Wstęp
p. 11-26
Texte intégral
I
1Janusz Sławiński we wstępie do zbioru studiów Literatura wobec wojny i okupacji1 formułuje zadania stojące przed badaczem, który chciałby podjąć się opracowania syntezy literatury polskiej odnoszącej się do wydarzeń II wojny światowej i okupacji. Mówi zatem o kwestii ogólniejszej niż ta, którą w naszej monografii zamierzamy usystematyzować, jednak poddającej się podobnym kierunkom klasyfikacji, stwarzającej podobne trudności, „myślanej” w sposób podobny. Przy czym trzeba podkreślić, że w obu przypadkach – literatury wobec wojny i literatury wobec Zagłady – mamy do czynienia z całą wielością tematów. Sławiński porządkuje owe zagadnienia w sposób najbardziej ogólny i zarazem najbardziej zasadniczy, wyznaczając punkty węzłowe dla analiz i interpretacji tego działu piśmiennictwa. Tematem tym rządzi kilka prawidłowości: wojna generuje zespół (nowych) motywów wzbogacających dotychczasowy repertuar postaci, sytuacji i przeżyć. Stawia to przed literaturą niespotykane dotąd wyzwania, z którymi ta radzi sobie w dwojaki sposób: usiłując znaleźć nową, zindywidualizowaną formę wyrazu dla nieoswojonych treści albo też „zadowala się zastanym repertuarem wyselekcjonowanych motywów lub anegdot”2, uznając nowe zdarzenia za treści intensyfikujące ich znaczenia.
2Piśmiennictwo poświęcone Zagładzie narasta wokół określonych sytuacji i zdarzeń, motywów i wątków. Dają się one ułożyć w specyficzny indeks zagadnień, dla których twórcy nie próbują (przynajmniej w okresie omawianym przez nas w niniejszym tomie, czyli w latach 1939–1968) znaleźć szczególnych środków wyrazu. Ich troską jest (natychmiastowe) zdanie sprawy ze swego położenia, swoich cierpień i obaw, forma zaś zazwyczaj narzuca się sama (w zależności od światopoglądu oraz odebranego wykształcenia). I jest to (głównie) w początkowej fazie (w trakcie opisywanych wydarzeń) – oprócz poezji ulotnej – szeroko pojmowana literatura świadectwa (dokumentu osobistego), która później stanie się signum temporis w całej literaturze nowoczesnej.
3Wraz z upływem czasu i zwiększaniem się dystansu wobec tragedii Shoah proporcje ulegają stopniowemu odwróceniu – przyrastać zaczyna liczba powieści, jednak proces ten postępuje synchronicznie wraz z innym, którym jest zacieranie się różnic między gatunkami lub – by wyrazić to innymi słowy – rozszerzanie się granic prozy na wszelkie teksty o charakterze świadectwa czy dokumentu. Sławiński zauważa przy tym, że poszukiwanie nowego języka oznaczać może wręcz odwrót od literatury. My natomiast staramy się unaocznić, iż prawomocne jest tu twierdzenie o poszerzaniu się obszaru literackości (co zresztą odnotował już Kazimierz Wyka w swoim, z wielu względów dla naszych rozważań fundamentalnym, Pograniczu powieści). Stąd też „kariera autentyku” (według określenia Jerzego Jarzębskiego): dokumentu osobistego, reportażu, relacji, quasi-dokumentu3. „Proza dokumentalna o ostatniej wojnie przyrasta lawinowo i staje się coraz bardziej oczywiste, że nie jest ona przygotowaniem narracji literackiej, lecz występuje zamiast takiej narracji” – powiada Sławiński4. I tu wypada nam się z nim zgodzić. Kolejną odnotowywaną przez Sławińskiego prawidłowość stanowią zakresy tematyczne (pokrywające się z konkretnymi wyznacznikami czasu i przestrzeni: dzień powszedni okupacji, front, getto, obóz), z których każdy zagospodarowywany jest zgodnie z odpowiednim, zakorzenionym w tradycji literackiej, kanonem. Wybór kanonu zaś uzależniony jest między innymi od światopoglądu autora czy jego literackich skłonności. Nie ma „tematu jako takiego” – konstatuje Sławiński – jest zawsze „temat obrosły w znaczenia”5.
4Egzemplifikacją dla tej tezy będzie choćby proza Zofii Nałkowskiej, która głos w sprawie przeżyć wojennych zabrała już w roku 1946, publikując cykl swoich krótkich opowiadań Medaliony – na lata całe aż do dziś wskazując niemal kanoniczny sposób mówienia o doświadczeniu granicznym. Uczyniła to jednak już jako ukształtowana pisarka, autorka Tajemnic krwi (1922), gdzie w jednym z opowiadań padają znamienne słowa: „Wojna nie jest czymś odmiennym od życia. Jest to tylko skondensowanie, jakby przyspieszenie jego zła. Lub może nawet zaledwie: unaocznienie. Myślę, że praca w kopalniach jak w grobach i fabrykach jak w piekłach, że tępy smutek chłopów i rozsiane po ziemi szpitale i domy obłąkanych są czymś tego samego porządku, czymś pokrewnym. Wojna bierze w siebie to, co już przedtem jest gotowe: dzikość, nędzę, cierpienie i śmierć”6.
5Brzmi to znajomo w kontekście roku 1946, daty wydania książki zbiorowej pt. Byliśmy w Oświęcimiu7, w której Tadeusz Borowski zamieszcza swoje opowiadanie U nas, w Auschwitzu…
6Innym rozpoznaniem Sławińskiego jest teza o swego rodzaju synchroniczności tematu wojny wobec czasów późniejszych. Chodzi mianowicie o współistnienie tej problematyki zarówno w porządku historii, jak i w porządku współczesności, co stanowi stałe wyzwanie dla badaczy literatury, historyków, ale nie tylko. Teza ta – w naszym pojęciu – odnosi się z całą mocą do motywów związanych z Zagładą, co potwierdza wciąż rosnąca literatura przedmiotu, obejmująca swym zasięgiem nie tylko naukę o literaturze, ale także historię, filozofię, socjologię, psychologię. Nie miejsce tu na wykazywanie, jak owa zwięzła konstatacja Sławińskiego nabierała aktualności wraz z rozwojem tych dziedzin. Dość wspomnieć, że według współczesnych badaczy związków narracji historycznej i literackiej (by wymienić najczęściej ostatnio przywoływanych: Haydena White’a i Franka Ankersmita) problem zapisu doświadczenia granicznego (zwłaszcza doświadczenia Shoah) ma dla zrozumienia tych zależności znaczenie fundamentalne. Tendencja ta widoczna jest także w rozwoju refleksji nad traumą, nad jej rozmaitymi sposobami manifestowania się w sztuce, formami zapisu, opozycją możliwości versus niemożliwości przedstawienia – wszędzie dochodzi do głosu owa współczesność Zagłady (szerzej – wojny).
7W odniesieniu do samego języka Sławiński zauważa, iż nowy temat nie generuje automatycznie nowego języka, choć istnieje przekonanie (raczej pojawiające się z biegiem czasu) o potrzebie takiego języka. Tymczasem nowe doświadczenie może dochodzić do głosu (i na ogół dochodzi) poprzez języki dobrze już znane. Wszak literatura doświadczenia II wojny światowej (i Zagłady) nie wyłoniła się z próżni. Czerpała ze wzorców wypracowanych wcześniej, chociaż niejednokrotnie autorzy dawali wyraz poczuciu bezradności swego warsztatu (i słowa w ogóle) wobec nagromadzenia zła i cierpień, jakie przyniosły lata 1939–1945. Stąd też systematyczny ogląd tradycji, aktualizowanych w zetknięciu literatury z tematem wojny i okupacji. Stąd też powojenne dyskusje nad kształtem prozy, dość szybko jednak (niestety) skanalizowane w jeden nurt, zgodny z dynamiką zmiany politycznej, narzucającej określony (zunifikowany na lata) wzorzec piśmiennictwa.
8Wszystkie te postulowane pola zainteresowań badawczych w rozmaitych wariantach mają swoje zastosowanie w odniesieniu do tematu Zagłady – jej obrazu w literaturze. Nawet jeśliby postrzegać to zjawisko jako wobec wojny osobne (ze względu na skalę i charakter), to mechanizmy i zachowania literatury zdają się w obu przypadkach pokrewne. Zatem pierwsze pytanie może brzmieć: czy traktować piśmiennictwo doświadczenia Zagłady jako część literatury wojennej? Jeśli zaś odpowiedź byłaby twierdząca (a powinna być), gros powyższych uwag odnieść można do zajmującego nas tematu.
II
9Refleksje i wątpliwości, którymi dzielimy się z Czytelnikami, odnoszą się do rozważań o prozie narracyjnej, ale również o eseju, dramacie i reportażu. W dużej jednak mierze dotyczą także części poświęconej dokumentowi osobistemu. Niejednokrotnie musieliśmy na bieżąco podejmować decyzje o kategoryzacji gatunkowej, przynajmniej w tych przypadkach, w których kryteria nie są całkowicie jednoznaczne. Ogrom materiału (przyrastającego stopniowo i nieustannie) nakazuje przyjąć zdroworozsądkowe metody porządkowania. Stąd niejako ponowne i niekiedy arbitralne systematyzowanie tekstów prozatorskich: nie tylko według zasad chronologii (co jest sprawą oczywistą), ale i według kryteriów przynależności gatunkowej (tu za kompas służą nam ustalenia Philippe’a Lejeune’a dotyczące wyznaczników autobiografizmu w literaturze8).
10Wracając do kwestii systematyzacji: dla części pierwszej naszych analiz przyjęliśmy jako cezurę rok 1949, datę Zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie, który zainicjował obowiązującą przez dalsze lata doktrynę realizmu socjalistycznego. Dla drugiej części zaś – wydarzenia Marca ’68, jako swego rodzaju dopełnienie najbardziej mrocznego etapu we wspólno-osobnej polsko-żydowskiej historii. Nasze rozważania zatrzymują się jednak przed rokiem 1968. Atmosfera i teksty Marca ’68 stanowić będą punkt wyjścia dla przyszłego projektu, w którym zajmiemy się omówieniem relacji literatury i Zagłady aż do czasów współczesnych.
11W kręgu naszych zainteresowań pozostaje literatura polskojęzyczna mająca związek z wydarzeniami Zagłady. Za kryterium przyporządkowania do określonej części (ze względu na chronologię) przyjmujemy datę pierwodruku. Jeśli pojawia się znaczny dystans czasowy pomiędzy datą powstania a datą wydania, to fakt ten (ze względu na swe historycznoliterackie konsekwencje) może stać się przedmiotem analizy i interpretacji, nie przesądza jednak o chronologicznym przyporządkowaniu.
12Perspektywa, jaką przyjmujemy, jest – oczywiście – dzisiejsza, ale nie przesłania ona aktualnych (dla czasu, o którym mowa) rozpoznań teoretycznoliterackich, dotyczących zagadnień prozy, realizmu, pograniczności gatunków, amorficzności gatunkowej przekazów prozatorskich. Z tak porządkowanego materiału wyłoni się (mamy nadzieję) mapa zagadnień, wokół których organizowało się (i organizuje) piśmiennictwo dotyczące Zagłady. Choć będzie to wynik wtórny wobec pierwotnego założenia całości. Jest nim bowiem próba spojrzenia na to, jakimi środkami posługiwano się, by ukazać graniczne doświadczenie Holokaustu, jak próbowały i próbują się z nim mierzyć poszczególne gatunki literackie, nawet za cenę swego „zmącenia”. Jakie nowe elementy pojawiają się w nich (i poza nimi) z czasem, jak exemplum zmienia się w emblemat, czyli w jaki sposób poszczególna próba zapisu Zagłady staje się językiem – przynajmniej na jakiś czas – obowiązującym. Ku jakim formom utrwalania tego przeżycia skłania się literatura? Jak czerpie z tradycji bezpośredniej i przeciw czemu się buntuje?
13Definicja literatury przesądza o wyborze modelu, według którego pisze się jej historię. Decyduje o tym także określony sposób rozumienia historii. Każda historia literatury jest selektywna, a więc arbitralna. Każdy wybór jest wyborem normatywnym. Czy i jak potrafimy wobec tego uprawomocnić kryteria doboru materiału? Jak poszczególne wątki podejmowane w narracji dają się ze sobą powiązać? Czołowy przedstawiciel niemieckiego konstruktywizmu przekonuje, że historycy literatury zaczęli zdawać sobie sprawę z tego, iż teksty literackie uchodzące za „dane” historii literatury to zawsze twory powstałe w wyniku interpretacji i wartościowania, a nie „dane” obiektywnie fakty. Badacze uświadomili sobie również, że pozawerbalne „wydarzenia”, „fakty” czy „działania” są zawsze i z konieczności uważane za takie właśnie w świetle (przyjmowanych explicite lub implicite) układów odniesienia, schematów czy teorii poznania. Krótko mówiąc: „dane”, czy będą lokalizowane w przeszłości, czy w teraźniejszości, są „danymi” jedynie w świetle teoretycznych układów odniesienia określonego obserwatora, czyli pola poznania żywego systemu9.
14W nowych historiach literatury odstępuje się od zasady całościowej syntezy na rzecz przykładów ilustrujących. Mają one być nie tyle kompendiami, ile swego rodzaju mapami, kompasami, przewodnikami, czyli takimi materiałami, które pomagają poruszać się po określonych sferach literatury. Podobnie myślimy i o naszej monografii.
III
15Jeśliby szukać odpowiedzi na pytanie o (najbliższą czasom, którymi się zajmujemy) tradycję zapisu granicznego doświadczenia wojny w literaturze, to jest nią literacki obraz I wojny światowej – jako uniwersalnego doświadczenia psychologicznego i historycznego. Zasięg, technika, straty, masowość, okrucieństwo – po raz pierwszy na taką skalę zjawisko to pojawiło się w nowoczesnym społeczeństwie. W odnotowywanych tendencjach powstałej wtedy prozy dają się zauważyć późniejsze jej kierunki rozwoju, poszukiwań formy, sposobu mierzenia się z doznaniem totalnej zagłady, odnajdywania najbardziej adekwatnych środków wyrazu dla doświadczenia wymykającego się rozumieniu, a co za tym idzie – opisowi.
16Tomasz Burek, w cennej dla naszych rozważań analizie prozy z lat 1918– 193210, mówi o dwóch fazach ewolucji stylistycznej nowoczesnej powieści światowej: 1) wyrosłej z perspektywy „bliskiego widzenia”, znajdującej później ujście w reportażu i dokumencie osobistym, z przewagą ujęć faktograficznych, dokumentarnych, kronikarskich, z odnotowywanymi bezpośrednio reakcjami emocjonalnymi, ocenami, refleksjami, także i tymi o charakterze metaliterackim, czyli dotyczącymi odpowiedniości i wydolności słowa (należą tu przede wszystkim utwory niemieckiego ekspresjonizmu, jak choćby dzieła Ernsta Jüngera); 2) charakteryzującej się poszerzeniem perspektywy myślowej i artystycznej. „Nastąpiła w niej – stwierdza Burek o literaturze tego czasu – wymiana poetyki krzyku i rozjątrzenia na poetykę refleksyjnego dystansu, wzmogły się zainteresowania psychologiczne i skłonność do oglądu spraw przeżytej wojny bądź w pryzmacie indywidualnej filozofii pisarskiej, bądź w wymiarach szerokiej syntezy społecznej”11. Jednak, ogólnie rzecz ujmując, w prozie tamtego okresu utrzymuje się, co będzie znamienne i później, stylizacja na dokumentarne formy wyrazu, choć dochodzą do głosu także próby syntetycznego, epickiego zobrazowania wydarzeń. Polskie przeżycie wojny jest na tym tle nieco odmienne. Burek wspomina o „tonie bolesnego mizerabilizmu”, który utrzymywał się w literaturze lat 1918–1932. O przejawach solidaryzowania się z cierpieniem ofiar, o tendencji do odnotowywania nieheroicznych aspektów wojny. Formułowane wtedy refleksje ogólne, dające się wyczytać z poszczególnych dzieł podejmujących temat wojny i jej wpływu na rzeczywistość (zarówno synchronicznie, jak i ex post), wskazują na kierunek myślenia obecny w utworach dotyczących wypadków II wojny światowej (co oczywiste), ale i doświadczenia Holokaustu. Przede wszystkim jest to refleksja na temat przewartościowującej roli wojny (jako sytuacji granicznej i „wydarzenia przekształcającego”). Stąd konieczność rewizji dotychczasowych systemów wartości, sposobów myślenia, a co za tym idzie – wyrażania. Przewartościowania te mogą prowadzić między innymi do odrodzenia się przeżycia religijnego (po II wojnie ton ten odnajdziemy na przykład w tekstach Zofii Kossak-Szczuckiej czy Jerzego Andrzejewskiego; będzie to także niezwykle ważny wątek w piśmiennictwie autorów bezpośrednio dotkniętych wydarzeniami Zagłady) lub – wręcz odwrotnie – do odejścia od wiary, a nawet do skłonności ku postawie nihilistycznej. Istotnym novum powojennej literatury jest, odnotowywane przez Burka, uznawanie wojny niejako za przedłużenie tzw. normalnego, codziennego życia. Literaturze tego okresu nieobce są także tęsknoty za syntezą (choćby u Józefa Wittlina w najambitniejszym wtedy punkcie dojścia piśmiennictwa poświęconego wojnie), ale – jak czas pokaże – w przypadku masowych katastrof, wbrew nasuwającym się przypuszczeniom, nie ogólny obraz bliższy będzie prawdzie wydarzeń, lecz szczegół. Kategoria punktu widzenia, perspektywy, z której się patrzy (i opisuje), jest tą, która w literaturze poświęconej wojnie nabierać będzie znaczenia.
17Nową tendencją literatury, również tej poświęconej wojnie, jest w owym czasie próba scalenia perspektyw: z dystansu i unaoczniającej. Wiąże się to z krystalizującym się stopniowo (w myśl koncepcji szkoły Annales) spojrzeniem na historię jako na klucz do poznania (i sposób opisu) ludzkiej kondycji, zarówno w jej jednostkowym, jak i ogólnym kształcie, a także z postrzeganiem historii jako części większego systemu, scalającego inne dziedziny refleksji humanistycznej. W przywoływanej syntezie, w rozdziale poświęconym przemianom narracji historycznej, Alina Brodzka tak charakteryzuje tę prawidłowość:
Utwory ujawniające ten kompromis, operujące i fikcją, i dokumentem, szuka‑ ją uzasadnień form unaoczniania realności dziejowej, motywacji perspektyw jej oglądu. Te wpisane w teksty pytania uczestniczą w autorefleksji literatury współczesnej, badającej możliwości rozpoznawania i przedstawiania wszelkich realności, zarówno zdarzeniowych, jak i psychicznych. Jednocześnie jednak uwydatniają one także swoistość każdej fabularyzacji przeszłości: nieuchronne – nawet wówczas, gdy przezwyciężane – upośrednienie widzenia ewokowanych zjawisk12.
18Świadectwo tych dążeń mamy u Wacława Berenta w cyklu „opowieści biograficznych”: Nurt (1934), Diogenes w kontuszu (1937), Zmierzch wodzów (1939). Berentowskie określenie „opowieść biograficzna” stało się jedną z nazw gatunku w typologii literackiej biografistyki. Powieść taka w rozmaitych proporcjach stosując beletryzację faktów dokumentarnych upowszechniła się w ostatnim półwieczu w literaturze światowej. W typologii tej dziedziny pisarstwa przejęte od Berenta hasło określać ma utwory radykalnie pozbawione form narracji i fabulacji powieściowej, utwory, w których głos opowiadacza, na sposób eseistyczny lub gawędowy, przedstawia i komentuje zachowane świadectwa źródłowe13.
19W Polsce niepodległej, w której szukamy korzeni nowoczesnego piśmiennictwa o wojnie, równolegle z przymiarkami literatury do tej tematyki toczą się dyskusje o powieści jako nośniku prawdy o rzeczywistości. Spory te są głównie sporami o realizm14. Trwać będą – to cichnąc, to nabierając na sile – aż do powojnia, wyznaczając główne kierunki myślenia o epice. Nie miejsce tu, aby je dokładnie omawiać. Ważne są dla nas te tylko ich fragmenty czy wątki, które w jakiś sposób pozwoliłyby zrozumieć kształt powojennego piśmiennictwa, wybory artystyczne jego autorów. Do najważniejszych zajmujących nas tu kwestii należałyby zatem zagadnienia sposobu prezentacji wydarzeń, miejsca autora/narratora, a co za tym idzie – kategoria perspektywy i punktu widzenia, bezpośredniość relacji i jej autentyzmu. Szczególne znaczenie w dyskusjach o piśmiennictwie nabiera w owym czasie sprawa autentyczności – nie zawsze jednakowo rozumianej. Raz jest to dążenie do wiernego odtworzenia w słowie wszelkich doznań wewnętrznych postaci. Innym razem kierunek poszukiwania autentyczności w powieści ma charakter faktograficzny – odwrót od fikcji w stronę reportażu czy dokumentu.
20Problemem, który będzie miał wpływ na sposób przedstawiania wydarzeń Zagłady, jest – zaznaczająca się w dyskusjach literackich okresu międzywojnia – zależność koncepcji powieściowych od światopoglądu głoszących je uczestników debaty. To ważny motyw w refleksji nad powieściowym ujęciem tematu Zagłady – ale dotyczy on raczej prozy tworzonej przez świadków niż przez ofiary.
• • •
21W przedmowie do powstałych podczas wojny Legend nowoczesności Czesław Miłosz w styczniu 1944 roku stwierdzał:
Książka niniejsza nie jest zbiorem esejów o różnych pisarzach, choć tak mogłoby się wydawać. W istocie każda z tych postaci jest ujęta z jednej tylko, szczególnej strony i stanowi nie więcej niż pretekst. […] Zdając sobie sprawę ze związków, jakie zachodzą pomiędzy różnymi dziedzinami działalności ludzkiej, łatwo dostrzec wydźwięk polityczny tych literackich rozważań. Tak rozpatrywane, zamieniają się w rozważania z zakresu historycznej dialektyki. Wyraźne jest wystąpienie przeciwko nacjonalizmowi, negatywna ocena modnych niedawno jeszcze „mitów”, znak zapytania nad przyszłością religii i obrona realizmu sztuce – a także intencja poddania sztuki ideom nadrzędnym, kształtującym zbiorowość15.
22W liście adresowanym do Jerzego Andrzejewskiego, a dołączonym do tomu esejów, pojawiają się znamienne słowa: „W ciągu tego trzeciego roku wojny nieraz myślałem o pisaniu nowej »spowiedzi dziecięcia wieku«, jak to czynił sto lat temu z górą Musset, spowiedzi, która swoją gwałtownością i jakimś krzykiem bólu przewyższyłaby rachunki sumienia pozostawione przez tamtą romantyczną epokę”16. Andrzejewski w odpowiedzi na tę deklarację formułuje tezę, która dla zagadnienia „wydolności” literatury wobec doświadczenia granicznego zdaje się rozstrzygająca:
Otóż nie martwiłbym się, gdybyś nowej spowiedzi dziecięcia wieku nigdy nie napisał. To bardzo niebezpieczne wydawać świadectwo pokoleniu zachowując wobec zdarzeń postawę liryczną, nie epicką, która jedyna wskrzesza ludzi i sprawy w ich wymiarze obiektywnym i do prawdy zbliżonym. […] Nasze czasy są trudne, splątane, są rozżarzone do białości, są obolałe. Dużo ran od lat otwartych, złośliwie się jątrzących, dużo nowych. Wejść w tę mroczną otchłań, stąpać po pogorzeliskach i popiołach, oglądać pożary wszędzie niosące płomienie, słuchać ryku rozjątrzonych ludów i tylu głosów rozpaczy i cierpienia, a może zejść jesz‑ cze głębiej, gdzie już tylko milczenie budzi grozę i cóż! być w tym i pisać o tym!17
23Warte podkreślenia są tu zarówno słowa nobilitujące epikę jako jedyny godny sposób reprezentowania rzeczywistości, jak i znamienna dla Andrzejewskiego skłonność do natychmiastowego pożytkowania najbardziej tragicznych zdarzeń. To właśnie – pospieszne czynienie tworzywa z dramatu – będzie mu zarzucane w środowiskowych dyskusjach nad Wielkim Tygodniem (w dalszej części książki krótko omawiamy te dyskusje). Pod naporem dziejącej się tu i teraz historii, wydarzeń, których groza jeszcze nie do końca jest rozpoznawana, literatura podporządkowuje się funkcji świadectwa, a prym wiodą te sposoby wyrażania, które funkcji tej służą najlepiej. Stąd ciążenie literatury ku dokumentaryzmowi, ku formom pojemniejszym, mniej jednoznacznym. Stąd też dyskutowane w owym czasie zagadnienie „prozy amorficznej” – przez jednych (jak Ważyk18) krytykowanej, przez innych (jak Wyka19) przyjmowanej jako fakt, z którym się nie dyskutuje. I choć Wyka „w zasadzie pozostał zwolennikiem czystości gatunków, co więcej – uznał ją za podstawowe uzupełnienie postulatu realizmu, nie odrzucał jednak formy »o wielu napięciach i o wielu kierunkach« byleby była konstrukcją konsekwentną, co więcej – przypuszczał, że »gatunek prozy przymiernej do naszej rzeczywistości nie będzie podobny do żadnego z gatunków minionych«”20. Najważniejszą dla naszych rozważań o prozie jest książka Wyki Pogranicze powieści; rzecz fundamentalna, ujmująca (niemal na bieżąco) tak doniosłe dla całego późniejszego rozwoju form prozatorskich procesy, najistotniejsze wątki, mechanizmy literackiego obrazowania.
24Wypada przywołać kilka tez sformułowanych przez Wykę, ze względu na trafność zarówno interpretacyjnych intuicji, jak i spostrzeżeń dotyczących przemian formalnych prozy. Teza o pograniczności gatunków jest tu najdonioślejsza. Pogranicze powieści zawiera fundamentalne refleksje na temat tużpowojennej twórczości, które z biegiem czasu nic nie tracą ze swej celności i aktualności.
25Pierwszą wartą skomentowania kwestią jest odnotowany przez Wykę paradoks dotyczący dwóch książek: Dymów nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej i Droga wiodła przez Narvik Ksawerego Pruszyńskiego. Pisze Wyka:
Do sprawy, która z pozoru nie nadaje się, by została ujęta przez formę powieściową, Szmaglewska jednak zastosowała tę formę, specjalnie ją ograniczając, przycinając niejako do potrzeb swojego tematu. Wyszła książka nad wyraz pobudzająca artystycznie, ważna jako rodzaj prozy. Do tematu, który swoim egzotyzmem batalistycznym, który siłą uczuć wiązaną z tym zaiste niezwykłym epizodem walki z Niemcami aż się prosi o wyższą sankcję artystyczną, Pruszyński tej sankcji spróbował, przybierając Narvik w szatę powieści. Nie wyszło. Zawiasy tej książki są niedopasowane, coś w nich skrzypi i nie pozwala formy zamknąć szczelnie nad zamiarem autora. Dlaczego? Dlaczego?! Dlaczego powieść Pruszyńskiego wcale nie daje ostatecznego wyniku jak powieść? Dlaczego książka Szmaglewskiej daje ostateczny wynik jak powieść?21
26Wyka książkę Szmaglewskiej uznaje za pierwszą o obozach – nie tylko ze względu na chronologię. Podkreśla te jej cechy, które z czasem wyznaczać będą wzór piśmiennictwa o Zagładzie: ciążenie ku dokumentowi, fragmentaryczność narracji, swoistą przezroczystość autora. Wszystko to, co składa się na ową, tak znaczącą dla piśmiennictwa o Shoah, pograniczność formy, a co Wyka ukazuje jako cechę dystynktywną powojennej prozy. Dymy nad Birkenau to „autentyk moralny”, dokument pragnący być, wedle określenia Wyki, „załącznikiem do aktu oskarżenia”. Zatem i dokumentarność, i poetyka świadectwa, autentyzm i zaangażowanie etyczne, dyskrecja stylu, skrupulatność w odnotowywaniu zdarzeń. Szmaglewska deklaruje we wstępie do Dymów nad Birkenau: „Zamierzam podać wyłącznie fakty bezpośrednio zaobserwowane albo przeżyte. […] Wszystko, cokolwiek tu podam, jestem w stanie udowodnić przed każdym trybunałem”22. Ta proza bliska jest reportażu, ale autorka, dla wzmocnienia siły przekazu, zastosowała formę powieści: „użyte zostały chwyty powieści, które zdają się zrazu niedostrzegalne, tak szczelnie przylegają do wyrazu tego dokumentu”23. Chwyty owe to: stanowisko narratorskie charakterystyczne dla powieści realistycznej (z rzadka pojawia się komentarz odautorski), „ślady bezpośredniego glosowania właściwego stylowi reportażu”24, umiar w wyrażaniu emocji, rytmiczność. „Dymy nad Birkenau są i pozostaną znamiennym świadectwem takiego stanowiska wobec świata, które jest fundamentem realistycznej sprawiedliwości w sztuce”25.
27Analizując przykłady powojennej prozy – cykle opowiadań Adolfa Rudnickiego, Noc Jerzego Andrzejewskiego czy Medaliony Zofii Nałkowskiej – Wyka podkreśla te cechy, które dla tekstów podejmujących problematykę Zagłady staną się modelowe. Zatem w przypadku Rudnickiego będzie to „funkcja solidarnej pamięci” oraz potrzeba rozrachunku z własnym warsztatem pisarskim, w przypadku Nałkowskiej – kategoria taktu i dyskrecji, niewchodzenie w bezpośredni kontakt z przedstawianym okrucieństwem i złem. W przypadku Andrzejewskiego, wreszcie, Wyka akcentuje wagę tematu dla wewnętrznej dynamiki rozwoju utworów autora Nocy: temat wymaga przemian w obrębie własnego pisarstwa. Wątek ten jest aktualny nie tylko tam, gdzie artysta poddaje modyfikacji własny warsztat, ale i tam, gdzie nie-pisarz podejmuje się pracy w słowie pod wpływem przeżywanych doświadczeń – jakże częsty motyw w piśmiennictwie o Zagładzie. Zwieńczeniem rozważań zawartych w Pograniczu powieści są słowa: „a pogranicze powieści trwa”26. Od nich to można rozpocząć prezentację polskiej literatury o Zagładzie.
IV
28Piśmiennictwo Zagłady – rozumiane przez nas jako każda próba nadania literackiej formy doświadczeniu wymykającemu się słowu – stanowi problem badawczy już w momencie, w którym chciałoby się poddać je jakiejkolwiek klasyfikacji. Samo bowiem wyodrębnienie – mówiąc najogólniej – „literatury Holokaustu” (spośród wszelkich innych rodzajów piśmiennictwa) napotyka na zasadnicze trudności: poczynając od prób zakreślenia jej granic czasowych, aż po wewnętrzne uporządkowanie według jasnych kryteriów (choćby gatunkowych). Znaki zapytania pojawiają się wtedy, gdy próbujemy ustalić wewnętrzną systematykę tego piśmiennictwa zarówno ze względu na treść (czy umieszczać tu wszystkie możliwe utwory, w których w jakikolwiek sposób podejmuje się motyw Zagłady? – to założenie idealne, niestety, nie do zrealizowania), jak i ze względu na formę (zacieranie się – pod presją dokumentarności – granic pomiędzy gatunkami).
29Z kolei zwiększający się dystans czasowy pomiędzy dniem dzisiejszym a wydarzeniami II wojny światowej przynosi, i przynosić będzie, kolejne próby literackiego zmierzenia się z tą problematyką, podejmowane już nie przez bezpośrednich uczestników lub świadków, lecz przez pokolenia następne, które także chcą zabrać głos. Wtedy pytania zadawane omawianej literaturze dotyczyć będą już nie tylko klasyfikacji powstałych dzieł, nie tylko zagadnień estetycznych (stosowności), lecz także – a nawet przede wszystkim – zagadnień etycznych.
30Wracając do spraw porządkowania materiału – czy to w postaci (wyobrażonego) słownika, czy też w postaci (możliwej) syntezy – przy podejmowaniu tego rodzaju wyzwań zasadne zdaje się formułowanie pytań podstawowych, choćby takich jak: co to jest literatura Holokaustu? „Czym jest? Gdzie przynależy i jak się zmienia? Czy powinno się ją czytać jako gatunek literacki o śmierci, wojnie, okrucieństwie czy traumie? Czy ten ogrom pisarstwa daje się porównać z reakcjami na inne żydowskie katastrofy? Czy ma być mierzony własnymi kategoriami i wymaga nowych narzędzi interpretacyjnych?”27.
31Sformułowany indeks wątpliwości daje się rozszerzyć o tematy szczegółowe, jak wspomniana na początku niniejszych rozważań zasada wyodrębniania poszczególnych rodzajów tego piśmiennictwa. Zatem: Gdzie przebiega linia podziału pomiędzy narracją powieściową a wspomnieniem czy prozą autobiograficzną? Czy na równych prawach koegzystować tu może literatura tworzona przez skazanych na Zagładę i tych, którzy byli tylko świadkami ich losu? Czy i na jakich zasadach wpisywać tu dzieła autorów z drugiego i trzeciego pokolenia? Czy przynależą tu teksty tych, którzy czują się spadkobiercami doświadczenia Holokaustu jedynie na mocy empatycznego stosunku do rzeczywistości, nie są zaś uwikłani w rodzinne wspomnienia „epoki pieców”?
32W porządku tych wstępnych ustaleń lokuje się także problem płynności granic pomiędzy literaturą fikcjonalną i niefikcjonalną; pomiędzy relacjami utrwalanymi na bieżąco a tymi, które powstały po czasie – z upoważnienia uczestników lub świadków. Czy do kanonu dzieł o Shoah zaliczać te będące parabolą losów skazanych na Zagładę? Czy włączać świadectwa poczucia winy ocalałych? Jeśli decydujemy się porządkować materiał zgodnie z gatunkowymi odmianami tego pisarstwa, a w ramach tych odmian – według tropów i wątków, pewnych „stałych zmiennych” wyznaczających kierunek lektury, nie zaś według alfabetycznego indeksu nazwisk twórców – to jak mamy postępować na przykład z rozmaitymi formami literackimi stosowanymi przez tego samego autora – gdy raz posługuje się on fikcją literacką, innym razem widzimy go jako twórcę dokumentu osobistego czy fabularyzowanego wspomnienia?
33Zagadnienia te dochodzą stale do głosu, skłaniają do bieżących decyzji, kompromisów i arbitralnych rozstrzygnięć. Trzeba jednak zaznaczyć, iż pojawiają się (i pojawiały) na styku prozy narracyjnej i dokumentu osobistego, gdyż gra o tereny graniczne toczy się pomiędzy tymi właśnie kręgami piśmiennictwa.
34Do przywołanych już, a dających się wyodrębnić, pewnych stałych punktów, według których można porządkować akt lektury, należą takie kwestie jak (by wymienić najważniejsze): antycypacja wydarzeń Zagłady dająca się odczytać z niektórych dzieł przedwojennych, wykluczenie – zarówno w wymiarze egzystencjalnym, jak i w wymiarze topograficznym – życie w ukryciu, uprzedmiotowienie i granice człowieczeństwa. W piśmiennictwie powstałym tuż po wojnie dają się zaobserwować takie oto powracające motywy: poczucie winy, odczucie przygodności własnego ocalenia, wykorzenienie, problemy z określeniem własnej tożsamości, pamięć. Osobny kanon tematów wyznaczają pytania stawiane literaturze czy – szerzej – słowu pisanemu. Tu sytuują się wszelkie wątpliwości dotyczące możliwości (czy raczej niemożności) ukazania doświadczenia granicznego, stosowności użycia określonych literackich procedur, zacierania się różnic pomiędzy gatunkami czy wreszcie konstatacja poszerzania się obszaru literatury o wszelkiego rodzaju dokumenty osobiste i świadectwa.
35Komplikacje metodologiczne powoduje także jednoczesna przynależność tematu do porządku historii (ale i psychologii, socjologii) oraz współczesności, gdy mowa o konkretnej, doświadczonej Zagładą osobie. Także i tu – jako konsekwencja rozbieżności pomiędzy pamięcią indywidualną a historyczną – pojawia się pytanie o prymat jednej z nich. Problem wiarygodności źródeł jest wszakże dyskutowany przez historyków, a namysł dotyczy wagi tekstu powstającego na bieżąco i ex post. W tym drugim przypadku nieuchronnie pojawia się dystans czasowy i emocjonalny. Niezaprzeczalna, szczególna moc relacji pochodzącej ze środka zdarzeń i stanowiącej dokument osobisty przeciwstawiana może być wiarygodności uogólnienia powstałego po latach, naznaczonego niekiedy dążeniem do wyjaśnienia zdarzeń i przeżyć.
36Zarzuty stawiane narracji nadającej doświadczeniu Zagłady sens i wartość logiczną, porządkującej z pozoru przypadkowe zdarzenia w opowieść mającą swój początek i kres, paraliżować mogą wszelkie próby refleksji metaliterackiej, wyróżniającej się wszak skłonnością do syntetyzowania i poszukiwania (czy wręcz konstruowania) znaczeń. „Im bardziej […] podkreślamy irracjonalny charakter tego, co wydarzyło się w Auschwitz, tym dalej odsuwamy to od siebie, tym mniej możemy, a nawet chcemy zrozumieć, bo przecież powiedzieliśmy, że to jest niezrozumiałe”28 – przestrzega Imre Kertész. Ale w innym miejscu dodaje: „Im więcej mówimy o Holokauście, tym mniej jest zrozumiały”29. Tak więc i tę kwestię dołączyć wypada do rejestru problemów nierozstrzygalnych, na poziomie zarówno literatury, jak i refleksji nad nią.
37Zasadniczym rysem piśmiennictwa poświęconego Zagładzie jest jego nacechowanie moralne – silniejsze niż w przypadku jakiejkolwiek innej dziedziny literatury. Berel Lang zwraca uwagę na to, iż sam akt pisania o tym wydarzeniu – czy fabularyzowanego, czy dyskursywnego, czy wreszcie naukowego – słowem, pisania jako pisania – jest obciążony etycznie. Sądy moralne stanowią oś tej literatury, a nie sytuują się wobec niej „na zewnątrz” – w sferze intencji i wniosków. Zgodnie z diagnozą Langa, najistotniejsze i najwartościowsze pisarstwo mówiące o Shoah przybiera formę dyskursu historycznego, nie zaś prozy, dramatu czy poezji. W nim bowiem urzeczywistnia się ideał prawdy i realizmu. Pisarstwo historyczne, rozumiane jako wszelkiego rodzaju dokument stanowiący źródło poznania prawdy o tamtych wydarzeniach, staje się także niekiedy kośćcem dla stricte literackich przedstawień tego tematu. Literatura jest więc w tym przypadku dłużniczką historii.
38Ponieważ punkt ciężkości przeniesiony jest na literaturę świadectwa, gdzie rękojmię prawdziwości stanowi uczestnictwo autora w ukazywanych zdarzeniach, wszystkie inne próby ukazania Holokaustu wydają się podejrzane:
Oprócz niezwykłego zaufania pisarstwa figuratywnego o nazistowskim ludobójstwie do rodzajów literackich wyraźnie przywołujących konwencje historyczne (dzienniki, wspomnienia), również strategie stosowane w bardziej tradycyjnych rodzajach i gatunkach literackich (powieść, poezja, dramat) odzwierciedlają tę tendencję. […] Wspomniane środki literackie obejmują rewizję konwencji rodzajowych w kierunku dyskursu historycznego; autorskie wypowiedzi w ra‑ mach tekstu i poza nim, potwierdzanie historycznej podstawy dla fikcji, obecne w tekście założenia zarówno o określonej wiedzy historycznej, jak i moralnym punkcie widzenia ze strony zakładanego odbiorcy. Tego typu środki zdają się mieć tylko jeden cel: są nośnikiem autorytetu – i przypuszczalnie realności – prawdy historycznej30.
39Nadzieja na prawdę pokładana w piśmiennictwie poświęconym Zagładzie, a właściwie nie tyle nadzieja na nią, ile jej żądanie, powoduje nieufność wobec wszelkiej narzucającej się „literackości” zapisu. Znane jest votum nieufności zgłoszone przez Eliego Wiesela wobec określenia „literatura Holokaustu”. Mówi ono, że „nie istnieje i nie może istnieć nic takiego jak literatura Holocaustu. Samo to pojęcie jest wewnętrznie sprzeczne. Auschwitz neguje każdą formę literatury tak, jak opiera się wszelkim systemom, wszelkim doktrynom. […] Powieść o Auschwitz nie jest powieścią albo nie jest o Auschwitz. Sama próba napisania takiej powieści jest bluźnierstwem”31. Dostrzegając retoryczność tego twierdzenia, warto jednocześnie uświadomić sobie konsekwencje takiego postrzegania problemu w odniesieniu do teorii literatury podejmującej się badania i opisu wszelkich form przekazu Zagłady. Według Langa typowe kategorie stosowane w analizie literackiej, takie jak gatunek, punkt widzenia, tropy i figury retoryczne, mają znaczenie zarówno moralne, jak i stylistyczne. Innymi słowy, decyzja metodologiczna badacza również jest obciążona moralnie. Nie jest także wolny od tych konotacji sam akt lektury. Wiedza o dalszym ciągu opisanych historii, o skutkach opisywanych zdarzeń stanowi ramę aktu czytania, „intensyfikując historyczne twierdzenia tekstu poprzez kontrast pomiędzy przypadkowością reprezentowanych wydarzeń i nieodwołalnością ich wyniku”32.
40„Ponieważ reprezentacja literacka pośredniczy pomiędzy tematem a czytelnikiem, proces reprezentacji staje się moralnie odpowiedzialny za konsekwencje, jakie może mieć dla obu stron – i namysł nad pisarstwem figuratywnym na temat nazistowskiego ludobójstwa jest istotną refleksją nad tymi relacjami”33 – powiada Lang, wskazując zarazem punkt ciężkości i kierunek rozwoju refleksji literaturoznawczej podejmującej temat Zagłady.
41Raz jeszcze zatem należałoby podkreślić doniosłość aktu lektury piśmiennictwa o Holokauście. I choć oczywistością jest konstatacja, iż literatura bez lektury nie istnieje, to w tym przypadku problem odbioru staje się nie mniej znaczący niż akt pisania. Jak zatem czytać literaturę na temat Shoah? Odpowiedzi na to pytanie mieszczą się w porządku zarówno historyczno- i teoretycznoliterackim, jak i – mówiąc ogólnie – etycznym. Alvin H. Rosenfeld, rozmyślając o istocie refleksji nad literaturą o Zagładzie, stwierdza:
brakuje nam fenomenologii czytania literatury Holocaustu, zestawu map, które wskazywałyby drogę, gdy stykamy się i na różne sposoby usiłujemy pojąć pisarstwo ofiar, słowa ocalałych, ocalałych, którzy staną się ofiarami i wreszcie – tych, którzy nigdy tam nie byli, ale których wiedza wykracza poza znajomość konturów. Dopóki takich map nie stworzymy, nasze rozumienie literatury Holocaustu będzie zaledwie częściowe, wiele będzie mu brakowało do stania się rzetelną wiedzą34.
42Jak więc może się rozwijać nauka o literaturze badająca to zagadnienie? Czy możliwe jest, aby nie wprowadzała ona coraz to nowych narzędzi interpretacyjnych? By nie korzystała z nowych nurtów krytycznej refleksji, jak choćby krytyka feministyczna, postkolonialna czy gender studies? Jakimkolwiek jednak próbom analizy i interpretacji poddawana by była literatura Holokaustu, kategoria stosowności odnoszona do literackich realizacji tego tematu także w przypadku literaturoznawstwa wydaje się na miejscu. Tym bardziej że pewne obszary doświadczenia granicznego – a co za tym idzie piśmiennictwa jemu poświęconego – są z różnych względów tabuizowane. Przede wszystkim ze względu na szacunek dla ofiar. Rozważanie, czy to dobrze, że tak się dzieje, czy też źle, jest jeszcze jednym z nierozstrzygalników przynależnych temu obszarowi.
Notes de bas de page
1 J. Sławiński, Zaproszenie do tematu, w: Literatura wobec wojny i okupa cji. Studia, pod red. M. Głowińskiego, J. Sławińskiego, Wrocław 1976.
2 Tamże, s. 9.
3 J. Jarzębski, Powieść jako autokreacja, Kraków 1984.
4 J. Sławiński, Zaproszenie do tema tu, s. 13.
5 Tamże, s. 10.
6 Cyt. za: Z. Nałkowska, Tajemnice krwi, w: tejże, Opowiadania, Warsza‑ wa 1984, s. 209.
7 T. Borowski, K. Olszewski, J. Nel‑Siedlecki, Byliśmy w Oświęcimiu, Monachium 1946.
8 Ph. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, przeł. W. Grajewski, Kraków 2001.
9 S. J. Schmidt, O pisaniu historii litera tury. Kilka uwag ze stanowiska kon struktywistycznego, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 4, cz. 2: Literatura jako produkcja i ideologia. Poststruktu ralizm. Badanie intertekstualne. Pro blemy syntezy historycznoliterackiej, oprac. H. Markiewicz, Kraków 1992, s. 399.
10 T. Burek, Problemy wojny, rewo lucji i niepodległości w zwierciadle prozy narracyjnej, w: Literatura pol ska 1918–1975, t. 1 : 1918–1932, pod red. A. Brodzkiej, H. Zaworskiej, S. Żółkiewskiego, Warszawa 1991, s. 462.
11 Tamże.
12 A. Brodzka, Narracje o historii, w: Literatura polska 1918–1975, t. 2 : 1933–1944, pod red. A. Brodz‑ kiej, S. Żółkiewskiego, Warszawa 1993, s. 542.
13 Tamże, s. 543.
14 Zob. H. Markiewicz, Polskie teorie powieści. Od początków do schyłku XX wieku, Warszawa 1998.
15 Cz. Miłosz, Legendy nowoczesności. Eseje okupacyjne, Kraków 1996, s. 2–4.
16 Tamże, s. 161.
17 Tamże, s. 176–177.
18 A. Ważyk, Spór o powieść, w: tegoż, W stronę humanizmu, Warszawa 1949.
19 K. Wyka, Pogranicze powieści. Proza polska w latach 1945–1948, Kraków 1948. Tytułowa fraza oddaje kieru‑ nek przemian w polskiej prozie po‑ wojennej, dotyczącej zwłaszcza doświadczeń granicznych.
20 Dyskusja o prozie, „Odrodzenie” 1947, nr 4.
21 K. Wyka, Pogranicze powieści, War‑ szawa 1989, s. 72.
22 S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, Warszawa 1958, s. 9–10.
23 K. Wyka, Pogranicze powieści, s. 82.
24 Tamże, s. 83.
25 Tamże, s. 85.
26 Tamże, s. 151.
27 D. Roskies, Czym jest literatura Holocaustu?, przeł. M. Adamczyk‑Garbowska, „Literatura na Świecie” 2005, nr 9/10, s. 228.
28 I. Kertész, Język na wygnaniu, przeł. E. Sobolewska, Warszawa 2004, s. 91.
29 Tamże, s. 177.
30 B. Lang, Nazistowskie ludobójstwo. Akt i idea, przeł. A. Ziębińska‑Witek, Lublin 2006, s. 138.
31 E. Wiesel, For Some Measure of Humility, „Sh’ma” 1975, No. 5 (October). Cyt. za: A. H. Rosenfeld, Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze Holocaustu, przeł. B. Krawcowicz, Warszawa 2003, s. 28.
32 B. Lang, Nazistowskie ludobójstwo, s. 141.
33 Tamże.
34 A. H. Rosenfeld, Podwójna śmierć, s. 33.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017