Archiwum Ringelbluma jako tekst globalny
p. 182-189
Texte intégral
1Historia powstania, ukrywania oraz odkrycia po wojnie zbioru tekstów określanych jako Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego, czyli Archiwum Ringelbluma (ARG), stanowi niezwykłą kartę w dziejach II wojny światowej w ogólności, a zwłaszcza w dziejach dokumentowania zbrodni hitlerowskich. Wolno powiedzieć, że ktoś, kto zajmuje się historią Holokaustu na ziemiach polskich, nie może pominąć tekstów z tego niezwykłego archiwum. Stanowią one, w całej swojej różnorodności gatunkowej i wielowątkowości tematycznej, podstawowy materiał do badań nad Zagładą. W tym miejscu chciałabym jednak zaproponować spojrzenie na Archiwum Ringelbluma nie jako na zbiór o charakterze źródłowym, ale jako na fenomen tekstologiczny – nowy typ tekstu w sensie teoretycznoliterackim. Za tekst ARG uznaję na potrzeby tych rozważań zbiór oryginalnych dokumentów, przechowywanych w sejfach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, a wydobytych z piwnicy szkoły przy ul. Nowolipki 68 w roku 1946 i 1950 (konieczność doprecyzowania tej kwestii znajdzie uzasadnienie w dalszej części niniejszego szkicu).
2Przypomnijmy, że początek ARG tkwi w prywatnych notatkach Emanuela Ringelbluma prowadzonych od początku września 1939 roku. Już po kilku miesiącach Ringelblum urzeczywistnił swój pomysł dotyczący dokumentowania wszelkich zbrodni hitlerowskich dokonywanych na Żydach na okupowanych terenach Polski. Powołał w tym celu zespół współpracowników, których zadaniem było gromadzenie wszelkich możliwych dokumentów związanych z eksterminacją. Od maja 1940 roku grupa Oneg Szabat (kryptonim ARG) zbierała dokumenty urzędowe, spisywała wywiady z żydowskimi uchodźcami i przesiedleńcami, zamawiała analizy i omówienia problemów związanych z tematem. Prace nabrały szczególnego rozmachu po zamknięciu getta, choć z oczywistych względów do końca pozostały działalnością konspiracyjną. W czasie wielkiej akcji likwidacyjnej materiały Archiwum w pośpiechu zabezpieczono – pierwszą część w nocy z 2 na 3 sierpnia 1942 roku w piwnicy szkoły przy ul. Nowolipki 68; drugą schowano prawdopodobnie w lutym 1943 w tym samym miejscu1.
3Użyte w tytule określenie „globalny” w odniesieniu do Archiwum Ringelbluma sugeruje, że można je odczytywać jako tekst całościowy i integralny. Zatem jest owo archiwum nie tylko zbiorem ponad dwóch tysięcy osobnych (niejako przypadkowych) tekstów, zróżnicowanych tematycznie, objętościowo, językowo, graficznie; można je opisać także jako jeden integralny i spójny tekst opowiadający w różnych odsłonach i z różnych perspektyw jeden temat – jak ginęła żydowska społeczność w Polsce pod okupacją niemiecką. Takie traktowanie ARG zdaje się mieć uzasadnienie z trzech powodów. Po pierwsze, poszczególne dokumenty składające się na archiwum mają wspólne pochodzenie – niezależnie, gdzie i w jakich okolicznościach zostały stworzone, przeszły ostatecznie przez ręce Ringelbluma i jego najbliższych współpracowników. Zatem bliskie pokrewieństwo dokumentów ustanowione zostało przez ich wspólną genealogię, zbudowaną przez decyzję Oneg Szabat, by tekst do archiwum włączyć (i tekst napisany na zamówienie Oneg Szabat, i ten, który powstał niezależnie i często zawiłymi drogami trafiał do rąk współpracowników Ringelbluma). Po drugie, jeden integralny tekst ARG stworzony został przez czynniki zewnętrzne – czas, wodę i ziemię, które w piwnicy domu przy ul. Nowolipki 68 z osobnych dokumentów w sposób niezwykle dosłowny uczyniły dokument, którego karty dało się rozdzielić jedynie z wielkim trudem. Tu homogeniczność dokumentów istnieje, powiedzieć można, na poziomie genetycznym. Po trzecie, wreszcie, z powodu uzusu, który współczesnym badaczom każe mówić o Archiwum Ringelbluma, a więc traktować ten zbiór całościowo (co nie wyklucza cytowania i powoływania się na konkretne dokumenty), jako osobny fenomen, nieporównywalny z żadnym innym tego typu, który swą rangę zdobywa także przez fakt jego nieredukowalności do żadnej z części. Jakiego typu tekstem byłby zatem globalny tekst Archiwum Ringelbluma?
4Forma, w jakiej zebrano materiały ARG, a więc zbiór pojedynczych dokumentów o bardzo różnym charakterze, narzuca automatycznie skojarzenie z gatunkiem sylwy w jej podstawowym znaczeniu2. Rzeczywiście, tekst ARG w swym ukształtowaniu wykazuje liczne zbieżności z gatunkiem silva rerum. Przede wszystkim czytelnikowi ARG narzuca się, tak charakterystyczne dla sylwy, pojęcie varietas, obecne tu na wielu planach. Już pierwsza lektura pozwala zanurzyć się w ów tekstowy las, czemu sprzyja wielość dokumentów, ich różnorodność i, pod pewnymi względami, także niewspółmierność.
5Przypomnijmy, że tekst ARG jest niezwykle obszerny: część pierwsza składa się z ponad 20 tysięcy kart, druga – prawie z 8 tysięcy3. Spotykamy dokumenty utrwalone w kilku językach: przede wszystkim w jidysz, po polsku, niemiecku oraz hebrajsku, incydentalnie pojawiają się angielski, francuski, rosyjski, rumuński, ukraiński i włoski 4. Kolejną, niezwykle charakterystyczną cechą archiwum jest jego wewnętrzne zróżnicowanie genologiczne. Możemy mówić o zupełnie wyjątkowym melanżu gatunków i dyskursów. Gatunki wysokie (por. poematy prozą Icchaka Berensteina, ARG I 1211) mieszają się tu z niskimi (por. komedia Jurandota Miłość szuka mieszkania, ARG I 1221), modlitwa (np. Specjalna modlitwa na dzisiejsze czasy, ARG II 413) ze słowami piosenek satyrycznych (Piosenki satyryczne śpiewane w obozach pracy, ARG I 1207), poezja z dyskursem urzędowym i prasowym etc. Z wielością gatunków i dyskursów nierozerwalnie wiąże się bogactwo tematów, zwłaszcza tych dotyczących „dnia codziennego Zagłady” – głodu, chorób, represji, ale także możliwości zarobkowania, rozrywki, nauki, wypoczynku. Dokumenty ARG ilustrują przede wszystkim Zagładę widzianą oczami jej ofiar – Żydów, ale obok znajdziemy także dokumenty prezentujące polski punkt widzenia (m.in. ARG I 402, relacja Polacy o Żydach) oraz dokumenty niemieckie (obwieszczenia z czasów tzw. wielkiej akcji lipcowej w Warszawie). Podobnie jak w typowej sylwie dokumenty o różnej treści i różnym charakterze ułożone są na jednym planie: następują po sobie kolejno, bez hierarchizacji, każdy tak samo ważny. Rząd, w jakim są ułożone, nie jest zamknięty, ale nagle urwany – odbiorca ma wszak świadomość, że ARG powstawało w dużej części z dokumentów pakowanych pospiesznie w chwili największego zagrożenia, a więc w jakiejś mierze „przypadkowych” (materiały ARG ukrywano w kilku miejscach i nie wszystkie one trafiły do skrytki na Nowolipkach). Współcześnie nadane tekstom sygnatury, które pełnią charakter delimitacyjny i jednocześnie integracyjny, porządkują zbiór. Jest to jednak uporządkowanie o charakterze zewnętrznym wobec tekstu (choć bezspornie konieczne z praktycznego punktu widzenia). Co więcej, można stwierdzić, że każdy dokument dotyczący zagłady Żydów jest „do pomyślenia” w tym zbiorze. Tym samym skończony zbiór dokumentów, którym przyporządkowano konkretne sygnatury, wskazuje pośrednio na wszystkie inne zaginione teksty – te spalone, zagrzebane pod gruzami czy ukryte i nigdy nieodnalezione, które o Zagładzie świadczyły. Trzecia, legendarna i nigdy nieodszukana, część ARG stanowi najlepszą ilustrację tej kwestii5.
6Z problemem otwartości dzieła nierozłącznie wiąże się zagadnienie jego okaleczenia, czy nawet – ciągłego okaleczania. Tekst ARG – od momentu jego powstania, a za moment ten uznajmy chwilę zakopania metalowych skrzyń (część pierwsza) oraz baniek (część druga) w ziemi, do chwili obecnej – podlega najróżniejszym przekształceniom. Pierwsze zmiany wprowadzone zostały do tekstu na skutek okoliczności zewnętrznych: wilgoć, ziemia i czas wpłynęły nie tylko na materię przekazu słownego (stan techniczny papieru), ale co za tym idzie – przede wszystkim na jego zawartość tekstową. Niektóre dokumenty, zwłaszcza te utrwalone piórem, zostały nieodwracalnie zatarte, rozmyte przez wodę (dotyczy to pierwszej części Archiwum, część druga, schowana w zalutowanych bańkach, zachowała się w zaskakująco dobrym stanie). Inne uległy nieodwracalnemu zbutwieniu. Wiele stron jest prawie nieczytelnych. Po wyjęciu tej bezkształtnej, mokrej masy papieru we wrześniu 1946 roku rozpoczęła się żmudna praca suszenia i wstępnego porządkowania dokumentów, poprzedzona rozrywaniem sklejonych wilgocią kart6. Następnie teksty powtórnie złożono (często nie rozpoznając wspólnego pochodzenia kart, które w wyniku tego trafiały pod różne sygnatury), a poszczególne dokumenty opatrzono sygnaturami i spisano. Ten pierwszy katalog archiwum sporządzony przez Laurę Eichlerową w listopadzie 1946 pomijał w opisie, a więc skazywał na niebyt, „3 teczki luźnych kart i strzępów, [k.] 172, 137, 163” . Kolejny inwentarz Arno Ottona Zahlera z 1955 roku (obejmujący także wydobytą w 1950 roku część drugą archiwum; służył jako pomoc czytelnikom przez ponad pół wieku!) jest świadectwem kolejnego przekształcenia tekstu ARG. Spośród dokumentów wyłączono zbiór zdjęć, druków „Gazety Żydowskiej” oraz prace Geli Seksztajn (te trzy zbiory przeniesiono do innych działów żIH). Poza ewidencją, a więc de facto poza tekstem, pozostał tzw. rozsyp (około 300 kart). Aż do lat 90. trwało łączenie tekstów z różnych sygnatur oraz inne drobniejsze zmiany w układzie dokumentów. Jednocześnie w stosunku do pierwszych spisów zbiór ARG został pomniejszony o około kilkanaście bezpowrotnie zaginionych dokumentów (do lat 70. żIH nie dysponował odpowiednimi warunkami do przechowywania zbioru). Ponadto w 1995 roku przekazano na własność Yad Vashem 43 dokumenty, które miały identyczne odpisy wśród materiałów ARG. Oprócz tego część dokumentów ARG (około 170 sztuk, z czego 40 ma dublety w zbiorach żIH) znajduje się w yIVo w Nowym Jorku (w tzw. kolekcji Wassera). Nie wiadomo, jak dokumenty te trafiły za ocean7. Ostatni inwentarz ARG, opracowany z niezwykłą starannością i wnikliwością przez Tadeusza Epszteina w 2002 roku, radykalnie zmienia układ ARG – dokumenty są ułożone według innego porządku, opatrzono je innymi sygnaturami8.
7Zatem ARG jawi się jako tekst podlegający nieustannym ingerencjom zewnętrznym, często o nieledwie chirurgicznym charakterze (rozłączanie mokrej pulpy papierów z pierwszej części archiwum!) – wielokrotnie zmieniany i tasowany, nigdy właściwie niezamknięty, bez ostatecznej wersji kanonicznej (jest wszak do pomyślenia nawet modyfikacja układu tekstów zaproponowanego przez ostatnią inwentaryzację9). Nie zmienia postaci rzeczy fakt, że warunkiem czytelności tekstu była większość interwencji (niemal wszystkie, jeśli pominiemy kwestię kradzieży tekstów czy przekazywanie ich innym instytucjom). Historia tworzenia kolejnych inwentarzy pokazuje dobitnie ten paradoks: by tekst ARG „otworzył się” przed czytelnikiem, konieczna była jego modyfikacja czy – mówiąc nieco dosadniej – jego na różnych poziomach drastyczne rozrywanie i powtórne składanie. Czy tekst składający się z tysięcy dokumentów o tak dużym zróżnicowaniu formalnym i stylistycznym można uporządkować według jakiejś reguły? Wydaje się, że określeniem, które najpełniej może oddać zasadę organizującą ARG, jest „poetyka cytatu”. Cytat staje się jego cechą konstytutywną – tworzy tekst ARG na wielu różnych płaszczyznach. Przede wszystkim całe archiwum oparte jest na „cudzym słowie”. Nie tylko dlatego, że duża część ARG to dzienniki, pamiętniki i relacje czy dokumenty typu ankieta, w naturalny sposób prezentujące mówienie świadków Zagłady. Także dlatego, że słowa świadka obecne są w centrum dokumentów o innym charakterze: opracowań (a więc tekstów syntetyzujących) czy reportaży i obrazków. To nastawienie na „cudze słowo” świadczy o autorskiej strategii, która polega na kolekcjonowaniu pojedynczych głosów, perspektyw, osądów, doświadczeń. Nic więc dziwnego, że znaczące miejsce w działaniach Oneg Szabat miało pozyskiwanie relacji od poszczególnych osób. Ambicją zespołu Ringelbluma było to, by na każdy temat wypowiedziało się kilka osób, co zapewnić miało obiektywizm i wszechstronność oraz ułatwić przyszłym historykom (i prokuratorom!) wyłuskanie „obiektywnej prawdy”10.
8Słownik terminów literackich nie notuje pojęcia „relacja” jako odrębnego hasła z dziedziny teorii literatury11. Nie znaczy to jednak, że „relacja” (czy wręcz „relacja świadka”) jako osobny gatunek literacki nie istnieje. Gatunek ten znany był już wcześniej, ale prawdopodobnie po raz pierwszy z taką konsekwencją i zamysłem oraz na taką skalę został wykorzystany przez Oneg Szabat, zrobił następnie ogromną karierę w latach powojennych. Z istoty swej zdaje się on dzieckiem wojen, zbrodni i przestępstw, a rodzi się na pograniczu praktyki urzędniczej oraz indywidualnego, niepowtarzalnego doświadczenia jednostki. Wszędzie tam, gdzie doniosłą kwestią jest świadectwo człowieka, doświadczonego przez (przede wszystkim) totalitaryzm, wykorzystuje się relację jako sposób umożliwiający ofierze werbalizację swoich przeżyć, by mogły one posłużyć jako materiał dowodowy, najczęściej w procesie sądowym, ale także w opracowaniu o charakterze socjologicznym, historycznym etc. Istotą relacji pozostaje zderzenie dwóch podmiotów – relacjonującego, który dzieli się swoimi emocjami i doświadczeniami, oraz protokolanta, który ma za zadanie jak najwierniej spisać relację, przy jednoczesnym poddaniu jej rygorom tekstu pisanego, stając się mimo woli współautorem ostatecznego przekazu.
9ARG po raz pierwszy wykorzystało na taką skalę formę relacji – wypowiedzi pojedynczej osoby, której słowa są protokołowane przez osobę trzecią. Przypomnijmy, że relacje znajdujące się w ARG są wynikiem rozmów – wywiadów z mieszkańcami warszawskiego getta (najczęściej uchodźcami i przesiedleńcami z różnych miejscowości), którzy opowiadali współpracownikom Oneg Szabat o swych przeżyciach od września 1939 roku. W czasie rozmowy protokolant Oneg Szabat notował skrótowo wypowiedzi swojego rozmówcy, po czym po wywiadzie przystępował do jego opracowania, rozwinięcia swoich notatek, a w końcu – po sporządzeniu pełnej wersji relacji i autoryzowaniu jej (czy zawsze?) – kopiował ją (często w kilku egzemplarzach; kopie robił protokolant bądź też inna osoba). Zatem rola protokolanta nie sprowadzała się jedynie do biernego notowania, stawał się on współautorem relacji. Najwyraźniej widać to na przykładzie relacji zbiega z Treblinki – Dawida Nowodworskiego (ARG II 379). Nowodworski opowiedział Eliaszowi Gutkowskiemu swoje przejścia w języku jidysz. Gutkowski początkowo notował dokładnie zdania Nowodworskiego w jidysz, ale zapewne pod wpływem emocji i pośpiechu przeszedł w swoim zapisie na język polski (choć świetnie posługiwał się obydwoma językami) – notując już skrótowo i stosując zapis uproszczony. Relacja Nowodworskiego jest więc pod względem języka swoistym palimpsestem – tekstem nałożonym na tekst, Gutkowski zaś pełni tu jednocześnie rolę protokolanta, tłumacza i współautora.
10Rozwijając metaforę sylwy jako lasu pełnego drzew, można powiedzieć, że tekstowe drzewa zbudowane są z kolejnych, nawarstwiających się słojów – w centrum każdego dokumentu słychać głos pierwszego świadka, który opowiada o wydarzeniach bezpośrednio go dotykających. Jego słowa niesione są dalej, powtarzane przez kolejne osoby, a następnie utrwalone przez jednego ze współpracowników Oneg Szabat lub przez samego świadka i przekazane do Archiwum.
11Naczelną zasadą w Archiwum Ringelbluma było powielanie uzyskanego dokumentu. Przepisywane były zarówno teksty oryginalne, jak i te „wywołane” przez Oneg Szabat. To działanie, zrozumiałe ze względów bezpieczeństwa, ma konsekwencje dla całej konstrukcji globalnego tekstu ARG. Otóż jest to tekst, w którym obszerne fragmenty podlegają repetycji, bardzo często kilkakrotnej. Tym samym materiał słowny w ARG charakteryzuje pewna dysproporcja – czytelnik, przystępujący do lektury tekstu ze świadomością jego niekompletności i okaleczeń, otrzymuje jednocześnie całe partie, które podlegają swoistej echolalii. Powtarzanie (także dosłowne) świadectwa można uznać za jeden ze sposobów rozwijania tekstu ARG.
12Z zagadnieniem cytatu jako zasady budującej ARG wiąże się nierozerwalnie kwestia fragmentaryczności, immanentnie wpisana w konstrukcję dzieła. Otóż globalny tekst ARG konstytuuje poetyka fragmentu, którą obserwujemy co najmniej na dwóch planach. Po pierwsze, jeśli chodzi o działania Oneg Szabat, to nastawione były one na zbieranie każdego okruchu dotyczącego zbrodni hitlerowskich i cierpienia Żydów. Zatem z istoty swojej było to gromadzenie fragmentów rzeczywistości, z których każdy, niezależnie od swojego charakteru, opowiadał historię Zagłady. Z tych ułomków miał powstać jak najpełniejszy obraz męki Żydów pod okupacją hitlerowską – jak najpełniejszy, ale przecież z założenia zawsze niepełny – każdy cierpiący Żyd nie mógł dodać swej relacji do zbioru Oneg Szabat, nie sposób było zebrać wszystkich dokumentów urzędowych czy zdjęć obrazujących Zagładę. Świadomy zamysł Oneg Szabat zakładał, że każdy z dokumentów będzie mówić sam za siebie, ale każdy mówić także będzie niejako pars pro toto. (Choć zbierane dokumenty miały także posłużyć jako materiał do całościowego opracowania Dwa i pół roku wojny, którego napisać już nie zdążono).
13Podobnie zasada fragmentu rządzi konstrukcją ARG – otóż każda z jednostek tekstu (sygnatur) pozostaje autonomiczną całością (jako taka może być czytana, cytowana, reprodukowana etc.). Jednocześnie każda jest niepełna, bo właściwe brzmienie uzyskuje dopiero oświetlona przez inne dokumenty ARG.
14Archiwum Ringelbluma – zbiór dokumentów o różnym charakterze i różnej proweniencji – to twór par excellence metatekstowy. Elementy metatekstowe znaleźć możemy na różnych poziomach globalnego ARG. Wymieńmy chociażby liczne oznaczenia porządkujące, które znajdują się na kopiach poszczególnych odpisów – są to różnego rodzaju znaczki (czynione przez kopistę lub przez osobę porządkującą materiał), które umożliwiały zidentyfikowanie stron pochodzących z jednego odpisu. Za teksty „drugiego stopnia” wypada także uznać wykazy dokumentów, również o charakterze porządkującym, między innymi spis listów kaliskich wykonany ręką Jechiela Górnego (ARG I 71), spis druków ulotnych (ARG I 3; co ważne, samych dokumentów nie ma w ARG). Osobny charakter mają rejestry sporządzane przez współpracowników Oneg Szabat do celów finansowych i statystycznych (por. zestawienia statystyczne Hersza Wassera, spisy, na podstawie których wypłacano honoraria kopistom etc.). W końcu także metatekstowy charakter mają uwagi dopisywane na górze dokumentu, typu „z serii…”, „z cyklu…”. Zatem pozornie luźna struktura ARG przesycona jest na różnych poziomach informacjami dotyczącymi samej konstrukcji globalnego tekstu. Mają one jednak charakter dyskretny, wtopione w żywioł różnego typu dokumentów są jedynie śladem autorskiego zamysłu porządkującego.
15Nade wszystko jednak poetyka cytatu i poetyka fragmentu, które budują tekst ARG, sprawiają, że ma on w całości charakter metatekstowy – jest tekstem o tekstach i ich sposobach mówienia o Holokauście. Przez zestawienie najróżniejszych dyskursów, tematów, zawsze fragmentarycznych i niepełnych, ale akcentujących jednostkowy los i jednostkowy punkt widzenia, staje się prezentacją tego, jak opowiadać o Zagładzie. Na pytanie, jak to czynić, ARG daje odpowiedź praktyczną: cytując świadków opowiadających o Zagładzie.
16Jednym z częstych toposów zakończenia, który pojawia się w przekazach pisanych, jest odwołanie się do czytelnika. Z takim typowym zakończeniem mamy także do czynienia w przypadku Archiwum Ringelbluma. Końcowym zwrotem do czytelnika są dwa testamenty włożone w ostatniej chwili do skrzyń z dokumentami przez Nachuma Grzywacza i Dawida Grabera – chłopców, którzy ze swym nauczycielem Izraelem Lichtensztajnem zakopywali pierwszą część archiwum. Nachum Grzywacz pisał: „Dnia 3 sierpnia 1942 roku dziesięć minut po godzinie wpół do drugiej kończę to swoje pisanie. Chciałbym żyć. Nie tylko dlatego, że pragnę ocalić własne życie – trzeba koniecznie ostrzec świat i ludzi”12. W ostatniej notatce Dawida Grabera znajdujemy wyznanie: „To, czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu, zakopaliśmy w ziemię. […] Niechaj ten skarb dostanie się w dobre ręce, niechaj doczeka się lepszych czasów, niechaj zaalarmuje świat, który zagubił się w XX wieku […]”13.
17Zakopanie dwóch części archiwum zbudowało całą sytuację komunikacyjną tego tekstu: oto grupa ludzi, którzy całą nadzieję ocalenia od śmierci opierają na słowie, wrzuca w ziemię „skarb słowa”, który ma zostać odczytany w lepszym świecie. Graber i Grzywacz odwołują się do sumienia i uwagi współczesnego czytelnika, któremu tekst archiwum powierzają.
Notes de bas de page
1 Na temat powstania i działalności grupy Oneg Szabat zob. S. D. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta. Ukryte Archiwum Emanuela Ringelblu ma, przeł. G. Waluga, O. Zienkiewicz, Warszawa 2010; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Prze wodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001 oraz R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dzie jów Żydów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, październik 1939 – marzec 1943, Warszawa 1993.
2 Inspiracją do interpretacji Archiwum Ringelbluma jako sylwy była dla mnie praca Ryszarda Nycza pt. Syl wy współczesne, zob. tegoż, Sylwy współczesne. Problemy konstrukcji tekstu, Wrocław 1984.
3 Osobną kwestią pozostaje obecność „cytatów z rzeczywistości” w dosłownym tego słowa znaczeniu – to obiekty, część dnia powszedniego Zagłady: szyld gettowego sklepiku, zaświadczenie zwolnienia z pracy przymusowej z Radomska, bilet komunikacji miejskiej z okupowanej Warszawy, papierek po cukierku wyprodukowanym w warszawskim getcie.
4 T. Epsztein, Wstęp, w: Inwentarz Ar chiwum Ringelbluma, Warszawa 2011. Wszystkie informacje rzeczowe i statystyczne na temat archiwum podawane są za ustaleniami Tadeusza Epszteina.
5 Trzecia część materiałów Podziemnego Archiwum Getta, ukryta prawdopodobnie podczas powstania w getcie na terenie posesji przy ul. Świętojerskiej 34, poszukiwana była bez powodzenia dwukrotnie: w roku 1949 oraz 2003.
6 Zob. fotografie w książce Pieśń uj dzie cało… Antologia wierszy o Ży dach pod okupacją niemiecką, oprac. M. M. Borwicz, Warszawa 1947.
7 Brak ich w spisie z 1946 roku, co sugeruje, że nie były ukryte z materiałami Archiwum, a więc nie są „tekstem ARG” według przyjętej na potrzeby tych rozważań definicji. Być może jednak Hersz Wasser wysłał je za granicę przed sporządzeniem inwentarza.
8 Por. T. Epsztein, Wstęp. Tu także obszerny opis zmian w kolejnych inwentarzach ARG.
9 Pierwszym krokiem ku temu jest podjęty projekt wydania drukiem całości Archiwum. Przy opracowywaniu kolejnych tomów tematycznych dokumenty poddawane są weryfikacji, dochodzi do kolejnych ustaleń (autorstwa dokumentów, chronologii etc.). Być może finalnie proces ten zaowocuje powstaniem następnego inwentarza.
10 „Celem zapewnienia jak najpełniejszego obiektywizmu, celem uzyskania jak najdokładniejszego i jak najwszechstronniejszego obrazu wydarzeń w czasie wojny w środowisku żydowskim, staraliśmy się, by to samo wydarzenie zostało opisane przez jak największą liczbę osób. Nietrudno jest historykowi – przez konfrontację różnych opisów – wyłuskać prawdę historyczną, rzeczywisty przebieg wydarzenia. Nasi współpracownicy pisali prawdę: zapewnialiśmy bowiem wszystkich, że nasz materiał – z uwagi na to, iż dotyczy żyjących ludzi – nie zostanie wyzyskany obecnie, lecz jest przeznaczony przede wszystkim do celów historycznych. Każdy powinien zatem pisać teraz tak, jakby już było po wojnie. Nie powinien się lękać ani Niemców, ani Żydów z Gminy, wymienianych w relacji o danym mieście. I dlatego materiały Oneg Szabat przedstawiają ogromne znaczenie dla przyszłego trybunału, który po wojnie pociągnie do odpowiedzialności winnych spośród Żydów, Polaków i Niemców” – pisał Ringelblum o działalności Oneg Szabat. Można w tej wypowiedzi doszukać się deklaracji metodologicznej historyka. Cyt. za: E. Ringelblum, Kro nika getta warszawskiego. Wrzesień 1939 – styczeń 1944, przeł. A. Rutkowski, pod red. A. Eisenbacha, Warszawa 1983, s. 479–480.
11 Zob. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2002.
12 Cyt. za: R. Sakowska, Wstęp, w: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, lipiec 1942 – styczeń 1943, oprac. R. Sakowska, Warszawa 1980, s. 17.
13 Cyt. za: A. Eisenbach, Wstęp, w: E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 18.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017