tak jak Weintraub nie potrafił oddać wszystkich psychologicznych odcieni lęku. Chociaż lęk wynikał z żydowskiego zagrożenia śmiercią, to jednak w swojej fenomenologicznej dociekliwości Weintraub uogólnił jego właściwości do wszelkich innych egzystencjalnych sytuacji.
11Swoisty estetyzm poezji Weintrauba bywał przełamywany ostrymi obserwacjami obyczajowymi, dotyczącymi rozmaitych konfliktów wynikających z sytuacji wspólnego ukrywania się z innymi zagrożonymi.
12W eseistyce Weintrauba pozostał ślad jego skrajnie lewicowych, komunistycznych wyborów. Ponieważ zdecydowanie, a nawet radykalizm polityczny, szło w parze z ogromną subtelnością poezji, pozostaje sprawą pogłębionych dociekań, na czym polegała możliwość takiego, z pozoru niewyobrażalnego, połączenia. Po wojnie, czego Weintraub nie doczekał, wielu autorów o podobnej duchowej formacji szczerze przyjmowało komunistyczną ideologię. A zatem trzeba by zbadać, co w poezji tego rodzaju pozwalało na takie współistnienie. Przypadek Weintrauba wydaje się prekursorski, znamienny i wzorcowy, chociaż ciągle jeszcze niewyjaśniony przekonująco.
Izabella Czermak (1898–1964)
13Z nieporównaną epigramatyczną zwięzłością ta zupełnie nieznana poetka, która pozostawiła tylko kilkadziesiąt krótkich wierszy, pokazała w pełnym skomplikowaniu sytuację Żydówki ukrywającej się po „aryjskiej stronie”. Są to mądrościowe gnoma wynikłe z tej sytuacji, jedno z nielicznych świadectw tego, że nawet w śmiertelnym zagrożeniu można zachować obiektywizm introspekcji i władzę niezależnego sądu. Postskamandrycka poetyka epigramatów Czermak brzmi dzisiaj bardzo nowocześnie – to efekt ascezy formalnej.
14Czermak operuje znakomitą zdolnością syntetyzowania, tworzenia sugestywnych i trafnych formuł, oddających zarówno sytuację powszechną, jak i tę osobistą. W jej lirykach dominuje doświadczenie zaprawione goryczą. Życiowa mądrość, ponieważ jest też mądrością w obliczu śmierci, ma charakter autodemaskatorski. Co chwilę natrafiamy na rozmaite deziluzje odnoszące się do humanistycznych tradycji. Niewielki zbiór tych epigramatów stanowi swoiste poetyckie omnia mea mecum porto – jakby autorka chciała samą siebie wyposażyć w rodzaj etycznego i myślicielskiego „niezbędnika” na ostatnią godzinę.
Mieczysław Jastrun (1903–1983)
15Wobec Zagłady i śmiertelnego zagrożenia Jastrun wzbudza poetycki rozum, uniwersalny logos, humanistyczną etykę. A mimo to jest poetą z założenia „ciemnym”. Jego twórczość ma dwie wyraziste warstwy: etyczno-historiozoficzno-symboliczną i neurotyczno-egzystencjalną. Wielcy romantycy i Rainer Maria Rilke byli jego mistrzami. Łączy tradycję poezji obywatelskiej z poezją „natchnieniową”, ewokacyjną. Jastrun podczas wojny uprawiał lirykę intuicji, często dawał się prowadzić niejasnym metaforom, ufając, że w tak nadzwyczajnych warunkach one jakby same przez się powiedzą prawdę o Zagładzie, lepiej i rzetelniej niż jakikolwiek spójny dyskurs. I rzeczywiście, to się poecie udało. Można odnaleźć w jego okupacyjnej liryce wiele pierwszy raz w polskiej (a i światowej) poezji użytych obrazów, które później stały się toposami, na przykład obraz „grobu w powietrzu”.
16Swoisty „intuicjonizm” pozwolił też poecie świadczyć o nastroju warszawskiej ulicy, ustawicznego lęku i woli życia, popłochu łapanek, sensu i bezsensu ofiarniczych śmierci w publicznych egzekucjach.
17Mieczysław Jastrun, poeta żydowskiego pochodzenia, czuł się całkowicie zrośnięty z polską tradycją kulturową i literacką, własne żydostwo przed wojną było na marginesie jego zainteresowań. Odnajdywał się w centrum horyzontów europejskiego myślicielstwa i swoim „natchnieniowym”, intuicyjnym wglądem docierał do jego poznawczych granic. Dlatego sytuacja żydowskiego zagrożenia życia, której doświadczał, była w jego poezji ujmowana niejako od wnętrza polskości i od wnętrza europejskiej historii idei. Żydowskie zagrożenie i dokonująca się Zagłada były zagrożeniem i zagładą całej kultury. Z wielkich poetów polskich tworzących podczas Zagłady Jastrun był najbardziej uniwersalistyczny.
Czesław Miłosz (1911–2004)
18Miłosz podczas okupacji staje się poetą wielkim. Chyba najwyraziściej spośród poetów ukazuje zmianę sytuacji całego człowieczeństwa. (Choćby na lata przed Hannah Arendt definiuje poetycko zjawisko „banalności zła”). Do zdiagnozowania tej zmiany potrafi użyć poetycko przetworzonych kategorii teologicznych, eschatologicznych, historiozoficznych. I to wszystko zaprawia trzeźwiącą ironią. Nic nie tracąc z poczucia tragiczności czasów, potrafi się zdobyć na historyczny dystans.
19Jeśli kategoria „dojrzałości” może być stosowna w odniesieniu do tych zagadnień, to właśnie Miłosz doprowadził do poetyckiej, artystycznej „dojrzałości” ówczesne powszechne doświadczenia – i nadał im głębię. Potrafił zdobyć się na realistyczną wierność, nieomal dokumentalną – i umiał też użyć przejmującego symbolu. Można w jego wierszach z tamtego czasu odnaleźć preróżewiczowską zasadę mówienia ze „ściśniętym gardłem” i sprozaizowane techniki wiersza. Ale nie tylko. Imponująca jest skala rozmaitych używanych podczas wojny przez Miłosza poetyk – od oświeceniowych, przez sentymentalne (słynny poemat Świat), aż do nowoczesnych, ascetycznych. Sprawia to wrażenie, jakby Miłosz stawiał każdą z historycznych epok polskiego wiersza przed obliczem najstraszniejszych wojennych doświadczeń i „badał” ich wytrzymałość na ekstremalne sytuacje etyczne. Wydaje się, że Miłosz najsilniej z poetów tego czasu akcentował problem zbiorowej polskiej winy za obojętność (i nierzadko współudział) wobec zagłady Żydów. Znaczący jest już sam fakt, że po kilkudziesięciu latach to jego wiersz Campo di Fiori zapoczątkował (pod piórem Jana Błońskiego) wielką pracę polskich sumień. A ponieważ twórczość Miłosza, jak żadnego z polskich poetów, stała się znana w świecie, to i ta drażliwa problematyka, bez publicystycznych uproszczeń, przeniesiona została na forum kultury światowej.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017