Codzienność jako kategoria badawcza

1Zapis codzienności pozostawiony w literaturze dokumentu osobistego czasu Holokaustu jest interesujący z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na ideę codzienności, która uobecnia się w narracjach wojennych (tu: z epoki Zagłady). Po drugie, ze względu na obraz Shoah wyłaniający się z tekstów dzienników i pamiętników pisanych tam i wtedy. Jest to oczywiście rozróżnienie sztuczne, mające na celu jedynie zwrócenie uwagi na dwupoziomowość tematu. W praktyce codzienność zawsze realizuje się w jakimś kontekście historycznym (w naszym przypadku jest to kontekst Zagłady), Zagłada zaś „zrealizowała się” nie tylko przez wydarzenia niecodzienne, absolutnie jednostkowe i bezprecedensowe (których figurą pozostaje komora gazowa), ale także przez dziesiątki drobnych codziennych uciążliwości, które sprawiały, że każdy dzień życia stawał się trudną do zniesienia udręką. Można zatem powiedzieć, że byłby to temat interesujący zarówno dla antropologa, który stara się uchwycić formuły życia codziennego charakterystyczne dla danej społeczności, jak i dla historyka zajmującego się realiami egzystencji w okupowanej Polsce ¹. W centrum moich rozważań stawiam dzienniki i pamiętniki rozumiane jako zapis doświadczenia, doświadczenia codzienności właśnie. Szukam zatem kategorii codzienności w narracjach. Badacz literatury dokumentu osobistego nie może w swych analizach pominąć kategorii codzienności z prostego powodu – teksty dzienników i listów przede wszystkim, a w dużej części także pamiętników utkane są z zapisów drobnych zdarzeń codziennych, stanowiących rdzeń tych przekazów. Badanie życia codziennego nierozerwalnie wiąże się z narracją bohaterów, z ich opowieścią, analizowanie literatury dokumentu osobistego skazane jest zaś na śledzenie postaw i sposobów postrzegania świata bohaterów, przede wszystkim ich świata najbliższego – domu, rodziny, najbliższych instytucji.

2Trudno o jednoznaczną i precyzyjną definicję codzienności ². Na potrzeby tych rozważań uznajmy, że codzienność to potoczność, tkanka życia, która wymyka się historii politycznej, czyli zdarzeniowej; która jest przezroczysta, niezauważalna, tj. oczywista, dopóki nie zniknie. „Oczywistość świata codziennego życia i utartych sposobów myślenia o nim to chyba najbardziej charakterystyczna cecha potoczności. Odsłanianie problematyczności owej oczywistości wymaga zatem zburzenia struktury codziennych ludzkich czynności” – pisał Marek Ziółkowski ³. Wtóruje mu Jolanta Brach-Czaina, przekonując, że codzienność, przejawiająca się w niezauważalności, może zniknąć. Wystarczy, by pojawiło się jakieś przeciwstawienie zdarzeń czy emocji. Wtedy wkracza nie-codzienność, która wydobywa na powierzchnię całą oczywistość codzienności, obnażając jej zwykłość, nijakość, ale i enigmatyczność ⁴. To katastrofa wzywa codzienność do zabrania głosu – podsumowuje Roch Sulima ⁵.

3Ekstremalne sytuacje odsłaniają problematyczność owej „oczywistości”. Z takim faktem mamy do czynienia w literaturze dokumentu osobistego czasu Zagłady. Obserwujemy tu typ codzienności wyznaczony w odniesieniu do wydarzeń niecodziennych o szczególnej intensywności – przesiedleń, selekcji. Dlatego po przekątnej wobec tych refleksji usytuowane są kwestie niecodzienności i wyjątkowości. Zobaczymy, jak w epoce Shoah codzienność i niecodzienność opalizują, ukazując swoje drugie oblicze. Pokazują swój rewers, by odsłonić istotę naszego przyzwyczajenia do codziennych czynności czy rzeczy. Z drugiej strony ujawniają nasz ludzki potencjał przywykania do najbardziej nawet jednostkowych wydarzeń, pokazując tym samym, że codzienność i bycie w niej to najbardziej fundamentalne i najsilniejsze doświadczenie ludzkiego bytowania.

• • •

4Dalsze rozważania zorganizowane są wokół dwóch naczelnych haseł – „dom” i „śmieć”.

5Z bardzo ogólnej i nieprecyzyjnej formuły „codzienności” wybieram jedną kategorię, która model codzienności realizuje – dom i gospodarstwo domowe. Dom jawi się nam jako rzeczywistość najbliższa i przez to niejako przezroczysta. W tym ujęciu pojęcie domu rozumiane będzie kolejno jako: 1) przestrzeń mieszkalna oraz przestrzeń idealna, 2) przestrzeń czynności rytualnych, 3) rzeczy (przedmioty) codziennego użytku. Jako przeciwwaga dla podrozdziału o przestrzeni domu dodane zostaną rozmyślania o przestrzeni kryjówki (tj. takiej przestrzeni mieszkalnej, która powołana została do istnienia w wyniku destrukcji domów żydowskich w czasie II wojny światowej). Rozdział o domowej rutynie poszerzony zostanie o refleksje na temat czynności czytania książek w czasie wojny, przy czym czytanie zostanie potraktowane jako działanie z pogranicza codzienności i niecodzienności.

6Drugą kategorią organizującą moje studium jest pojęcie śmierci, leżące na przeciwnym biegunie wobec pojęcia potoczności. Śmierć to wydarzenie najbardziej jednostkowe i niepowtarzalne, zawsze osobne i wytrącające człowieka z jego rutyny. Moje analizy będą krążyć wokół pytania o to, czy masowa śmierć traci znamiona niecodzienności.

Dom

Dom jako idea i dom jako przestrzeń mieszkalna

7Dom to schronienie, którego zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa. Powinien dawać ochronę zarówno w sensie fizycznym, jak i w sensie psychicznym. Jest wszak centrum świata, a odległość od tego centrum wyznacza stopnie bezpieczeństwa ⁶. W czasie wojny, zwłaszcza w odniesieniu do domów żydowskich, przestrzeń mieszkalna traci parametry „domowości” – znalezienie całkowitego bezpieczeństwa w obrębie „swojskich” murów staje się coraz trudniejsze ⁷. Wrześniowe bombardowania, które uświadomiły Żydom (i Polakom) kruchość ich domów, stanowią preludium do dalszego wykorzenienia. Wyjęcie Żydów spod prawa powoduje, że nie tylko świat zewnętrzny niesie im zagrożenie, ale także ich własne domy nie stanowią już azylu. Do żydowskiego mieszkania może wejść każdy Niemiec i zabrać każdą wartościową rzecz, na jaką ma ochotę. Obraz poczucia całkowitej utraty bezpieczeństwa przedstawia w swoim pamiętniku Stanisław Sznapman:

I tak upływał czas na prześladowaniach, poniżeniu i bestialskim znęcaniu się. Człowiek nie był pewien dnia ani nocy. Każdej chwili można było być narażonym na wkroczenie do mieszkania niepożądanych gości, którzy z nikim i niczym się nie liczyli, którzy byli panami życia i śmierci, którzy mogli zabrać dobytek, katować do utraty przytomności, uprowadzić lub pozabijać na miejscu domowników, bądź też gwałcić kobiety lub małe dzieci. Człowiek, wychodząc na ulicę, nie był pewien, czy i kiedy wróci. Jednym słowem Żydzi byli wyjęci spod prawa ⁸.

8Nie było żadnych możliwości ochrony swojej prywatnej przestrzeni przed inwazją barbarzyńcy. Ci, którzy – jak rodzina Mary Berg – mieli jakieś, choćby magiczne, sposoby, byli wyjątkami:

Udało nam się zdobyć oddzielne mieszkanie w tym samym domu, w którym dotąd mieszkaliśmy kątem. Matka przypięła na drzwiach swoją wizytówkę z napisem „obywatelka amerykańska”. Napis ten jest cudownym talizmanem przeciw niemieckim bandytom, którzy swobodnie wchodzą do wszystkich żydowskich mieszkań. Gdy tylko przy bramie naszego domu pojawiają się niemieckie mundury, sąsiedzi przychodzą do nas i błagają, żeby pozwolić im skorzystać z dobrodziejstwa cudownego znaku. Wtedy nasze dwa maleńkie pokoiki wypełniają się po brzegi […] ⁹.

9Drugą wartością związaną z kategorią domu jest pojęcie stałości. Dom daje człowiekowi poczucie zakorzenienia, bycia stąd. Jego stacjonarność daje pewność, że można „zapuścić korzenie”, zatem wziąć dane miejsce w posiadanie, mieć je na własność. Tymczasem w wyniku niemieckiej polityki Żydzi nie tylko tracą prawo do dysponowania własnością: przedmiotami, przestrzenią domową (a w końcu także prawo do dysponowania własną osobą), ale także ich domy tracą stacjonarność – Żyd w każdej chwili może zostać zmuszony do ucieczki lub zostać przymusowo przesiedlony. Jeśli każda wojna charakteryzuje się migracjami i wypędzeniami ludności cywilnej, to Żydzi w czasie II wojny światowej są w sposób szczególny „ludźmi na drogach” (stosując określenie Krystyny Kersten ¹⁰). Pierwsze miesiące wojenne to exodus, często bezwładny, w panicznej ucieczce przed Niemcami – zwykle jak najdalej na wschód, do innych miejscowości w Polsce i na tereny okupowane przez Związek Radziecki. Stanisław Różycki, który uciekł do Lwowa, powrócił do rodzinnej Warszawy pod koniec 1941 roku po długich peregrynacjach. W swoim pamiętniku przedstawia wnioski, jakie wyniósł z tej tułaczki: „Jak wszyscy uchodźcy wyniosłem jedną mądrą naukę: nie wolno ruszać się z domu. Cokolwiek ma się stać, jest się przynajmniej razem z rodziną, mieszka się »na własnych śmieciach« […], pilnuje się własnego dobytku, mebli, ubrania, pościeli” ¹¹. Dla autora decyzja o opuszczeniu własnego domu pozostaje nietrafiona z jednego powodu (jak wiadomo, nie zdołał umknąć przed Niemcami, a przeżycia pod okupacją sowiecką należały do traumatycznych, czemu Różycki daje wyraz w swoim tekście) – jest to dobrowolne opuszczenie przestrzeni bezpiecznej i oswojonej. Nawet najbardziej dramatycznemu doświadczeniu („cokolwiek ma się stać…”) przeżywanemu w znanej przestrzeni odjęta zostaje część grozy. Dla Różyckiego istotą pozostania w domu jest zachowanie kontaktu z najbliższymi i pilnowanie dobytku. Zachowanie relacji z ludźmi i pozostawienie rzeczy „na swoim miejscu” daje autorowi iluzję niezmienności życia. „Ruszenie się z domu” to uruchomienie ciągu katastrof gorszych niż te, które spotkać mogą człowieka w jego czterech ścianach, bo też właśnie od opuszczenia swojego najbliższego terytorium rozpoczyna się to, co znamionuje całkowitą katastrofę: dystrofia rodziny i utrata dobytku, który daje właścicielowi poczucie kontroli nad jego życiem. W niemieckiej polityce eksterminacyjnej deportacje i koncentracje ludności żydowskiej stają się etapem poprzedzającym eksterminację bezpośrednią ¹². Kronikę Ludwika Landaua – precyzyjnie notującego nastroje społeczne – przenika raz po raz powracający temat lęku przed przesiedleniem ¹³, a pamiętniki i dzienniki tego czasu pełne są obrazów niepokoju związanego z możliwością utraty miejsca zamieszkania. „Żyliśmy z jednej strony jak na wulkanie, z drugiej – jak w podróży. Mieliśmy część rzeczy spakowanych na wypadek rekwizycji mieszkania; część w plecakach i walizkach, na wypadek nagłego wyjazdu z Łodzi” – pisze anonimowy autor ¹⁴.

10Dramatyczne sytuacje związane z przymusowym opuszczeniem miejsca zamieszkania i poszukiwaniem lokum w nowym miejscu ukazuje Marcel Neider w dynamicznej narracji dotyczącej tworzenia getta w Kołomyi:

Walimy do kahału – przyszliśmy właśnie w sam raz – czytają ulice włączone do dzielnicy. Masę ulic „jak mur pewnych” wypadło, za to przyłączono parę, na jakie się nie spodziewano. […] Dostaję nowy przydział mieszkania, gdzieś z trudem za grubą forsę wydostaję furę i sam ładuję rzeczy. Tydzień, czy też 10 dni zabawiłem zaledwie na nowym mieszkaniu – a koszta? A straty? A zniszczone rzeczy? Pokradzione zapasy itp.? Zajeżdżam po trudach na miejsce […]. Wyładowuję graty, a wnet okazuje się, że tę okolicę (Słowackiego od mostku do Łamanej) teraz właśnie wyłączono. Co robić? Wracam do kahału, a tam mrowie ludzi zrozpaczonych. Nie ma pomieszkań, gdzie oni będą lożować [stacjonować]? Dostaję nowy „oder” dzięki znajomościom na mieszkanie. Galopem walę na miejsce nowego przydziału. Pola została tymczasem z rzeczami wyładowanymi na środku podwórza. […] Nowy mój przydział, to róg Dzieduszyckich i Słowackiego 59. Ale o bido – na to samo mieszkanie ma jeszcze coś 3‑ch kandydatów przydział – a dwóch z nich stoi już z furami rzeczy ¹⁵.

Noemi Szac-Wajnkranc skupia się na emocjach związanych z pożegnaniem rodzinnego domu przed przeprowadzką do getta:

Od rana krzątaliśmy się, pakując ostatnie rzeczy. A potem, kiedy już wszystko było popakowane, łaziliśmy osowiali po opustoszałych pokojach, spoglądając na ściany, okna, pozostałe meble, jakbyśmy chcieli, aby nam na zawsze utkwiły w pamięci. Zmiana miejsca – zmiana szczęścia. Jak nam się życie ułoży na nowym mieszkaniu w getcie? […] Wujek trzyma kurczowo jakiś mały przycisk ze swego biurka, […] nie rozstaje się z nim, coraz to przeciera go szmatką, jakby to była najważniejsza czynność w tej chwili ¹⁶.

11W refleksjach autorki zwraca uwagę podkreślenie intymnej relacji między przestrzenią domu a człowiekiem. Od miejsca zamieszkania, tego psychicznego i fizycznego schronienia, zależy szczęście i los. Przestrzeń domu konstytuuje tożsamość człowieka, w niej tworzy się jego „ja”. Tę cząstkę siebie odnajduje także w bliskich, często drobnych, budzących sentyment przedmiotach (takich jak przycisk do papieru). Opuszczona przestrzeń mieszkania Szaców jest figurą ich życia, ogołoconego i odartego z poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji.

12Kilkuletni Dawidek Rubinowicz utratę domu rodzinnego odbiera jako utratę własnego jestestwa. „Już nas nie będzie” – pisze chłopiec – i można zdanie to traktować jako anakolut (miało być: „bo już nas we wsi nie będzie”), ale także jako wyznanie najgłębszych odczuć dziecka. Dawidek, niezdolny do subtelnych rozważań, swoje stany psychiczne oddaje za pomocą konkretnych zachowań: płaczu, opuszczenia towarzystwa i wyjścia na zewnątrz. Tak oto chłopiec mówi o opuszczeniu rodzinnego Krajna i wyjeździe do getta w Bodzentynie: „Po kolacji naszło się do nas dużo chłopów, przyszli odwiedzić nas, bo już nas nie będzie. Gdy sobie pomyślałem, że musimy stąd odjechać to musiałem wyjść na dwór, tak żem się rozpłakał, że stałem więcej jak ½ godziny i szlochałem” ¹⁷.

13Przesiedlenie to konieczność pożegnania domu rodzinnego i wysiłek zbudowania jego namiastki w innym miejscu. Rozpacz z powodu utraty swojskiej przestrzeni musi ustąpić wobec konieczności podjęcia działań praktycznych. Przesiedlenie to w pierwszej kolejności decyzje, co zabrać ze sobą: baśniowy wątek zabierania z domu w podróż najcenniejszego przedmiotu znajduje tu swoje dosłowne i dramatyczne spełnienie. „A więc w mieszkaniu jak po rewolucji, wszystko poprzewracane, nieporządek nie do opisania. Matka do mnie z wyrzutami […], że nic nie pomagam” – opowiada Juliusz Feldman o przeprowadzce ¹⁸. Moment przeprowadzki i pakowania rzeczy to ważny epizod w narracji Dawida Rubinowicza: „Gdy żeśmy się trochę uspokoili, to zaczęliśmy robić plany, jaki pakonek kto weźmie, którą bieliznę się włoży, a którą się weźmie w pakonek. Na ogłoszeniu nie było gdzie nas wysiedlą i kiedy, tylko jest, że nas wysiedlą a więcej nic” ¹⁹. Przedmioty mają stać się namiastką domu w nowym miejscu. Poczucie utraty kontroli nad własnym życiem związane z utratą swojej przestrzeni wyraża się w obawie o zachowanie wyposażenia domu. Im więcej dobytku da się zachować, tym łatwiej złagodzić dojmujące poczucie ogołocenia i wykorzenienia. Rzeczy, które przenoszą się razem z ludźmi, mają zatrzymać czas i ukonstytuować nową przestrzeń na wzór starej, a więc w jakimś sensie tę starą przestrzeń zatrzymać. Przed szczególnie dramatycznymi wyborami stawały osoby udające się w swoją ostatnią podróż do obozów zagłady, w kłamliwym języku hitlerowskim określaną jako „wyjazd na wschód”. Zgodnie z nakazem hitlerowskim wyjeżdżający mogli zabrać co najwyżej 15 kg bagażu, w którym miały się znaleźć rzeczy najcenniejsze i te umożliwiające zbudowanie domu w nowym miejscu. Anonimowa autorka pisała: „Każdy łudził się nadzieją, że może podróż nie skończy się śmiercią, a wówczas jakieś rzeczy będą przecież potrzebne. Zabierano więc ciepłą odzież, buty, ręcznik, mydło, łyżkę, rzeczy jednym słowem najniezbędniejsze” ²⁰.

14Wybory dokonywane w dramatycznej chwili wyjazdu w nieznane zmuszają do przewartościowania swego stosunku do rzeczy. Oto należy zredukować ideę domu do kilku najbardziej elementarnych przedmiotów, które można wziąć w drogę. Esencję domu stanowi kilka zdumiewająco podstawowych rzeczy: łyżka, środki czystości, ubranie. Stają się one konstrukcją, wokół której można zbudować dom. W sytuacji absolutnego chaosu i braku jakichkolwiek reguł wybór przedmiotów zabieranych w drogę daje złudzenie choćby minimalnej kontroli i wpływu na bieg wydarzeń.

15Co jest ideą domowości? Każdy z autorów poruszających to zagadnienie koncentruje się na innym aspekcie. Dla Leokadii Schmidt dom jest tam, gdzie można zadbać o dziecko, zatem wykonywać codzienne, rytualne czynności: „Nareszcie miałam swój własny kąt”; „Mogłam łóżeczko dziecka ustawić przy oknie. Co najważniejsze po dwóch tygodniach naszej włóczęgi mogłam wykąpać po raz pierwszy moje maleństwo i uprać pieluszki” ²¹. Dla Neidera dom to coś, o co można dbać, troszczyć się. Do jego kryjówki przybłąkał się kot, którego autor określił jako „początek gospodarstwa na po wojnie”. Dla Jakuba Poznańskiego z ideą domu związane są dobre wspomnienia: nie uznaje za swoją przestrzeń prywatną miejsca, w którym został zastrzelony jego kuzyn (choć córce żal kwiatów, które tam hodowała). Tragiczne wydarzenie naznaczyło przestrzeń i odebrało jej swojskość, sprawiło, że przestała być domem:

[…] byliśmy zmuszeni przenieść się do obecnego mieszkania przy ulicy Wolborskiej. Córeczka moja rozpaczała, gdyż żal jej było ogródka i kwiatów rosnących za oknem naszego pokoju. Wtedy przypomniałem jej tragiczną śmierć wuja bratowej mojej żony, Zygmunta Goldberga. Mieszkał on razem z nami i zajmował się uprawą ogrodu […] Niemiec odwrócił się i strzelił do niego z rewolweru. Trafił w tył głowy. […] Nigdy nie żałowałem kwiatów przy ulicy Drewnowskiej. Chciałem być jak najdalej od tego domu i tych drutów ²².

16Dla małego Dawidka Rubinowicza przestrzeń domowa to przestrzeń Krajna i cała społeczność sąsiedzka, którą musi pożegnać. Przestrzeń własna Dawida to także wieś, która umożliwia obcowanie z przyrodą, w przeciwieństwie do miasta, w którym jest getto i gdzie dziecko czuje się obco. „W swoim domu było inaczej jak tu. Zawsze było co robić, a tu wyjdę na ulicę i nazad przychodzę, bo co będę robił na ulicy” – pisze zagubiony w nowej rzeczywistości ²³. I oswaja nową przestrzeń gettowego miejskiego mieszkania, sadząc szczypiorek, który przywiózł ze swego domu na wsi.

17Z perspektywy mieszkania świat jest przewidywalny. Powrót, nawet chwilowy, do domu i oswojonej przestrzeni to powrót do świata porządku i przewidywalności. Rubinowicz w kwietniu 1942 roku podczas krótkiej przepustki z getta w Bodzentynie wraca do rodzinnego Krajna:

Biegnąłem z wielką chęcią po znanej mi ścieżce. Znów mi się zdawało, że zaraz powrócę [do] domu, tam są rodzice, tam są wszyscy, ale zaraz to minęło. […] Siadłem sobie specjalnie przy oknie, żeby sobie jaśniej przypomnieć spędzone tu chwile. Nie siedziałem tak długo bo mi się zrobiło czegoś bardzo żal i musiałem wyjść z mieszkania, bo bym się rozpłakał ²⁴.

18Dla Dawidka dom rodzinny to oś świata, która wyznacza mu kierunki i w tym świecie go orientuje. Powrót, krótki i iluzoryczny, do rzeczywistości przedwojennej i „przedwojennego domu” ma wyposażyć go znów w życiową busolę. Ale ten powrót jest niemożliwy, nie da się wskrzesić „spędzonych tu chwil” – dom, mimo że fizycznie stoi, właściwie już nie istnieje: nie ma w nim rodziców i rodzeństwa, którzy pozostali w getcie.

19Powyższe przykłady obrazują to, jak różnorodne znaczenia i wartości wiążą autorzy z ideą domu. Jedno jest wspólne – dom to dla nich miejsce oswojone, dające poczucie bezpieczeństwa.

20Między jednym przesiedleniem a drugim, aż do tego ostatecznego – do komór gazowych, trzeba było stworzyć sobie warunki życia. Na przekór przekonaniu o tymczasowości nowego lokum nadać mu pozory domowości. Ograbiony i zabrany dom uosabiał raptownie przerwaną ciągłość dotychczasowego życia, stworzenie domu w nowym miejscu miało przywrócić poczucie normalności ²⁵. Było to tym trudniejsze, że przestrzeń mieszkalna w gettach była niezwykle zatłoczona. Przekroczone zostały krytyczne granice, wedle których podstawowe minimum na osobę wynosi 14 m2. Tylko w takich warunkach możliwa jest normalna egzystencja, to konieczne minimum komfortu fizycznego i psychicznego ²⁶. Zatłoczone pokoiki powodowały, że przestrzeń, która miała być bezpieczna, stała się opresyjna. Straciła swoje podstawowe parametry, takie jak prywatność, własność, bliskość, swojskość.

21Wrażenia Juliusza Feldmana, dla którego wspólne, zatłoczone mieszkanie ma pewne uroki, należą do zdecydowanej mniejszości:

W dwóch pokojach jest razem 15 osób […]. Zaraz od samego początku przyzwyczailiśmy się do siebie, tak jak byśmy byli sami swoi i nie znamy żadnych różnic i kłótni […]. Było to jedno z wielu miłych wspomnień z czasów wspólnego pokoju. Wieczorami gra się w karty lub zabawiamy się tak w tym czasie aktualną polityką ²⁷.

22Feldman notuje po wysiedleniu w getcie krakowskim, w czasie którego stracił rodziców, i może to częściowo tłumaczyć jego odosobnioną opinię o życiu w zatłoczonych pokojach. Pragnienie zapomnienia o wydarzeniach akcji wysiedleńczej i uciekanie przed refleksją skutkuje wyidealizowanym obrazem życia „po akcji”. Zdecydowanie częściej brak prywatności i ciasnota stają się źródłem udręki, o czym świadczy list Hali napisany z getta warszawskiego do dawnej nauczycielki:

Najgorszy jest dom, rodzina, warunki mieszkaniowe. Mieszkam w przejściowym pokoju, jak w autobusie. Nie tylko, że cały dzień się kręcą po kilkadziesiąt razy na minutę, ale w ogóle pchają się we drzwiach wszyscy naraz, jak w „metro”. To jest wprost obrzydliwe. Nie mogę tego znieść. Ciasnota jest chyba gorsza niż głód. A może i nie zresztą? Wszyscy tu chorujemy na głód przestrzeni ²⁸.

23„Kuchnia – jeśli to słowo odpowiednie do tej ciemnej i ciasnej nory, jest wspólna. Najgorsze, że nie mamy ani szafy, ani biurka, ani stolika nawet. […] Mamusia się ciągle martwi, że nie ma co gdzie położyć, że kuchnia ciasna i w ogóle, że porzuciła całą swą pracę, by się zapchać do takiej dziury” – skarży się z kolei w swoim dzienniku Irena Gluck, która z rodzicami opuściła Kraków i zamieszkała w Niepołomicach ²⁹.

24Wobec zatłoczenia i często prymitywnych warunków pilne staje się nadanie przestrzeni najmniejszych bodajże wyznaczników „domowości”. O wysiłkach udomowienia swojego pokoju mówi Gluck:

Leżę w moim miniaturowym „pokoiku” (przedziałce) pomiędzy ordynacją a poczekalnią. Leżę za firanką zamkniętą zazwyczaj agrafką, by ludzie, przechodząc przez przedziałkę, nie zaglądali tu. Mam tu lampkę‑grzybek, stolik radiowy i dawną część urządzenia przedpokoju Andzi. Na stoliku stoją kwiatki, a na szafce figurki. Leżę i myślę […] ³⁰.

25Gluck aranżuje przestrzeń pokoju tak, by zapewniał jej intymność i możliwość odcięcia się od świata zewnętrznego. Jeszcze raz w swoim dzienniku mebluje świat swoich czterech ścian, by nadać mu rys indywidualności i własności („mam tu…” – pisze). Ta aranżacja jest konieczna, by można było myśleć, czyli „spotkać się ze sobą”. Kilkunastoletnia Irena może realizować swoje cogito jedynie wtedy, gdy dysponuje odpowiednią do tego przestrzenią, której opis jawi się jako alegoria duszy bohaterki.

26Nie wszyscy mieli tyle szczęścia, by móc wygospodarować sobie kawałek własnego pokoju. Niektórzy uciekali na ulicę, aby tam poczuć się swobodnie: „Ulica jest terenem bezpośredniego kontaktu ze znajomymi, tu dzielą się wszyscy ostatnimi wiadomościami, plotkami, obawami, nadziejami. Tu jest giełda, biuro handlowe, kawiarnia, klub, redakcja, biuro informacyjne […]” ³¹.

27Jednak ulica z oczywistych przyczyn nie może przejąć funkcji domowych. Dlatego w getcie nie ma już przestrzeni własnej i bezpiecznej. Osoby, dla których dom nadal pozostaje miejscem przyjaznym, należą do zdecydowanej mniejszości. Uprzywilejowaną pozycję zajmuje Mary Berg: „Gdy już się porządnie napatrzę [na ulicę] i serce po brzegi wypełnia mi smutek, wracam do mojego ciepłego pokoiku, w którym mogę poczuć apetyczny zapach dobrego jedzenia. Moje marzenia o wolności znikają. Jestem głodna” ³². Dla Mary to właśnie ulica jest miejscem opresji: tłum żebraków i mur, który uświadamia niewolę. Własne mieszkanie staje się azylem, który umożliwia zapomnienie o troskach i pozwala cieszyć się chwilą.

28Przestrzeń domowa Żydów w czasie Zagłady kurczy się dramatycznie – utrata rodzinnych domów, przesiedlenia do zagęszczonych gett i sukcesywne zacieśnianie się granic dzielnic żydowskich to kolejne etapy wykorzeniania. Ślady tego procesu znajdujemy w literaturze dokumentu osobistego aż do najbardziej skrajnych przypadków: dla Janusza Korczaka jego własna swojska przestrzeń domowa sprowadzona zostanie do przestrzeni łóżka. Tylko tu czuje się dobrze i bezpiecznie; w łóżku pisze, wspomina: „Natchnienie daje mi świadomość, że oto leżę w łóżku i tak aż do rana. […] Jest mi dobrze, cicho i bezpiecznie” ³³. Ale nawet i łóżko nie jest dla Korczaka przestrzenią eksterytorialną – raz po raz w nocy zjawiają się dzieci, które nie mogą spać – boją się lub cierpią. Wtedy Stary Doktor oddaje im własne łóżko.

29Dom może w końcu zostać zredukowany do jednego metra kwadratowego w baraku obozowym: „…znajduję moje rzeczy na kupie innych, układam je jak mogę »u siebie«” – pisze Juliusz Feldman o swojej pryczy w baraku w obozie w Płaszowie ³⁴. Owym „u siebie” próbuje oswoić miejsce, które ze swej istoty jest nośnikiem sensów leżących na przeciwnym biegunie do pojęcia „domu”. Gdy nadchodzi przedostatni akt w procesie eksterminacji Żydów, tj. czas akcji likwidacyjnej, dla pędzonych na place, do punktów zbornych dom przestaje istnieć. Idącym na Zagładę towarzyszy wspomnienie domu, który w normalnych warunkach stanowi wzór ciągłości. O domu myśli Leokadia Schmidt, która w drodze na Umschlagplatz podsumowuje swoje życie. Jej myśli krążą wokół opuszczonego przedwojennego mieszkania – symbolu bezpieczeństwa, stabilizacji i życiowego ładu: „Wierny, kochający mąż-przyjaciel. Wspólna praca. Nasze miłe i przytulne mieszkanie, gdzie wszystko było kupione za wspólne, ciężko zapracowane pieniądze, gdzie każdy przedmiot był bliski. Ten najpiękniejszy okres naszego życia, który już minął bezpowrotnie”; na Umschlagplatzu myśli zaś o swoim domu jako o ostoi normalności: „A może to [Umschlagplatz] istotnie sen tylko, który się wnet skończy? Może zaraz zbudzę się w moim dawnym mieszkaniu na czystym łóżku?” ³⁵.

30W chwili największego zagrożenia życia dom rodzinny jawi się jako esencja i sens istnienia. Dla Schmidt własna przestrzeń i relacja z mężem to dwie kwestie, które stanowią o ocenie jej życia, a dom Leokadii odzwierciedla jej ład psychiczny i potrzebę równowagi.

31Po akcji likwidacyjnej pozostali przy życiu mieszkańcy gett muszą zmierzyć się z pustą przestrzenią po wywiezionych krewnych i przyjaciołach. Przestrzeń mieszkania, zwykle nasycona silnymi emocjami, po akcji staje się w szczególny sposób odbiciem stanu świadomości i psychiki piszących.

32Dla rodziny Barucha Milcha dom przed akcją był ostoją bezpieczeństwa i stabilizacji:

Przypominam sobie, że chociaż wszystkie szyby były wybite, a w domu tylko prowizoryczny ład i porządek, to nasz pokoik wydawał się nam takim przytulnym i miłym kątem domowym, jak istny raj. A nasza prycza, która z krzeseł była zrobiona i od pół roku służyła nam za łóżko, wydawała się istnym tapczanem aksamitnym ³⁶.

33Ten sam autor, gdy wraca do domu po śmierci swego synka, widzi tę samą przestrzeń zupełnie inaczej: „W domu, który dotychczas stał całkiem bez opieki, zastaliśmy wielki smutek i pustkę. Wszędzie ślady rzeczy po zaginionych. Zabraliśmy się do chowania pozostałych po nich zdjęć, które leżały porozrzucane” ³⁷. Szczególnie dramatyczny moment zmierzenia się z prawdą o śmierci wywiezionych rodzin znajdujemy w pamiętniku Calka Perechodnika. Perechodnik, jako policjant żydowski w Otwocku, odprowadził do wagonu jadącego na zagładę swoją żonę i córeczkę. W swoim tekście utrwalił moment powrotu z dworca:

Tylko każdy boi się jednej rzeczy panicznie: wejść samemu do mieszkania. W końcu decydujemy się, że wejdziemy do mieszkania Wolfowicza, wszyscy razem [Perechodnik i trzech innych policjantów żydowskich]. Wchodzimy, mieszkanie wieje pustką, tylko ze ścian patrzą uśmiechnięte twarze żony i dziecka; oczywiście są to tylko fotografie. Odwracamy głowy, nie chcemy widzieć.

I dalej:

Ono [mieszkanie Perechodnika] jest w takim stanie, w jakim je Anka zostawiła odchodząc, na swoim miejscu leżą drobiazgi toaletowe, wszystko błyszczy, czeka na ludzi, którzy by tchnęli życie w martwe przedmioty. […] Kładę się na tapczan, do łóżka boję się położyć, na pewno jest ono jeszcze ciepłe; zostawiam palące się światło ³⁸.

34Zarówno u Milcha, jak i u Perechodnika przyjazna przestrzeń mieszkania zmienia się w swoje przeciwieństwo, gdy zostaje naznaczona przez śmierć najbliższych osób. Dom jest utożsamiany ze wspólnotą rodziny. Zniszczenie rodziny pociąga za sobą destrukcję przestrzeni domowej, która podlega specyficznej metamorfozie. Przedmioty wypełniające dom stają się martwe, a przestrzeń pusta, podczas gdy martwa osoba nadal wypełnia sobą swój dom (łóżko, w którym spała żona Perechodnika, nadal jest ciepłe, a żona i dziecko Wolfowicza uśmiechają się ze zdjęcia).

35Związek między przestrzenią domu a obecnością jego mieszkańców uchwycił Władysław Szlengel w wierszu Pomnik: „Rozumiesz: była, a gdy Jej nie ma, to każdy kąt tu oczy złe ma / i zaraz widać, że jej nie ma. […]”. Bo wcześniej: „[…] gdyś zbliżył się do sieni, / nim klamkę wziąłeś, nim drzwi pchnąłeś, / jakoś w powietrzu zapachniały / ni ciepła zupa, ni ręcznik biały, / tak jakoś ciepłość cię owiła, / no… była” ³⁹.

36Przestrzeń domowa jest bliska i swojska właśnie dlatego, że wypełniona obecnością bliskich osób i ich codzienną krzątaniną.

Przestrzeń kryjówki

37Destrukcja domu żydowskiego w czasie Zagłady powołuje do istnienia inną przestrzeń – kryjówkę (bunkier, schron, zaryglowane mieszkanie czy pusty pokój) przejmującą funkcje domu. Czy przestrzeń, której istotą jest opresja i niewola, może przejąć funkcje domu? A jeśli tak, to w jaki sposób kryjówka staje się domem?

38W literaturze dokumentu osobistego znajdujemy nieliczne przykłady „udomowienia” przestrzeni kryjówki. Iluzja „domowości” postępuje najdalej u Leokadii Schmidt. „W miarę upływu czasu dokonaliśmy większych ulepszeń na naszym strychu. Z czasem polubiliśmy go jak starego wiernego towarzysza niedoli” – pisze autorka ukrywająca się z mężem na strychu domu pod Warszawą. Schmidt zwraca uwagę na praktyczne walory miejsca i udane zagospodarowanie przestrzeni. Z tego względu w jej notatce strych ulega antropomorfizacji i staje się „towarzyszem” budzącym pozytywne uczucia. Jednak strych-towarzysz pozostaje towarzyszem niedoli, co kieruje refleksję ku okolicznościom, które są przyczyną pobytu Schmidtów w ukryciu.

39„Jeśli [jest] brzydko, to po godzinie bryka się na dół [do kryjówki] z zadowoleniem. Obiad jemy na górze tylko, gdy jest ładnie. Dobrze wyglądamy, jeśli ta nasza kucza jest dla nas symbolem przytulności i ciepła” ⁴⁰– wspomina Marcel Neider, którego kryjówka mieści się pod stodołą w gospodarstwie Polaków w Kołomyi. Częściowo ukryta pod ziemią i połączona z „komorą”, była wilgotna i zagrzybiona. Na małej przestrzeni tłoczyło się dziewięć osób (w tym autor i jego żona). Dlatego też Neider podchodzi podejrzliwie i z dystansem do poczucia przyjemności i zadowolenia, jakie budzi w nim i w jego towarzyszach kryjówka. Zauważa, że to zadowolenie rodzi się z uświadomienia sobie przepaści między zagrożeniami czającymi się wokół gospodarstwa Polaków, a względnie bezpiecznym miejscem pod stodołą. Poczucie przytulności i ciepła, jakie budzi kryjówka, jak pisze Neider, świadczy raczej o kondycji psychicznej ukrywających się niż o obiektywnych walorach miejsca.

40Po klęsce powstania w 1944 roku w ruinach Warszawy z grupą przyjaciół ukrywa się Helena Midler. Ich bunkier znajduje się pod gruzami miasta, ma dwa poziomy, połączony jest z kanałem kanalizacyjnym. Ukrywająca się grupa ludzi wydaje (to znaczy redaguje) „Tygodnik Bunkrowy” – żartobliwy zapis codziennych wydarzeń i relacji międzyludzkich w kryjówce. W numerze drugim w Kąciku turystycznym ich kryjówka zostaje ukazana na wzór starożytnych ruin. Autorka eksponuje w ten sposób poczucie obcości względem miejsca, w którym przebywa. Przewodnik prowadzi turystów przez miasto wieczystej nocy:

Teraz skierujesz kroki swe ku ruinom świątyni, której struktura architektoniczna z miejsca przypomni ci Akropol, a który tubylcy w naiwności swej nazywają krótko szopą. Teraz uwagę twoją zwróci przede wszystkim starożytny okaz klozetu, stwierdzający, że w tej dziedzinie przodkowie nasi w niczym nie ustępowali współczesnym […]. Wiem, że uderzy cię tu jeszcze luksusowość urządzeń i wysoka stopa życiowa mieszkańców […] ⁴¹.

41Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów w literaturze dokumentu osobistego dotyczącej ukrywania się są często występujące opisy kryjówkowej topografii. Zwykle autorzy w bardzo dokładny sposób przedstawiają urządzenie przestrzeni swojej kryjówki. „Udomowienie” miejsca odbywa się przez rozstawienie domowych sprzętów i wykonywanie codziennych czynności, a układanie rzeczy staje się sposobem na oswojenie przestrzeni i wzięcie jej w posiadanie. Niezwykle szczegółowy obraz legowisk znajdziemy w dzienniku Feli Fischbein:

Jak pisałam, już w komorze stały dwie skrzynie na zboże, tam właśnie na szerszej wyjęłam wszystkie moje łachy i spódniczkę, swetr, płaszcz, worek znaleziony, to było pod spodem, poduszeczkę, jedyny jasiek zabrany od Szafrana dla dziecka, mnie pod głowę koszyk lub ruksak z pozostałymi łachami, przykryte natomiast kocem. […] Mąż mój kładł się na drugą skrzynię. Otóż jemu podłożyłam czarny mój płaszcz, walizkę pod głowę, na tem ręcznik, a przykrywał się kurtką z powodu tego, że to było krótkie i było mu zimno, więc spał biedny w ubraniu, nawet w butach, leżąc na plecach ⁴².

42Sposób przystosowania kryjówki do codziennych funkcji relacjonuje Jakub Poznański: „Śpimy na posłaniach zrobionych z pudełek, na których z kolei położyliśmy kołdry. Za krzesełka służą nam przewrócone do góry dnem kosze do papierów, za stół zaś taboret” ⁴³.

43W niezwykle dramatycznych okolicznościach powstają notatki anonimowej autorki, ukrywającej się na jednym z warszawskich strychów:

Myśli o odebraniu życia dziecku i sobie pojawiają się coraz częściej. Nie widzę możliwości przetrwania. Dlatego przystąpiłam do spisania moich przeżyć. Mieszkam obecnie na strychu jednego z domów. Stołem jest dno odwróconego kubełka, a krzesłem niska skrzyneczka. Piszę pospiesznie z myślą, że kartki te znajdą się kiedyś w wyzwolonej Warszawie ⁴⁴.

44W momencie pożegnania ze światem autorka decyduje się utrwalić własne przeżycia i jako testament pozostawić je wolnemu światu. W refleksje dotyczące swojej sytuacji bez wyjścia wplata informacje o wyglądzie kryjówki, której jedynym wyposażeniem jest kubełek i skrzyneczka przystosowane do innych celów. Ten ślad codzienności, pozostawiony w tekście o zupełnie innym charakterze, pokazuje, że jest to ważny element ludzkiego świata. Staje się stemplem rzeczywistości, który uwiarygodnia zapis.

Codzienność przeniknięta jest doświadczeniem teraźniejszości ⁴⁵. A w kryjówce perspektywa czasowa kurczy się do chwili obecnej. „Nie pisałam nic od czwartku, co będę pisała, każdy dzień podobny do siebie, jak kropla wody. Może być tylko ta różnica, że jednego dnia mniej się chce jeść, a drugiego więcej” ⁴⁶– notuje Brandla Siekierka. Podobnych fragmentów dotyczących dłużenia się czasu i zacierania różnic między dniami, a w związku z tym momentów skupienia się autorów na tu i teraz znajdziemy w literaturze dokumentu osobistego bardzo dużo. Ponadto życie w kryjówce podlega skrajnemu zrytualizowaniu – wykonywanie codziennych czynności służy do odmierzania czasu spędzanego w ukryciu. Można zatem powiedzieć, że kryjówka tak wyolbrzymia niektóre cechy domu (jak powtarzalność codziennych czynności czy skupienie się na tu i teraz), że aż je deformuje. W związku z tym przestrzeń kryjówki wywołuje w autorach uczucia ambiwalentne – z jednej strony jest azylem i daje poczucie bezpieczeństwa, z drugiej – pozostaje więzieniem, w którym nie można doświadczyć stałości i poczucia zakorzenienia. Jest zatem przestrzenią niespójną, która w żadnym wypadku nie może udźwignąć sensów i wartości związanych z pojęciem domu ⁴⁷.

Codzienność domowej rutyny

45Rdzeniem codzienności jest rutyna i powtarzalność. Dom jest tym miejscem, gdzie można wykonywać codziennie powtarzane i najbardziej przyziemne czynności: spanie, gotowanie i spożywanie posiłków, pranie i zabiegi higieniczne. W getcie każda z powszednich czynności, które zwykle przebiegają bezkolizyjnie, staje się niewyobrażalnie trudna. Każda dziedzina życia codziennego wiąże się z ogromnym wysiłkiem. Katastrofalne problemy z aprowizacją, brak opału, zatłoczone mieszkania – wszystko to powoduje, że nic nie przebiega bez komplikacji ⁴⁸. Zagłada naznacza każdy ludzki dzień poczuciem tymczasowości, a tymczasowość to nieustanne rozpoczynanie wszystkiego od nowa: poszukiwania jedzenia, wyprzedawania rzeczy, prób ugotowania posiłku, poszukiwania pracy.

46Z drugiej jednak strony codzienne, banalne czynności dają złudzenie tego, że życie można wtłoczyć w dawne koleiny. Powtarzalne, rutynowe czynności domowe, takie jak pranie czy gotowanie, to alfabet codzienności, alfabet zwykłości. W getcie owo poczucie, że wszystko jest jak dawniej, staje się niezwykle ważne. Pisała Ita Dimant:

[…] znów trzeba było całą noc prać i następną. W małym pomieszczeniu wszystko się podwójnie brudziło. […] Prosiłam [wujostwo]: „zostawcie mi tę przyjemność, że gdy na stole niewiele się przy posiłkach znajduje – niech jako dodatkowe danie będzie lśniący obrus i błyszczące nakrycie. To mi pomaga się prędzej nasycić. A gdy częściej przewlekam pościel, potrzebuję mniej godzin do spania” ⁴⁹.

47I dalej: „Już trzy dni jestem w Parczewie i nie mam żadnej wiadomości z Częstochowy. […] Nie mogę w końcu znieść tej bezczynności i biorę się za pranie przepaścistego kosza brudnej bielizny. Widzę, jak Rutka z Tylą patrzą na mnie zdziwione […]” ⁵⁰.

48Dimant wskazuje na praktyczne pożytki płynące z zachowania rutynowych czynności: pranie skraca czas, daje zajęcie umęczonemu umysłowi. Czysty obrus na stole, efekt banalnej czynności prania, daje wrażenie święta, nasyca zmysły, przenosi z getta w czasy przedwojenne, gdy obrus na stole był rzeczą najzwyklejszą. W dramatycznych chwilach oczekiwania na wieści o losach najbliższych przyjaciół dziewczyna szuka ukojenia w prostych gestach. Zwykła domowa czynność to sposób Ity na zatrzymanie czasu – rutyna prania unicestwia czas i przenosi bohaterkę w sferę bezczasu, zatem unicestwia historię.

49Inna z autorek wspomnień, Fela Fischbein, wyjątkowo czuła na kwestie porządku i należytego prowadzenia domu, obserwuje mieszkanie swoich sąsiadów w getcie rymanowskim: „Podziwiałam jak jeszcze Żydzi mieszkają, czyściutko, froterowana podłoga, jakby nigdy nic, ale aż do akcji!” ⁵¹. Wspomina początek akcji w Rymanowie i Brzozowie:

Ona mi też powiedziała, że mówią, że w Brzozowie miasto już otoczone i że gmina żydowska w Rymanowie posłała posłańca się dowiedzieć. Ja zaś, jak zwykle, miałam w sobotę wszystko w porządku, podłoga wymyta, świece zapalone, podziwiałam niejaki spokój. Coś nie spodziewałam się, żeby tak prędko. Jednakże, co trzeba, szykowałam się, przede wszystkiem przytomna byłam ⁵².

50Dla Feli życie dzieli się na dwie części: przed akcją i po. Czas przed akcją charakteryzuje się tym, że wypełniony jest przez codzienne zwyczajowe czynności: froterowanie podłóg, przygotowanie mieszkania do szabatu.

51W zdaniu „froterowana podłoga, jakby nigdy nic” jest cała bezradność człowieka wplątanego w historię. Wszystko, co Fela może przeciwstawić „wielkiej historii” i strasznym wydarzeniom, to froterowanie podłogi i porządkowanie mieszkania przed szabatem. Te oswojone czynności stanowią jej jedyny azyl, dają złudzenie, że życie toczy się „jakby nigdy nic”. Fela spodziewa się akcji, „szykuje się” i „jest przytomna”, ale sprząta i myje podłogę („jak zwykle” – stwierdza). Akcja w brutalny sposób przerywa ten stan, jest granicą, za którą cały dotychczasowy porządek odwiecznych czynności zostanie wywrócony do góry nogami.

52Według Brach-Czainy codzienność podszyta jest dramatycznym napięciem, które wynika z walki, jaką staczamy każdego dnia. Siłom chaosu i nicości przeciwstawiamy naszą codzienną rutynę. Zmaganie się stałości i tymczasowości, ładu i chaosu ma charakter dynamiczny, gdyż siły te znajdują się w równowadze ⁵³. W getcie, a zwłaszcza w czasie akcji, ta równowaga ulega dramatycznemu zachwianiu. Chaos wkrada się i podmywa każdą czynność, najczęściej uniemożliwiając jej wykonywanie.

53Akcja wysiedleńcza to jak czas bez rutyny. Wszystkie domowe czynności zostają zawieszone:

Cały dzień nie jadło się nic. […] Trudno było nawet o zagrzanie wody. W wielu domach nie było gazu, ani elektryczności, którą już dawno wyłączono. Opał był drogi, a ci, co go posiadali, nie byli i tak w stanie z powodu napięcia nerwowego i niepokoju zająć się ugotowaniem czegoś najprymitywniejszego na kuchni. Dopiero wieczorem po powrocie do domu ludzie jedli coś gorącego. […] Ludzie żyli nerwami, podnieceniem. W nocy się nie rozbierano, bojąc się stale jakiejś zasadzki […] ⁵⁴.

54W czasie akcji nie można liczyć na ucieczkę w wykonywanie codziennych obowiązków. Dom nie daje już możliwości wykonywania powtarzalnych i banalnych czynności. Jednak potrzeba oswojenia chaosu, znalezienia punktu oparcia jest dojmująca. Życia nie organizuje już codzienna domowa rutyna, pamiętnikarze i diaryści szukają ładu w świecie zewnętrznym. Puterman opisuje próby zorientowania się w regułach kierujących akcją, znalezienia klucza do rutyny akcji. Starania te są jednak skazane na niepowodzenie. Akcja, nawet gdy przez moment prezentuje „dziki, brutalny porządek Szmerlinga” (żydowski komendant Umschlagplatzu w czasie akcji lipcowej w Warszawie), to już po chwili odsłania kolejne kręgi chaosu: „…żadna myśl, żadna logika nie mogła zorientować się w sytuacji. […] To, co poprzedniego dnia zdawało się pewne, bezpieczne, następnego dnia pryskało jak bańka mydlana. […] Nie wiadomo było, co jest dobre, a co złe, jakie dokumenty są pewne, które szopy są bardziej pewne, bardziej honorowane” ⁵⁵.

Notował Stanisław Gombiński:

O ile Umschlag przez cały okres wysiedlenia był podobny do piekła, w owe sześć dni, przez okres czworoboku [mowa o tzw. kotle – selekcji mieszkańców getta w dniach 6–12 września 1942 roku], przypomina ostatnie, najniższe kręgi Hadesu. Tysiące mężczyzn, kobiet, dzieci, płacz, gwar, hałas, krzyki, modły. […] Wciąż rozlegają się strzały, trupy leżą na dziedzińcu zewnętrznym i z tyłu gmachu. Bochenek chleba – 500 zł, szklanka wody – 25 zł. Nie ma już nawet brutalnego, dzikiego – ale przecież jakiegoś – porządku Szmerlinga ⁵⁶.

55Czas akcji to nie tylko moment utraty orientacji w świecie, a więc utraty przewidywalności życia. To także moment, kiedy dokonuje się absolutne zaprzeczenie domowej rutyny. Anonimowa autorka mówi o zdobyciu pożywienia w sposób, do którego uciekała się „po raz pierwszy w życiu”: „Zdobyłam się wówczas [podczas akcji] po raz pierwszy w życiu na kradzież. Weszłam do sąsiadów, którzy mieli dość duże zapasy jedzenia, a którzy odmówili nam pomocy, i zabrałam bez pytania z kuchni duży garnek z kaszą” ⁵⁷.

56Akcja wysiedleńcza to czas chaosu. Ale jeśli fale chaosu przetaczają się przez getto, to między nimi następują krótkie epizody powrotu rutyny. Życie domaga się wykonywania podstawowych czynności w każdych okolicznościach, nawet w momencie tak szczególnym, jakim była akcja. Podstawowe i trywialne czynności okazują się twardym rdzeniem życia, opornym na siły destrukcji: „Wracałam jednak co dzień [wieczorem, do domu ze szpitala, gdzie autorka przeczekiwała z dzieckiem łapanki], aby ugotować dziecku coś ciepłego i położyć je do łóżka, choćby na parę godzin” ⁵⁸. Wtórowała tej wypowiedzi Leokadia Schmidt. Pisała po powrocie z Umschlagplatzu 6 września 1942 roku:

Mimo nieludzkiego wprost zmęczenia zajęłam się przede wszystkim synkiem. […] Gdy stanęłam nad łóżeczkiem i przyjrzałam się śpiącemu maleństwu, zdawało mi się, że przeżyłam jakiś straszny sen albo też teraźniejszość jest nierealna, bo przecież ubiegłej nocy tak bardzo chciałam choć raz jeszcze być w domu. I oto marzenie się ziściło ⁵⁹.

57Gotowanie, spożywanie posiłków, układanie do snu – to wszystko czynności, bez których życie nie może istnieć. Rozrywana raz po raz tkanka codzienności przejawiającej się w nawykowych czynnościach zrasta się niepewnie, ale z uporem. Dla Schmidt walka o przeżycie na Umschlagplatzu sprowadza się do tęsknoty, by powrócić do swojej codzienności – do swoich czterech ścian i zwykłego życia. Doświadczenie grozy śmierci sprawia, że patrzy na siebie w codzienności jak na rzecz niezwykłą i – jak sama stwierdza – nierealną.

58Doświadczenie akcji i śmierci najbliższych staje się granicą dla rodziny Milchów: „Od pamiętnego sądnego dnia, 27 maja [1943, tj. od dnia śmierci synka i matki autora], żona moja więcej gospodarstwa nie prowadziła, nie gotowała ani nie sprzątała, tylko całymi dniami wyszukiwała kupców, którym za bezcen sprzedawała resztki z domu” ⁶⁰. Na skutek tragedii Milchowie postanawiają zlikwidować dom i opuścić getto. Baruch Milch uważa za ważne podkreślenie, że zmiana ta zaczyna się od zaniechania podstawowych czynności, takich jak prowadzenie gospodarstwa domowego. Odmienny porządek po tragicznej śmierci synka i matki staje się miarą ich dramatu, lustrem dla ich rozpaczy.

59Odwrotnie w rodzinie Malachich: po akcji w getcie w Ostrowcu Hinda i Chanina wracają do swoich zajęć, choć codzienność podszyta jest niepewnością. „Normalne życie” to dla Hindy Malachi powrót do gotowania i sprzątania, które okazują się twardym rdzeniem rzeczywistości, opornym wobec wielkich historycznych wydarzeń. „W getcie [w Ostrowcu, po akcji] znowu wróciliśmy do naszego »normalnego« życia. Ja już do pracy nie powróciłam, więc mieliśmy względnie czysto i sama gotowałam najlepsze rzeczy, bo to nam jedynie zostało” ⁶¹.

60Dla Żydów, którzy znaleźli się po wysiedleniach w kryjówkach, czynności rutynowe nabierają szczególnego znaczenia. Ukrywający się są najczęściej skazani na wielogodzinną bezczynność, która odziera ich doświadczenie codzienne z żywej tkanki do tej pory wypełniającej ich życie. Codzienne w normalnych warunkach czynności, takie jak sprzątanie czy mycie, stają się przedmiotem refleksji, a nierzadko i istotą bytowania uwięzionych, z drugiej strony najprostsze działania, do tej pory wykonywane automatycznie, okazują się niezwykle trudne do przeprowadzenia, bo najczęściej nie zależą już od samych zainteresowanych, a od ukrywających ich Polaków (lub Ukraińców). Rutyna zakłada pewien automatyzm: powszednie czynności nie wymagają namysłu. Inaczej rzecz ma się w kryjówce. Zwykłe i „przezroczyste” zazwyczaj działania „przezroczyste” być przestają. Nawet najbardziej rutynowa czynność, jaką jest oddychanie, może stać się nieoczywista. W czasie powstania w getcie warszawskim dzieci ukryte w zatłoczonym do ostatnich granic bunkrze, stojąc przy rurze doprowadzającej powietrze do kryjówki, bawią się w łapanie powietrza, nazywając oddychanie „piciem szampana” ⁶². W kryjówce Jakuba Poznańskiego, który po wysiedleniu ukrywa się na terenie getta łódzkiego, wyzwaniem staje się korzystanie z wody i wylewanie nieczystości: „W naszym życiu »kryjowianym« jednym z ważnych problemów jest nabieranie i przynoszenie na górę wody i wylewanie nieczystości. Obie czynności odbywać się muszą w nocy, a noce są teraz ciemne. Na domiar złego popsuł się motor, a pompowanie wody ze studni […] trwa dość długo i wymaga dużego wysiłku” ⁶³.

61U Neidera, który znalazł schronienie u polskiej rodziny w stodole, mycie traci znamiona rutyny. Ukrywających się każdorazowo dręczy niepokój o to, czy będzie miska, czy dostaną wodę etc. Jednocześnie mycie wyznacza nowy kalendarz: rok dzieli się na „sezon kąpielowy”, tzn. czas zimowy, gdy mogą myć się w mieszkaniu gospodarza, i czas letni, gdy myją się w kryjówce. W dzienniku zapisywane są „oblewane poniedziałki”, a czas dzieli się na odcinki kilkudniowe, od jednego mycia do drugiego. Trywialna czynność mycia staje się celebrowana: „Po obiedzie było ogólne mycie się i golenie. My byliśmy na ostatku, bo nie lubię tego robić w ruchu i pospiesznie” ⁶⁴.

62Podobnie nadzwyczajnym odstępstwem od rutyny jest mycie się w kryjówce siedemnastoletniej Cesi Gruft z Przemyśla ⁶⁵, a w kryjówce Brandli Siekierki mycie to święto, któremu odjęte zostają wszelkie znamiona codzienności „…nas nic nie cieszy, nawet to, żeśmy się umyli” – pisze Siekierka, pokazując głębię swojej apatii i zniechęcenia ⁶⁶.

63Kolejnym ważnym wydarzeniem w kryjówce Neidera jest sprzątanie. To czynność, na którą się czeka z niecierpliwością, planuje jej przebieg. Notuje Marcel Neider: „No i wreszcie doczekaliśmy się porządków. Rano pobudka dla wszystkich. Wyrzucamy wszystkie rzeczy za porządkiem […]” ⁶⁷. Potem następuje detaliczny, trzystronicowy opis trzepania słomy i układania rzeczy. Przebywanie w kryjówce Neidera i jego towarzyszy musiało być bardzo uciążliwe: położona częściowo pod ziemią, granicząca ze stodołą i „komorą” była zawsze wilgotna i zagrzybiona. Sprzątanie było więc w naturalny sposób czynnością oczekiwaną, a nie zawsze z powodu bezpieczeństwa można było porządki zorganizować. Nic zatem dziwnego, że w dzienniku Neidera opis sprzątania, niezwykle dokładny i dynamiczny, jest opisem wydarzenia świątecznego.

64Dla ludzi żyjących w ciągłym zagrożeniu, którzy każdego dnia balansują na krawędzi życia i śmierci, bycie „w rutynie”, wykonywanie prostych czynności może stać się miarą człowieczeństwa. Pokazuje to wyraźnie fragment z dziennika Siekierki:

Wprost się wierzyć nie chce, że my jeszcze kiedyś będziemy ludźmi, że jeszcze kiedyś sami ugotujemy sobie trochę jedzenia. Nie mogę sobie wyobrazić takiego szczęścia. Mieć własne mieszkanie, stół, łóżka, nie leżeć na barłogu, chodzić po mieszkaniu, sprzątać, iść do pracy, a po skończonym dniu odetchnąć świeżym powietrzem. Co to by było za wielkie szczęście ⁶⁸.

65Przed Siekierką, zamkniętą w kryjówce u Polaków, odciętą od codziennej krzątaniny i przedmiotów wypełniających jej życie w przedwojennej rzeczywistości, codzienność odkrywa swoją drugą twarz. To, co Siekierka odbierała jako zwyczajne i „przezroczyste”, jawi się jako kwintesencja szczęścia. Przygotowanie posiłków, sprzątanie, praca stają się dla niej sensem człowieczeństwa. Prowadzi to ją do weryfikacji własnych wartości, do zobaczenia siebie w kontakcie z codziennością, która uczłowiecza i nadaje cel życiu. Kilka stronic wcześniej Siekierka wspomina swój przedwojenny dom. Pretekstem do wspomnień staje się szabat, którego autorka nie może należycie celebrować w swojej kryjówce. Wspomnienia uświadamiają przepaść między minionym życiem a obecną sytuacją:

…wspomnienia znów cisną się, jak natrętne muchy: własny dom, dwa czyste pokoje, froterowane podłogi, miło, przytulnie, biały obrus na stole, dwa lichtarze ze świecami, zapach przygotowanych potraw, nastrój świąteczny. Mąż zaraz przyjedzie z Warszawy z portfelem pieniędzy, przywiezie owoców i słodyczy dla dzieci. Szykuje ogromną miednicę wody do mycia, umyje się i wyciągnie na kozetce, szczęście ⁶⁹.

66Codzienne krzątanie to sposób na człowiecze bycie w świecie ⁷⁰. W sytuacji Zagłady, gdy nic nie jest oczywiste i przewidywalne, proste czynności ukazują swój inny wymiar. Odkrywają moc łączenia człowieka z tym, co najważniejsze, jawią się jako tajemnica egzystencji. W życiu autorów, które oblewane jest przez fale chaosu i balansuje na cienkiej granicy istnienia i nieistnienia, powszednie, banalne działania stają się egzystencjalnymi „zaczepami”, dzięki którym piszący odnajdują kontakt z własną tożsamością.

Czytanie

67Analizując problematykę codzienności w świadectwach literatury dokumentu osobistego czasu Zagłady, chciałabym zatrzymać się dłużej przy zagadnieniu należącym do dnia codziennego, a jednocześnie w sposób radykalny go przekraczającym: do zapisu lektury. Czytanie to wyjście autora ku innym światom, a ich zapis wprowadza do tekstu pewnego typu „rzeczywistość wyłączoną”, równoległą do tej, która stanowi realną codzienność piszących. Akt czytania jest bramą, przez którą czytający opuszcza swoją potoczność, a zatem wykracza poza to, co zwykliśmy określać jako zwykłość, utarty porządek. Z drugiej strony należy do codzienności w tym znaczeniu, że przydarza się w rutynie dnia codziennego. I choć sama czynność może być rutynowa, to to, co się czytającemu podczas czytania przydarza, już rutynie nie podlega. Jest zatem czytanie czynnością z pogranicza tego, co powszednie, i tego, co niezwykłe; tego, co oswojone, i tego, co zaskakujące. Dlatego właśnie wypada poświęcić lekturom wojennym osobną refleksję.

68Nie miejsce w tych krótkich rozważaniach nad zapisem czynności czytania w czasie Zagłady na kompleksowe ujęcie problemu czytelnictwa w gettach, kryjówkach i bunkrach. Wystarczy stwierdzić ogólnie, że czytano dużo. Ogromną popularnością cieszyła się prasa codzienna, która dostarczała informacji o sytuacji na frontach i zbliżającym się końcu wojny. Wyciąganie faktów spomiędzy niemieckich kłamliwych, propagandowych linijek stało się swoistą sztuką, którą znaczna część społeczeństwa opanowała do perfekcji ⁷¹. Druga szeroko rozpowszechniona gałąź wojennego czytelnictwa wiązała się z ogromnym ruchem samokształceniowym, podejmowanym przez dzieci i młodzież w okupowanej Polsce, w tym również w gettach. Na kartach literatury dokumentu osobistego nie brak także przykładów czytania erudycyjnego, podporządkowanego pracy naukowej (dowodem na to niech będzie esej socjologa Chaima Hasenfussa pt. O Niemcach, Polakach i Żydach, czyli aktualna sytuacja polityczna w oświetleniu H. Heinego powstały w getcie warszawskim w lipcu 1941 roku na podstawie Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland Heinricha Heinego) ⁷².

69W tym miejscu chciałabym skupić się tylko na czytaniu szeroko pojętej literatury pięknej, i to czytaniu podejmowanym przez tych, których przymus lektury nie dotyczył, zatem czytaniu dla przyjemności i wynikającym z utrwalonego nawyku.

70Znaczna część autorów dzienników czy pamiętników to przedwojenni inteligenci, dla których codzienne obcowanie z książką było rzeczą naturalną i stanowiło stały punkt dnia. Te zwyczaje towarzyszyły im także po wybuchu wojny: w zamkniętych dzielnicach czy kryjówkach książka stawała się artykułem poszukiwanym i pożądanym, o czym świadczy fakt istnienia w Warszawie wielu prywatnych wypożyczalni ⁷³. Najlepiej znana jest sytuacja czytelnicza w warszawskim getcie. Wiadomo, że bardzo popularna była literatura przygodowa i romanse (m.in. Przeminęło z wiatrem), klasyczne powieści (Balzak, Zola, Dickens, Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa, Żeromski). Dużym wzięciem cieszyła się powieść Franza Werfla Czterdzieści dni Musa Dah, której temat wprost nawiązywał do sytuacji mieszkańców warszawskiego getta (Werfel ukazuje bohaterską obronę Ormian oblężonych w 1912 roku przez oddziały Turków i Kurdów).

71Niezwykle popularne w okupowanej Warszawie, także w warszawskim getcie, były fragmenty Kwiatów polskich Juliana Tuwima ⁷⁴. Maturzystka Hala pisała „na aryjską stronę” do swojej przedwojennej nauczycielki: „Wczoraj urządziliśmy sobie »wieczór tuwimowski«, w którym brało udział około dziesięciu osób i przypominaliśmy sobie wiersze Tuwima od najdawniejszych do ostatnich. Kwiaty były ukoronowaniem wszystkiego. To naprawdę cudowny poemat” ⁷⁵.

72Inne odczucia po lekturze poematu miała Mary Berg: „Byliśmy rozczarowani. […] Wiersz był pełen miłości do Polski, mistrzowskie wersety zawierały wzniosłe symbole, ale nie było ani słowa otuchy, której tak bardzo byliśmy spragnieni. […] Ale jednak wszyscy przyciskali do siebie ten mały skrawek papieru jak relikwię świętą, a niektórzy nawet przepisywali po parę wierszy” ⁷⁶.

73Zatem nie sentymentów i nie przeżyć estetycznych złaknieni byli młodzi mieszkańcy warszawskiego getta. W poczuciu osamotnienia oczekiwali innego głosu wolnego świata, niż przynosił im poeta. Rekonstrukcja przeszłości, dokonana w poemacie Tuwima musiała być rozczarowująca, ale pozostawała głosem zza muru, budziła wspomnienia dawnych dni. Dlatego mimo rozczarowania Berg przepisała sobie fragment na pamiątkę: „Więc jak pachniałeś, bzie warszawski, / kiedy, rażąca i nieznośna, / przyszła, ruiny strojąc w blaski, / nowej niewoli pierwsza wiosna?”.

74Co dawało uwięzionym obcowanie z książką? Wszelkie odwołania do lektur wskazują na dwa zasadnicze motywy czytania, które odnoszą do rzeczywistości wojennej. Jeden z nich to sposób eskapistyczno-wypoczynkowy, dający chwilę zapomnienia o koszmarze i oddechu od codziennych kłopotów. Tego w książkach szukają Czerniaków, Korczak, Makower – ludzie mający w warszawskim getcie ogromną odpowiedzialność. „Czytam w nocy dużo i zazdroszczę wszystkim bohaterom powieści, że żyli w innych czasach” – notował Czerniaków 26 grudnia 1939 roku. Nieco później – 26 maja 1942 roku – w jego Dzienniku następujący passus: „…jestem bardzo zmęczony. Będę czytał w nocy Życie zwierząt ⁷⁷Brehma ⁷⁸. Przypuszczam, że odpocznę”.

75„Czy Marek Aureliusz czytał przypowieści Salomona? Jak kojąco działa jego pamiętnik” – pisze z kolei Korczak ⁷⁹. „[Henryk] przynosił stosy książek. Fanatyczny wielbiciel książek, po prostu cierpiał nad tym, że często perły literatury i nauki wałęsają się po podłogach dzikich domów. […] Henryk szukał w nich, w wolnych chwilach, zapomnienia i ukojenia szalejącego bólu po stracie rodziny i stracie ogólnej” ⁸⁰– rejestruje Makower.

76Czytaniem mieszkańców „dzielnicy zamkniętej” kieruje potrzeba zapomnienia o otaczającym koszmarze. Jednak Korczak, zdając sobie sprawę z tego, że odpoczywa podczas lektury, jednocześnie doświadcza dojmującego kontrastu między światem Marka Aureliusza a własnym. Przymierzając się do stoickich poglądów, musi myśleć o rzeczywistości za oknem – od kilku dni trwa chaos i koszmar akcji lipcowej. Czerniaków ucieka do „świata zwierząt”, uporządkowanego i przewidywalnego, gdzie życie toczy się według ustalonych praw natury, z getta, które męczy swoją nieprzewidywalnością i nakłada na przewodniczącego Rady Żydowskiej ciężary ponad ludzkie siły.

77Podobnie „ucieczkowe” funkcje ma pełnić lektura w życiu dwojga młodych autorów z getta warszawskiego i łódzkiego:

Czytam teraz bardzo mało i tylko po francusku. Do polskich książek nie mam zupełnie cierpliwości, a tamto traktuję trochę jak zadaną lekcję, więc mi jakoś idzie. Czytam zresztą tylko „starych mistrzów”, Balzaka, Moliera itp. i strasznie się w tym rozsmakowałam. Zdaje się, że do tego trzeba mieć pewne przygotowanie życiowe i pewną dojrzałość, bo nie wyobrażam sobie, żebym 2 lata temu umiała tak ocenić wielkość Moliera, jak teraz; na pewno bym powiedziała, że Molier jest nudny ⁸¹.

Biorę od kilku dni powieści polskie w wypożyczalni (za 2 Rm miesięcznie), albowiem nic innego nie mogę już czytać. Mam teraz drugi tom Sagi rodu Forsythów Galsworthy’ego. Czytam też już od dłuższego czasu Buddenbrooks Thomasa Manna, w oryginale. Języki znów poszły „na skład”. Nie mogę wcale się uczyć ⁸².

78Lektura jest tu rodzajem substytutu dawnej, przedwojennej działalności: nauki i poszerzania horyzontów myślowych. Czytanie powieści (zwłaszcza w obcym języku) daje złudzenie, że nic się nie zmieniło i możliwa jest kontynuacja dawnych rytuałów. Jednak sami autorzy widzą w tym pewnego rodzaju działalność pozorowaną – czytają powieści, bo na skutek głodu, strachu i pracy ponad siły brak im cierpliwości do „prawdziwej” nauki, a lektura nie staje się tejże nauki równoważnym ekwiwalentem. Przez czynność czytania sami przed sobą się dekonspirują: to, co miało być potwierdzeniem ich intelektualnej sprawności, staje się dowodem na, mówiąc słowami Sierakowiaka, „kończenie się”, czyli duchowe i intelektualne karłowacenie, którego przyczyną jest głód i skrajne zmęczenie. Z wyjątkową sytuacją mamy do czynienia w dwóch dziennikach: nastoletniej łodzianki Mary Berg oraz ponaddwudziestoletniej Eliszewy ze Stanisławowa. Obie łączy miłość do tej samej bohaterki literackiej – Catherine z dwuczęściowej powieści Adrienne Thomas Catherine zostaje żołnierzem oraz Catherine! Świat się pali! ⁸³. Obu dziewczętom książka towarzyszy w najbardziej burzliwych chwilach życia: Eliszewie w stanisławowskim getcie, gdzie przeżywa głód, strach i śmierć najbliższych (oraz gdzie samej przyszło jej zginąć); Mary – niespodziewanie znajduje swą ulubioną książkę w paczce przesłanej na warszawski Pawiak, gdzie jako córka obywatelki amerykańskiej zostaje wraz z rodziną internowana w przeddzień wybuchu akcji likwidacyjnej w warszawskim getcie. Powieść Thomas dzieje się podczas I wojny światowej i ilustruje przemianę głównej bohaterki z naiwnej nastolatki w rozczarowaną i przybitą przeżyciami wojennymi kobietę (Catherine przeżywa śmierć ukochanego i przyjaciół, jako pielęgniarka opiekuje się umierającymi żołnierzami). To właśnie z nią czują dziewczęta szczególną bliskość: „Catherine. Najśliczniejsza postać namalowana piórem autorki. Mówię wraz z nią. […] Wraz z nią drżę. Ona o czyjeś błękitne oczy, ja o życie reszty, która została z bliskich i drogich” ⁸⁴.

Wszyscy rzuciliśmy się na te książki z ogromnym zapałem, jak na jedzenie. Wielka była moja radość, gdy wśród książek odkryłam powieść Adrienne Thomas Catherine, the World is Aflame! [sic!] – drugą część powieści Catherine Becomes a Soldier. […] A gdy ją otrzymałam – mój siennik przestał być brudny, nie czułam już pluskiew ani głodu; o życiu Catherine, która była prawdziwą bohaterką i zachowywała się z wielką odwagą w trudnych warunkach ⁸⁵.

79Eliszewa oraz Berg czytają jednak na różne sposoby. Dla Mary czytanie to zabieg eskapistyczny, umożliwiający zapomnienie o realnym miejscu i sytuacji, oddalenie się od brudnego siennika na Pawiaku, niepokoju o przyszłość, od głodu i strasznych odgłosów dochodzących z ulic warszawskiego getta. Dla Eliszewy to sposób, by nazwać życiowy moment, w którym się znajduje („mówię wraz z nią”) ⁸⁶. Tak jak dla Mary książka jest bramą pozwalającą „wyjść poza opresję”, tak dla Eliszewy to sposób, by zanurzyć się jeszcze głębiej w jej codzienność. Mary przez chwilę daje sobie szansę, by żyć innym życiem, Eliszewa przeciwnie – lektura prowadzi ją z powrotem w świat ginącego stanisławowskiego getta. Czytając, Eliszewa poszukuje punktu odniesienia dla nowej, niezrozumiałej sytuacji i analogii do własnych postaw oraz odczuć w obliczu okropieństw dnia codziennego. Dla Mary to ucieczka w świat nieco baśniowy, w którym w każdej – nawet najbardziej dramatycznej – sytuacji można odgrywać rolę bohatera, niezłomnego wobec przeciwności losu.

80Inny sposób czytania określić wypada jako egzegetyczny, będący komentarzem do zastanej rzeczywistości. Właśnie możliwych odniesień do teraźniejszości szukają w lekturach Jakub Poznański i Chanina Malachi.

Przed dwoma dniami skończyłem książkę L. Feuchtwangera ⁸⁷Samozwańczy Neron w polskim tłumaczeniu ⁸⁸. […] autor aktualizuje wypadki rzymskie z czasów Tytusa i Domicjana z wypadkami europejskimi 1930–1934 za czasów Hitlera. Lecz żona moja […] znalazła o wiele więcej momentów aktualnych […]. Czy autor umyślnie zaktualizował, czy też, patrząc na tamte dzieje przez pryzmat teraźniejszości, tak je widział, czy też my, obecni czytelnicy, będąc pod wrażeniem przeżywanych chwil, widzimy wszędzie porównania z czasami obecnymi ⁸⁹.

Czytałem w ubiegłym tygodniu książkę Kruifa ⁹⁰Pogromcy głodu ⁹¹. Jest tam artykuł o Goldbergerze, który odkrył chorobę zwaną pelagra, chorobę pojawiającą się wskutek braku białka i witaminy B. Choroba ta jest też bardzo rozpowszechniona w getcie. Czy lekarze dobrze zdają sobie sprawę z tego? ⁹²

Teraz dużo czasu spędzamy nad czytaniem książek, których nam gospodarz przynosi z Elektrowni za 5 zł miesięcznie. Najwięcej przypadła Heńkowi do gustu Nafta ⁹³Sinclaira ⁹⁴, w której jest zdanie „wojna jest nieunikniona i skończy się zbolszewizowaniem całego świata”. Oczywiście jest tu mowa o obecnej wojnie ⁹⁵.

81Czytelnicy szukają pocieszenia w oświeceniowym przekonaniu, że przeżywane dramaty wpisują się w naturalny rytm dziejów, którym kieruje jakaś mądrość. Dlatego wojna była nieuniknionym warunkiem postępu i skończy się wcieleniem w życie ideałów równości społecznej oraz powszechnego braterstwa, a Hitler powtarza drogę Nerona, więc tak jak władca Rzymu jest skazany na upadek.

82Szczególnego znaczenia nabiera książka w kryjówce. Po pierwsze, w zamknięciu i nieznośnej rutynie organizuje codzienność, wyznacza rytm dnia, pomaga znaleźć zajęcie, które skróci nieznośnie wlokący się czas. Po drugie, budzi z apatii i daje namiastkę innego życia – przygód, ruchu, wolności. Mówi o tym w swoich minirecenzjach Neider:

Czekam – tymczasem wybiłem się ze snu, więc biorę książkę i czytam. Mam teraz Morcinka Gołębie na dachu – Felietony pedagogiczne – były drukowane w „Gazecie Polskiej”. Słabe, ale mnie to ciekawi. […] Ta książka zbudziła we mnie znowu żal za „Hanoarem” [Hanoar Hacijoni], za organizacją, za ruchem, za hałasem, życiem organizacyjnym, wycieczkami itp. ⁹⁶

Po południu siedziałem w komorze – czytałem Kormendiego ⁹⁷– Hotel Ameryka ⁹⁸. Taka psy‑psy… chologiczna książka. Mało akcji, dużo refleksji. Pola odłożyła ją, twierdzi, że nie ma sił do takich książek teraz. Ja też wolę książki z akcją – niech to będzie nawet Marne‑Raid ⁹⁹czy też Fenimore Cooper ¹⁰⁰. A gdy mam książkę i bardzo interesującą – to też czytam z przerwami – pokręcę się po komorze, pogadam, pogapię się na świnię, nieraz podumam trochę i wracam z powrotem do książki ¹⁰¹.

Czytam ładną rzecz: Haemerlink ¹⁰²Był człowiek, co się Szekspir zwał ¹⁰³. Ciekawy to okres dziejów Anglii i Szekspira, bardzo dobrze książka ujęta i dobrze się czyta. Pod jej wpływem chętnie bym przeglądnął historię Anglii i czasów opisanych w książce. Żałuję w takich momentach za encyklopedią Świat i życie. Sprzedałem za marne 120 zł, a tu mogła mi świetnie służyć do samokształcenia ¹⁰⁴.

83Z pewnością jako najbardziej świadomy, a jednocześnie najbardziej wyrafinowany czytelnik, na kartach swojego dziennika prezentuje się przewodniczący warszawskiej Rady Żydowskiej inżynier Adam Czerniaków. Czerniaków nie tylko odnotowuje fakt czytania, ale też komponuje swój zapis diarystyczny zgodnie z regułą cytatu – w sprawach ważnych, tam, gdzie nie mógł pisać wprost z obawy przed reakcją Niemców, używał cytatów z literatury i odwołań do postaci literackich ¹⁰⁵. Oto dwa przykłady pokazujące, jak autor reagował cytatem na ważne doświadczenia ze swego życia:

11. 09. 39. Przez radio nawołują do robienia szarpii. Czyżby nawet tego nie było? Mimo woli przypomnieć sobie należy z Don Kichota następujący ustęp o żołnierzu: „Nakładają mu beret z kutasem na głowę, uczyniony z szarpii, którymi opatrzy sobie ranę, gdy mu kula przez skronie przejdzie albo kaleką bez ręki i nogi uczyni”. […] Końskie mięso – słynny wierzchowiec emira Rzewuskiego ¹⁰⁶.

7. 01. 1942. W Popiołach Żeromskiego czytam: „Alboż i ja nie mam pod swoją komendą zbirów, siepaczów, morderców, a przecież ich szczędzę i cenię, bo ci najlepiej wywiodą z nieszczęścia w razie obskoczenia”. Są to słowa kapitana Wyganowskiego ¹⁰⁷.

84Jak pokazał wybitny znawca Dziennika Czerniakowa – Roman Zimand – prezes posługiwał się regułą cytatu nie tylko ze względów konspiracyjnych, ale przede wszystkim dlatego, że „myślał cytatem” czy „reagował literaturą”, był to jego naturalny, uwewnętrzniony przez wieloletnie lektury sposób odpowiedzi na wydarzenia i dokonujące się w jego życiu fakty. O ile większość przywołanych wcześniej sposobów czytania można nazwać utylitarnymi, bo używają książek do doraźnych celów (pocieszenia, ucieczki od rzeczywistości, egzegezy bieżących wydarzeń), o tyle Czerniaków przymierza swoje życie do książkowych bohaterów i powieściowych wątków, dlatego może patrzeć z dystansem na siebie i na otaczający świat. Taki sposób lektury sprawia, że prezes Judenratu w warszawskim getcie staje się sam dla siebie jednym z literackich bohaterów, a w pewnym sensie i jego życie naśladuje literaturę.

85Czerniaków był człowiekiem dojrzałym i doświadczonym, który operował cytatem na zasadzie filozoficznego skrótu. W literaturze dokumentu osobistego czasu Zagłady znajdujemy z kolei dwa przykłady, w których jako czytelnicy prezentują się ludzie bardzo młodzi, dopiero wchodzący w życie. Mowa jeszcze raz o dzienniku Eliszewy Binder ze Stanisławowa (ur. ok. 1920) oraz o wypisach Jurka Ariego Wilnera (ur. 1917), bojowca żob ¹⁰⁸. Obydwoje pozostawili swe osobiste listy wypisów z literatury. Wolno przyjąć, że w obydwu przypadkach są to cytaty nieprzypadkowe, ale w szczególny sposób ważne i bliskie autorom wyboru, zatem niosące informację o nich. Rzec można, że wyimki z literatury mają dla Eliszewy i Jurka charakter programowy, wyznaczają zespół wartości bliskich piszącym i stanowią drogowskazy dla osób, które dopiero wchodzą w życie.

86W dzienniku stanisławowskim wykaz cytatów z literatury poprzedza właściwe notatki dzienne autorki. Eliszewa przywołuje w zdecydowanej większości autorów przed wojną popularnych, a dziś już zupełnie zapomnianych lub czytanych okazjonalnie, między innymi: Adrienne Thomas, Malwinę Szczepkowską (ur. 1909, pisarka i reżyserka), Halinę Górską (pisarka i lewicowa działaczka polityczna), Lea Belmonta (eseista i poeta, który zmarł w getcie warszawskim), Romaina Rollanda (pisarz francuski i działacz pacyfistyczny, laureat Nagrody Nobla za rok 1915, zm. 1944), Sergiusza Piaseckiego (Binder cytuje fragmenty z powieści Bogom nocy równi wydanej w 1938 roku). Oprócz wcześniej wymienionych pojawiają się także krótkie cytaty z Goethego, Dantego, Feuchtwangera. Wybór cytatów wskazuje wyraźnie na determinację autorki w dążeniu do rozwoju intelektualnego i moralnego. Lektura wybranych przez Eliszewę fragmentów ujawnia jej poszukiwania sensu życia i odpowiedzi na pytanie o istotę przyjaźni i miłości. Od swoich mistrzów młoda dziewczyna chce właśnie drogowskazów moralnych, zdefiniowania pojęcia godnego życia, wyznaczenia granic lojalności w związkach miłosnych i przyjacielskich ¹⁰⁹. Pytanie o dobre i godne przeżycie życia unosi się nad tymi zapiskami.

87Dla Eliszewy ważne było samodoskonalenie, rzetelne wypełnianie obowiązków, życie chwilą bieżącą bez rozpamiętywania przeszłości i bezpłodnych marzeń o przyszłości, a nade wszystko poświęcenie dla bliźnich i oddana przyjaźń. Prawdopodobnie wybór cytatów powstał tuż przed wojną i na jej początku. Czy wydarzenia wojenne zweryfikowały mądrości przedwojennej literatury? Czy Eliszewa nadal znajdowała w nich oparcie, gdy w stanisławowskim getcie patrzyła na śmierć swoich przyjaciół i przeczuwała śmierć własną? Czy mogła potwierdzić prawdę zawartą w cytacie z książki Minuta milczenia Mieczysława Frenkla z 1932 roku: „Śmierć nie jest straszna. Wszak celem życia jest umieranie. Wszystkie drogi prowadzą do niej. Wychowują nas w błędzie wpajając w nas służbę do życia, a nie przygotowując nas na śmierć, dlatego trudno nam przychodzi umierać”?

88Zaledwie w jednym przypadku dziewczyna komentuje wprost bon mot o życiu autorstwa Sergiusza Piaseckiego (1901–1964, walczącego w 1917 roku w antysowieckich formacjach białoruskich, za co odbył karę więzienia). W notatce z 12 stycznia 1942 roku, wspominając rzeź mieszkańców Stanisławowa i śmierć jej najbliższych przyjaciół zakopanych we wspólnym grobie, Eliszewa przywołuje cytat: „Życie jest absolutnie nic nie warte, bo się zaczyna i kończy” (z książki Piaseckiego pt. Bogom nocy równi z 1939 roku) i dodaje: „Co za nonsens. Urok życia polega tylko na tym. A jeżeli ma się przed sobą grozę takiej śmierci. I ostatnie takie wspólne łoże” ¹¹⁰.

89Przeżycia, jakich ta młoda dziewczyna doświadczyła w czasie wojny, sprawiają, że może zweryfikować myśl pisarza i wskazać na jej banalność i nieprzystawalność do rzeczywistości, w której codziennie mordowane są setki ludzi. W obliczu codziennego zagrożenia życia, po tym, jak było się świadkiem mordów dokonanych na najbliższych, dla autorki niedocenianie możliwości, jakie stwarza życie, wydaje się nonsensowną bezmyślnością.

90Wybór cytatów dokonanych przez Binder kończy wiersz Józefa Wittlina Tęsknota za przyjacielem. Tekst ten zdecydowanie wyróżnia się na tle pozostałych aforyzmów. Wiersz, powstały w 1920 roku w atakowanym przez Armię Czerwoną Lwowie, wypełniają obrazy okropności wojny, a kończą prorocze słowa, które stanowią zapowiedź okropności Holokaustu: „Na całym świecie pełno jest żandarmów / a na ulicy wyją biedne psy, / a z pętlicami czyhają złe hycle; / a wczoraj z głodu umarł mój kanarek / a karabiny niosą ludziom śmierć / a na obczyźnie okropnie jest smutno / […]” ¹¹¹.

91O ile cytaty w dzienniku Eliszewy stanowią pewnego rodzaju preambułę i zajmują kilka stron przed tekstem właściwego dziennika, o tyle zeszyt Jurka Wilnera to bardzo obszerne (liczące 220 stron) wypisy z poezji i prozy polskiej oraz obcej (w tłumaczeniu na język polski). Można rzec, że to Wilnerowska biblia – najważniejsze, najbliższe mu fragmenty, na które natknął się w swojej czytelniczej karierze, pracowicie przepisane do grubego brulionu w kratkę. Należy podkreślić, że Wilner – syjonista i absolwent hebrajskiego gimnazjum, wychowany w sercu Warszawy (na ul. Przechodniej, która położona była na granicy dzielnic żydowskiej i polskiej) – był trójjęzyczny, znał jidysz, hebrajski, polski. Jednak językiem, który najbardziej przemawiał do jego emocji, była polszczyzna. Nieprzypadkowo zamieścił w swoim zeszycie Hemarowską parafrazę wiersza Do Matki Polki Adama Mickiewicza, w której autor pokazuje, jak polska literatura oddziałuje na młodzież żydowską i jak jej znajomość staje się początkiem fascynacji polską kulturą ¹¹²:

Matko Żydówko! Gdy u syna twego
w źrenicach błyszczy płomień niepojęty!
Jeśli go bardziej niż los Jozuego
wzruszy śmierć piękna Pana Podbipięty
Jeśli rzuciwszy rówieśników grono,
nad Mickiewicza usiądzie wierszami
Jeśli czytając z głową rozpłonioną,
Łzami stronice Popiołów poplami,
O matko biedna! Źle się syn twój bawi!
[…] Już obca Muza syna ci urzekła! […] ¹¹³.

92Eliszewa wspomnina o stosunkowo niewielkiej liczbie pisarzy, w obszernym zeszycie Jurka natomiast naliczyć można by dziesiątki autorów, co pokazuje skalę oczytania autora i wskazuje na bogate inspiracje, jakie czerpał z literatury światowej. Zdumiewa różnorodność opisywanego wyboru. Bez wielkiej przesady można stwierdzić, że na podstawie listy prozaików i poetów stworzonej przez Wilnera ułożyć można by historię literatury XIX i pierwszej połowy XX wieku: od Goethego i poetów romantycznych (Percy Shelley, Heinrich Heine, Richard Dehmel), przez „poetów wyklętych” – Verlaine’a i Rimbauda, młodopolskiego Staffa, Kasprowicza, Tetmajera, po skamandrytów (Tuwim, Słonimski, Wierzyński) i literatów ze Skamandrem związanych (Światopełk Karpiński i Stanisław Baliński). Trudno wyobrazić sobie szerszy diapazon stylów: od plotkarskiej autobiografii znanego na przełomie wieków bon vivanta (Frank Harris, W pogoni za pełnią życia), znane satyryczne dzieła Mariana Hemara (pracowicie przepisane całe Małżeństwo doskonałe!), przez subtelną lirykę Rilkego i odważne erotyki Wierzyńskiego, po ciemne i enigmatyczne Tako rzecze Zaratustra Nietzschego. Obok siebie Wilner cytuje bez uprzedzeń autorów o skrajnie różnych poglądach: absolutni pacyfiści tacy jak Rabindranath Tagore i Stefan Zweig sąsiadują z Célinem (nazywanym „apologetą faszyzmu”).

93Czy można znaleźć jakiś wspólny mianownik dla tak różnych cytatów? Z pewnością wiele fragmentów pojawiło się w wypisach, bo spodobały się z powodów jasnych jedynie dla autora (np. z racji skandalizującej dosadności jak Wiosna Tuwima czy wyjątkowo malarskich i ulotnych obrazów jak wiersze Kasprowicza i Tetmajera). Jeśli jednak szukać u Jurka dominujących tematów i zagadnień, to na pewno wskazać można dwa: miłość i małżeństwo oraz powołanie do wielkości i wyjątkowych zadań. Nie dziwi pojawienie się pierwszego z zagadnień w dzienniku młodego człowieka, ale zbiór cytatów dotyczących tego tematu to najczęściej typowe „złote myśli” – banalne i mało odkrywcze. O wiele bardziej interesująco prezentuje się druga z kwestii. Oto Wilner poszukuje w literaturze recepty na to, jak wypełnić swoje powołanie do rzeczy wzniosłych i niezwykłych. Bohaterowie cytatów to najczęściej jednostki wyjątkowe, świadome swej nieprzeciętności i zdolne sprostać zadaniom trudnym i niebezpiecznym (najczęściej jednak owe zadania nie są skonkretyzowane). Znamienne jest motto z Żywotu Michała Anioła Romaina Rollanda, którym Wilner opatrzył swój zeszyt: „Wielkie dusze są jak wysokie szczyty. Wiatr je smaga, osłaniają chmury; oddycha się jednak na tych wyżynach głębiej i mocniej niźli gdziekolwiek. Powietrze ma na nich tę czystość, która omywa serce z jego zmaz, a gdy się chmury rozstąpią, jest się wówczas wzniesionym ponad rodzaj ludzki” ¹¹⁴. Oddaje to nastawienie autora: nie wahać się przed przekraczaniem granic, zwłaszcza własnych ograniczeń duchowych i psychicznych, podążać za swym pragnieniem wielkości i nieprzeciętności, ukształtować siebie jako „wielką duszę” i wyznaczać sobie cele „aż poza gwiazdami” (cytat z Nietzschego). Ten program na życie jest skrajnie maksymalistyczny. Znamienna jest różnica w inspiracjach, jakie Eliszewa i Jurek czerpią z tego samego autora – Romaina Rollanda. Do Eliszewy z powieści Jan Krzysztof przemawia cytat dotyczący akceptacji swojej pozycji życiowej i własnych ograniczeń: „Bądź pobożny. Czekaj. Jeśli jesteś dobry, wszystko będzie dobrze. Jeśli nie, jeśli jesteś słaby, jeśli nic ci się nie udaje, i to dobre, trzeba się i tym zadowolić. Widocznie nie możesz nic więcej. Po cóż tedy chcieć więcej? Po co się martwić tym, czego nie możesz? Trzeba robić ile można…” ¹¹⁵. Jakże dalekie to od Wilnerowskiego pragnienia, by „wznieść się ponad rodzaj ludzki” (cytat także z Rollanda) i realizować pełnię człowieczeństwa na drodze przekraczania siebie w wymiarze duchowym, moralnym i intelektualnym.

94Trudno jednoznacznie przesądzić, jaki wpływ na wybory życiowe mają lektury młodego człowieka. Pozostaje faktem, że życie Jurka Wilnera nie należało do przeciętnych. Życiowe losy zaprowadziły go do konspiracji, potem do Żydowskiej Organizacji Bojowej i do powstania w getcie, a w końcu do bunkra przy Miłej, gdzie wraz z towarzyszami broni popełnił samobójstwo ¹¹⁶. Wilner miał wielokrotnie okazję, by ukryć się po „aryjskiej stronie” ¹¹⁷. Nie myślał jednak o tym, by okazje te wykorzystać ¹¹⁸. Można przyjąć, że „Ikarowskie ryzyko śmierci” (określenie Edgara Morina), które podjął, czyli powrót do getta, stało się dla niego urzeczywistnieniem ideału „wielkiej duszy”, którą starał się w sobie kształtować.

Rzeczy

95Wśród rozgrywających się tragedii sfera egzystencji, którą możemy określić jako materialno-rzeczową, zdaje się schodzić na drugi plan. Ale tylko pozornie. Codzienność to setki rzeczy drobnych, na które nie zwracamy uwagi, tak wtopione są w otoczenie i zawsze posłuszne człowiekowi, że stają się gwarantem trwania naszych rutynowych czynności. Rzeczy na równi z ludźmi tworzą dom. Pozwalają właścicielom na budowanie relacji własności, która daje ludziom poczucie zakorzenienia i stabilności, buduje ich tożsamość.

96Na początku wojny szesnastoletnia Irena Gluck na kartach dziennika wylicza swój stan posiadania: kolekcję drobiazgów. Ich wypisanie pełni funkcję porządkującą, a może po prostu ta wyliczanka sprawia Irenie przyjemność:

Pamiątki z wojny. Pingwin (flaszka) kupiony w Przemyślu po wkroczeniu Rosjan. 2 kopiejki rosyjskie. 5 pfenigów niemieckich. Szkiełko z witraża ze spalonego templa w Przemyślu przez… Muszelka, którą mi Tatuś przyniósł. Od Janki mam pelikana, szarotkę, pieska i ołówek. Od Cesi muszelkę skręconą, 1 larting, koniczynkę¹¹⁹.

97Każdy z wymienionych przedmiotów ma jakieś odniesienie do czasu wojny. Wydarzenia wojenne do maja 1940 roku (choć w tym kontekście autorka ma raczej na myśli kampanię wrześniową) streszczają się dla Ireny w fakcie dostarczenia jej pamiątek do kolekcji. Ten zamknięty, uporządkowany spis rzeczy porządkuje wojenne doświadczenia, czego obrazem staje się włożenie witrażowego szkiełka ze spalonej synagogi między inne drobiazgi kolekcji w grzecznym wyliczeniu (Irena ze względów konspiracyjnych nie zapisuje, kto spalił tempel, a jedynie wykropkowuje to słowo). Zaskakuje ta naiwna perspektywa szesnastoletniej już przecież dziewczyny. Ale zaskoczenie bierze się z różnicy świadomości autorki i współczesnego czytelnika. Ona nie wie jeszcze, że nie zostaną jej żadne pamiątki z wojny, bo za dwa i pół roku od momentu zapisania tych słów zginie w obozie zagłady, podobnie jak jej najbliższe przyjaciółki – Janka i Cesia. Jej wyliczenie należy jeszcze do przedwojennego porządku, w którym ludzie i rzeczy mieli jasno określoną i niezmienną relację, przedmioty służyły do tego, by wzmacniać związki między ludźmi, a ludzkie życie było bardziej przewidywalne niż byt przedmiotu.

98W rzeczywistości Shoah relacje ludzi i przedmiotów stają się bardziej skomplikowane. Przede wszystkim w sytuacjach wyjątkowych przedmioty wychodzą z ukrycia, stają się „widoczne” przez to, że są nie na swoim miejscu¹²⁰. Zagłada sprzyja w szczególny sposób temu nowemu spojrzeniu na rzeczy. Troska o drobne przedmioty przenika całą literaturę dokumentu osobistego „epoki pieców”. W tle wielkich i dramatycznych wydarzeń rozgrywa się drugi dramat – dramat rzeczy. Przedmioty są pakowane, przewożone, ukrywane, wymieniane, sprzedawane i kupowane, niszczone i kradzione, przy czym każda z tych czynności łączy się z innym etapem eksterminacji Żydów. Oto trzy odsłony, spojrzenia na przedmioty, które wychodzą z cienia, porzucają codzienność, by ukazać swą wyjątkowość, i które zaczynają grać główną rolę w teatrze Zagłady.

Przemiany rzeczy

99Po pierwsze, w czasie wojny rzeczy zaczynają sprawiać problemy. Stają się „widoczne” jako utrapienie dla właścicieli: psują się i zużywają, a w getcie czy w kryjówce nie ma możliwości, aby przywrócić je do stanu używalności. O swoich kłopotach z rzeczami mówił Jakub Poznański w łódzkim getcie i Adam Czerniaków w Warszawie: „Nasze wiadro od pewnego razu przecieka. Nie mogę znaleźć blacharza, który by je zechciał zalutować. Nie mogę też nabyć za pieniądze innego, choćby używanego, wiadra. Takie drobiazgi najlepiej charakteryzują panujące u nas stosunki”; „Jeszcze jeden kwiatek z życia getta. Na podzelowanie wysokich butów z cholewami trzeba mieć specjalne pozwolenie Bałuckiego Rynku. Dlaczego? Bo podobno niemiecka władza niechętnie patrzy, jak Żydzi noszą wysokie buty”¹²¹; „Powrót do domu. Trzask w kanapie. Już po raz drugi złamały się u niej nogi”¹²².

100Spośród dziesiątków codziennych zdarzeń autorzy wybierają momenty, w których musieli skonfrontować się z rzeczywistością przez spotkanie z niezauważanymi zazwyczaj rzeczami. One to właśnie pokazują udrękę codzienności pod okupacją – niemiecka polityka nękania Żydów polegała także na tym, że musieli oni z tą codziennością stykać się w jak najboleśniejszy sposób, także przez trudności w załatwianiu najprostszych spraw, takich jak naprawa wiadra czy butów. Rzeczy wyłaniają się z tła nie tylko wtedy, gdy zawodzą, ale także wtedy, gdy nadspodziewanie dobrze służą. To właśnie te zwykłe przedmioty codziennego użytku w czasie wojny mają swój czas. Dla Poznańskiego, który ukrywa się na terenie łódzkiego getta, po jego wysiedleniu takim odkryciem jest kuchenka elektryczna: „Nasze panie wypiekają na kuchence elektrycznej »bułki« z żytniej mąki i tartych, surowych kartofli. Ta kuchenka to naprawdę dobrodziejstwo!”¹²³. Także w kryjówce Schmidta podczas akcji w warszawskim getcie kuchenka staje się centralnym miejscem, bo daje namiastkę luksusu w czasie wysiedlenia – ciepłe jedzenie: „Mieliśmy dwie maszynki elektryczne. Obiady gotowało się od wczesnego rana kolejno”¹²⁴.

101W kryjówce Siekierki najważniejszą rzeczą jest sagan (sagan to możliwość gotowania): „Nie daj Boże, żeby temu saganowi miało się coś stać, stale się w nim gotuje, toteż ogromnie sczerniał. […] patrzę w niego jak w obraz”¹²⁵. W Warszawie wytwarzaną w getcie kuchenkę „Fenomen” reklamowano jako „przyjaciela domu”¹²⁶.

102Powyższe cytaty ilustrują szerszy proces przewartościowania związanego z posiadanymi przedmiotami oraz ich wartością emocjonalną i materialną – oto przedmioty do tej pory niezauważane i zwykłe odkrywają przed ludźmi swoją niezwykłość, nabierają cech wyjątkowych, nie są już urzeczowiane, wręcz podlegają animizacji, stają się towarzyszami w kryjówce, od nich zależy pomyślność ludzi. I odwrotnie – przedmioty do tej pory obdarzane ogromną wartością emocjonalną i nostalgiczną przestają się liczyć. To dlatego Dimant bez żalu pali w getcie listami, by rodzina mogła się ogrzać.

103Nie jest to wszak bezwyjątkową regułą: oto na Umschlagplatz Leokadia Schmidt zabiera złoty zegarek – drogą jej pamiątkę – prezent od męża na pierwszą rocznicę ślubu. Nie zapomina o zegarku, choć nie pamięta, by wziąć butelkę z jedzeniem dla dziecka. Biorąc zegarek, Schmidt nie myśli o jego wartości materialnej, lecz o emocjonalnej. Zegarek to relikwia, świadectwo jej życia i jego najpiękniejszych chwil. To przedmiot, który niesie w sobie „esencję życia”¹²⁷.

104W sytuacjach granicznych przedmioty ujawniają swoje drugie oblicze i ogromny potencjał, którego nikt z ludzi nie przeczuwał. Jedną z takich okoliczności jest moment ukrywania się w czasie akcji wysiedleńczej: „Każdy przykryty jest stosem opisywanych rekwizytów piwnicznych, ktoś jest w beczce, ktoś inny wcisnął się w szparę między dwiema wielkimi bekami i z obu stron opancerzył się zasłoną z kawałków mebli i stert rupieci. Wszyscy są niewidoczni na pierwszy rzut oka dla gości, którzy by chcieli wstąpić do piwnicy…”¹²⁸.

105Zatem rzeczy takie jak meble i beczki zmieniają swoje zastosowanie i odkrywają swoje nowe możliwości. Zwykły mebel staje się kryjówką, a od jego konstrukcji zależy bezpieczeństwo człowieka.

Rzeczy jako towar

106W czasie wojny przedmioty, także te codziennego użytku, stają się towarem. Wojenne losy obrączek, zegarków, wiecznych piór i maszyn do szycia z pewnością doczekają się osobnej monografii. To właśnie one nieskończoną ilość razy ratowały zagrożone żydowskie życie: przy zapisywaniu się do szopu, w którym praca dawała gwarancję na pozostanie w getcie i odwlekała moment wysyłki do obozu zagłady; na placach zbornych przed wywiezieniem, gdy trzeba było zapłacić za wyjście i tym samym uratowanie życia; przy murze, gdy trzeba było wykupić się szmalcownikowi; w kryjówce, gdy dzięki oddaniu szantażyście ostatniej obrączki unikało się pewnej śmierci. Te sytuacje i rola, jaką odgrywały w nich przedmioty wartościowe, uświadamiają nam, że określenie „życie jest bezcenne” to metafora, która ukrywa prawdę – bezcenność życia polega na tym, iż cennik określający wartość życia nie jest stały, ale każdorazowo ustalany.

107W tym miejscu jednak chciałam wspomnieć tylko o rzeczach, które stawały się przedmiotem codziennych transakcji; nie kupowały całego życia, a jedynie jego niewielki fragment, bo można było je wymienić na jedzenie. Handel używanymi rzeczami, a przede wszystkim wyprzedawanie posiadanego dobytku stało się głównym sposobem zarobkowania Żydów uwięzionych w gettach¹²⁹. Pozbawieni własnych warsztatów pracy bądź wyrugowani z zawodów, które do tej pory wykonywali (dotyczy to zwłaszcza inteligencji), bez źródeł dochodu, zostali zdani jedynie na własne zasoby. Jeszcze większe znaczenie dla Żydów ukrywających się u Polaków miały rzeczy wartościowe. Gdy skończyła się gotówka, należało sprzedać kolejne rzeczy, by za zdobyte pieniądze kupić schronienie i wyżywienie na następne tygodnie¹³⁰. Wobec szalejącej drożyzny sumy potrzebne na przeżycie Żyda, czy to w getcie, czy po tzw. aryjskiej stronie, były niebagatelne (w tym drugim przypadku wzrastały znacznie także ze względu na poczucie zagrożenia polskich gospodarzy oraz częste bezwzględne wykorzystywanie przez nich okoliczności)¹³¹.

108Przeczucie, że od liczby rzeczy zależy być albo nie być, istniało już od momentu przesiedlenia. Stanisław Gombiński, obserwując przyjazd uchodźców do Warszawy, komentuje:

Patrzałem na ten niekończący się sznur wozów, patrzałem na sterty waliz, pudeł, worków, pak, mebli, statków gospodarczych i podziwiałem, jak ludzie w owej ciężkiej chwili walczyli o każdy przedmiot, o zachowanie wszystkiego, o nieutracenie ani jednej szpilki. […] Ale życie w getcie pokazało, jak trudno w najcięższych, najtragiczniejszych chwilach obyć się bez wielu, nieraz drobnych przedmiotów – okazało się, że dla wielu ludzi te toboły były jedynym źródłem utrzymania, jedyną deską ratunku¹³².

109„Tylko kwestia pieniędzy. O, żebym z Iwonicza rzeczy miała, to by 90% zmartwienia mi ubyło” – pisze Fela Fischbein, ukrywająca się z rodziną u Polaków¹³³.

110Dla Feli trudności z odzyskaniem przedmiotów oddanych znajomym Polakom na przechowanie stają się główną troską. Od tego uzależniona jest możliwość dalszego ukrywania się w tym samym miejscu. Bolesne doświadczenia z Polakami, którzy wykorzystują jej położenie i przywłaszczają sobie co wartościowsze przedmioty pozostawione na przechowanie, sprawiają, że Fela formułuje generalną zasadę:

Kazali mnie rzeczy zostawić – nie – powiedziałam, gdzie ja, tam i rzeczy. […] W tym samym dniu poszłam po odbiór, była to nowa parasolka, to już była w takich rękach i nie dostałam tego, to samo szwagierka młodsza, parę sukienek, przepadły. Czyli rzeczy zawsze ze zasady, jak tylko można ze sobą zabierać¹³⁴.

111Dewiza Feli, by nie rozstawać się z własnymi rzeczami (tj. nie dawać ich na przechowanie Polakom), stanowi holokaustową realizację klasycznej zasady omnia mea mecum porto i wynika z praktycznych doświadczeń autorki, sprowadzających się do wniosku, że strata rzeczy to strata życia. A ono nie jest ratowane jedynie przez przedmioty wartościowe w potocznym tego słowa znaczeniu, jak na przykład biżuteria. Rzeczy tak zwykłe jak ubrania, firanki, pościel, parasolka mają także swój potencjał ratowania życia człowiekowi. „Każdy nowy dzień to dla mnie nowy wysiłek. Nasze posiłki są ograniczone do minimum, co będzie jutro? Gdy nie stanie już sukienek, czy bluzek, czy też koszul?” – pyta głodująca w stanisławowskim getcie Eliszewa i notuje dalej: „Przed chwilą wziął kupiec moją spódnicę kostiumową. Ani odrobiny żalu nie mam za kostiumem, który mi niełatwo przyszedł i który tak lubiłam”¹³⁵.

112Rachela Auerbach natomiast na okładce swojego dziennika sporządza wykaz własnego majątku: „1 srebrny puchar, 2 złote pierścionki, 1 sygnet, 3 srebrne widelce etc.” – 26 pozycji w dwóch kolumnach¹³⁶.

113Razem z kurczącą się liczbą przedmiotów kurczy się życie piszącego. Enumeracja własności zatrzymuje narrację diarystyczną, a rzeczy przedłużają istnienie. Każdy drobiazg można przeliczyć precyzyjnie na ilość jedzenia lub/i ilość bezpieczeństwa (jeśli opłaca się kryjówkę), a bez przedmiotów (czyli bez pieniędzy) nie ma ani jednego, ani drugiego. W ten sposób każdy z przedmiotów staje się ekwiwalentem jakiegoś odcinka życia. Eliszewie ubywa rzeczy, zatem ubywa jej także życia, z czego autorka zdaje sobie sprawę, pytając dramatycznie: „co będzie jutro?”.

114W miarę upływu czasu i w miarę, jak zasoby są wyprzedawane, zmienia się obraz sprzedawanych przedmiotów. W kwietniu 1942 roku Rachela Auerbach, obserwując handel na warszawskim targowisku, odnotowuje:

Minęłam strefę przeniesionej tu „wałówki” (obecnie Gęsiówka), miejsca sprzedaży używanych rzeczy. Rzeczy te – szmelc egzystencji ludzkich, rudymenta rodzin, całych warstw społecznych […]. Strzępy rzeczy i ludzi, co za żałosny widok ręcznie haftowanych i ręcznie [nieczytelne] firanek, dziecinne zaprane majteczki, ostatni ręcznik wyniesiony „na tałczok”, często ludzie wyprzedają podszewki spod palt i sprzedają na ćwiartkę chleba, na lekarstwo w nagłej chorobie […]. Więc jeszcze ostatnie meble, ostatnie buty z nóg wraz ze szczotkami do butów, nie ma takiej rzeczy, która nie mogłaby się stać artykułem handlu na „Gęsiówce” […]¹³⁷.

115Kondycja rzeczy doskonale oddaje kondycję ludzi. Właściciele stają się takimi samymi strzępami jak ich rzeczy. Przymiotnik „ostatni” dostawiony do rzeczownika pokazuje perspektywę mieszkańca getta, który wraz z upływem czasu traci w kolejnych transakcjach rzeczy, zdawałoby się najbardziej elementarne, takie jak buty. „Ostatni” znaczy tu tyle, co „graniczący ze śmiercią” (głodową). Z tego powodu do rangi towaru podniesione zostają przedmioty, które w zwykłej rzeczywistości nigdy towarem stać by się nie mogły. W getcie awansują i zyskują na wartości¹³⁸.

116Odmienne treści kryją się w akcie wyprzedawania rzeczy po akcji, wśród ostatnich ocalałych. Zwracał na to uwagę Gombiński: „Chęć życia i użycia widzi się wszędzie: na placówkach, w szopach, w getcie. W wyprzedawaniu się w zamian za jedzenie, w wyzbywaniu się wszystkiego, co nie jest niezbędne, na najbliższą przyszłość potrzebne, na wyzbyciu się przywiązania do przedmiotów, »do rzeczy«”¹³⁹.

117Dla Gombińskiego rzeczy są synonimem trwania i stabilizacji. Gromadzi przedmioty ten, kto chce osiąść gdzieś na dłużej, zadomowić się. Niedobitki mieszkańców w getcie po akcji mają świadomość skazania na śmierć, tymczasowości getta szczątkowego czy obozu pracy (w zależności od miejscowości), chwilowego intermezza w mordowaniu, dlatego przedmioty przestają mieć dla nich uzależniającą moc, handel rzeczami staje się jedynie sposobem na poprawę własnej sytuacji – ułatwia dostanie lepszego jedzenia. Tylko to, co jest absolutnie niezbędne, jest warte zatrzymania, cała reszta może być tylko balastem. Po wysiedleniu mieszkańców przedmioty po prostu są (pozostają po ludziach wywiezionych do obozów zagłady), tracąc tym samym na wartości. Pisała anonimowa autorka z getta warszawskiego: „Rzeczy w getcie poniewierały się wszędzie. W opuszczonych mieszkaniach można było znaleźć obuwie czy garnitury, które wystarczyło po prostu zabrać i sprzedać po stronie aryjskiej, gdzie zapotrzebowanie było duże”¹⁴⁰.

Osobliwy wygląd mieszkań żydowskich w Otwocku po akcji wysiedleńczej obserwuje Perechodnik:

Na ulicy i w mieszkaniach można było znaleźć tylko cztery rzeczy: 1) pierze, fruwające na wszystkie strony, 2) stare karty żywnościowe, 3) fotografie i dowody osobiste Żydów, 4) święte księgi żydowskie. Poza tym wszystko było towarem – połamane krzesła, szmaty najgorszego kalibru, połamane garnki, ba, nawet wieszaki. To wszystko znajdowało amatorów Polaków, którzy w dzień i w nocy dźwigali swe łupy wojenne¹⁴¹.

118Zatem towarem o wartości materialnej staje się to, co dotychczas nie miało znaczenia, było pogardzane. Dochodzi do znamiennego odwrócenia wartości: przedmioty otaczane czcią, a co najmniej szacunkiem (dokumenty, święte księgi), są niszczone i wzgardzone, przedmioty o wartości sentymentalnej (zdjęcia) są lekceważone, jeszcze tak niedawno pożądane karty żywnościowe leżą teraz w nieładzie, a rzeczom do tej pory zupełnie bezwartościowym przydawana jest wartość materialna. Autorami tej ostatniej przemiany rzeczy są Polacy, którzy wykorzystują sytuację, by ograbić mieszkania żydowskie z pozostawionych tam sprzętów. Akt grabieży ma podwójny aspekt: jest nie tylko przekroczeniem norm etycznych, ale zawiera także element szyderstwa z Żydów. Wszystko to, co było najwartościowsze dla pierwszych właścicieli, zostaje zdeptane butem grabieżcy. Barbarzyństwo tego aktu nie polega jedynie na kradzieży, ale na ostentacyjnym zbezczeszczeniu pamiątek po życiu zamordowanych, zmieszaniu świętości z błotem, w dosłownym tego słowa znaczeniu¹⁴².

Rzeczy pożydowskie

119Obraz z otwockich mieszkań żydowskich po akcji, przywołany przez Perechodnika, pokazuje kolejny etap w życiu rzeczy. Stopniowo stają się one „rzeczami pożydowskimi”, gdzie w przedrostku „po-” zakodowany jest cały proces eksterminacji Żydów. Rzeczom pożydowskim chciałabym się przyjrzeć w dwóch odsłonach. Pierwszą z nich można zatytułować formułą pożyczoną od Mirona Białoszewskiego: „rzeczy na kupie”. Jest to jeden z tych ikonicznych obrazów, które na zasadzie niezmiennej fotografii przewijają się w dziesiątkach relacji holokaustowych: po wysiedleniu, selekcji, gdy nie ma już ludzi, jedynymi mieszkańcami pustej przestrzeni są przedmioty, do tej pory skrywane w prywatnej przestrzeni mieszkań, zostają wyrzucone w przestrzeń publiczną podwórzy i ulic, zniszczone, połamane, okaleczone leżą na kupie – śmietniku.

Sugestywnie widok gettowego śmietnika oddaje Schmidt:

Na podwórzu unosiły się kłęby dymu. Na ziemi leżały książki w pięknych oprawach, pościel, poduszki, pierzyny, kołdry, kryształy, porcelana, srebro stołowe itp. Całe podwórze zastawione było rozmaitymi meblami. Piękne fotele, łóżka obok szaf. Całe mnóstwo balii, kotłów, wyżymaczek. Poprzedni mieszkańcy, ofiary pierwszych blokad, znienacka zabrani, pozostawili cały swój dobytek. Nowi lokatorzy sprowadzili swoje meble. Nie mając gdzie ich pomieścić. Po prostu zostawili wszystko na podwórzu. Układano je więc w stosy i palono. Dym i czad unosiły się w powietrzu¹⁴³.

120„Ulice zawalone gratami, meblami, pościelą, żelastwem, książkami, a w powietrzu fruwało pełno pierza. Ludzie, przeprowadzając się do nowych mieszkań ze swoimi rzeczami, wyrzucali przez okna prawie wszystko to, co zastawali po wysiedlonych”¹⁴⁴ – pisała nieznana autorka. Wtórował jej Stefan Ernest:

Ale po co były wtedy komu 2 poduszki, 2 kołdry, nocny stolik czy dodatkowa kapa na łóżko! To wszystko szło przez okno na podwórze lub przez drzwi do sieni – wszystko, co niepotrzebne, co zawadzało. […] Nie można sobie wprost wyobrazić tych stosów śmieci, gałganów, strzępów, odpadków, połamanych mebli, narzędzi, urządzeń sklepowych i mieszkalnych, brudnej bielizny, pościeli, materaców, łóżek, itp., itp., jakie sterczały na wszystkich podwórzach, bramach, sieniach, korytarzach¹⁴⁵.

121Wszystkie powyższe cytaty zorganizowane są wokół figury wyliczenia. Wymienianie przedmiotów zniszczonych i wyrzuconych na ulicę ukazuje wysiłek autorów, by objąć cały zniszczony świat żydowski. Ale to zadanie ponad siły piszącego, Ernest kończy swoje wyliczenie zaniechaniem, które oddają słowa „itp., itp.”

122„Rzeczy są niewidzialne z winy ludzkiego przyzwyczajenia, a kiedy budzą nas ze snu, objawiają się jako ślad inności, jako materialna skarga po odeszłych” – stwierdzał Przemysław Czapliński¹⁴⁶. Te właśnie rzeczy żydowskie na śmietnikach, pozbawione swojej naturalnej przestrzeni prywatnych mieszkań, gdzie były niewidzialne i milczące, zostają elementem przestrzeni publicznej. Tu odzyskują głos, stają się skargą, którą można usłyszeć i odczytać. Taką „lekturę śmietnika” i jednocześnie najbardziej przejmujący obraz „rzeczy na kupie” znajdujemy w dwóch tekstach Auerbach o bliźniaczych tytułach Lament rzeczy martwych oraz Lacrime rerum¹⁴⁷. Pierwszy z nich powstał na przełomie 1942 i 1943 po tzw. aryjskiej stronie i jest opisem warszawskiego getta po Wielkiej Akcji, drugi – w 1943 roku po powstaniu w getcie i zawiera refleksje autorki na temat zniszczonej dzielnicy żydowskiej¹⁴⁸.

123Auerbach tytułuje swój tekst fragmentem zdania, które zdobyło ogromną sławę w cywilizacji zachodniej. „Sunt lacrimae rerum” (Nawet rzeczy płaczą), powiada Eneasz, główny bohater Eneidy Wergiliusza¹⁴⁹. Jest jednym z nielicznych, którzy ocaleli po zburzeniu Troi. Kiedy jego rodzinne miasto obróciło się w ruinę, a przyjaciół i krewnych wymordowano, Eneasz wyrusza w świat, by rozpocząć życie na nowo. Po drodze zawija do Kartaginy, gdzie we wspaniałej świątyni natrafia na malowidła przedstawiające wojnę trojańską. To, co było dla niego największą tragedią, czyli śmierć najbliższych i ruina jego miasta, stanowi teraz motyw dekoracyjny. Wstrząśnięty wybucha płaczem i wypowiada słynne zdanie: „Nawet rzeczy płaczą”. Płacz nad cudzym nieszczęściem nie może być nigdy całkowicie autentyczny z powodu różnicy doświadczeń. To, co dla ofiary jest jej życiem, dla słuchającego jest jedynie „smutną historią”. Jednak Auerbach nawiązuje do słów Eneasza w sposób bardziej bezpośredni i dosłowny. Oto pozostałości getta, zrzucone na kupę, tworzą pełną wymowy kompozycję, obraz, który staje się przedmiotem kontemplacji (jak dla Eneasza malowidła świątynne). Przedmioty obdarzone zostają głosem, płaczą i opowiadają. Autorka dodaje do klasycznego zdania przydawkę: w jej wersji płaczą przedmioty martwe, uśmiercone przez Niemców. Tych dwóch znaczeń, inspirowanych słynną sentencją, możemy doszukać się we fresku Lament rzeczy martwych.

124Tekst Auerbach zbudowany jest na zabiegu antropomorfizacji i animizacji: „Rzeczy są jak małe dzieci, lub co najmniej jak zwierzęta domowe. Jak psy, koty, konie. I podobnie jak są dobrzy i źli rodzice, dobrzy i źli panowie dla swoich bydląt, tak też są dobrzy i źli gospodarze i panowie dla rzeczy swoich”. Ukazuje obraz przedmiotów porzuconych przez właścicieli, których wywieziono do komór gazowych Treblinki. Pozostały po nich jedynie przedmioty – okaleczone, porzucone, połamane okazują autorce swoją „człowieczość”. Rzeczy nie tylko mówią, ale porzucone – krzyczą i płaczą, opowiadają o losach swoich i swoich właścicieli. Tam, gdzie nie ma ludzi, o zbrodni muszą zaświadczać przedmioty. Zaświadczać, czyli dawać świadectwo. Śmietnik staje się tekstem o egzystencji społeczności, który uważna czytelniczka precyzyjnie odczytuje.

125W trakcie lektury rzeczy odsłaniają swoje ludzkie oblicze: halka jest wstydliwa, stroik na głowę babki tuli się w niezaradnej starczej tkliwości, a kozetka adwokata Goldberga jest obnażona z jedwabnego pokrowca i leży z zadartymi nogami niczym „zaduszona po zgwałceniu panna z lepszego domu”. Ponieważ przedmioty mają cechy ludzkie, muszą naśladować i podzielić ludzki, a dokładniej – żydowski los. Znajduje on swe streszczenie w słowach: „szmaty i szmelc, ścierwo i śmierć”: „Ludzie poszli na śmierć, a ich rzeczy na szmelc”; „ludzie na szmelc i rzeczy na szmelc, a z wszystkiego, co się ongi nazywało życiem, pozostała góra nawozu, ścierwo”. Zatem granica między ludźmi a przedmiotami została ostatecznie zatarta. Auerbach wydobywa i obserwuje przyczajoną w rzeczach śmierć. Przedmioty żyją ludzkim życiem, a więc i umierają, rodzinne fotografie są zaś określane przez autorkę mianem „martwej natury”. Stosując chwyty personifikujące, autorka znosi opozycje ludzkie – nieludzkie, duchowe–materialne, podmiotowe–przedmiotowe. Los rzeczy jest tożsamy z losem człowieka, a wynika to nie tylko z ontycznej kruchości i nieuchronności przemijania wspólnego dla świata ludzi i obiektów, ale także z powodu o wiele bardziej banalnego: z hitlerowskiej nienawiści, która chciała zniszczyć Żydów i wszystko, co żydowskie. Każda z rzeczy na śmietniku jest pojedyncza i niepowtarzalna, obdarzona własną osobowością, ale świadczy o całości żydowskiego doświadczenia i żydowskiego losu. Lament rzeczy martwych kończy obraz innego rodzaju. Dziewczynka – sąsiadka autorki – idzie na śmierć, trzymając w ręku niebieską czapeczkę: „[…] jak wróbelek pobiegła w podskokach dziewczynka, szczęśliwie chwyciwszy do rączki dumę swojej garderoby, odnalezioną w ostatniej chwili dzięki zwłoce, ukochaną swą niebieską czapeczkę”. Można odczytać obraz ten jako metaforę bezradności człowieka wobec śmierci, wobec której staje uzbrojony w śmieszne narzędzia, przedmioty równie śmiertelne jak on sam. Można widzieć tu kolejną egzemplifikację przekonania o ludzkim współistnieniu z rzeczami, o wspólnocie losów. Wizja ta jest jednak chyba przede wszystkim pomnikiem postawionym konkretnej małej ufnej dziewczynce z poddasza oficyny przy ul. Leszno 66, której zaufanie do świata zostało dramatycznie nadużyte. Zarówno dziewczynka, jak i jej czapeczka otrzymały od autorki istnienie literackie.

126Te „rzeczy pożydowskie”, które nie trafiły „na kupę”, stają się stopniowo „rzeczami polskimi” (ewentualnie ukraińskimi). Polacy skwapliwie wykorzystują – stworzoną przez Niemców – okazję do wzbogacenia się kosztem Żydów, gorliwie zabierając wszystko, co zostało po ich żydowskich sąsiadach (niekiedy wprost zasiedlając żydowskie domy i przejmując cały ich majątek). Ten sam Perechodnik, który w Otwocku obserwował dewastację mieszkań żydowskich dokonywaną przez Polaków, na ulicy swego rodzinnego miasteczka widzi następujący obrazek:

Wtem patrzę – jakaś młoda dziewczyna wozi przed sobą może dwuletnie dziecko w spacerówce. Nogi się ugięły pode mną. Poznałem spacerówkę mojej córeczki, która wraz z innymi rzeczami została zrabowana z mojego mieszkania. Spojrzałem na dziecko, małe niewinne dziecko, mimo to czułem nieprzepartą chęć uduszenia go. Tak, Ty, aryjskie dziecko, masz prawo jeździć nawet w zrabowanych spacerówkach. Moja Aluśka, ponieważ się urodziła z rodziców Żydów, nie tylko że nie miała prawa jeździć swoją spacerówką, ale w ogóle nie miała prawa żyć¹⁵⁰.

127Rzeczy żydowskie w polskich rękach odkrywają swoją obojętność na żydowską tragedię – spacerówka Aluśki wozi polskie dziecko, podczas gdy jej pierwsza mała właścicielka została zamordowana w komorze gazowej. Widok sielskiego obrazka wywołuje w Perechodniku najgorsze uczucia – konglomerat buntu, nienawiści, rozpaczy, tęsknoty za dzieckiem. Zimna obojętność rzeczy jest pochodną stosunku nowych właścicieli, którzy odcinają od rzeczy całą ich wartość sentymentalną, zainteresowani są jedynie ich stroną pragmatyczną i wartością materialną.

128Nieczułość i obojętność Polaków wobec przedmiotów, które nasycone były emocjami pierwszych właścicieli, jest lustrzanym odbiciem obojętności wobec Żydów. Uchwycił to w swoim wierszu Władysław Szlengel:

Wiatr przez okno porusza
rękaw zimnej koszuli,
leży kołdra wgnieciona,
jakby ktoś się w nią wtulił,
leżą rzeczy bezpańskie,
stoi martwe mieszkanie,
aż pokoje zaludnią
nowi ludzie: Arianie…

Zamkną okna otwarte,
Zaczną życie beztroskie
I zaścielą te łóżka
I te kołdry żydowskie,
I koszulę upiorą,
Książki włożą do półki,
szklankę kawy wyleją,
robra skończą do spółki¹⁵¹.

129Szlengel nazywa rzeczy pożydowskie „bezpańskimi”, ale reakcja Perechodnika pokazuje dobitnie, że nie są one niczyje – dla Calka zawsze będą właśnie „żydowskie” (a spacerówka zawsze będzie należeć do jego córeczki)¹⁵². I na przekór Polakom, którzy korzystają z rzeczy „jak gdyby nigdy nic”, przedmioty przechowują w sobie emocje i sentymenty pierwszych właścicieli, dlatego u Szlengla rzeczy postanawiają uciec od nowych właścicieli; „wszystkie stoły i stołki, / i walizy, tobołki, / garnitury, słoiki, / i platery, czajniki […]” opuszczają Polaków, którzy zresztą nadal pozostają ślepi i nieczuli na tajemnicę żydowskiej śmierci („nikt nie zgadnie, co znaczy / że tak rzeczy odeszły”).

130Neider tworzy w swoim dzienniku dwie listy zatytułowane: „Kto ma żydowskie rzeczy” oraz „Rzeczy żydowskie mają”. Składa się na nie kilkanaście nazwisk Polaków i Ukraińców, którzy wzięli na przechowanie lub zrabowali przedmioty należące do Żydów. Neider jest precyzyjny – podaje adresy i (tam, gdzie wie oraz pamięta) wymienia listę przedmiotów, niekiedy także podaje okoliczności, w jakich obiekty te trafiły do Polaków i Ukraińców:

Semeniuk – [ul.] Kąpielowa, aparat fot. /mój/
Rymarz – ul. Jabłonowskich 36, aparat radiowy Guzika.
Inż. Berezowski, ul. Ukraińska, rzeczy Dr. Szarfowej.
Marynia /z perkatym nosem/ była niania Beli /600 zł/ […]
Weberowa – [ul.] Moniuszki 7, meble, obrazy, książki drob. /moje/
Berezowski – kolejarz, ul. Karpacka, napadał na Żydów w nocy na ul. Zakąpielnej i na Targowicy.
Odbierał zboże, buciki /nosiła je potem jego żona/, zelówki. Miał kompana¹⁵³.

131Wyliczenie Neidera można by zatytułować także „stosunki polsko-żydowskie” (i ukraińsko-żydowskie). Tam, gdzie brak prawdziwej relacji opartej na zrozumieniu i współczuciu (a że takiej relacji brak, świadczy sam fakt spisania listy), rzeczy tworzą substytut relacji. Wyliczenie dokonane przez Neidera ma charakter napomnienia, skierowanego ku tym, którzy rzeczy na przechowanie wzięli i, jak to często się zdarzało, mogliby ich nie oddać. To napomnienie skierowane także ku tym, którzy wykorzystując tragedię narodu, rabują bezwzględnie żydowską własność. W tych notatkach, czynionych w kryjówce w Kołomyi w stanie nieustannego zagrożenia, słychać Miłoszowską przestrogę: „nie bądź bezpieczny, poeta pamięta”. A w tym wypadku pamięta diarysta i zapis o tych „relacjach polsko-żydowskich” przekazuje potomnym.

Śmierć

1. Śmierć naoczna

132Codzienność w pewnym zakresie znaczeniowym pokrywa się z przyzwyczajeniem, a przyzwyczajenie sprawia, że człowiek obojętnieje na obrazy i wydarzenia, które owo przyzwyczajenie obejmuje. „W ogóle pomału przyzwyczajaliśmy się do wszystkiego” – pisze Juliusz Feldman o wydarzeniach 1941 roku w Krakowie i dodaje: „Jesteśmy na wszystko przygotowani, mnie już wszystko jedno, a Janek [brat] też już przestał płakać”¹⁵⁴. Młody chłopak z krakowskiego getta wskazuje na mechanizm przyzwyczajenia, który sprawia, że nawet najbardziej mroczną rzeczywistość można po pewnym czasie oswoić. Feldman stwierdza: „I znowu życie toczy się monotonnym kołem, jest coraz gorzej”¹⁵⁵, co znaczy, że stopniowe pogarszanie się sytuacji aprowizacyjnej getta, szykany i terror, a nawet ciągłe zagrożenie śmiercią przyjmowane jest jako coś „monotonnego”, czyli w pewnym sensie zwykłego i przewidywalnego, a zatem codziennego.

133Z pojęciami codzienności i przyzwyczajenia wiąże się obojętność, o której mówi anonimowa autorka z getta łódzkiego: „Możesz upaść, a nikt cię nie podniesie, człowiek nie odgrywa roli, dziesiątki nie mają znaczenia. Ludzie są wstrętni, każdy patrzy tylko na siebie. Ostatnio tak się zahartowałam, że mnie nic nie wzrusza, nawet najgorsze cierpienia, tak mnie ludzie nauczyli”¹⁵⁶.

134W sytuacji zaostrzającego się z dnia na dzień głodu i terroru codzienności zaczyna podlegać śmierć obcych i osób z najbliższego otoczenia. Wyraźnie widać to zwłaszcza w warszawskim getcie, gdzie głód, tyfus i terror zbierały obfite żniwo. Warszawa posłuży zatem jako przykład getta, w którym oswojenie się ze śmiercią, a zwłaszcza z trupem, jest najbardziej widoczne. Chodzić będzie tu o śmierć rzeczywistą, fizyczną, a zatem naoczną (w przeciwieństwie do śmierci wyobrażonej, to jest takiej, o której się tylko słyszy), której figurą pozostanie ciało zmarłego człowieka.

135Ulice warszawskiego getta zapełniają się porzuconymi trupami. Ludzie umierają masowo, trudno nadążyć z uprzątaniem zwłok¹⁵⁷. W zgiełku żyjącego miasta leżące ciało musi stać się znaczącym elementem topografii. Trup w nowym, nietypowym otoczeniu, wyrwany z miejsc kulturowo mu przypisanych, pozbawiony starannych zabiegów, staje się trupem nagim w znaczeniu i dosłownym, i metaforycznym. Umierają głównie najbiedniejsi. Ich rodziny nie mają pieniędzy na opłatę cmentarną, ciała wyrzuca się więc po prostu na ulicę, odzierając uprzednio z odzieży, którą można jeszcze sprzedać.

136Gettowy trup jest zatem ciałem porzuconym, bezimiennym, a więc całkowicie anonimowym¹⁵⁸. W normalnym porządku jedynymi zwłokami, z jakimi się spotykamy, są ciała osób bliskich, które odprowadzamy na cmentarz. Mieszkańcy zamkniętej dzielnicy stają codziennie oko w oko z sytuacją nietypową: w miejscach publicznych leżą nagie zwłoki człowieka, wydane na spojrzenia obcych. Są to trupy bez imienia, a zatem bez historii, pozbawione przeszłości i przyszłości (a raczej majce jedną uniwersalną historię, której kolejnymi etapami w przypadku śmierci głodowej są: wyprzedanie wszystkich rzeczy osobistych, żebranie, zmuzułmanienie, śmierć, wyrzucenie na ulicę, o ile zgon nie nastąpił na ulicy, ostatnia podróż na cmentarz wozem przedsiębiorcy pogrzebowego – Pinkierta, wspólna mogiła). Gettowy trup uwolniony zostaje od przynależności, nikt się o niego nie upomina. Staje się doskonale martwą rzeczą pomiędzy innymi rzeczami, wymienną z innym trupem. Tradycyjne ukrycie trupa i jego tabuizacja zostają zastąpione przez ekspozycję jawnie łamiącą normę. Przechodnie potykają się o leżące zwłoki, powszednim widokiem staje się wóz przedsiębiorcy pogrzebowego Pinkierta wyładowany zebranymi trupami. Ze względu na walające się ludzkie zwłoki oraz wozy pogrzebowe załadowane trupami getto warszawskie przywodzi na myśl miasto ogarnięte zarazą¹⁵⁹.

137Problem obecności zwłok na ulicach getta jest jednym z najczęściej powtarzających się tematów w zapiskach gettowych – od krótkich wzmianek do rozbudowanych relacji o spotkaniu z trupem. Najczęściej powtarzającym się motywem jest obojętność, którą to spotkanie budzi¹⁶⁰. Stefan Ernest stwierdzał:

Te wypadki zgonów ulicznych z głodu i wycieńczenia stają się czasem tak częste, że zupełnie przestają w przechodniu budzić jakiekolwiek uczucie strachu, grozy, współczucia, czy wreszcie jakiegokolwiek zainteresowania. Ot, takie codzienne zjawisko. Idąc do biura spory kawałek drogi, z dużego getta do małego, mogłem natrafić tylko na tym jednym odcinku, zwłaszcza zimą, nieraz ze sześć takich trupów. Ale to, powtarzam, nie sprawiało już żadnego wrażenia!¹⁶¹

Anonimowa autorka relacjonowała:

Ludzie obojętnieli nawet na widok żyjących jeszcze, a już nie mogących chodzić dzieci, o pomarszczonych suchych twarzach i tępym wzroku. […] Koło dzieci tych, siedzących przeważnie przy gmachu sądów, koło trupów i koszmarów człowieczych, przechodziło się już spokojnie. […] Muzyka [z eleganckich kawiarni] wdzierająca się swymi tonami w ulice przepełnione w lecie zaduchem niemytych ciał i leżących trupów, sprawiała koszmarne wrażenie, a jednocześnie usypiała czujność¹⁶².

138Zatem zmarły okazuje się przedmiotem, zjawiskiem wzbudzającym w mieszkańcu dzielnicy zamkniętej jedynie obojętność. Przypadkowe, niechciane, a nieuniknione spotkanie ze zwłokami staje się doświadczeniem określanym jako „obojętne”, „niesprawiające wrażenia” czy właśnie „codzienne”. Zdaje się to wskazywać na przyjęcie przez mieszkańców getta nowych reguł, wyznaczonych przez sytuację powszechnej śmierci. Trup nie zakłóca rytmu życia – na tym polega nowa z nim relacja. Sytuacja, która w normalnych warunkach określana byłaby jako przerażająca, podlega wypracowanej rutynie i spowszednieniu.

139Pisała Gustawa Jarecka: „Upór powszedniości podziwialiśmy już wtedy. Była jak woda, na której nie pozostaje żaden ślad. Nad każdą nową stratą, po każdym ciosie zasklepiała się na nowo z wstrząsającą obojętnością. Czarny wóz podjeżdżał do bramy, nie przerywając nawoływania sprzedawców cukierków”¹⁶³. Szaul Stupnicki próbował znaleźć dla tego zachowania racjonalne uzasadnienie:

Gdyby nie okrutna, zimna krew, te sceny uliczne sparaliżowałyby cały nasz proces życiowy, wpędziłyby ludzi w depresję, która doprowadziłaby do rezygnacji i zniszczenia. Dlatego uważam to, że ludzie w getcie stali się tak zahartowani i skamieniali, za zjawisko pozytywne. Przechodzi się obok trupów i walczy dalej o życie¹⁶⁴.

140Przyjrzyjmy się owemu doświadczeniu zwykłości obcowania z trupem. W przekazach traktujących o takim spotkaniu na uwagę zasługuje podkreślanie przez autorów sensualizmu tych doświadczeń. Zmarły jest nie tylko oglądany, ale także dotykany i wąchany. Swoje wieczorne spotkanie ze zwłokami utrwala Berg:

W jednym miejscu potknęłam się o ludzkie ciało, w ciemności nie zauważyłam, że idę po zwłokach. To było półnagie ciało okryte tylko kawałkami gazety trzepoczącej na wietrze, który starał się wyrwać te strzępy spod kamieni, jakimi je przyciśnięto. Długie, mlecznobiałe nogi były zimne i sztywne¹⁶⁵.

141Ringelblum zauważał: „W upalne dni zieje od tych masowych grobów tak silny odór, że nie sposób przejść obok nich, nie zatykając nosa. Masowe groby kopano – jak widać – za płytko, stąd ten fetor”¹⁶⁶.

142Trup doświadczany jest wszystkimi zmysłami. Już sam ten fakt ujawnia niecodzienność kontaktu, nie jest to doświadczanie przedmiotu, ale rzeczywistości odrębnej, wyłączonej. Mimo zobojętnienia (określanego zresztą często jako „dziwne” czy „wstrząsające”, a zatem nie „zwykłe”) zwłoki nadal budzą emocje – strach i obrzydzenie. Mimo wyraźnych prób piszących, by zachować dystans, ciało nadal straszy (we wspomnieniu Berg obraz ten charakteryzuje aura obecna w filmach grozy). Forma zapisu przeczy treści oświadczenia – przez swoją frenezję mówi o strachu, choć gettowy trup jakoby przestał straszyć.

143Trup w getcie ulega reifikacji. Nie przysługuje mu zarezerwowana dla ludzkich zwłok wieloznaczność. Owa polisemiczność bierze się stąd, że funkcjonuje on w dwóch rejestrach – sacrum i profanum. Obie płaszczyzny, które przenikają się w zmarłym, sterują naszą ambiwalencją, z jaką odnosimy się do trupa¹⁶⁷. W getcie „trup uliczny” nie wskazuje ani na „tamten” świat, na ponadczasowość i metafizyczność, ani na tożsamość konkretnej osoby (trup nie ma historii). Umieszczając trupa na osi symboliczność–nicość, autorzy gettowych pamiętników zdają się jednoznacznie wskazywać mu miejsce położone blisko drugiego z tych biegunów. Trup-rzecz przestaje odsyłać poza siebie. Odcięcie sfery sacrum, a więc tajemnicy, powoduje, że tradycyjna strategia obcowania z trupem rozpada się. Życie zostaje zerwane definitywnie i nic go już nie może podtrzymać – ani imię, bo tego zmarły jest pozbawiony, ani osobna mogiła z inskrypcją upamiętniającą zmarłego, bo jego przeznaczeniem jest wspólny grób.

144Na przekór deklarowanemu spowszednieniu w literaturze dokumentu osobistego znajdujemy fragmenty przeczące sytuacji „ucodziennienia” trupa. Ciało zmarłego raz po raz znajduje sposób, by przypomnieć o skrywanej tajemnicy, o byciu „nie z tego, codziennego” świata.

145Proces „przebudzenia” przechodnia, który zobaczył w trupie człowieka, ukazuje Korczak w artykule do gazetki Domu Sierot pod tytułem Dwie trumny (na Smoczej i na Śliskiej). Korczak przedstawia dwie sytuacje, w których między nim a zmarłym dochodzi do spotkania. W pierwszym obrazku (na ul. Smoczej) pospieszny przechodzień mija codziennie piętnastoletniego chłopca. W zgiełku ulicy jest on dla autora osobą obojętną i anonimową. Śmierć chłopca zmienia radykalnie tę sytuację, między zmarłym a przechodniem nawiązuje się relacja, jakiej nie było wcześniej, gdy ten żył.

I proszę was: niedawno, w dzień bardzo mroźny, na ulicy Smoczej, zobaczyłem go, a powiedzieć mogę, że po raz pierwszy. […] A piękny chłopiec cicho, bardzo cicho, najciszej – leżał na śniegu, leżał na białym, leżał na czystym białym śniegu. Obok niego stała matka i powtarzała raz po raz: Ludzie, ratujcie¹⁶⁸.

146To właśnie śmierć wydobywa chłopca z anonimowego tłumu i nadaje mu cechy jednostkowe. „Pierwsze spojrzenie” autora, którym obdarza zwłoki, uczłowiecza je i powoduje, że chłopiec dostaje własną historię. Staje się niezwykły dla diarysty właśnie wtedy, gdy dla innych przechodniów zostaje obojętnym przedmiotem-zwłokami.

147Druga trumna opisana przez Korczaka to zwłoki małego dziecka owinięte w papier i położone na chodniku przy ul. Śliskiej:

Dziecko – małe dziecko – może trzyletnie! Widziałem tylko małe jego stopy, małe paluszki nóg. Leżało pod murkiem zawinięte w papier. Także na śniegu. Nie zauważyłem, nie pamiętam, czy papier ten był szary, czy czarny. Wiem tylko, że ten papier szary czy czarny bardzo starannie, bardzo troskliwie, bardzo czule, bardzo dokładnie i równo – od dołu, z boków i z góry – przewiązany był sznurkiem. Tylko te palce małej stopy. Ktoś, zanim wyniósł i ułożył na śniegu – starannie przewiązał mały tłumoczek, tę dziecinną paczuszkę. Rozumie się, że matka. […] Obawiała się matka, że przechodzień może pomyśleć, że ktoś coś ciemnego rzucił czy położył […] mógł ten papier [przechodzień] kopnąć, czy twardy, czy może jest coś do zabrania. Tego matka nie chciała – dlatego tę bosą stopę, żeby ludzie widzieli, że nie ma bucików ani pończoszek, że nie ma co zabrać. […] Bo przykro, gdy ktoś kopnie to, co ty kochasz¹⁶⁹.

148Cały powyższy fragment zbudowany został na rozgr ywaniu pojęć codzienności i niezwykłości. Korczak rozpoczyna swoje rozważanie od znalezienia wspólnego doświadczenia z czytelnikiem (jakim pierwotnie byli wychowankowie gettowego Domu Sierot), doświadczenia-bazy, które mówi, że na ulicach getta trup jest zjawiskiem powszechnym i niewartym zainteresowania. „Chcecie wiedzieć zapewne, dlaczego piszę o tym małym dziecku, gdy tyle innych zmarłych

149[…] widziałem w bramach i koło muru […]” – pyta, czyniąc ze zmarłego dziecka temat zagadki. Przez lekturę, jakiej poddane zostają zwłoki dziecka, Korczak zdanie po zdaniu przywraca zwykłą relację trup – przechodzień. Jego zagadka prowadzi do pokazania, że trup w miejscu publicznym jest właśnie niezwykły, nie na swoim miejscu. Trup dziecka, podobnie jak piętnastolatka ze Śliskiej, zostaje obdarzony cechami indywidualnymi. Staje się człowiekiem, który ma własną historię i własną tajemnicę („matka to dziecko rodziła, […] cierpiała, krwawiła czerwoną krwią, potem karmiła białym mlekiem”; „Dlatego tak zrobiła ze swoim zmarłym dzieckiem, ze swoim maleństwem”). W nieludzkim zwyczaju wyrzucania zwłok autor deszyfruje matczyną czułość i troskę.

150Podobne śledztwo w sprawie zwłok wyrzuconych na ulicę (i tu także rzecz odbywa się na ul. Śliskiej) przeprowadza Stanisław Różycki:

Przechodzę przez ulicę Śliską wczesnym rankiem. U wylotu ulicy Komitetowej uderza mnie obrazek, zresztą codzienny, niestety powszedni: na chodniku leży trup malutkiej dziewczynki. Uderza mnie nie sam fakt, ale to, że trup dziecka leży nagi. Czy już zdążyli obrabować żebracy resztki łachmanów z trupa? Tymczasem, nim dochodzę do miejsca, „litościwi” ludzie spełniają makabryczny ceremoniał gettowy, uświęcony już tradycją, mianowicie nakrywają zwłoki gazetą, którą przytrzymują po bokach kamieniami¹⁷⁰.

151Autor demonstruje swój dystans do opisywanej sceny: przypadkowi świadkowie, którzy okrywają zwłoki gazetą, określeni są jako ludzie litościwi, ale określenie to zostaje opatrzone cudzysłowem. Sama czynność nakrycia zwłok nazwana jest „makabrycznym ceremoniałem”. Obcość, którą autor odczuwa wobec obserwowanej sceny, jest zrozumiała – odbiega przecież od wszystkiego, do czego przyzwyczaiła go tradycja i kultura. Stajemy się świadkami narodzenia nowego sposobu obcowania ze zwłokami, nowego ceremoniału. Narrator zaintrygowany zwłokami dziecka stara się ustalić jego tożsamość:

U sprzedawczyni papierosów, którą ostrożnie wyciągam na spytki, udało mi się wydostać trochę wiadomości, rzucających światło na ponurą, trapiącą mnie zagadkę. – No tak, to Hesia od sąsiadów (wskazuje na dom, wymienia podwórko, sień, piętro), miała lat 14 (a wyglądała jakby nie miała 10), dzisiaj w nocy umarła… Co pan się pytasz, co nie wiesz pan, no wiadomo (uśmiechnęła się smutno), dziś „ale głajch”¹⁷¹ – no, na te samą chorobę. Po co to opowiadać, my wszyscy wiemy, to dla nas nie nowina, po co płacić jeszcze Gminie za pogrzeb. Tak się to dziś robi. […] Zadrżałem. A więc dowiedziałem się, że to już jest praktykowane wśród biedoty, że to również uświęcono już tradycją i pozbywa się [nieczytelne] zwłok, jako niepotrzebnego balastu, który przynosi tylko koszta i kłopot¹⁷².

152Nowy sposób traktowania zwłok jest wyrazem upadku obyczajów i zezwierzęcenia. Jednak z przedstawionej sceny wyłania się także inny obraz: oto właśnie społeczność zamieszkująca kamienicę, z której pochodziła zmarła dziewczynka, przejmuje na siebie obowiązek przygotowania zwłok do pogrzebu. A czyni to w jedyny możliwy i dostępny sposób – nakrywa ciało gazetą zastępującą w tych warunkach całun śmiertelny. Nowa obrzędowość zostaje więc mocno zredukowana, a rządzi nią zasada pragmatyzmu. Jednak pomimo skrajnego pragmatyzmu i oszczędności formy można zobaczyć w tym działaniu nowy ceremoniał, który przyjął się i upowszechnił wśród najuboższych mieszkańców warszawskiego getta. Ceremoniał, który swoim ubóstwem odpowiadał tragicznym warunkom życia ludzi. Kiedy tradycyjne formy zachowania wobec zwłok stają się niemożliwe do kontynuowania, tracą rację bytu, w ich miejsce powstają nowe, adekwatne do warunków życia. W opisanej scenie nie jest obojętny wobec zwłok dziewczynki ani narrator, ani sprzedawczyni papierosów, która na gorąco formułuje zasady rządzące zobojętnieniem i „niedziwieniem się”.

153Symbolem nowego stosunku do zmarłych staje się wielokrotnie opisywana w literaturze przedmiotu szopa na cmentarzu żydowskim. Tam przechowywano zebrane z ulic i domów zwłoki, które w ogromnym stłoczeniu oczekiwały na pochowanie ich w zbiorowych grobach. Auerbach, w getcie kierowniczka kuchni dla literatów przy ul. Leszno 40, postanawia wyprawić indywidualny pogrzeb jednemu z klientów kuchni i swemu przyjacielowi – Braxmeierowi, którego ciało zostało zabrane na cmentarz i skierowane do wspólnego pochówku. Auerbach spieszy się, by w szopie wśród stosu ciał odnaleźć to, któremu chce darować oddzielną mogiłę i przełamać w ten sposób barierę zobojętnienia wobec śmierci¹⁷³. Rozpoczyna poszukiwania i choć Braxmeiera nie znajduje, w swoim dzienniku czyni po powrocie swoiste sprawozdanie, które zawiera jeden z najbardziej sugestywnych portretów szopy:

I leżeli oto pokotem przed nami nieruchomi, bezwładni, martwi ludzie. „Przyzwoitych” miejsc jest w „szopie” podobno przed wojną służącej jako [stajnia] dla koni – ledwo jakich siedemnaście do dwudziestu. Są to umieszczone pośrodku długie nary z podniesionym nieco wezgłowiem, na których leżą wyciągnięci, porządnie przykryci szarym papierem lepsi panowie […]. Pewnie i za życia spali w oddzielnych łóżkach i siedzieli w bożnicy na własnych miejscach, więc teraz także nie zawadzają sobie nawzajem, umościli sobie każdy swoje miejsce. Ciasno, bo ciasno, ale minimum jest. Leżą i udają, że nie widzą, starają się nie patrzeć na tych, co leżą pod ścianami, porzuceni jedni na drugich. Kto wzdłuż, kto w poprzek, kto twarzą do sufitu, kto do podłogi, a kto z głową w pozycji do niczego niepodobnej, akrobatycznej – w kupie. W kupach. Jakaś segregacja jeszcze i tu jest. Osobno mężczyźni, osobno kobiety. I dzieci także osobno. Tu i ówdzie jakiś trupek dziecięcy się stoczył. Jedno widziałam rozkosznie rozwalone dwu‑trzy‑letni bachorek ze zgiętymi w łokciach rączkami, z piąstkami, które jakby za chwilę miały przetrzeć oczęta w sennym przeciąganiu się… Tu i ówdzie słychać szelest papieru. To jakiś trup szuka wygodniejszej pozycji, usiłuje sobie trochę może kości wyprostować na osobności […]. Na dworze przed szopą widziałam w jednym korycie kilka na pół przegniłych trupów koloru sinobrązowego z rdzawymi piętnami, tak połączonych ze sobą członkami, że nie wiadomo było, co do kogo należy¹⁷⁴.

154Fragment ten traktuje o doświadczeniu ekstremalnym – autorka wchodzi do szopy i spogląda trupom w twarz. To spojrzenie powoduje, że trupy ożywają w groteskowym tańcu. Taniec trupów w szopie, gettowy danse macabre znosi granicę między żywymi a umarłymi, którzy ich naśladują. Rozwarstwienie społeczne widoczne na każdym kroku w getcie dotyczy także świata zmarłych. W szopie obowiązuje wyraźna stratyfikacja, której ostatnim ogniwem jest bezkształtne, zgniłe mięso pozbawione wszelkich znamion człowieczeństwa. W szopie na cmentarzu żydowskim w 1942 roku trudno zobaczyć ciało ludzkie, święte, wszak – według tradycji judeochrześcijańskiej – stworzone na obraz i podobieństwo Boga. Zamiast tego mamy ciało-rzecz, które traci swe związki z nadprzyrodzonością i gnije jak każde inne mięso¹⁷⁵. Patrząca na gnijące trupy Auerbach dostrzega, że wewnętrzną właściwością świata jest groteska. Wolfgang Kayser określa groteskę jako świat, który stał się obcy:

Zgroza przejmuje nas [gdy patrzymy na obcy, groteskowy świat] tak bardzo właśnie dlatego, że chodzi o nasz świat, którego pewność okazała się pozorem. Czujemy zarazem, że w owym odmienionym świecie nie moglibyśmy żyć. W przypadku groteski nie chodzi o lęk przed śmiercią, lecz o lęk przed życiem. Jej cechą strukturalną jest ujawnienie zawodności kategorii naszej orientacji w świecie. […] Świat wyobcowany wyklucza orientację, pojawia się jako absurd¹⁷⁶.

155Opis zwłok u Korczaka i Auerbach sytuuje się na dwóch przeciwległych biegunach. Podczas gdy Korczak estetyzuje zwłoki, nadając im cechy indywidualne, Auerbach pokazuje trupy, które stały się zwierzęcym, gnijącym „ścierwem”. Kiedy spojrzenie Korczaka indywidualizuje zmarłego, podarowując mu chwilę uwagi, choć obojętny tłum żywych omija trupa, spojrzenie Auerbach, szukające znajomej twarzy, znajduje trupa-rzecz. Korczak posługuje się poetyką estetyzacji, która porzucone ludzkie zwłoki „przeciąga” na oswojoną stronę kultury, gdzie każdy człowiek ma imię i swoją historię. Auerbach narzędziem swojego opisu czyni groteskę, która prowadzi ją ku absolutnemu wyobcowaniu ze świata („groteska to świat, który stał się obcy”¹⁷⁷). Korczak pokazuje, że to, co w getcie codzienne, w swej istocie jest niezwykłe, tajemnicze i święte. Auerbach ujawnia, że kategoria codzienności przestała istnieć.

2. Śmierć wyobrażona

156Śmierć naoczna była śmiercią, której się doświadczało wzrokiem (a niekiedy także węchem i dotykiem). Śmierć wyobrażona to ta, której autorzy doświadczają pośrednio – słysząc o niej. A o śmierci słyszy się wciąż – o zamęczonych, zastrzelonych, zamordowanych w obozach, a także o tych, którzy zmarli z głodu i z powodu chorób. Myśl o śmierci swojej i najbliższych staje się nieodłącznym elementem każdego dnia, obrazy z nią związane wpływają na pracę wyobraźni. Informacje o mordowanych osaczają, przekładając się na strach przed śmiercią, wkradają się nawet do snów. Oto sen zanotowany przez Auerbach 14 kwietnia 1942 roku:

Byłam już złapana, skrępowana powrozem i tak spętaną zaniesiono mnie do jakiegoś ogrodu (teren akcji… Łanowce) i złożono przed jamą, w której otworze siedział ogromny pies. Przeznaczone było mi więc jakby „pożarcie przez zwierzęta”. „A może są to psy wściekłe w tej jamie”, myślałam, „i chociaż nie zagryzą na śmierć, zarażą wścieklizną”. Koszmar i straszna męka tego snu polegała jednak przede wszystkim na próbie wymyślenia ratunku. Czy nie będzie ze mną coś à la „Daniel w lwiej jamie”, przecież psy można zwabić, udobruchać. I już, już czynić poczynałam nieśmiałe próby, a ten kolosalny brytan odpowiadał mi niejasnym w intencji basowym mruczeniem. Równocześnie gorączkowo rozważałam, czy wolno przemówić, porozumieć się jakoś z kobietami wiejskimi, które pracowały tuż obok. Szukałam jakichś takich neutralnych słów, by broń Boże nie miały mnie o co denuncjować, a równocześnie, w razie jeśli nie są „nasadzone”, by je skłonić do uwolnienia mnie i ukrycia przed pościgiem. Wątpliwości i ten lęk¹⁷⁸.

157Fela Fischbein ukrywa się przez kilkanaście miesięcy na strychu w domu położonym w Woli Komborskiej nieopodal Krosna. Przez ten długi czas dociera do niej wiele informacji o Żydach przechowywanych przez Polaków, wydanych przez nich Niemcom i rozstrzelanych. Wiadomości przynosi do kryjówki ukrywająca Felę Polka – Katarzyna Dunajewska¹⁷⁹. Często też Fela dowiaduje się o mordach na Żydach, gdy odwiedza swą córkę, ukrywaną w sąsiedniej miejscowości. Fela, zamknięta z mężem w odosobnieniu, odcięta od normalnej egzystencji, a przede wszystkim będąca w ciągłym napięciu związanym z ryzykiem zdrady, wszystkie te informacje niezwykle przeżywa. Powoli uświadamia sobie, że Polacy nie tylko w dużej części prezentują niechętny stosunek do Żydów, ale że także mogą być pomocnikami katów, bo Żydów wydają. Podczas ukrywania się w Woli Komborskiej autorka zanotowała 32 przypadki morderstw na Żydach. Na kartach swego dziennika daje wyraz swemu poczuciu zagrożenia. Tak komentuje przypadek wydania i rozstrzelania ukrywających się dzieci żydowskich:

Miesiąc temu zastrzelono rodzeństwo brata i siostrzyczkę. Rok czasu się u ludzi przechowali, a tu ich ktoś zdradził, złapano ich we wsi, gdzie dotychczas byli i związanych odwieźli na policję, tam z Brzozowa przyjechał jeden kat i zastrzelił ich… Więc się pytam sama siebie, czy ja jeszcze żyję? Boże kochany, co tu się dzieje, wciąż wymyszkowują, donoszą, zdradzają i już pewnie nikogo niema… [sic!]¹⁸⁰.

W jednym z gospodarstw doszło do rozstrzelania Żydówki z synem, a następnie do zastrzelenia ukrywającej ich polskiej rodziny:

Po zamordowanych został majątek, inwentarz żywy i ruchomy, odbyła się licytacja na to wszystko i nasz gospodarz kupił siano z tego zajścia. To siano leży koło nas, a jak zamykam drzwi do schowku naszego, wplątuje mi się siano to. Nieraz na tym chodzę. Jak wiadomo to tą matkę z synem w sianie na strychu zastrzelili. I o ironio losu, nieraz na niej chodzę i myślę, kto wie, czy tu niema [sic!] kropli krwi tej Żydówki ze synem. Zawlekam to nieraz ze sobą. No i co, wszystko to przypadek. Akuratnie tak się ułożyło, wzdrygam się na samą myśl o tym zajściu¹⁸¹.

158Straszne historie, które dzieją się wokół Feli, lęk o córkę i poczucie ciągłego zagrożenia sprawiają, że Fischbein z dnia na dzień czuje się coraz bardziej osaczona. Ma wrażenie, że życie traci swą przewidywalność w aspekcie najbardziej do tej pory dla niej oczywistym – elementarnej ludzkiej solidarności. Na nikim nie można się oprzeć ani nikomu zaufać: „donoszą, zdradzają i już pewnie nikogo niema…”, urywa autorka, mając na myśli, że nie ma nikogo godnego zaufania lub że w okolicy nie ma już żadnych ukrywających się Żydów. Sytuacja ta zmusza Felę do pytania o istotę własnej egzystencji. „Czy ja jeszcze żyję?” – pyta dramatycznie. O ile Auerbach stawała twarzą w twarz z własną śmiercią we śnie, o tyle Fela spotyka się z nią na jawie, czego synonimem jest siano przesiąknięte żydowską krwią, po którym stąpają Fela i jej mąż. Kondycja psychiczna autorki owocuje wizją, którą Fela zapisuje na kartach swego dziennika: „Co to będzie, jak my to wytrzymamy jak się tak przewleka. A tak by się chciało żyć, świat jest piękny (ludzie źli, a może się polepszą), jesteśmy młodzi, a tak śmierć, ciemna ziemia (w najlepszy sposób pogrzebany), robaki ci mięso wyjadają, w usta, w mózg, w oczodoły, wszędzie włażą, och, jakie to jest obrzydzenie brr…”¹⁸².

159Zamknięta na strychu i otoczona przez historie o śmierci Fela czuje, że jej status ontologiczny jest niejasny: jest żywa i zmarła jednocześnie. Własna śmierć ma dla autorki kształt rozkładających się zwłok. Fela widzi śmierć, jakby idealnie przeniesioną ze średniowiecznych wyobrażeń. Śmierć jako zwłoki kobiety w stanie daleko posuniętego rozkładu to jeden z ulubionych motywów literatury i sztuki XIV i XV wieku. Na polskim gruncie najbardziej znanym przykładem jest Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, spolszczona wierszem, a w oryginale utrwalonym prozą Colloquium inter Mortem et Magistrum Polycarpum anonimowego autora z początku XV wieku¹⁸³, przywołujące liczne wyobrażenia plastyczne „tańca śmierci”, w których Śmierć – jako gnijąca kobieta z odrywającymi się płatami skóry – porywała przedstawicieli wszystkich stanów. Mistrz Polikarp spotkał Śmierć, która była inną osobą, w wizji Feli to ona sama staje się personifikacją śmierci. Jednocześnie, odwrotnie niż w wyobrażeniach średniowiecznych, jej wizja jest także pochwałą świata i ludzkiego w nim bytowania. Fela widzi w wyobraźni rozkład swego ciała, ale czuje się młoda i pełna życia. Nawet obrzydzenie do robactwa jest obrzydzeniem manifestującym jej przywiązanie do życia – wszak to dla żyjącego doświadczeniem z pogranicza traumy jest odczucie poruszającego się robaka w ustach czy w oku.

160Wizja Fischbein jest makabryczna. Inaczej z wyobrażeniem śmierci i umierania w dzienniku Eliszewy ze stanisławowskiego getta. Dziewczyna myśli o śmierci swoich przyjaciół Samka i Cypory, którzy zginęli w czasie akcji w Stanisławowie:

Nie wiem nawet, w jaki sposób umarłeś. Czy przewyższającego tłum nie ugodziła Cię cegła sadysty? Czy masa nie przydusiła, cofając się gwałtownie w tył, by choć na chwilę przedłużyć swe życie? A może pochłonął Cię wspólny, przeogromny grób po celnym strzale w pierś? A może? O Boże – a może zostałeś lekko ranny i długo dogorywałeś na trupach i pod trupami? A może poszedłeś dobrowolnie za rodzicami, jak to uczyniła Ciporka? Cip: to jest chyba najboleśniejsze. Z rozwartymi ramionami, lekko jak ptak frunęłaś za rodziną w grób, a po strzale lekko zatrzepotałaś rękoma, padając twarzą na pierś ojca, matki lub siostry¹⁸⁴.

161Rekonstrukcja Eliszewy dotyczy możliwych okoliczności umierania bliskich przyjaciół. Przewidywane przez nie scenariusze są katalogiem najczęściej powtarzanych scen śmierci, o jakich słyszała i jakich była świadkiem. Ale wyobraźnia Eliszewy podpowiada to, czego świadkiem być nie mogła, jak dogorywanie pod trupami we wspólnym dole. Ostatniemu tchnieniu przyjaciółki autorka nadaje pozór wzniosłości. Śmierć Cypory jest śmiercią świętej Holokaustu, którą uświęciło dobrowolne pójście z rodzicami na rozstrzelanie. Śmierci świętej należy się odpowiednie hagiograficzne decorum: Cypora umiera lekko, sfruwa do grobu nienaruszona, przytulając się do rodziców.

162Wizja Eliszewy, a przede wszystkim wizja Feli wynikają z lęku o własne życie i z utożsamienia się z umierającymi. To „towarzyszenie” w wyobraźni autorów jest tematem sceny zamieszczonej we wspomnieniach Stanisława Gombińskiego. Gombiński towarzyszy nie tyle w samym umieraniu, ile w drodze na śmierć. Autor ukazuje dzieci z Domu Sierot, które w czasie akcji likwidacyjnej w Warszawie wraz Korczakiem przychodzą na Umschlagplatz. Choć Gombiński, jako policjant żydowski, bywał w czasie akcji lipcowej na Umschlagplatzu, z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że przedstawionej sceny nie widział, a jedynie o niej słyszał:

„Pani” mówi, że pana doktora chcą zatrzymać. Nie pozwolą mu jechać z dziećmi? Cóż by to była za wycieczka bez niego? Cała radość, cały urok wycieczki, by prysł! To niemożliwe! O już wszystko w porządku, bo Pan doktor znowu wraca do nas; a jaki wesoły, jaki uśmiechnięty – jak dawno już taki wesoły nie był. […] A widzicie ten pociąg, tam na lewo? To pewno tym pociągiem pojedziemy; widzicie go? Patrzcie, ilu panów tam stoi dokoła. […] Trzeba być cicho i trzeba być grzecznym, bo jak się coś zrobi niedobrze, to oni się pogniewają i będzie źle. […] Ci żydowscy policjanci pomagają wsiadać, ale czemu wszyscy są tacy poważni? […] Ciemno w tym wagonie, ale pewnie później, jak pociąg ruszy, to jakieś okno się otworzy i zobaczymy Wisłę i pola, i drzewa, i łąki. Zobaczycie, jak będzie ładnie! Będzie fajna wycieczka!¹⁸⁵

163Powyższy fragment jaskrawo odróżnia się od reszty pamiętnika Gombińskiego – policjanta Służby Porządkowej, który po opuszczeniu dzielnicy zamkniętej spisał swoje wspomnienia z pobytu w getcie warszawskim. Całość tekstu charakteryzuje suchy, urzędniczo-sprawozdawczy język, a analityczny i precyzyjny sposób rozumowania współgra z poruszanymi tematami, które dotyczą przede wszystkim organizacji urzędów getta. Ten ton autor porzuca jedynie w kilku przypadkach, których przykładem jest powyższy fragment. Gombiński ukazuje moment, który przeszedł do legendy getta – odjazd dzieci z sierocińca Korczaka razem ze Starym Doktorem do Treblinki. Narratorem czyni Gombiński jednego z małych wychowanków, a całość zbudowana jest przez rozgrywanie pojęć codzienności i niecodzienności w różnych jej aspektach. Absolutnie jednostkowe i niecodzienne zdarzenie, jakim było wywiezienie mieszkańców warszawskiego getta do obozu zagłady, gdzie zginęli w komorach gazowych, jest oglądane oczami kilkulatka. Traktuje on wyprawę na Umschlagplatz jak wyjście na zwykły dworzec kolejowy, z którego można odjechać za miasto. Dziecko na niezrozumiałe czynności nakłada znaną sobie kliszę (podpowiedzianą zapewne przez Korczaka) i według niej interpretuje otaczającą rzeczywistość. Wycieczka za miasto to w normalnych warunkach wydarzenie codzienne i banalne, choć dla zamkniętych w getcie i pozbawionych kontaktu z przyrodą dzieci staje się właśnie niezwykła i ekscytująca. Napięcie wyczuwalne w tym fragmencie bierze się stąd, że czytelnik rozumie tragiczność sytuacji i wie, że niecodzienność opisywanych wydarzeń polega na zgoła czymś innym, niż myśli dziecko. Wie, na czym polega zwodzenie kilkulatka (przez wychowawców w dobrej wierze i przez Niemców, którzy wiozą go na śmierć) i że Korczak uśmiecha się, by dodać dzieciom otuchy. Dziecko czuje przedsmak letniej wycieczki, czytelnik wyobraża sobie najpierw dziecięce rozczarowanie, potem przerażenie i śmierć.

164Gombiński przez zabieg zderzenia dziecięcej perspektywy i nadziei z wiedzą dorosłego czytelnika czyni wyobrażoną śmierć sierot niejako podwójnie wyjątkową i tragiczną: dzieci zostaną zamordowane, choć oczekiwały przyjemności. Jednocześnie na tle anonimowego tłumu pędzonego na zagładę śmierć dzieci pozostaje osobna, wyjęta z powszechności, niezwykła właśnie przez to, że autor zachowuje ich indywidualność: ich postrzeganie świata i język.

Podobną pracę wyobraźni jak u Gombińskiego notuje Auerbach:

Ach, na takie właśnie berbecie trzy i czteroletnie w tym arcynajsłodszym wieku […] najbardziej nie mogę patrzeć […] bez zdziwienia. Bez zgrozy i zdziwienia. Czyż i te małe czeka taki los? Jak też wygląda – ciekawość – scena paniki wśród gromady oderwanych od matek najmniejszych dzieci? I jak można do takich dzieci strzelać? Nie mogę, nie mogę o tym myśleć i nie mogę też o tym zapomnieć od czasu, jak nadeszły wiadomości z Pabianic i sąsiednich miasteczek […]¹⁸⁶.

Zgroza i zdziwienie, o których pisze, przenikają całą literaturę dokumentu osobistego tego okresu. Auerbach podsumowuje:

To, co dawniej było przeżyciem sporadycznym lub zrodzoną w wyobraźni pewnych pisarzy kompilacją dziwacznych okropności, stało się udziałem mas. Edgar Allan Poe w bladym tylko stopniu przeczuł te odmęty zgrozy i niesamowitej męki psychicznej, w której człowiek pogrążyć może człowieka, posiadłszy narzędzia przemocy. Wszystkie Grändgeschichty¹⁸⁷ z romansów kryminalnych, wszystkie pomysły Conan Doyle’a stały się zjawiskiem dnia powszedniego […]¹⁸⁸.

165Rzeczywistość zaczęła naśladować literaturę, a nawet ją prześcignęła, a nadzwyczajność i codzienność zamieniły się miejscami, zatarła się rozdzielająca je granica. By ukazać codzienne doświadczenie śmierci, Auerbach szuka wzorców w literaturze, zwyczajowo uznawanej za niesamowitą, ale obrazy i scenariusze oraz środki wyrazu oferowane przez dzieła sztuki Zachodu okazują się mdłe, niewystarczające, nieadekwatne. Codzienność Żydów pod okupacją niemiecką przenika niesamowitość. Do kategorii niesamowitości przekraczającej granice wyobraźni ludzkiej powróci Rachela Auerbach jeszcze raz w Jizkor. „Bardziej niesamowite od najstraszniejszych pogromów” – powie o niemieckich egzekucjach masowych¹⁸⁹, a tekst opatrzy mottem przywołującym biblijną klątwę, która dzień zamienia w noc. „Dzień, który cały jest nocą” staje się metaforą oddającą rzeczywistość osobną, nie tylko przekraczającą codzienne doświadczenia, ale także przekraczającą wyobraźnię.

166W rozważaniach na temat „śmierci wyobrażonej” pora dojść do miejsca, którego wyobrazić się nie da – do komory gazowej. Świadomość, że „wysiedlenie na wschód” znaczy śmierć (i to śmierć w komorach gazowych), przychodziła stopniowo i była zależna od środowiska (osoby związane z konspiracją mogły mieć nieco większą wiedzę niż szerokie kręgi społeczne). Śmierć w komorze to najciemniejsze jądro Zagłady, coś, czego wyobrazić sobie nie jesteśmy w stanie. Szczątkowe fakty, którymi dysponują autorzy wspomnień (różne w zależności od tego, kiedy pamiętnik powstawał), tworzą podwaliny śmiertelnego imaginarium. Zapiski odzwierciedlają krążące pogłoski i domysły, niekiedy twórcy relacji powołują się na słowa uciekinierów z obozów, przefiltrowując zdobytą wiedzę przez własną zgrozę i zdziwienie. Znamienną rzeczą jest to, że w wielu przypadkach pióro autora cofa się przed utrwaleniem zdobytych informacji. Ukrywający się po „aryjskiej stronie” w Warszawie Stefan Ernest notował w maju 1943 roku, podążając we wspomnieniach do późnego lata 1942: „Pojawiło się też w dzielnicy kilku uciekinierów z Treblinki, prawdziwych i rzekomych, którym udało się zbiec i po parotygodniowej tułaczce dotrzeć do warszawskiego getta. I opowiedzieć… Ale nie będę pisał, co oni opowiadali…”¹⁹⁰.

167Dla Ernesta przytoczenie pogłosek o mordzie na przemysłową skalę (a co za tym idzie – wyobrażenie sobie przedstawionych faktów) pozostaje poza możliwością wypowiedzenia, zarówno artystyczną, jak i psychiczną, a nie jest on jako memuarysta w tym odosobniony.

168Pogłoski o masowej śmierci „wywożonych na wschód” pojawiają się raz po raz w niemal wszystkich zapiskach z tego okresu. Między „to niemożliwe” a „tak się stało” rozciąga się całe spektrum uczuć: niedowierzanie, trwoga, zaprzeczenie i próba falsyfikowania pogłosek z jednej strony, a rozpacz i groza z drugiej. Wraz z postępującą Akcją Reinhardt coraz trudniej zaprzeczać pogłoskom o masowej śmierci. W centrum rozważań staje pytanie: „jak to jest możliwe?”, zarówno w aspekcie psychologicznym, jak i technicznym. Śmierć, o której mówi się, jest niezwykła nie tylko ze względu na swą masowość, ale także z powodu zagadki natury technicznej. Śmiertelne imaginarium nadbudowuje się na strzępach informacji przekazywanych sobie z ust do ust. W dziennikach i pamiętnikach znajdujemy między innymi przekonanie, że Niemcy uśmiercają Żydów „iskrą elektryczną lub wrzącą parą” (Ernest), „parą wodną” (Maryla¹⁹¹), „parą” (Berg), „gazem” (Sznapman), „elektrycznością” (Sznapman, Cesia Gruft). Puterman mówi o „chemicznej śmierci w komorach gazowych”. Henryk Bryskier przytacza opowieść niejakiego Krygiera, uciekiniera z Treblinki, który „nie orientuje się, czy stosowano gaz duszący, czy parę pod wysokim ciśnieniem”¹⁹². Berg stwierdza, że „większość deportowanych wysyłana jest do Treblinki, gdzie zabija się ich przy pomocy maszyn, z którymi Niemcy robią eksperymenty w celach wojennych. Ale nikt nie zna szczegółów”¹⁹³. Wśród wyliczonych śmiercionośnych substancji zwraca uwagę powtarzająca się para wodna, powstała prawdopodobnie jako kontaminacja pogłosek o trującym gazie, wodzie i ogniu, jako narzędziach destrukcji par excellence.

169Pogłoski i przeczucia o zabijaniu gazem pojawiały się wśród Żydów już od początku wojny. Emanuel Ringelblum jesienią 1940 roku zauważał: „Żydzi mówili: »Niech nas już lepiej wytrują gazami, zamiast tak męczyć«” i dalej, w grudniu 1940: „Jeden z policjantów [niemieckich] powiedział do swego żydowskiego kolegi: »To szatan wymyślił plan uduszenia 400000 ludzi«”¹⁹⁴.

170Gaz jako śmiertelne narzędzie jest podstępny i złowrogi: nie widać go, nie można przed nim uciec. Na wiedzę o skuteczności posłużenia się nim do mordowania na szeroką skalę (w czasie I wojny światowej zastosowano po raz pierwszy gazy bojowe) nakładają się doświadczenia piszących – nagminne przed wojną zatrucie tlenkiem węgla (czadem). W latach 30. w dużych miastach na szeroką skalę zakładano instalację gazową w mieszkaniach (co niejednokrotnie budziło opór, bo było nowe i oceniane jako niebezpieczne). Gaz jawi się zatem jednocześnie jako element codzienności i przyziemności, ale także jako coś tajemniczego i złowrogiego (tę dwuznaczność wykorzystał Szlengel w wierszu Mała stacja Treblinki, gdzie deportowanych do Treblinki żegna stary dworcowy szyld reklamowy zachęcający do gotowania na gazie). W podobnych dwóch rejestrach zdaje się funkcjonować elektryczność, także stanowiąca jeden z elementów nowoczesnego entourage’u śmierci¹⁹⁵.

171Kolejnym elementem, z którego buduje się śmiertelne imaginarium, jest proces likwidowania ludzkich zwłok. Autorzy mówią między innymi o „trupach posklejanych razem” (Gombiński), „paleniu w dołach”, „mięsie oddzielanym od kości i przerabianym na mydło” (Puterman), „maszynie przekopującej ziemię” (Puterman), „maszynie do kopania grobów” (Berg). Notowane pogłoski wypełniają potoczną metaforę „ludzie zniknęli bez śladu” (przywołuje ją w swym dzienniku m.in. Mary Berg) elementami, które nadają jej pełną grozy dosłowność. Nieprecyzyjność zapisu jest odzwierciedleniem tajemnicy, która rozgrywa się za bramą obozu śmierci, a w szczególności za drzwiami komory gazowej.

172Najbardziej szczegółowy obraz Treblinki przynosi raport zjednoczonych organizacji podziemnych zatytułowany Likwidacja żydowskiej Warszawy. Sprawozdanie to, przygotowane przez zjednoczone organizacje podziemne getta warszawskiego dla Rządu Polskiego w Londynie i Rządów Sprzymierzonych, zwane Raportem listopadowym, jest obszernym tekstem o zagładzie Żydów, ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy. Zrekonstruowano w nim kolejne etapy eksterminacji pośredniej i bezpośredniej. Rozdział Treblinka – pomnik wiecznej hańby narodu niemieckiego to opis ostatniej drogi warszawskich Żydów aż do komory gazowej i dalej – do dołu, w którym zakopane zostają ich ciała, wrzucone tam rękami zmuszanych do tego współbraci. O ile większość autorów opatruje pogłoski o masowej śmierci formułą „mówi się, słyszy się” (jedynie niektórzy z nich powołują się na anonimowych świadków-uciekinierów), o tyle autorzy Raportu… – Emanuel Ringelblum, Eliasz Gutkowski i Hersz Wasser – oparli się na zeznaniach naocznych świadków – grabarzy z Treblinki, którym udało się zbiec z obozu:

[Dom śmierci nr 1] składa się tylko z trzech komór i kotłowni. […] Wewnątrz kotłowni znajduje się duży kocioł do wytwarzania pary wodnej, a za pomocą rur, które przebiegają przez komory śmierci i które są zaopatrzone w odpowiednią ilość otworów, przegrzana para wodna wydostaje się na zewnątrz komór. W czasie działania tej maszynerii treblińskiej: sterroryzowana masa mężczyzn, kobiet i dzieci wyrusza w swą ostatnią drogę na śmierć. […] Ludzie nareszcie uświadomili sobie, że idą na śmierć. U wejścia do Domu śmierci nr 1 staje sam szef z nahajem w ręku i z zimną krwią zapędza biciem kobiety do wnętrza. Podłoga w komorach jest śliska. Ludzie wyślizgują się i padają, a podnieść się już nie mogą, gdyż na nich walą się nowe rzesze wpędzanych siłą ofiar. Małe dzieci wrzuca szef poprzez głowy kobiet, do wnętrza komór. W ten sposób napełniają się po brzegi komory egzekucyjne, a wówczas hermetycznie zamykają się drzwi i zaczyna się powolne duszenie żywych ludzi parą wodną, wydostającą się przez liczne otwory rur. Na początku dochodzą z wnętrza przytłumione krzyki, które powoli cichną, a po 15 minutach egzekucja zostaje dokonana. Teraz następuje kolej na grabarzy¹⁹⁶.

173Powyższa rekonstrukcja wydarzeń w obozie zagłady poraża swą szczegółowością. Przedstawiony aspekt techniczny gazowania (mylnie podano, że w Treblince uśmiercała para wodna) oraz proces doprowadzania Żydów do komory gazowej, a następnie widok zagazowanych ciał i sposób ich grzebania. Opis ten, w którym słychać głos najbliższych świadków mordu, czyli Żydów z komanda grzebiącego zwłoki, musi zatrzymać się przed drzwiami komory gazowej („dochodzą z wnętrza przytłumione krzyki”)¹⁹⁷. Narrator, suchy i rzeczowy w tym miejscu raportu, zawiesza narrację, której nie mógłby udźwignąć.

• • •

174Rozważane powyżej hasła „dom” i „śmierć” miały stać się pretekstem do zobaczenia, jak autorzy literatury dokumentu osobistego odnoszą się do kategorii codzienności w swych zapiskach dokonanych tam i wtedy. Codzienność interesowała mnie w dwóch przenikających się aspektach: jako to, co nas codziennie spotyka, i to, do czego jesteśmy przyzwyczajeni. Wojna sprawia, że codzienność pokazuje swoje drugie oblicze – stawia opór, jest niejednoznaczna, traci swe przedwojenne atrybuty. Z drugiej strony odsłania własny „twardy” żywot, umiejętność odradzania się i niezbędność – w warunkach zachwiania norm i porządków proste rutynowe czynności, przedmioty i najbliższa przestrzeń stają się miejscem konstytuowania się rozchwianej autorskiej tożsamości. Jeszcze raz okazuje się, że codzienność to ludzki sposób bycia w świecie (określenie Brach-Czainy), nawet w warunkach chaosu.

175Śmierć, jawiąca się w zwykłych warunkach jako niecodzienna i wyrywająca człowieka z jego rutyny, w czasie powszechności Zagłady ubiera się w szatę zwykłości i codzienności. Jest to jednak jedynie przebranie, pod którym śmierć pozostaje sobą – śmiercią nieseryjną i odkrywającą indywidualną tragedię.