Od redaktorów tomu
p. 7-9
Texte intégral
1Literatura Holokaustu jest od dawna przedmiotem wielostronnych analiz i omówień. Wśród publikacji w języku polskim zdecydowanie dominują jednak studia, rozprawy czy artykuły poświęcone poszczególnym twórcom, gatunkom lub wątkom problemowym, nie zaś opracowania o charakterze syntetycznym czy przekrojowym. Spośród takich wymienić można: wstęp Ireny Maciejewskiej do antologii Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej oraz hasło encyklopedyczne Getta doświadczenie w literaturze w Słowniku literatury polskiej XX wieku, artykuł Władysława Panasa Zagłada od zagłady. Szoah w literaturze polskiej, zbiór szkiców krytycznoliterackich Natana Grossa Poeci i Szoa. Obraz zagłady Żydów w poezji polskiej, esej Henryka Grynberga Holocaust w literaturze polskiej, mającą nieco inaczej zdefiniowany obszar problemowy, ale obejmującą zagadnienie Shoah książkę Józefa Wróbla Tematy żydowskie w prozie polskiej 1939–1987, podobnie Doświadczenia polsko-żydowskie w literaturze emigracyjnej (1939–1980) Kazimierza Adamczyka oraz Polacy, Żydzi, Izraelczycy Karoliny Famulskiej-Ciesielskiej. Do ujęcia całościowego aspirują również: Literatura polska wobec Zagłady pod redakcją Aliny Brodzkiej-Wald, Doroty Krawczyńskiej i Jacka Leociaka, Stosowność i forma pod redakcją Michała Głowińskiego i innych, Świadectwo – trauma – głos Aleksandry Ubertowskiej. Żadna z tych publikacji nie aspiruje jednak do miana kompletnej i wyczerpującej monografii tematu.
2Stworzenie gruntownej syntezy różnych form zapisu doświadczenia Zagłady po blisko 70 latach od zakończenia II wojny światowej wydaje się konieczne nie tylko z czysto poznawczych względów. Przestrzeń polskiej literatury Holokaustu (podkreślmy bardzo wyraźnie, że chodzi o literaturę w języku polskim, a nie literaturę pisaną przez Polaków w sensie etnicznym) rozpięta jest między dwoma biegunami: żydowską Zagładą i jej polskim wysłowieniem. Plejada wybitnych autorów oraz niezwykłe bogactwo dzieł, tragiczne splątanie polsko-żydowskiego losu nadają polskiej literaturze doświadczenia Holokaustu charakter szczególny.
3Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968) stanowi umocowaną w kontekście historycznym, politycznym i antropologicznym prezentację, analizę oraz interpretację literackich i dokumentalnych świadectw eksterminacji Żydów podczas II wojny światowej; świadectw powstałych zarówno hic et nunc, jak i post factum. Fakt powstania tekstu w czasie wojny lub po jej zakończeniu, gdy pojawia się dłuższa perspektywa czasowa, rzutuje bowiem na charakter tego, co tekst komunikuje. Stąd dwudzielna kompozycja publikacji: część I obejmuje lata 1939–1944/45, część II to okres 1945–1968.
4Materiałem źródłowym w prezentowanej publikacji są: literatura piękna w jej podstawowych formach rodzajowych i gatunkowych, literatura dokumentu osobistego (dzienniki, pamiętniki, wspomnienia – różnego typu niefabularne gatunki autobiograficzne), publikacje prasowe. Refleksji badawczej poddane zostały niemal wyłącznie przekazy w języku polskim. Zasadnicze kryterium kompozycyjne dla monografii stanowi kategoria gatunku (kolejne fragmenty naszej publikacji omawiają poezję, prozę narracyjną, literaturę dokumentu osobistego, dyskurs prasowy).
5Wyraźnie zróżnicowana objętość poszczególnych rozdziałów wynika z odnotowanej przez nas dynamiki przyrastania poszczególnych rodzajów zapisu w zależności od dystansu czasowego wobec opisywanych zdarzeń. Podsumowując: pośród przekazów utrwalanych na bieżąco najliczniej reprezentowana była twórczość liryczna oraz świadectwa z kręgu dokumentu osobistego. Proza była niemal nieobecna. Pojawiła się po wojnie, przynosząc dzieła niezwykle ważne, niekiedy kluczowe dla literatury Holokaustu w wymiarze światowym (np. opowiadania oświęcimskie Tadeusza Borowskiego).
6Prezentowaną przez nas syntezę literackich świadectw Zagłady dopełnia niezwykle istotna dla obrazu całości analiza dyskursu prasowego. Tocząca się po wojnie debata publiczna o Zagładzie osiągała kilka punktów kulminacyjnych, przybierając odmienne kształty w konkretnym okresie dziejowym – zawsze jednak odgrywała znaczącą rolę w modelowaniu świadomości zbiorowej.
7Całość naszego opracowania zamyka najpełniejsza obecnie w polskim piśmiennictwie dotyczącym Zagłady dokumentacja bibliograficzna. Bibliografia podmiotowa zestawiona została w układzie gatunkowym: literatura piękna – literatura dokumentu osobistego – prasa.
8Autorzy szkiców starali się dokonać możliwie kompletnego przedstawienia różnych etapów zapisywania oraz różnych postaci gatunkowych ekspresji doświadczenia Holokaustu. Oprócz ogromnego korpusu dzieł już opublikowanych uwzględniono przekazy mniej znane, zapomniane, niewykorzystane do tej pory zasoby archiwalne.
9W kontekście istniejącego stanu wiedzy trzeba stwierdzić, że nasze kompendium nie ma precedensu w rodzimej literaturze przedmiotu.
10Wprowadzona w monografii cezura chronologiczna wymaga krótkiego komentarza. Chcąc uniknąć trwających i wciąż nierozstrzygniętych, choć dla naszego wywodu drugorzędnych w monografii dyskusji o punkt graniczny, od którego zaczyna się historia Zagłady, wybraliśmy moment wybuchu II wojny światowej. Pamiętając o tej dacie w swoich rozważaniach, uwzględniliśmy również dzieła powstałe przed wrześniem 1939 – antycypujące Holokaust. Największą ich liczbę znajdziemy w poezji, w prozie bodaj tylko Lato Adolfa Rudnickiego pozwala się odczytać w tym porządku. Wybór roku 1968 – symbolicznego dla powojennej historii stosunków polsko-żydowskich – jest uzasadniony społecznie, politycznie i kulturowo. Postanowiliśmy jednak doprowadzić naszą narrację w tym tomie do mniej więcej połowy lat sześćdziesiątych, czasu sprzed zdarzeń bezpośrednio poprzedzających kampanię marcową. Druga połowa lat sześćdziesiątych w historii społeczno-politycznej PRL oraz Marzec ’68 otwierać będą Reprezentacje Zagłady w kulturze polskiej – trzytomową publikację stanowiącą tematyczną i chronologiczną kontynuację monografii Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968).
11Prezentowany tom jest fragmentem projektu, którego następnym etapem będzie synteza monograficzna doprowadzona do czasów nam współczesnych, obejmująca – obok problematyki obecnej w niniejszym tomie, lecz poszerzonej o rozdziały dotyczące eseju, literatury emigracyjnej, tekstów w jidysz – refleksję nad sztukami wizualnymi wobec Shoah: polskim filmem fabularnym i dokumentalnym, fotografią, teatrem i dramatem, sztukami plastycznymi. W kolejnych tomach znajdą się także omówienia Holokaustu w polskiej kulturze popularnej, nowych mediach; oddzielną częścią będzie rekapitulacja teoretycznych stanowisk wobec rozmaitych sposobów wyrazu doświadczenia Shoah.
12Planowana trzytomowa monografia Reprezentacje Zagłady w kulturze polskiej oprócz bibliografii podmiotowej zawierać będzie bibliografię przedmiotową obejmującą również problematykę omawianą w prezentowanej Czytelnikom Literaturze polskiej wobec Zagłady (1939–1968).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017