Rozdział II. Korekta rzeczywistości: rekonstrukcja likwidacji getta w Będzinie (2010)
p. 79-122
Texte intégral
1Jedenastego września 2010 roku w Będzinie zainscenizowano likwidację tamtejszego getta. W role ofiar i katów wcieliła się miejscowa młodzież. Przygotowano kostiumy dla Żydów, starannie odtworzono nazistowskie mundury. W inicjatywę zaangażowali się uczniowie i ich rodzice. Na deportowanych czekały dwie zabytkowe ciężarówki.
2Spektakl zorganizował Adam Szydłowski, kierownik Urzędu Stanu Cywilnego, lokalny społecznik, pasjonat historii miasta. Rekonstrukcja wydarzeń z sierpnia 1943 roku stanowiła drugą część trzyczęściowego cyklu obrazującego historię Będzina. Rok wcześniej grupy rekonstrukcyjne odtworzyły wkroczenie wojsk niemieckich we wrześniu 1939, na rok 2011 zaplanowano upamiętnienie wyzwolenia Będzina przez armię radziecką.
3Intencją organizatorów było opowiedzenie mieszkańcom o zapomnianych, żydowskich współobywatelach. Szydłowski – komentowała „Polityka” – „postanowił przywrócić miastu kilka wieków historii amputowanej, wyrwanej, głupio zapomnianej”1. O tym, jak rozumiał historię Polski, świadczy włączenie wydarzeń w getcie w wojenne dzieje Będzina i potraktowanie ich jako integralnej części dziedzictwa jego obecnych mieszkańców. Pomysł cyklu rekonstrukcji zapobiega odesłaniu Zagłady w sferę egzotycznej odrębności i folkloru2. Jest raczej krokiem w stronę integrowania narracji o wojnie, opowiadania nie tylko o tym, co spotkało etnicznych Polaków, ale o polskim społeczeństwie w szerszym sensie.
4W Będzinie, nazywanym przed wojną „Małą Jerozolimą” i do okupacji zamieszkałym w osiemdziesięciu procentach przez obywateli wyznania mojżeszowego, zorganizowano Dni Kultury Żydowskiej, powstał pomnik upamiętniający wywózkę dwudziestu ośmiu tysięcy tamtejszych Żydów do Auschwitz, zaczęto gromadzić ocalałe judaica. „Każdy przybysz jest witany elegancko, mówi Adam Szydłowski, w pełni zaopiekowany, nie przyjeżdża w zimne miejsce”3. W dobre intencje rekonstruktorów nie wątpił przewodniczący żydowskiej gminy wyznaniowej w Katowicach Włodzimierz Kac. „Jego zdaniem zarówno Szydłowski, jak i władze Będzina zrobiły w ostatnich latach wiele dobrego dla pamięci o żydowskich mieszkańcach «Jerozolimy Zagłębia», mimo nie zawsze pozytywnej atmosfery dla takich działań”4.
5Na edukacyjny wymiar imprezy zwracał uwagę Andrzej Zawistowski, Naczelnik Wydziału Edukacji Historycznej Biura Edukacji Publicznej IPN:
Już w średniowieczu odbywały się misteria pasyjne, odgrywane w bardzo realistyczny sposób z myślą o przybliżeniu niepiśmiennym historii. Także dzisiaj celem takich imprez jest przedstawienie minionych wydarzeń tym, którzy w inny sposób ich nie poznają, nie przeczytają książki, nie pójdą na film historyczny.5
6Pomysł wzbudził jednak żywe kontrowersje i protesty. O odwołanie imprezy apelował prof. Jan Hartman6, z ostrą krytyką wystąpił Seweryn Blumsztajn7. Swoje oburzenie wyraził także Jarosław J. Szczepański, prezes Żydowskiego Związku Stowarzyszeń Humanitarnych B’nai B’rith Polin8. Wszyscy byli zaniepokojeni atmosferą zabawy towarzyszącą rekonstrukcjom, a także emocjonalną aurą prześladowania, której będą doświadczali młodzi aktorzy9. „Szydłowski uważa się za filosemitę i zamieszanie wokół planów rekonstrukcji odbiera jako krzywdzące” – komentowała PAP. „Jest mi przykro, bo wiele już udało się zrobić dla zmiany mentalności mieszkańców, te działania edukacyjne już przynoszą efekty” – podkreślił10.
1. Wgląd przez wyobraźnię
7Rekonstrukcje historyczne wydawały się w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku zjawiskiem nowym i należącym w oczywisty sposób do kultury popularnej. Gest rekonstruowania żydowskiego świata, który po Zagładzie przestał istnieć, oraz próby odtworzenia zdarzeń, po których pozostały jedynie strzępki relacji, nieliczne ślady, bądź po których nie pozostało po prostu nic, pojawił się jednak w kulturze polskiej znacznie wcześniej. Był także podejmowany przez profesjonalnych artystów równocześnie z rekonstrukcją w Będzinie i po niej. Wzbudzał przy tym raczej przychylne reakcje11.
Więź emocjonalna
8Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza to książka w całości poświęcona rekonstruowaniu życia przedwojennych polskich Żydów oraz okoliczności ich śmierci. Fikcja oraz wyobraźnia, za których pośrednictwem narrator i autor próbują zbliżyć się do prawdy Szoah, stanowią zasadnicze kategorie myślenia o pamięci i historii.
9Rymkiewicz wydaje swoją powieść w roku 1988, w momencie, kiedy polska kultura wraca do tematu Zagłady po wielu latach milczenia. Od połowy lat 60., a z pewnością od Marca ’68, Holocaust pojawia się w dyskursie publicznym rzadko, sprowadzony do roli jednego z elementów polskiej martyrologii, a narracja o nim kładzie nacisk na pełną współczucia i poświęcenia pomoc polskiego społeczeństwa dla ginących Żydów12. Harmonia tej opowieści, z której wymazano niepokojące elementy, usypiała. Pozwalała przejść nad tematem do porządku dziennego i na dobrą sprawę nie wracać już do niego. Letarg kończy się w drugiej połowie lat 80. wraz z wejściem na ekrany dokumentu Claude’a Lanzmanna Shoah (1986), potraktowanego w Polsce jako oskarżenie pod polskim adresem. Niedługo potem ukazuje się głośny esej Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto (1987), w którym wraca problem polskiej winy. Umschlagplatz powstaje w momencie kryzysu spowodowanego pojawieniem się niechcianej wiedzy o polskich zachowaniach wobec Żydów, w sytuacji do pewnego stopnia podobnej do dysonansu poznawczego wywołanego Sąsiadami Jana Tomasza Grossa i odnawiającymi się co jakiś czas dyskusjami wokół Jedwabnego13. Także strategia zaproponowana przez Rymkiewicza przypomina w dużej mierze tę zastosowaną przez rekonstruktorów z Będzina.
10Zasadza się ona na grze z emocjami czytelników lub widzów. Fikcja – świat zrekonstruowany przez wyobraźnię pisarza – ma zbliżać do bohaterów. Wykreowane postaci oraz sceny z ich udziałem, zmyślone i de facto niemożliwe rozmowy między powieściowymi bohaterami a ich twórcą zacieśniają więź i zażyłość. Rymkiewicz – powieściowy narrator a pewnie i realny autor14 – szuka za pośrednictwem fikcji bliskości z nieznanym mu i odległym światem. Odnajduje się w roli przyjaciela ożywianych przez samego siebie cieni, a wręcz tęskniącego i czułego kochanka. Rekonstruowanie szczegółów, odwiedzanie miejsc, w których rozgrywały się historyczne wydarzenia, czy obcowanie ze świadectwami mają mu pomóc w dotknięciu tamtej rzeczywistości i tamtego losu. Jak kochanek wywołuje nad Świdrem ducha Chai15, za pośrednictwem Icyka próbuje z nią rozmawiać, choć jest świadom, że nie dowie się nic o najważniejszym16.
11Emocjonalna aura tego rodzaju narracji i melancholia bezpowrotnej utraty tworzą ramy dla odbudowywanej wiedzy o przeszłości. Przez sam stosunek do bohaterów żydowski świat nabiera barw, wydaje się interesujący, a myśl o spotkaniu z nim pociąga. Jednocześnie Zagłada okazuje się katastrofą i niepowetowaną stratą nie tylko dla jej bezpośrednich ofiar, ale także dla autora i jego czytelników, którzy w szczególny sposób patrzą na powieściowych bohaterów. Rymkiewicz otwiera się w ten sposób na pytanie, co sam – jako dziesięcioletni chłopiec – robił, kiedy ginęli jego bohaterowie, i szerzej, co robiła wtedy i jak się zachowywała polska społeczność. Podchodzi już do tej kwestii z zupełnie innej strony niż krytycy Błońskiego17 czy kilkanaście lat później Jana Tomasza Grossa.
Przekroczenie granicy inności
12W efekcie próba rekonstrukcji unicestwionego żydowskiego świata i zbliżenia się do niego przechodzi w lament. Na pytanie o fikcję narrator odpowiada: „Być może ja to wszystko zmyśliłem […]” i wyjaśnia:
Nawet jeśli to świadectwo, które mogę dać, nie będzie świadectwem ich życia, to będzie ono świadectwem mojej o nich i o ich życiu pamięci. Będzie świadectwem świadczącym o tym, że pamiętam. A także świadczącym o tym, jak pamiętam. To nie jest może dużo, ale to wystarczy. […] Bo nie jest chyba zmyślony […] mój wielki płacz, wielki lament, kiedy ja lamentuję i płaczę nad nimi.18
13Poczucie bliskości mimo faktycznego oddzielenia intensyfikuje się do tego stopnia, że w opisie wizji lokalnej na terenie dawnego Umschlagplatzu narrator wyznaje: „Jakoś trudno idzie mi rozmowa z Jackiem, bo cały czas – dość dziwne, jak na pięćdziesięcioletniego mężczyznę, uczucie – chce mi się płakać i najchętniej usiadłbym na środku jezdni i ukrył twarz w dłoniach. Tam, gdzie siedział Szmerling”19.
14Budowane w powieści napięcie emocjonalne ma zagarniać także czytelników. Udzielać się podczas lektury. Rymkiewicz buduje ciągi utożsamień, w które może wpisać się także publiczność. Narrator i główny bohater – Icyk zakochany w Chai – stają się momentami jakby jedną osobą. Pisarz, który dzięki fikcji odtwarza wewnętrzny świat swojej postaci, przekracza granicę inności. Rekonstruując doświadcza podobnych – jak się przekonujemy – uczuć, wchodzi niejako w skórę Innego. Dzieli te same miłości, przeżywa podobny żal, zadaje losowi te same pytania.
15Ta intymna bliskość sprawia, że zamienia się w jednego z członków społeczności z pensjonatu pani Sary Fligeltaub w Otwocku. Założeniem strategii narracyjnej Rymkiewicza jest przekonanie, że przynależność do wspólnoty zasadza się na uczestnictwie w tym samym świecie przeżyć. Rekonstrukcja pozwala wejść do grona żydowskich bohaterów tak jak znalazła się w nim pani Lilka, Polka, kochanka Szymona Warszawskiego. Drogą narratora podążają czytelnicy. Razem z nim dokonują rekonstrukcji, szukają zaginionych szczegółów i oglądają miejsca, gdzie rozgrywały się wydarzenia. Jednocześnie sposób narracji pobudza ich do przeżywania tych samych uczuć.
16W efekcie publiczność doświadcza przynależności do żydowskiego świata ponad podziałem na Żydów i polską większość, a przynajmniej pozostaje z pragnieniem przekroczenia tego podziału. Przedostatnia scena książki Rymkiewicza to wyobrażona rozmowa z chłopcem uwiecznionym na znanej fotografii Mit Gewalt aus Bunkern hervorgeholt („Przemocą wyciągnięci z bunkrów”) z raportu Jürgena Stroopa20. Narrator zwraca się do niego:
To zróbmy tak. Teraz ja podniosę ręce, a ty je opuścisz. I może oni tego nie zauważą. Albo wiesz co. Zróbmy inaczej. Obaj będziemy stać z podniesionymi rękami.21
17Doświadczenie, które Rymkiewicz proponuje publiczności, zmienia rozumienie polskiej wspólnoty. Definiuje się ona w odniesieniu do Innego, ale już nie jako zagrażającego i piętnowanego obcego.
[…] Poświadczam ten mój płacz, ten lament – czytamy w Umschlagplatzu – Który zresztą jest lamentem, płaczem także i nade mną, bowiem opłakując ich, opłakuję również siebie, i może nawet przede wszystkim siebie: Polaka, którego już na zawsze opuścili jego polscy Żydzi, który tych swoich Żydów na zawsze utracił.22
18Można przypuszczać, że kulturowe źródła rekonstrukcji z Będzina sięgają podobnych przekonań, a rekonstruktorzy przynajmniej po części kroczą podobną drogą.
Niewygodna wiedza
19Umschlagplatz podnosi jednak jeszcze jeden problem. Są nim zachowania polskiej społeczności wobec eksterminowanych: odmowa współczucia a niejednokrotnie otwarta wrogość.
20Rymkiewicz widzi ciągłość nienawiści i nie ogranicza jej przyczyn do okupacyjnej demoralizacji. Mówi o antysemityzmie w dwudziestoleciu międzywojennym oraz o związanej z nim agresji, na przykład o korporantach, którzy wyrzucali Żydów z podmiejskiej kolejki do Otwocka. Przywołując sceny przemocy opisuje je w sposób, który nie może pozostawić czytelnika obojętnym. Jedną z nich jest emblematyczna historia kobiety z Grzybowskiej. Opowiada Hania:
I nagle zaczęła krzyczeć. Nie pamiętam dokładnie jak to było, to znaczy nie pamiętam, czy ja pierwsza zobaczyłam to dziecko przekradające się pod drutami, czy ona. Ale nie pamiętam tego dziecka, pamiętam tylko ją, krzyczącą. Krzyczała: – Jude! Jude! – wzywając Niemców czy Ukraińców, czy Łotyszy, żeby spełnili swój obowiązek i zastrzelili to żydowskie dziecko. Posłuchaj Jarek. Ja ci przysięgam, to nie był jedyny taki wypadek. Nikt nie wie, ile razy to się zdarzyło. Ale nie tylko ja to słyszałam. To się powtarzało. Ten krzyk: – Jude! Jude!23
21Temat powraca w przywołaniu zapisków Adama Czerniakowa o pogromach na początku 1940 roku. Narrator komentuje:
Oczywiście znajdą się tacy – mówię – którzy posługując się wyrażeniem często używanym przed wojną przez endeckich dziennikarzy powiedzą, że to jakieś żydowskie aj waj. […] Ale ja, kiedy czytam te zapiski Czerniakowa, Kapłana, Ringelbluma, skręcam się ze wstydu i wydobywa się ze mnie polskie olaboga i ojejej: jak myśmy się mogli wtedy tak zachować.24
22Na tle emocji zaszczepianych czytelnikom i leżących u podstaw opowieści Rymkiewicza wstyd ten staje się w pełni zrozumiały i naturalny.
23Chęć ucieczki od pytań uznawanych za trudne i niewygodne daje o sobie znać w dialogu z Hanią. Pada argument, że za przemoc odpowiedzialne są „łobuzy”, ale gest oddalenia problemu zostaje skontrowany przywołaniem perspektywy, gdzie agresja wynika ze wzorów kultury, a więc dotyczy także społeczeństwa jako całości, a nie tylko poszczególnych jednostek. Rymkiewicz utrudnia ucieczkę w łatwą marginalizację zła, które okazuje się domeną „mętów społecznych”. Pytanie o kolektywną odpowiedzialność postawione zostaje najpierw Niemcom, później – na zasadzie analogii – Polakom.
Są natomiast odpowiedzialni – wszyscy – za to, że tacy ludzie jak Brandt czy Mende w ogóle się pojawili. Że istniały duchowe usprawiedliwienia ich działalności, duchowa atmosfera, w której mogli działać. Są odpowiedzialni – tak to chyba należałoby ująć – za to, że wydane zostało przyzwolenie.25
W tym kontekście pojawia się kwestia polskiego poczucia winy:
Jeśli ktoś uważa, że antysemickie ekscesy w 1940 roku to nie jego sprawa, to ja nie mogę mieć do niego pretensji. Każdy – myślę o Polakach – musi sam dać sobie z tym radę i chodzi może tylko o to, żeby jakoś dać sobie z tym radę, a nie udawać, że tego w ogóle nie było.26
24Odpowiedzią Rymkiewicza jest próba współczującego opisania doświadczenia przemocy od strony jej ofiar, a więc ruch podobny do teatralnego działania w Będzinie. Sara Fliegeltaub opowiada historię jeszcze sprzed wojny, która przydarzyła się jej, a właściwie pokojówce z jej pensjonatu, kilkunastoletniej Fejdze. Czytelnicy poznają Fejgę oczyma Icyka, trochę zakochanego, nieśmiałego i delikatnego. Brutalne seksualne aluzje, a właściwie słowna napaść korporantów w podmiejskiej kolejce uderza w postać, zarysowaną wcześniej z sympatią i czułością. Kontrast między fascynacją, tęsknotą za bliskością, wreszcie niekłamaną życzliwością Icyka, pani Sary, a w dalszej kolejności rekonstruującego ich relacje narratora, a antysemicką agresją jest uderzający.
I wtedy Fejga wybuchnęła płaczem, ale to nie był taki zwykły płacz, jakim ktoś płacze, kiedy chce mu się płakać. To raczej było wycie, niż płacz. Ona raczej wyła.27
– opowiada Sara Fliegeltaub i kończy:
Ta moja Fejga […] jest ładna, ale niemądra, no po prostu jest okropnie głupia. Ale kiedy oni tak brzydko bluźnili, to ona, chociaż jest głupia, to jednak zrozumiała, że tu już nie chodzi o nią, i że te łobuzy obrażają nie ją, ale kogoś innego.28
25Rymkiewicz z jednej strony wybiera sytuację, w której arbitralność przemocy, jej niesprawiedliwość i absurd biją w oczy, z drugiej uzmysławia, że ból związany z agresją wynika z przypisania do odczłowieczającej, piętnującej kategorii, która ogarnia nie tylko bezpośrednio zaatakowanego, ale cały jego świat.
Potrzeba rozgrzeszenia
26Umschlagplatz przywołuje wypieraną przez polską społeczność wiedzę, nie jest ona jednak najważniejsza w konstrukcji powieści. Akcent pada na przekroczenie granicy inności, na wejście w żydowskie doświadczenie. Przejście drogi proponowanej przez Rymkiewicza automatycznie rozwiązuje problem zachowań i postaw wrogich wobec Żydów. Ci, którzy poddali się czarowi rekonstrukcji, muszą uznać, że wykluczające praktyki nie są już ich sprawą, że mają ją niejako za sobą. Wątek „duchowej atmosfery” umożliwiającej przemoc, a więc kulturowych warunków możliwości agresji, nie zostaje rozwinięty. Nie pojawia się także pytanie o to, na ile obowiązujące w czasie okupacji wzory kultury mogą dotyczyć także współczesnych.
27Rymkiewicz koncentruje się na odpowiedzialności. „Są tacy, którzy czują się odpowiedzialni tylko za siebie – mówi narrator – i tacy, którzy czują się odpowiedzialni za wszystkich. Może ja należę do tych drugich”29. Przyjęcie odpowiedzialności „za wszystkich” staje się aktem szczególnej moralnej wrażliwości. Graniczy z wzięciem na siebie nie swojej winy. Drugą stroną emocji zbliżających do eksterminowanych jest poczucie etycznej wyjątkowości. Odpowiedzialność za dyskryminacyjne praktyki miesza się z wrażeniem, że są one czymś zasadniczo obcym publiczności przeżywającej bliskość z żydowskim światem.
28Niewygodna i niechciana pamięć niknie do pewnego stopnia w cieniu otwarcia na Innego. Postulowana przemiana świadomości nabiera sensu przemiany dokonanej. Emocjonalny proces przebiegający na poziomie jednostkowego doświadczenia – dotyczącego narratora czy każdego z czytelników – łatwo uznać za zmianę na poziomie społecznym.
29Polski autowizerunek z całą pewnością nie jest w narracji Umschlagplatzu sprawą drugorzędną. Relacje Polaków i Żydów traktowane są jako spotkanie dwóch wielkich narodów30. Zbliżenie do żydowskiego Innego potwierdza polską wielkość. Rymkiewicz wychodzi naprzeciw potrzebie opowiedzenia historii Zagłady w sposób, który nie pomijałby polskiej przemocy, a jednocześnie pozwalał zachować wysokie mniemanie o własnej społeczności.
30Tendencje, które dały o sobie znać w Umschlagplatzu, stanowiąc kulturowe zaplecze rekonstrukcji w Będzinie, zostały wzmocnione znacznie silniejszym impulsem. Na początku 1994 roku weszła na polskie ekrany Lista Schindlera Stevena Spielberga. Światowy sukces filmu – siedem Oskarów i pięć oskarowych nominacji, nie licząc innych nagród – odbierany był tym żywiej, że w realizacji uczestniczyli polscy aktorzy, a zdjęcia kręcono w dużej części w Krakowie i innych polskich miastach31. Poczynania ekipy śledziła z uwagą polska prasa. Traktowano je jako rekonstrukcję historyczną na wielką skalę.
31Film oferował publiczności przemianę podobną do tej zaproponowanej przez Rymkiewicza, tyle że cień – przemoc grup, z którymi mogliby identyfikować się widzowie – został skrupulatnie usunięty. Inaczej niż w Umchlagplatzu, nie pozostało po nim właściwie nic niepokojącego.
32Spielberg wybrał na bohatera Niemca, przedstawiciela narodu w europejskiej i amerykańskiej wyobraźni identyfikowanego z odpowiedzialnością za Zagładę. Winnego par excellence. Opowiedziana w Liście Schindlera historia pokazuje jego przemianę w Sprawiedliwego, a jednocześnie przeprowadza widzów z kręgu możliwej winy na stronę niewinności.
33Schindler przyjeżdża do podbitej przez nazistów Wschodniej Europy z zamiarem szybkiego wzbogacenia się. Traktuje wojnę jak okoliczność sprzyjającą robieniu interesów przynoszących szybkie i duże pieniądze. Zachowuje się niczym przedsiębiorca w koloniach. Długo nie zwraca uwagi na los podbitych społeczności. Bez skrupułów wykorzystuje sytuację miejscowych Żydów, zmuszając ich do inwestowania we własne przedsięwzięcia. Nie ma w tym względzie skrupułów. Kiedy jego żydowscy „partnerzy” próbują negocjować, argumentując, że „pieniądz to zawsze pieniądz”, odpowiada: „Już nie. Wszystko się zmieniło przyjaciele”. W relacjach ze słabszymi jego atutem jest nazistowski terror, silnych – miejscowych hitlerowskich notabli – korumpuje i przekupuje. W okupacyjnym chaosie czuje się jak ryba w wodzie. Zawiera korzystne znajomości i z szerokim gestem wydaje
pieniądze.
34Choć do Krakowa przybywa właściwie z niczym, szybko staje się jednym z najważniejszych graczy. Lubi życie na wysokiej stopie i korzysta z jego uroków. Ucieleśnia mit błyskotliwego sukcesu. Jego żywiołowość, swoista niewinność namiętności do pieniędzy i przyjemności, zyskuje mu sympatię. Schindler jest kimś, kim chciałby być każdy w podobnych okolicznościach: zaradny, przebojowy i wygrany. Jako bohater masowej wyobraźni ucieleśnienia także realizację skrywanych marzeń: wyjątkowy czas wojny pozwala mu wyrwać się z okowów tradycyjnej moralności nie tylko w tym, co dotyczy interesów. Otoczony wianuszkiem kilkunastu młodych i pięknych sekretarek, pojawia się w krakowskich lokalach w towarzystwie coraz to nowych kochanek, które oglądamy także w jego łóżku. Reżyser usuwa wszelkie ślady przemocy tego rodzaju stosunków, kładzie za to nacisk na nieodparty urok swego bohatera. Kobiety po prostu go kochają.
35Metamorfoza w zbawcę Żydów nie zmienia właściwie miejsca Schindlera w okupacyjnych hierarchiach ani nie pociąga za sobą zmiany sposobu życia. Pozostaje przedsiębiorcą. Przemoc, która jest zapleczem jego działalności, ogląda z bezpiecznego dystansu. Likwidację getta widzi ze skarpy podczas konnej przejażdżki, obóz w Płaszowie z werandy willi jej komendanta. Wraz z rozwojem fabuły coraz wyraźniej zauważa ofiary i ich ból. Jest coraz bliżej. Reaguje. W efekcie udaje mu się uratować ponad tysiąc osób. W warstwie obrazowej pozostaje jednak dyrektorem fabryki wraz z atrybutami swojej pozycji. W dniu kapitulacji odjeżdża czarną limuzyną w nienagannym garniturze. Razem z nim w drogę rusza ciężarówka, prawdopodobnie z resztkami majątku. Pracownicy zachowują się z poddańczym szacunkiem, tym razem jednak nie ze strachu, ale z wdzięczności. Kiedy Schindler wpada w rozpacz, że zrobił za mało, że niepotrzebnie przepuszczał pieniądze na przyjemności, choć należało ratować za nie ludzi, pocieszają go i rozgrzeszają.
36W finałowej scenie ofiarowują mu złotą obrączkę z wygrawerowanym napisem: „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat”. Wykonują ją niejako z własnych ciał. Więźniowie dobrowolnie wyrywają sobie złote zęby i przetapiają je. Symbol Zagłady – żydowskie złoto wydobyte z zagazowanych trupów – pojawia się w nowym kontekście. Ofiary same obdarowują nim wybawcę na dowód pamięci i wdzięczności. W wyobraźni obrączka zajmuje miejsce wszystkich materialnych korzyści, które Schindler zawdzięczał Zagładzie. W wierszu Tadeusza Różewicza złoto zrabowane ofiarom Holocaustu krwawiło, gniło i rozpadało się w sejfach banków32. Lista Schindlera podsuwa odtrutkę na tego rodzaju koszmarny sen o zachodniej kulturze. W końcu wszyscy chcielibyśmy być Schindlerami. A w dziedzinie kolektywnej wyobraźni – chcieć to móc.
37Spielberg usuwa jednocześnie z pola widzenia społeczne i kulturowe przyczyny zła. Pytanie Rymkiewicza o należące do kultury „duchowe usprawiedliwienia” legitymujące postępowanie postaci, w świetle Listy Schindlera należy uznać za nieistotne. Historia rozwija się wyłącznie w planie psychologicznym. Zamiast społecznej analizy wzorów zachowań i praktyk oglądamy psychomachię między dobrym a złym bohaterem. Antagonistą Oskara Schindlera jest Amon Goeth, esesman, komendant obozu w Płaszowie. Z prowadzonego konsekwentnie porównania wynika, że zachowanie obu bohaterów jest wynikiem ich wyborów determinowanych jedynie psychologicznym bagażem, z którym wchodzą w wojenne sytuacje. Sadyzm Goetha ma źródła w pragnieniu bliskości i jednocześnie strachu przed nią. Przemoc i sztywne hierarchie władzy są dla niego sposobem panowania nad relacjami, z którymi sobie wyraźnie nie radzi. Jednocześnie dominacja pozwala rozładować wzbierającą frustrację i agresję. Spielberg przygląda się jego fascynacji wybraną spośród więźniów służącą, w której Goeth się kocha i nad którą się pastwi. Zakończona agresją próba zbliżenia, uparty monolog esesmana nieumiejącego dostrzec drugiego człowieka ani nawiązać z nim realnego kontaktu, kontrastowana jest ze sceną, w której Schindler ciepło przyjmuje życzenia urodzinowe od pracowników33. Bliskość możliwa i jej dojmujący
brak.
38Schindler zapewnia, że Goeth „w innych warunkach zachowałby się inaczej” i że „wojna wyzwala najgorsze instynkty”. Nie pada jednak pytanie, czym właściwie są owe warunki ani jak doszło do wojny. Nazizm przekształca się tym samym w rodzaj psychologicznego zwyrodnienia. Problem społeczny zamienia się w indywidualną aberrację. Metamorfoza, którą przechodzą widzowie podążając za bohaterem, staje się tym łatwiejsza. Narracyjna struktura współzawodnictwa między Schindlerem i Amonem Goethem ułatwia utożsamienie z dobrem. Dewiacja jest z zasady nie nasza. Tym bardziej, że budowany przez Spielberga kontrast, sama sytuacja i sposób, w jaki patrzy na nią reżyser, nie pozostawiają właściwie wyboru. Jesteśmy z Oskarem Schindlerem, jesteśmy Oskarem Schindlerem. Nic dziwnego, że film podobał się wszystkim.
39W Polsce, od zawsze wsłuchanej w opinie świata na własny temat, Lista Schindlera musiała zrobić szczególne wrażenie. Obraz budził podziw dla skuteczności wizerunkowego zabiegu. Sukces skłaniał do opowiedzenia polskiej historii jeszcze raz i do przeżycia jej na nowo, wedle wzoru zaproponowanego przez Spielberga.
40Równolegle z rekonstrukcją likwidacji getta w Będzinie realizowano inny projekt nawiązujący do podobnego pomysłu. Agnieszka Holland prowadziła widzów drogą Spielberga, tyle że przy pomocy polskiego bohatera. Leopold Socha, tak jak Schindler, z antysemity staje się Sprawiedliwym, tak samo wchodzi w rywalizację z czarnym charakterem, którym okazuje się ukraiński nacjonalista, tak samo zbliża się do ofiar, rozpoznając w nich ludzi. Co ważniejsze, Holland wykorzystuje podobny emocjonalny mechanizm. Konstrukcja narracji pozwala przeżyć przemianę Sochy jako własną. Zrobić z filmowego bohatera centrum, wokół którego krystalizuje się pamięć i tożsamość wspólnoty widzów. Dostarcza także obrazu, który może stać się emblematem grupy – dla niej samej i na zewnątrz. W ciemności było nominowane do Oskara za najlepszy film nieanglojęzyczny w 2012 roku.
2. O czym wolimy zapomnieć?
41Czy rzeczywiście jest od czego uciekać? Będzin wydaje się miejscem jak każde inne. Nie kojarzy się z żadnymi szczególnymi wydarzeniami, które mogłyby niepokoić polskie sumienie. Zapewne przeważająca część ogólnopolskiej publiczności po raz pierwszy usłyszała nazwę miasta przy okazji rekonstrukcji z 2010 roku. Jeśli jednak poszukać, dysponujemy kilkoma ważnymi świadectwami dotyczącymi Będzina i tamtejszych Żydów.
Stanisław Wygodzki: Błogosławione niech będą ręce
42Piętnastego listopada 1885 roku w Będzinie urodził się Stanisław Wygodzki, pisarz i poeta dziś niemal zapomniany. Mieszkał tam aż do likwidacji getta. Jeszcze jako gimnazjalista związał się z ruchem komunistycznym. Przed wybuchem wojny spędził dwa lata w więzieniu skazany za działalność polityczną. Pracował jako urzędnik w hucie „Feniks”. W czasie okupacji – podobnie jak inni – trafił do getta. Pierwszego sierpnia 1943 roku, w dniu rozpoczęcia akcji likwidacyjnej, już w wagonie wiozącym ich do komór gazowych Oświęcimia, podał żonie i czteroletniej córce truciznę. Sam przeżył, ponieważ dawka, którą zostawił dla siebie, okazała się zbyt mała34. Przeszedł przez Auschwitz, Sachsenhausen-Oranienburg i Dachau. Po wydostaniu się z obozów przejściowych wrócił do Polski, ale zamieszkał w Warszawie. Pracował w Ministerstwie Kultury i Sztuki a od 1948 roku w Polskim Radiu. Jeszcze przed „odwilżą” poświęcił się wyłącznie pisaniu. W styczniu 1968 roku z powodu szykan wobec dzieci zdecydował się na emigrację do Izraela. Tam zmarł na początku lat 90.
43Proza Wygodzkiego dotyczy dwóch tematów: ruchu komunistycznego i Zagłady. Pojawia się w niej niejednokrotnie Będzin. Jest politycznie zaangażowna, co może dyskwalifikować ją w oczach dzisiejszej publiczności i krytyki35. Wojna widziana przez pryzmat radykalnie lewicowego światopoglądu pozwala jednak dostrzec problemy pomijane przez pisarzy spoglądających na historię z innych perspektyw36. Wygodzki często powraca do kwestii zbieżności celów polskiej narodowej prawicy i nazistów. Imperatyw walki z okupantem okazuje się drugorzędny, gdy w grę wchodzi uwolnienie Polski od komunistów i Żydów. Postrzeganie historii w kategoriach klasowych i politycznych a nie narodowych pozwala mu uniknąć uwikłania w obawy o wizerunek zbiorowości. Od ujęć, które mimo literackiej i intelektualnej wartości łatwo zbyć zakwalifikowaniem do stalinowskiej propagandy, przechodzi w latach 60. do konstatacji dotyczących wzorów kultury. Właśnie w Będzinie i Sosnowcu37 rozgrywa się akcja opowiadania Sprzymierzeńcy wydanego w roku 1950 w tomie Widzenie. Narrator wraca w rodzinne strony, żeby złożyć przed sądem zeznania w sprawie Carla Frensena, członka NSDAP oskarżonego o udział w masakrze ludności Żydowskiej jeszcze we wrześniu 1939 roku, tuż po wkroczeniu wojsk niemieckich. Zdarzenie takie rzeczywiście miało w Będzinie miejsce. Ósmego września hitlerowcy podpalili synagogę, w której znajdowało się 200 osób, oraz przyległe domy wraz z mieszkańcami38.
44Rozprawa sądowa widziana oczyma ocaleńca wywołuje poczucie obcości. Towarzyszy ono narratorowi od momentu przybycia do miasta. „Jestem w obcym pokoju, w mieście, w którym nie mam nikogo” – wyznaje39. Jak refren powtarza się odgłos lokomotyw i przetaczanych wagonów, przywodzący na myśl dzień wysiedlenia. Prawnicza procedura ustalania prawdy na drodze szczegółowej weryfikacji zeznań nie przystaje do badanej sytuacji. Nie żyją nie tylko poszczególni żydowscy świadkowie, przestała istnieć cała społeczność, do której należeli. Obcość wynika także – a może przede wszystkim – z wyraźnie odczuwanej rezerwy wobec eksterminowanych. Polscy mieszkańcy Będzina nie tylko nie mają dostępu do doświadczeń Żydów, ale też z jakichś powodów pomijają je i nie chcą o nich wiedzieć.
45Relacji z procesu towarzyszą refleksje narratora, ale idą one osobnym torem. Przeważnie pozostają niewypowiedziane, tak jakby nie było dla nich miejsca w sytuacji, w której się znalazł. Wydobywają motywacje i fakty zakryte dla sądu. Na przewód dotyczący nazistowskich zbrodni nakładają się polsko-niemieckie relacje dotyczące Żydów.
46Wygodzki zaczyna od różnicy doświadczeń, która wprowadza w przesłuchanie przykry dysonans. Kiedy sędzia pyta, czy świadek był przy pożarze, a skoro nie był, to skąd wie, że znajdował się tam oskarżony, w odpowiedzi
słyszy:Istotnie. Spaleni mówić już nie mogą, a ja […] a ja gdybym tam był, czy sądzi pan, że wydostałbym się z ognia? Przecież strzelano do tych, co wybiegali z płonących domów.40
47W innym miejscu pojawia się refleksja dająca wyobrażenie o przepastnej różnicy perspektyw polskich obserwatorów i żydowskich ofiar:
Znów widzę przewodniczącego sądu: jest zupełnie siwy. Gdzie był on wtedy, gdy mój ojciec wątpił, czy będą ich kiedyś sądzić? Czy widział ich dzieło i czy także nie wierzył, że nadejdzie dzień sądu? Czy szlochał kiedykolwiek tak, że nie potrafił słowom nadać kształtu, którym się wyraża ból i cierpienie?41
48Różnica ta zostaje dopowiedziana. Sala sądowa wydaje się narratorowi inna niż w czasach, kiedy odpowiadał za przynależność do partii komunistycznej. „To zmienili się ludzie, sprawy, to zmienił się trybunał”42. Nie chodzi o zmianę na lepsze związaną z nowym ustrojem, ale o zmianę wynikającą z tego, co wydarzyło się w czasie Zagłady.
49O pożarze z 8 września 1939 roku dowiadujemy się z opowieści ojca narratora, który kilka dni po masakrze udał się na pogorzelisko pogrzebać ciała zabitych. Ojciec, zapytany jeszcze w 1939 roku o sprawców zbrodni, mówi ogólnikowo „oni”. Z pewnością ma na myśli nazistów, ale czy tylko? Oto jego opowieść:
Ale oni składali się z jednostek, chciałem wiedzieć, który z nich to zrobił.
– Nie wiem, nie chcę wiedzieć, bo i po co? Gdyby mieli kiedykolwiek stanąć przed sądem, przewód musiałby określić wyraźnie przestępczy czyn tego lub owego złoczyńcy. A czy oni staną kiedykolwiek przed sądem? Kto ich sądzić będzie? Ale jeśli zapomnę – w oczach ojca ukazały się łzy – jeżeli zdołam zapomnieć te straszliwe trupy, tę drogę na cmentarz i groby, to do śmierci, do ostatniego dnia nie zapomnę tego ośmioletniego, może dziewięcioletniego chłopca, który chodził wśród dymiących jeszcze zgliszcz i obszukiwał wypalone mieszkania. Otwierał szafy, których ogień nie strawił, i przeszukiwał ubrania, zaglądał do szuflad osmalonych stołów i pogrzebaczem wyciągał spod łóżek jakieś torby, skrzynki… Nie przerywał tych poszukiwań nawet wówczas, gdy wraz z Chaimem wynosiliśmy zwęglone ciała. Śmiał się do nas, szczerząc zęby, a uśmiech był w jego oczach, na ustach, policzkach. Wchodził na schody, spoglądając ku nam w dół popisywał się swoją sprawnością fizyczną: omijał dziury w podłodze, skakał przez progi, których już nie było. W pierwszej chwili, kiedy go spostrzegłem, stanąłem przerażony. Ale okazało się, że my mu w niczym nie przeszkadzamy; rozumiem jeszcze, że nie bał się trupów, ale on się nie bał nas, żywych…43
50Ojciec widzi zbrodnię jako dokonanie kolektywne, dlatego wskazywanie poszczególnych przestępców nie ma dla niego sensu. Wątpi chyba także w wymiar sprawiedliwości. Być może boi się, że sędziom będzie bliżej do sprawców niż ofiar44. Uosobieniem zła, a właściwie kultury, która uczyniła eksterminację możliwą, jest mały szabrownik. Dziecko traktuje żywych jeszcze Żydów jak „nieboszczyków na urlopie”. Jego śmiech oznacza zadowolenie z tego, co się stało, ale jest także znakiem stosunku do tych, którzy pozostali. Teraz można pokazać im, że już się nie liczą, i cieszyć się, że otwarte manifestowanie wrogości i pogardy nie będzie miało żadnych konsekwencji. Stanie się usankcjonowaną normą.
51Okazuje się, że chłopiec z pogorzeliska występuje na procesie w roli świadka obrony Frensena. Porozumieli się w więzieniu. Jan Matysiak zeznaje, że przy masakrze obecny był policjant Fransen, który zawsze chodził w mundurze, a nie kupiec Frensen ubierający się po cywilnemu45. Kończąc zeznania opowiada, że mając dziewięć lat, w roku 1939 widział dwóch Żydów uprzątających z pogorzeliska spalone ciała46. Był więc zapewne tym dzieckiem, które spotkał ojciec narratora i Chaim.
52Matysiak odsiaduje wyrok za współudział w napadzie. Jako członek podziemnej organizacji miał ułatwić wejście na teren fabryki i obrabowanie tamtejszej kasy. Z Frensenem łączy go nienawiść do Żydów i komunistów. Okazuje się, że to Matysiak jako trzynastolatek wydał hitlerowcom Żyda Kwastla, który ukrywał się w robotniczej dzielnicy.
53Podobnie jest z drugim świadkiem obrony, Włodzimierzem Cybulskim, przedwojennym drobnym prowokatorem i szpiclem, podczas okupacji świadczącym podobne usługi nazistom. Pochodzenie majątku Frensena nie budzi jego wątpliwości, choć z całą pewnością został on zrabowany miejscowym Żydom. Dla Cybulskiego Frensen to „wielki kupiec”. Na pytanie sądu: „A sklep skąd miał?”, odpowiada: „Kupił sobie”47.
54Frensen wchodzi w posiadanie zabudowań i towarów – „towary z wielu sklepów umieścił w przebudowanym i znacznie rozszerzonym lokalu”48 – już kilka dni po wkroczeniu Niemców49. Musiał więc być zainteresowany usunięciem dawnych właścicieli. W swoim składzie zatrudniał żydowskiego księgowego – Hempla. Ten, najprawdopodobniej na jego polecenie, fałszował księgi rachunkowe. Kiedy oszustwa zaczęły wychodzić na jaw, Frensen zadenuncjował go, a później – w przeddzień akcji likwidacyjnej – wyjednał jego zwolnienie, tak aby trafił prosto do oświęcimskiego transportu. Dla polskich świadków postępowanie Niemca wobec Hempla jest nienaganne. „Nawet Żydom pomagał”50 – mówi Maria Szumska, w czasie wojny kurierka podziemnej, narodowej organizacji.
55Kulisy całej sprawy znane są narratorowi, który widział Hempla w dniu wywózki, gdy bezskutecznie szukał swego pryncypała. Ale wiedza ta nie zostanie przekazana polskiemu sądowi. Wygodzki zauważa także inny fenomen, który umknął uwadze sędziów: więź między oskarżonym a świadkami obrony. Określa ją jako bezinteresowną. Postępowanie świadków nie wynika z chęci osiągnięcia jakichkolwiek korzyści materialnych. „Matysiak występuje więc «ideowo». Świadomie czy nieświadomie pragnie osiągnąć korzyść inną, wyższą, «szlachetną»”51. Podobnie Cybulski. Narrator pyta: „Może wy, którzy czytacie te słowa, potraficie odnaleźć inne wyjaśnienie tej sprawy, łączącej świadka Cybulskiego i oskarżonego Frensena?”52.
56Odpowiedź narzuca się sama w świetle opowiedzianej przez Wygodzkiego historii. W przewodzie sądowym sprawa żydowskich mieszkańców miasta schodzi jednak na drugi plan. Choć oskarżenie dotyczy udziału w masakrze Żydów, świadkowie podkreślają, że oskarżony dobrze traktował Polaków. Kiedy sąd podejmuje sprawę pobicia narratora przez Frensena, z relacji umyka fakt, że ten bił go jako Żyda. Wiedza ta – choć niewypowiedziana – wisi jednak w powietrzu. Prokurator pyta o reakcję napadniętego. Ten komentuje:
Teraz już wiem, co kryło się w głosie prokuratora: – Człowiek napadnięty powinien się bronić! […] ten młody prokurator […] oskarża Frensena i – pośrednio – mnie. Czy nie pomogłem mu w zbrodni pozwalając się bić i przyjmując jego uderzenia jak coś należnego tylko z tej racji, że on był faszystą, a ja mieszkańcem tego kraju w 1940 roku?53
57Oskarżenie dotyczy bierności. Przekonania o bierności żydowskiej, dobrze zakorzenionego w antysemickim imaginarium? Zaraz po tej refleksji przychodzi następna, z nieubłaganą logiką wynikająca z atmosfery panującej na sali sądowej:
Frensen twierdzi, że mnie nie zna. Widzi mnie po raz pierwszy i nigdy nikogo nie bił. Wpatruje się we mnie uporczywie, ale wiem, co myśli: dlaczego ja go tylko biłem? Przecież mogłem go równie dobrze zastrzelić i nie byłoby świadka, który mnie teraz oskarża. – Znów wraca mój ojciec: czy starczyłoby mu sił, aby zwłoki moje złożyć na wóz i z pomocą głupiego Chaima wywieźć na cmentarz?54
58Wygodzki wydobywa przerażającą dla żydowskiego ocaleńca prawdę: gdyby zginął, nikt by o jego śmierci nie pamiętał i nikt nie upomniałby się o ukaranie winnych. Polska społeczność broniłaby raczej zbrodniarza. Jak na ironię sędzia, który bierze go w obronę, na sugestię adwokata, że świadectwo oskarżonego waży tyle samo, co zeznania świadka, podnosi głos: „Świadek jest polskim pisarzem!”55. Fakt, że należał do bezpośrednich ofiar Zagłady i wskutek tego z bliska obserwował zdarzenia oraz rozpoznawał stojące za nimi społeczne mechanizmy, nie zostaje głośno wypowiedziany.
59Wszystkiemu patronuje śmiech chłopca rabującego pogorzelisko. To on – w wyobraźni narratora – patrzyłby na ojca zabierającego ciało syna na cmentarz. Mały szabrownik pojawia się jednak także przy refleksjach na temat sędziego, którego siwizna przywodzi na myśl ojca, choć dzieli ich przepaść różnych wojennych doświadczeń. Kiedy narrator pyta sam siebie, czy sędzia przeżył rozpacz porównywalną z rozpaczą Żydów, wraca tamto wspomnienie:
– I ukazuje mi się twarz tamtego, nieznanego mi chłopca, widzę, jak się uśmiecha. Spogląda w dół, z wysokości wypalonego piętra, milczy, ale nieustannie się uśmiecha, bez słowa, bezdźwięcznie – maska uśmiechu. Masca eris… Nigdy cię nie ujrzę wśród żywych, nigdy cię nie spotkam, maro nocna.56
60Wygodzki tak prowadzi opowieść, żeby zaprzeczyć zapewnieniom narratora. Na sali sądowej pojawia się Jan Matysiak, ale na rzeczy jest chyba coś więcej. Nie znika rozdzielenie polskiego i żydowskiego świata ani niewypowiedziane przymierze między okupantem i okupowanymi w sprawie Żydów, którego tak przeraził się ojciec narratora uprzątający trupy i które znalazło się w tytule opowiadania. Twarz chłopca z pogorzeliska zlewa się z obrazem „człowieka śmiechu” z powieści Wiktora Hugo57. Śmiech jest znakiem kalectwa, raną, zwyrodnieniem i potwornością charakteryzującą polskie otoczenie, a przynajmniej jego istotną część.
61Sąd nad Frensenem zamienia się w ujęciu Wygodzkiego w sąd nad kulturą. Wnioski z przewodu nie są optymistyczne. Przy pierwszym przesłuchaniu narrator, patrząc na milicjanta, zastanawiał się: „Czyżby odgadywał, że gdy wracam myślą wstecz, znów wali się we mnie wszystko, co z takim trudem wznosiłem przez kilka lat?”58. Opowieść pokazuje, że dzieje się tak nie tylko za sprawą powrotu do przeszłości. Nieoczekiwana konstelacja jak na współczesne wyobrażenia o zaangażowanej w nowy ustrój literaturze z roku 1950.
62W powstałym jedenaście lat później opowiadaniu Błogosławione niech będą ręce… Wygodzki nie zwraca się już bezpośrednio do czytelników, próbując uświadomić im związki łączące postaci. Nie ucieka się też do retoryki z lat 50. Opis wydaje się wyważony i neutralny, dotyczy jednak tego samego problemu. Tym razem akcja rozgrywa się w Sochaczewie.
Niemiecka aktorka, której mąż kręcił dla partii nazistowskiej antysemickie filmy propagandowe, zostaje zaangażowana do pracy w Polsce. Narrator jest jej tłumaczem i opiekunem w ekipie filmowej. Spotykamy ich, kiedy szukają sposobu, żeby z planu zdjęciowego na wsi dostać się do Warszawy, bo przez nieuwagę spóźnili się na autobus, który przyjechał po filmowców.
63Aktorka boi się. Postrzega Polskę jako kraj, w którym nie zabliźniły się jeszcze okupacyjne rany. Czuje się winna i ma wrażenie, że ściąga na siebie uwagę miejscowych. Obawia się niechętnych a nawet agresywnych reakcji na dźwięk niemieckiego, którym się posługuje. W końcu udaje się znaleźć człowieka, który odwiezie ich bryczką do Sochaczewa na stację. Po drodze woźnica, pan Jagła, zatrzymuje się, żeby pokazać coś Niemce:
Na uboczu, na placyku położonym nie opodal traktu, za niskimi zabudowaniami, stała wysoka ściana. Wyglądała jak dekoracja teatralna, wystrzelała ku górze płaskim, osmalonym czworobokiem podstęplowanym ukośnie ustawionymi balami. Przez otwory okienne bez szyb i ram widoczne było zmierzchające niebo. U stóp muru rosło wybujałe zielsko. Serce ścisnęło mi się boleśnie. Wiedziałem, co ta ściana oznacza, wiedziałem, resztkami jakiego budynku były te białe kamienie ze śladami pożaru, który strawił wnętrze i pozostałe mury.59
Są przed ruinami synagogi. Jagła wyjaśnia:
– Niech jej pan powie, że pod tamtym murem Niemcy rozstrzelali wszystkich Żydów z naszego miasteczka.
– Nic nie powiem. Jedź pan!”60
– odpowiada narrator. Atmosfera staje się napięta:
Pan Jagła wstał, odwrócił się ku nam, widziałem go rosłego, wysokiego. Siedziałem, więc musiałem unieść głowę. Jego oczy, usta, cała twarz śmiała się. Powoli uniósł dłoń, znów wskazał nią osmalony mur i powiedział:
– Tam wszystkie Żydki caput.
I dłonią rozwartą na płask, przejechał wzdłuż swego gardła, jak nożem. Zaśmiał się krótko. […]
– Cośmy wycierpieli, tośmy wycierpieli, ale błogosławione niech będą ręce, które to zrobiły – i znów wskazał mur. – Niech jej pan to powtórzy.61
64Niemiecka aktorka odbiera słowa polskiego woźnicy jak atak, tymczasem on zwraca się do niej jak do sprzymierzeńca. Dziękuje. Jeszcze raz pojawia się śmiech, analogiczny do śmiechu chłopca z pogorzeliska z opowiadania Sprzymierzeńcy i podobne spojrzenie z góry. W roku 1961 Wygodzki ujmuje temat w skrócie, przez jedną postać i jedno zdarzenie. Właściwie przez jedną wypowiedź. Trudno oprzeć się jednak wrażeniu, że gubi niezwykle ważny wymiar, który udało mu się uchwycić dziesięć lat wcześniej: rozgałęzioną sieć relacji społecznych dającą pojęcie o zasięgu uświadamianego bądź nie porozumienia w sprawie Żydów i Zagłady. Obraz sali sądowej stawał się okazją do pokazania przekroju postaw i punktów widzenia. Pan Jagła, choć tak wyrazisty, pozostaje tylko odosobnionym przypadkiem, łatwo uznać go za wyjątek i wysłać na margines. Wygodzki uogólnia w inny sposób. Rozmowa ma nieoczekiwany finał. Niemka nalega:
– Co ten pan powiedział? – pytała uporczywie kobieta.
– Nic takiego.
– On powiedział coś o Niemcach. Ja wiem. […]
Płakała stłumionym płaczem, niezdolna ukryć drżenia rąk. Podana naprzód wykonała gest, jakby chciała zerwać się i wysiąść z dorożki. Położyłem rękę na jej dłoni. Chciałem być dla niej dobry.
Skłamałem: On powiedział, że to był jego dom i Niemcy go spalili w czasie wojny. […]
– Ale on się śmiał. Ja widziałam, jak on się śmiał.
– Tak, śmiał się. Powiedział, że ma już nowy dom. Ładniejszy.62
65Nowy, ładniejszy dom, to Polska bez Żydów, za którą pan Jagła dziękuje Niemcom. Sochaczew i Będzin. W istocie nie ma w nim miejsca dla narratora. Człowiek, który bezbłędnie rozpoznaje ruiny synagogi i spoglądając na śniadą włoszkę z ekipy filmowej myśli: „Spod rzęs patrzyły czarne źrenice o poważnym i ciężkim spojrzeniu. Kiedyś widywałem takie oczy, teraz nie widuje się u nas takich źrenic”63, pozostaje niemy. Między polskim woźnicą i Niemką z nazistowską przeszłością musi kłamać i ukrywać się. Jego próba załagodzenia sytuacji jest abdykacją, jak pomijanie pewnych kwestii milczeniem w czasie procesu i pospieszny wyjazd z miasta S. narratora opowiadania Sprzymierzeńcy.
Tadeusz Borowski: Proszę państwa do gazu
66Wygodzki trafił do Auschwitz transportem, który stał się sławny w polskiej literaturze za sprawą Tadeusza Borowskiego. Narrator opowiadań oświęcimskich idzie z Kanadą na rampę, kiedy do obozu przybywa transport „Sosnowiec-Będzin”. Jest lato 1943 roku.
67Borowski daje niezwykły obraz spotkania polskiego bohatera z eksterminowanymi Żydami. Vorarbeiter Tadek jest częścią maszynerii Zagłady, a o swoim doświadczeniu mówi w pierwszej osobie. W opowiadaniu Proszę państwa do gazu rampa, gdzie przyjeżdżają transporty, jest swoistym eldorado. Żydzi kierowani prosto do komór gazowych zaopatrują cały obóz. Auschwitz żyje z przywiezionego przez nich prowiantu, ubiera się w ich rzeczy, handluje ich kosztownościami. Praca w komando nadzorującym rozładunek to przywilej.
68Narrator Borowskiego chce pójść na rampę, żeby zdobyć koszulę i buty. Jednocześnie staje się częścią rozpętanego tam piekła. „Wzbiera we mnie zupełnie niezrozumiała złość na tych ludzi, że przez nich muszę tu być” – wyznaje. „Nie współczuję im wcale, że idą do gazu. Żeby się ziemia pod nimi rozstąpiła. Rzuciłbym się na nich z pięściami”64. W odpowiedzi słyszy, że „to normalne, przewidziane i obliczone”65. Proszę państwa do gazu pokazuje epicentrum Zagłady przez pryzmat uczestnictwa. System obozowy zasadza się na współudziale więźniów. Choć wszystko odbywa się w warunkach karceru, gdzie praktycznie nie ma mowy o wolnym wyborze, polskiej publiczności trudno było zaakceptować metodę pisarską Borowskiego wraz z jej intelektualnym zapleczem. Borowski stosował ją nie tylko przy opisie obozu. Praktyki społeczne i sposoby radzenia sobie w rzeczywistości interesowały go także w świecie poza drutami.
69Pożegnanie z Marią rysuje obraz okupacyjnej Warszawy z jej czarnym rynkiem i nielegalnymi interesami. O rodzaju spojrzenia, którym Borowski przypatruje się otoczeniu, świadczy taki choćby komentarz dotyczący właściciela sklepiku na Skaryszewskiej, trudniącego się oprócz handlu artykułami spożywczymi pośredniczeniem w wykupie polskich więźniów zatrzymanych na przymusowe roboty w Niemczech66:
On nie dolewał do pełna setki bimbru, nie doważał deka masła, ciął chleb na nierówne części i wyciskał z chłopów bezlitośnie forsę za każdą wypuszczoną na lewo dziewczynę, gdyż chciał żyć sam, miał żonę, synka w drugiej gimnazjalnej i córkę, uczennicę kompletu licealnego, odczuwającą nęcące powaby stroju, urok chłopców, smak nauki i czar konspiracji.67
70Druga strona niczym nie wyróżniającego się mieszczańskiego życia, ale także niezauważany zwykle rewers tajnych kompletów i walki o niepodległość.
71W historii jednego dnia w składzie budowlanym na Skaryszewskiej ważne miejsce zajmuje wątek starej, bogatej Żydówki, która z platformą załadowaną rzeczami przyjeżdża z getta. Pojawia się na samym początku opowiadania, kiedy młodzi ludzie, przyjaciele narratora, wychodzą rankiem z pomieszczeń biura; rozstajemy się z nią na ostatniej niemal stronie tekstu. Poboczny zdawałoby się epizod zajmuje w opowiadaniu zaskakująco dużo miejsca, tyle samo, a może nawet więcej co historia tytułowej Marii. Przed wojną doktorowa zatrudniała kierownika składów:
Pracował wtedy jako magazynier w przedsiębiorstwie żydowskim. Pod okiem czujnej właścicielki wyrabiał się uparcie na ludzi, kupił auto sportowe i zarabiał taksówką do trzystu złotych dziennie, odliczywszy dniówkę szofera.68
Zarobki te nie były całkiem oficjalne i kierownik – wtedy szofer – wykorzystywał po trochu swoich pryncypałów. Borowski puentuje ironicznie:
Rozumiał, że czyni to w zgodzie z prawem ludzkim, i żył pełnią życia, bez dokuczliwych rozterek duchowych. Z dorobku tych czasów ocalił place i walutę oraz głębokie przywiązanie do starej doktorowej.69
Już za okupacji narrator charakteryzuje go tak:
Kierownik znał się na złocie i kosztownościach, sprzedawał i nabywał meble, znał adresy pośredników mieszkaniowych, a nawet sam handlował lokalami, miał stosunki ze złodziejami kolejowymi i ułatwiał im kontakty ze sklepami komisowymi, przyjaźnił się z szoferami i sprzedawcami części samochodowych, prowadził także ożywioną wymianę z gettem.70
72Zapewne ze względu na tę ostatnią część swojej działalności zacieśnił znajomość z doktorową.
73Pracownicy składu tłumaczą pojawienie się Żydówki wdzięcznością kierownika: „Zrobiła go człowiekiem, to się jej wywdzięcza”71. Doktorowa zwraca się do niego czasami per „ty” – „Jasieńku” – czasami w trzeciej osobie: „Jasio tak tylko mówi”72. Ta zażyłość – wspomnienie czasów, kiedy był szoferem – kontrastuje z jej zachowaniem. Jest zaniepokojona – co oczywiste – ale czuje się też wyraźnie nieswojo w biurze kierownika. Martwi się o rzeczy, boi się kradzieży. Wygląda biednie: „zbyt biednie jak na przedwojenną właścicielkę ogromnego składu towarów budowlanych. […] zbyt biednie nawet jak na posiadaczkę platformy wszelkiego bagażu”73. Rzeczywiście, są to ostatnie pozostałości jej majątku74.
74Pomoc okazywana doktorowej nie wynika li tylko z wdzięczności. Kiedy ta chce wracać do córki do getta, narrator stwierdza: „Stara ma za grubą forsę, żeby ją puścił z rąk”75. Ma na myśli kierownika. Rzeczywiście – ratowanie Żydówki to także interes i to intratny. Jest nim żywo zainteresowany właściciel sklepiku, pośredniczący w wykupie polskich więźniów, człowiek, który sądząc po charakterystyce danej przez narratora nie należy do altruistów; także kierownik natarczywie próbuje odciągnąć myśli doktorowej od rodziny, nakłania ją, by pozostała, wymienia sumy koniecznych wydatków76.
75Kiedy zapada decyzja powrotu, w kordialnych formach pobrzmiewa dystans:
– Niech Jasio wybaczy – zwróciła się do kierownika – że mu sprawiłam kłopot. Jasiowi się przecież opłaciło, prawda?
– Co tam pani doktorowa ma myśleć – rzekł kierownik wzruszając ramionami. – Pieniądze, co je wziąłem, to dałem na mieszkanie, a tych parę ciuchów, które pani doktorowa zostawiła u mnie, to zawsze można… Ja tam się od tego nie wzbogacę.77
76W wojennej Warszawie Borowskiego stronę aryjską i getto łączą sieci interesów rządzących się tym samymi regułami, co cały okupacyjny świat. Terror, stosunki władzy, wprowadzone przez hitlerowców hierarchie są niedającymi się pominąć elementami handlu, a ten z kolei przyczynia się do wzmocnienia silnych i spycha w przepaść skazanych na zagładę. W procederze tym uczestniczą wszyscy – z mniejszym lub większym zaangażowaniem lub dystansem.
77Narrator, który – jak się wydaje – tylko obserwuje doktorową, także zostaje przez Borowskiego włączony w jej historię. Już w chwili wyjazdu kierownik zauważa: „– Zapomniała maszyny u pana”. Chodzi zapewne o maszynę do pisania, którą Tadeusz trzyma pod łóżkiem. „– Maszyna przyda się firmie”78 – odpowiada zagadnięty, wchodząc tym samym w krąg korzyści i uczestnictwa79.
78Borowski sformułował ideę swojej metody pisarskiej w polemice z Zofią Kossak-Szczucką:
[…] nie wolno o Oświęcimiu pisać bezosobowo – stwierdzał. […] opowiedzcie wreszcie, jak kupowaliście miejsca w szpitalu, na dobrych komandach, jak spychaliście do komina muzułmanów, jak kupowaliście kobiety i mężczyzn, co robiliście w unterkunftach, Kanadach, krankenbaumach, na obozie cygańskim, opowiedzcie to i jeszcze wiele drobnych rzeczy […]. Ale piszcie, że właśnie wyście to robili. Że cząstka ponurej sławy Oświęcimia i wam się należy! Może nie, co?80
79Fałsz Z otchłani polega, jego zadaniem, na wytwarzaniu obrazu narratora jako świadka nieuwikłanego w rzeczywistość obozową, niejako zewnętrznego wobec niej. Świadka – dodajmy – z którym łatwo mogą utożsamić się czytelnicy, odnajdując się w jego niewinności. Borowski nie jest przy tym moralistą. „Nikt nie złapie mnie na tym – wyjaśnia – że zarzucam autorce […], iż przeszła obóz w sposób nieetyczny”81. Idzie o intelektualną rzetelność oraz indywidualną i kolektywną samoświadomość: „Mam jej tylko za złe – i to bardzo za złe – że nie miała odwagi wprowadzić do opowieści i osądzić siebie samą”82. Budowanie narracji z pozycji niezaangażowanego świadka usuwa z pola widzenia społeczne mechanizmy przemocy, w miejscu analizy socjologicznej umieszczając mit. „Autorka Z otchłani – pisał Borowski – otchłanią się nie interesowała i w relacji o niej o tzw. realia nie dbała, dając zupełnie fałszywy wizerunek środowiska, w którym przebywała”83.
80W wypadku Kossak-Szczuckiej jest to mit religijny i narodowy. Przekonanie o wyższości i heroizmie polskich więźniarek, które różnią się od reszty przede wszystkim ze względu na to, że są Polkami i katoliczkami. Mimo rzucającej się w oczy naiwności wywodów Kossak-Szczuckiej, środowisko literackie stanęło w obronie pisarki przeciw Borowskiemu. Wyobrażenia, które naruszał Borowski, okazały się na tyle ważne dla kolektywnej tożsamości, że na ich krytykę reagowano oburzeniem. Zarząd Główny Związku Zawodowego Literatów Polskich wystosował list otwarty z żądaniem postawienia go przed sądem koleżeńskim84. Głos zabrał między innymi Paweł Jasienica, zarzucając Borowskiemu kwestionowanie solidarności narodowej Polaków w czasie wojny i pośrednio tworzenie fałszywego obrazu polskich zachowań85.
Prywatna rekonstrukcja historyczna, czyli Czesław Śliwa vel Jacek ben Silberstein
81Pod niechęcią do opowiedzenia współudziału w Zagładzie i upartym idealizowaniem obrazu polskiej społeczności kryje się niesłabnąca dyspozycja do przemocy wobec Innego-Żyda. Rekonstrukcja historyczna, o ile nie jest poddana autowizerunkowej kontroli, prowadzi do ujawnienia owej gotowości.
82W 1989 roku na ekrany weszła komedia Konsul w reżyserii Mirosława Borka. W historii autentycznej postaci – Czesława Śliwy, oszusta działającego pod koniec lat 60. – uwagę zwraca szczególnie jeden epizod: numer z rzekomym Sprawiedliwym. U Borka rzecz dzieje się współcześnie, a więc u schyłku PRL-u, w realiach nadchodzącej transformacji, kapitalizmu i czarnego rynku tamtych czasów. Czesław Wiśniak – takie nazwisko nosi w filmie główny bohater – jedzie do Otwocka, żeby po latach odszukać rzekomego wybawcę z czasów wojny, Sprawiedliwego, który ocalił mu życie. Ponieważ wyjeżdża z Polski na stałe, chce ofiarować mu swoje dolarowe oszczędności, których nie może ze sobą zabrać. Na ofiarę wybiera Zdzisława Miturę, miejscowego taksówkarza, którego rodzina nie miała nic wspólnego z ratowaniem Żydów. Mitura nie przyznaje się jednak do tego i postanawia oskubać Żyda, tyle że trafia na sprytniejszego od siebie.
83W rzeczywistości Czesław Śliwa powtórzył to oszustwo kilkakrotnie, ale nie pod koniec lat 80., tylko między 8 sierpnia a 28 listopada 1969 roku86, kiedy został po raz ostatni aresztowany. Daty są o tyle istotne, że w ich kontekście w pełni zrozumiały staje się motyw „wyjazdu z Polski”, a wraz z nim sytuacja postaci, za którą podawał się oszust, oraz reakcje oszukanych. Jesteśmy bowiem w Polsce tuż po Marcu ’68, z której ostatni Żydzi wyjeżdżają pod przymusem w atmosferze antysemickiej nagonki.
84W takich okolicznościach Śliwa podsuwa swoim ofiarom obraz, który najbardziej chcieliby ujrzeć: Żyda z wdzięcznością wobec swoich polskich wybawców opuszczającego ich kraj i jednocześnie zostawiającego im majątek. Chociaż szalejąca dookoła przemoc nie mogła ujść ich uwagi, podobnie jak fakt, że pieniądze za pomoc im się akurat nie należały, oszukani postanawiają nieomylnie na odchodnym oskubać i okpić Żyda87. Nie przeszkadza im rażąca niesprawiedliwość przymusowej emigracji, nie widzą krzywdy tych, którzy nie dość że wyrzucani z kraju, nie mogą zabrać stąd dorobku życia. Wszystko odbywa się w ramach dotyczącej Żydów normy, w której korzystanie z aktów dyskryminacji i przemocy jest oczywistością i nie budzi niczyich wątpliwości. Jesteśmy blisko mechanizmów współuczestnictwa, o których pisali Wygodzki i Borowski.
85Jednocześnie na poziomie indywidualnym działają obecne w przestrzeni publicznej schematy opowiadania o przeszłości i teraźniejszości. Marzec ’68 to czas ożywienia opowieści o Sprawiedliwych w jej harmonijnej i uładzonej wersji. W 1967 roku wydana zostaje książka Ten jest z ojczyzny mojej…, kończąca zainicjowaną przez Władysława Bartoszewskiego akcję zbierania świadectw o polskiej pomocy Żydom. Jej drugie, rozszerzone wydanie ukazuje się w roku 1969. W międzyczasie środowisko Mieczysława Moczara powołuje się na pracę Bartoszewskiego88, powstaje film dokumentalny Sprawiedliwi89. Wątek pomocy ma określać wizerunek Polaków, przez co zasłania narastającą pod koniec lat 60. przemoc wraz z jej społecznymi podstawami. W ujęciu Moczara usprawiedliwia wykluczenie Żydów, przypisując im niewdzięczność i umieszczając w roli szkalujących Polskę zdrajców. Śliwa podsuwał oszukanym Żyda doskonale podporządkowanego ich wyobrażeniom o sobie samych i zgodnego z kolektywnym autowizerunkiem: wdzięcznego, bez śladu pretensji, gotowego dobrowolnie oddać to, co posiada. Przemoc znikała pod pozorem wszechogarniającej harmonii, co zupełnie paraliżowało czujność ofiar. Samozadowolenie nie zmieniało przy tym w niczym praktyki wykorzystywania Żyda i na tym właśnie zasadzał się pomysł na oszustwo. W filmie Konsul Mirosław Bork puentuje epizod sceną z sali sądowej. Zdzisław Mitura jako świadek tłumaczy sędziemu: „Nigdy dotąd nie miałem do czynienia z kantami”. Na pytanie „A czy ojciec świadka rzeczywiście ukrywał kogoś za okupacji?” odpowiada: „No, ojciec nie… Ale sąsiad… On już nie żyje”90.
86Czesław Śliwa musiał wiele wiedzieć o praktykach polskiej większości wobec Żydów. Ocalał z Holocaustu. Przeżył w polskiej rodzinie na wsi91. Był bystrym obserwatorem i jak się wydaje człowiekiem niezwykle inteligentnym. Miał świadomość, do jakich wyobrażeń się odwołuje. W nakręconym w 1970 roku dokumentalnym filmie Krzysztofa Gradowskiego Konsul i inni występuje – na własne życzenie – w przebraniu ortodoksyjnego Żyda, z przylepioną przez charakteryzatora długą brodą. Mówi zaciągając, jak w kabaretowych szmoncesach. Prezentuje się publiczności jeszcze raz tak, jak chciałaby go zobaczyć, tym razem jako sprytny – choć sympatyczny – żydowski oszust92, ucieleśnienie ciemnej strony stereotypu. W tej autoprezentacji jest jednak spora doza ironii. Śliwa podśmiewa się w istocie z publiczności, przed którą grał i gra.
3. Pamięć zrekonstruowana
87W będzińskiej rekonstrukcji intencja przekroczenia dystansu dzielącego od Innego idzie w parze z dobrze znanym z wielu tekstów kultury – często stawianych za wzór93 – zacieraniem śladów współuczestnictwa w eksterminacji. Historia przedstawiona w spektaklu zostaje dostosowana do obrazu, z którym chciałaby utożsamiać się polska społeczność. Jej wyobrażenie o sobie samej bierze górę nad tymi elementami realnych zdarzeń, które mogłyby wprowadzać dysonans do idyllicznego autowizerunku.
88Bezproblemowość tej narracji ułatwia poddanie się podsuwanym przez twórców emocjom. Z drugiej strony, zrekonstruowane i przeżyte podczas spektaklu wydarzenia stają się prawdą doświadczoną. Narracja o żydowskich sąsiadach zmienia status: z dziedziny realnych okupacyjnych wspomnień oraz domeny badań historycznych, gdzie panuje krytyczny dystans i gdzie stosowane są metody weryfikacji tworzonego przez badaczy obrazu przeszłości, przechodzi w krąg pamięci jako rezerwuaru żywych wrażeń i emocji grupy, z której w dużej mierze odeszli już naoczni świadkowie. Współczesny kolektyw widzów nie doświadcza już rzeczywistości, ale jej wyretuszowanej rekonstrukcji. Obok pamięci realnych zdarzeń staje kulturowo wytworzona pamięć spektaklu, który pozwala przeżywać stereotyp i nadawać mu rangę realności. Zasadą rekonstrukcji historycznych jest wiara w ich rzetelność, powiązana i dodatkowo wzmocniona przekonaniem o ich wychowawczej i patriotycznej wartości. Odróżnienie prawdy od fikcji staje się w takich warunkach trudne lub po prostu niemożliwe. Prawda doświadczenia – w ogromnej mierze ufundowanego na fikcji – staje się oczywista i zarazem niedyskutowalna, niepodatna na procedury krytyczne.
Nostalgia
89Ramą będzińskiego spektaklu jest nostalgia. Wydarzenie rozpoczęło się od melodii Meine jidishe mame zagranej na skrzypcach przez dziewczynkę w białej sukience. Przypomnijmy: piosenka do słów Mariana Hemara mówi o bezpowrotnej utracie, o oczekiwaniu na tych, którzy już nigdy nie powrócą, wreszcie o nieukojonej żałobie. Tak jak czytelnicy Rymkiewicza publiczność i aktorzy przedstawienia mają widzieć historię ostatniego dnia Żydów z Będzina przez pryzmat tego rodzaju emocji.
90Właściwym przedmiotem rekonstrukcji jest relacja łącząca widzów i uczestników z bohaterami widowiska. Doświadczając współczucia i utraty – a więc dokonując zmiany zakorzenionego w kulturze stosunku do wykluczonych – społeczność widzów rozpoznaje się jednocześnie w obrazie współczującego świadka. W przeżyciu rekonstrukcji wytworzony zostaje nieistniejący w realiach wojennych aktor: życzliwi eksterminowanym Polacy traktowani jako społeczne tło wydarzeń. „Teraz” doświadczane w spektaklu nakłada się na „wtedy” historii i zastępuje je. Pragnienie zmiany kulturowych praktyk nakłada się z kolei na pragnienie naprawy autowizerunku i usunięcia zeń dręczącego dysonansu. Z obrazu samych siebie znika wiedza o wrogiej obojętności, niechęci lub przemocy wobec ofiar. Problem wydaje się rozwiązany – przeszliśmy już przecież przemianę – ale tylko pozornie. Praktyki wykluczenia nie zostają nazwane ani przepracowane przez poddanie ich krytycznemu namysłowi, ale raczej jeszcze raz wyparte ze świadomości i pamięci. Grupa rozpoznająca się w podsuwanych przez będzińską rekonstrukcję emocjach nie musi sięgać do przeszłości, żeby zrozumieć własne zachowania, które budzą w niej poczucie dyskomfortu. Dyskomfort ten po prostu znika.
91Znika też szansa dystansu, dzięki któremu w horyzoncie wspólnoty mogłaby pojawić się myśl, że było przecież inaczej. Poddanie się emocjonalnej aurze rekonstrukcji daje wrażenie pewności. Jednocześnie próby powrotu do realiów – a szczególnie do ich ciemnej strony – łatwo potraktować jako krzywdzące. Uczuciowe zaangażowanie i żywo doświadczana bliskość z ofiarami przy lada okazji zamieniają się w poczucie krzywdy, o ile realne ofiary nie potwierdzą obrazu, który towarzyszy owym emocjom. A potwierdzą go tylko wtedy, jeśli przemilczą własne doświadczenie odrzucenia i przemocy ze strony polskiej większości94
.Wspólnota współczujących świadków
92Drugą ważną cechą obrazu wytwarzanego w trakcie rekonstrukcji jest osadzanie polskiej społeczności w roli świadka. Bohaterami spektaklu są dwie grupy: naziści i Żydzi. Brakuje trzeciego aktora z klasycznej triady Raula Hilberga: świadków, w oryginale bystanders, czyli ludzi przyglądających się eksterminacji z boku i niezaangażowanych w prześladowanie95.
93Grupę, którą usunięto z rekonstrukcji – Polacy nie pojawiają się na scenie – znajdujemy jednak w strukturze spektaklu. Za policyjnymi biało-czerwonymi taśmami oddzielającymi od przestrzeni, gdzie rozgrywają się rekonstruowane wydarzenia, stoją widzowie: świadkowie par excellence. Przedstawiana sytuacja przypomina zdarzenia dobrze znane z codzienności. Przechodnie stają się świadkami przestępstwa, przystają za policyjną taśmą, żeby przyglądać się czemuś, co wydarzyło się bez ich udziału. Są doskonale oddzieleni od zbrodni, mogą na nią patrzeć z wydzielonej przestrzeni, zza umownej granicy, która tak jak w teatrze oddziela scenę od widowni. Publiczność zyskuje tym samym status grupy zarazem obecnej i nieobecnej. Może patrzeć na rozgrywającą się obok niej historię z boskiej perspektywy doskonale zewnętrznego i w żaden sposób nie uwikłanego obserwatora.
94Pragnienie rozpoznania się w tego rodzaju roli pojawiło się w polskiej kulturze już w czasie wojny. Narrator wydanego jeszcze w podziemiu tomu Antoniego Szymanowskiego Likwidacja getta warszawskiego. Reportaż96 porusza się po zamkniętej dzielnicy w czasie wielkiej akcji na prawach eksterytorialnego widza, bezpieczny w szalejącym naokoło terrorze. Podobnie Zofia Kossak-Szczucka w słynnym Proteście zagląda do getta i zaplombowanych wagonów niczym wszechwiedzący narrator w dziewiętnastowiecznej powieści97.
95Sensem obrazu świadka jest jego doskonałe oddzielenie od wydarzeń Zagłady. Staje się ona domeną działań nazistów i żydowskiego cierpienia. Przebiega niejako osobno i na uboczu. Polska społeczność odżegnuje się od interakcji zarówno z okupantem, jak i z jego żydowskimi ofiarami. Z definicji roli, w którą ją wpisano, współudział w zbrodni okazuje się niemożliwy. Konfrontacja z realiami Zagłady wydobywa fałsz tego rodzaju obrazu niezaangażowania. Jak dowiadujemy się od Wygodzkiego i Borowskiego – a także z wielu innych świadectw, dzieł literackich czy filmowych98, wreszcie z badań historyków99 – w okupacyjnej rzeczywistości spotkania z ofiarami Szoah należały do codzienności. Każdy rodzaj zachowania był w tej sytuacji wyborem i miał wpływ na los napotykanych ofiar, nawet postawy kwalifikowane zwykle jako obojętne. Zaniechanie nazwania Żyda, a więc pozostawienie go nierozpoznanym, pozwalało mu zniknąć w tłumie, z kolei zerwanie kontaktów pozbawiało społecznego zaplecza i odcinało drogi ucieczki. Spotkania z eksterminowanymi oznaczały także zaangażowanie – od pomocy, przez handel będący w istocie grabieżą, kończąc na denuncjacjach i otwartej agresji.
96Rozpoznanie się w roli świadka w dużym stopniu uniemożliwia publiczności dostrzeżenie polskich działań w stosunku do eksterminowanych, a szczególnie postaw ułatwiających przeprowadzenie ostatecznego rozwiązania. Jednocześnie przekonanie o oddzieleniu i niezaangażowaniu interferuje ze współczuciem i nostalgią, tworząc konstelację wyobrażeń, w której przekroczenie granicy oddzielającej od ofiar staje się prawdopodobne jedynie w przypadku pomocy. W świadomości tego rodzaju prawomocny i oczywisty sam przez się jest argument „nic nie mogliśmy przecież zrobić”, przy czym emocjonalna aura – świadek współczuje ofiarom – każe wierzyć w powszechność pomocy, a przynajmniej intencji ulżenia losowi skazanych. Kiedy ocaleńcy mówią o współdziałaniu polskiej społeczności z nazistami, pojawia się przekonanie o wrogości z ich strony a w konsekwencji o niewdzięczności („bo przecież pomagaliśmy”) połączone z poczuciem krzywdy.
Wyobrażony Inny
97Będziński spektakl wytwarza także obraz Innego większościowej opowieści. Przyjazny stosunek do żydowskich bohaterów – współczujący i nostalgiczny – wpisuje ich jednocześnie w historię opowiedzianą przez rekonstruującą przeszłość grupę i widzianą wyłącznie z jej perspektywy. Żydzi nie robią w niej niczego, co naruszałoby autowizerunek kolektywu sprawującego kontrolę nad narracją o przeszłości. Na zdjęciach dokumentujących imprezę widzimy ich smutnych bądź przerażonych i cierpiących. Zawsze wyłącznie w relacji z nazistami. Zobrazowana przemoc – nie nasza – ma budzić sprzeciw widzów; opór bojowców – podziw i szacunek.
98Zrekonstruowani Żydzi – i sama rekonstrukcja – milczą o tym, co bolało Wygodzkiego w wojennym oraz powojennym Będzinie a także w Polsce. Dzięki temu przemilczeniu mogą pozostawać z widzami w niezmąconej harmonii. De facto są nieobecni, w powojennych warunkach nie mają i nie powinni mieć już nic do powiedzenia. Milkną i odchodzą jak narratorzy Sprzymierzeńców i Błogosławione niech będą ręce. Są akceptowani o tyle, o ile nie niepokoją większości własną opowieścią, gdzie Polacy odgrywają także role, do których woleliby się nie przyznawać. O ile nie żądają zmiany reguł komunikacji i godzą się na podporządkowanie większości, a więc posłusznie potwierdzają jej wersję wydarzeń. Zniknęli z Będzina, a ich powrót – nawet tylko pod postacią relacji wypowiedzianej z ich punktu widzenia – nie budzi zainteresowania.
99Milczenie Żydów jest symptomem przemocy wpisanej w projekt przekroczenia bariery inności za pośrednictwem współczującego wejścia w rolę eksterminowanych. Oglądając fotografie dokumentujące rekonstrukcję w Będzinie, odnosi się wrażenie różnicy w stylistyce charakteryzacji aktorów. Umundurowanie i uzbrojenie faszystów odtworzone zostało z pietyzmem. Widać, że budzi żywe zainteresowanie, a grupy rekonstrukcyjne interesują się nim nie tylko w kontekście spektaklu o likwidacji getta. Kostiumy Żydów wyglądają na pracę amatorów wykonaną domowymi środkami. Przygotowano je starannie, ze znajomością ikonografii przedstawiającej Żydów z Będzina100. Obok ortodoksów – w kapeluszach, z charakterystycznymi brodami – pojawiają się Żydzi zasymilowani, ubrani zgodnie z modą obowiązującą na początku lat 40. w różnych warstwach społecznych. Trudno oprzeć się jednak wrażeniu, że są to kostiumy do pewnego stopnia prowizoryczne i pomyślane tylko na potrzeby tego jednego widowiska. Różnica w intensywności i trwałości zainteresowania rzuca się w oczy. Jednocześnie rekonstrukcja osadza w roli Żydów polskich aktorów, którzy do codziennych, choć ustylizowanych ubrań przypięli gwiazdę Dawida. Z polskiej codzienności roku 2010 spektakl wprowadza ich w psychodramę, w której wcielają się w postaci wykluczonych. Próbują wczuć się w ich doświadczenie, ale przeżywają ich tragedię na własny sposób. Zbliżenie do Innego, zajęcie dzięki teatrowi jego miejsca, buduje wrażenie, że każdy z nas mógłby znaleźć się na miejscu eksterminowanych, a przemoc wobec Żydów jest całkowicie arbitralna. Temu ważnemu spostrzeżeniu nie towarzyszy jednak świadomość, że Żydzi padli ofiarą wykluczenia jako większościowej praktyki uderzającej w dyskryminowaną mniejszość. Uniwersalizacja losu Żydów – wpisanie go w wyobrażenia o tym, co może się przytrafić każdemu z członków grupy dominującej – siłą rzeczy zakrywa zasadniczą różnicę pozycji między dyskryminowanymi a dyskryminującymi. Wykluczenie polega bowiem na odcięciu od tego wszystkiego, co w oczywisty sposób wydaje się dostępne poza rzeczywistością wykluczenia: kapitałów społecznych, sieci znajomości, swobody poruszania się we wspólnej przestrzeni, możliwości ukrywania się i roztopienia w anonimowym tłumie. Co więcej, to właśnie praktyki większości tworzą bariery, o które rozbijały się próby ucieczki i ocalenia.
100W rekonstrukcji z Będzina brak elementów, które mogłyby dostarczać aktorom i widzom wiedzy o tym zjawisku, a przez to modyfikować ich odczucia, a wraz z nimi obraz grupy, do której należą. Rekonstruktorzy i ich publiczność wchodząc w doświadczenie odtwarzania przeszłości odcinają się tym samym od wiedzy o samych sobie. Każdemu może wydawać się, że jest jak jidishe mame z piosenki, choć jednocześnie rekonstrukcja umieszcza go w miejscu, z którego nie sposób rozpoznać jej sytuacji.
Napis „Tęsknię za tobą Żydzie” z akcji Rafała Betlejewskiego (2010). Fot. Andrzej Borowicz.

Notes de bas de page
1 B. Pietkiewicz, Na własne oczy. Projekt: Likwidacja, fotografie A. Musiałówna, „Polityka”, nr 38, 18 września 2010, s. 120.
2 Zob. paragraf Zesłanie do rezerwatu (separacja i folkloryzacja) w Rozdziale I.
3 B. Pietkiewicz, Na własne oczy..., s. 120.
4 Będzin / Kontrowersje wokół planowanej rekonstrukcji likwidacji getta, PAP, dzieje.pl, 8 września 2010, http://dzieje.pl/aktualnosci/bedzin-kontrowersje-wokol-planowanej-rekonstrukcji-likwidacji-getta, dostęp: grudzień 2015.
5 Tamże.
6 Opinię Hartmana przywoływano wielokrotnie. Zob. Trochę pokory... – o zasadności przywoływania traumy w rekonstrukcjach historycznych z Janem Hartmanem rozmawiają Łukasz Białkowski i Michał Fundowicz, „MOCAK Forum” nr 1, 2011).
7 S. Blumsztajn, Źle się bawią w Będzinie, „Gazeta Wyborcza”, 8 września 2010, s. 2.
8 A. Malinowska, Dzieci zlikwidują getto, „Gazeta Wyborcza”, 8 września 2010, s. 2.
9 Zob. Dzieci nie zagrają getta. Rozmowa z Adamem Szydłowskim, „Gazeta Wyborcza”, 9 września 2010, s. 5.
10 Będzin / Kontrowersje wokół planowanej rekonstrukcji likwidacji getta.
11 Przykładem może być omówiony w tej książce film Po-lin Jolanty Dylewskiej.
12 Narrację taką tworzy np. Władysław Bartoszewski we wstępie do książki Ten jest z ojczyzny mojej…, Polacy z pomocą Żydom 1939-1945, red. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Znak, Kraków 1967 (wydanie drugie rozszerzone 1969; zob. także „Tygodnik Powszechny” nr 12, 1963, gdzie Bartoszewski rozpisał akcję zbierania świadectw o Sprawiedliwych); K. Moczarski, Rozmowy z katem, PIW, Warszawa 1977 (pierwodruk „Odra” 1972-1974); w kulturze popularnej zob. Kolumbowie, odc. 3, A jeśli będzie wiosna…, reż. J. Morgenstern (1970).
13 W roku 2009 ukazuje się Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka.
14 Powieść pomyślana jest jako pierwszoosobowa relacja o pisaniu powieści.
15 J.M. Rymkiewicz, Umschlagplatz, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1988, s. 83.
16 Tamże, s. 98. Tajemnicą pozostaje doświadczenie śmierci.
17 O skali agresji świadczą listy, które napłynęły do „Tygodnika Powszechnego” po opublikowaniu eseju Błońskiego. Zob. E. Koźmińska-Frejlak, Świadkowie Zagłady – Holocaust jako zbiorowe doświadczenie Polaków, „Przegląd Socjologiczny” 2000, tom XLIX/2.
18 J.M. Rymkiewicz, Umschlagplatz, s. 77-78.
19 Tamże, s. 173.
20 J. Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje! Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr!, oprac. A. Żbikowski, przeł B. Wysocka, IPN – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2009, ilustracja k. 91.
21 J.M. Rymkiewicz, Umschlagplatz, s. 188.
22 Tamże, s. 78.
23 Tamże, s. 28-29.
24 Tamże, s. 47.
25 Tamże, s. 49.
26 Tamże, s. 50.
27 Tamże, s. 157.
28 Tamże.
29 Tamże, s. 49-50.
30 Tamże, s. 93.
31 Między innymi w Kasinie Wielkiej, Olkuszu, Niepołomicach, Oświęcimiu-Brzezince i Skarżysku-Kamiennej.
32 T. Różewicz, recycling, [w:] tegoż, zawsze fragment. recycling, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1998.
33 Znaków rywalizacji między bohaterami jest więcej. Już przy pierwszym spotkaniu Goeth z podziwem mówi o jedwabnej koszuli Schindlera. Wielokrotnie powtarza, że go przejrzał, choć w istocie nic nie rozumie z jego dzia łań. Najważniejsza jest zapewne rozmowa o przebaczeniu jako znaku władzy. Goeth eksperymentuje z „ułaskawianiem” więźniów (przegląda się w kostiumie Chrystusa), ale nie umie powstrzymać się od drakońskich kar (najpierw pozwala odejść chłopcu, który nie potrafił wyczyścić mu wanny, aby za chwilę zastrzelić go). Chore emocje okazują się zbyt silne.
34 Zob. M. Szabłowska-Zaremba, „Tragarz pamięci” – rzecz o Stanisławie Wygodzkim, [w:] Ślady obecności, red. S. Buryła, A. Molisak, Universitas, Kraków 2010, s. 219-220.
35 Sławomir Buryła pisze o „schematyzmie i dydaktycznej pasji znamiennej dla pierwszych powojennych zbiorów” Wygodzkiego (S. Buryła, Stanisław Wygodzki (1907-1922), [w:] Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), red S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, IBL, Warszawa 2012, s. 512).
36 O twórczości Wygodzkiego dyskutowaliśmy dwukrotnie na seminarium „Wobec Zagłady – w stronę demitologizacji kategorii opisu. Kategoria «obojętni świadkowie»” w IBL PAN: 9 i 23 października 2013 roku (całość twórczości i jej recepcja; zagajenia Helena Datner) oraz 16 grudnia 2015 (proza z lat 50.; zagajenia Anny Zawadzkiej i Heleny Datner); niniejsza analiza jest rozwinięciem zarysowanych wówczas wątków. Stenogramy z dyskusji w archiwum seminaryjnym.
37 Miasta zostają określone jako B. i S., pojawia się także rzeka Przemsza, która przepływa przez Będzin. Wysiedlenie getta rozpoczyna się w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1943 roku, a więc w dniu, kiedy rozpoczęto likwidację getta w Będzinie. Zob. S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, [w:] tegoż, Widzenie. Opowiadania, Państwowy Instytut Wydawniczy, Kraków 1950, s. 189-190, 194 i 219.
38 „W nocy z 8 na 9 września 1939 r. Niemcy spalili synagogę wraz z 200 modlącymi się w środku Żydami. Równocześnie spalono dzielnicę żydowską, a w szczególności domy położone przy ulicach Kołłątaja, Kościelnej, Bożniczej, Plebańskiej i Zamkowej. Niemcy nie pozwolili strażakom na gaszenie pożarów. Żołnierze strzelali do uciekających Żydów, którzy usiłowali ratować się od śmierci w płomieniach. Strzelano także do usiłujących wynieść z płonącej synagogi rodały i księgi religijne. W ten sposób zginęło 14 osób. Innych, złapanych na ulicy, hitlerowcy wsadzali siłą do beczek ze smołą i podpalali.” (Będzin. Wirtualny Sztetl, http://www.sztetl.org.pl/pl/article/bedzin/5,historia/?action=view&page=6. Zob. także Żydzi w Zagłębiu. Żyli wśród nas, mieszkali i zginęli, red. J. Przemsza-Zieliński, Sowa-Press, Sosnowiec 1993, s. 89-91; A. Namysło, Zanim nadeszła Zagłada... Położenie ludności żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie okupacji niemieckiej, Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Katowicach, Katowice 2009, s. 24-25).
39 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, s. 189.
40 Tamże, s. 191.
41 Tamże, s. 197.
42 Tamże, s. 193.
43 Tamże, s. 196-197.
44 O tym, jak postrzegano nastawienie przedwojennych polskich sądów do żydowskich oskarżonych, może świadczyć Samson Kazimierza Brandysa. K. Brandys, Samson, Czytelnik, Warszawa 1948.
45 Frensen broni się twierdząc, że z powodu podobieństwa nazwisk doszło do pomyłki.
46 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, s. 210.
47 Tamże, s. 206.
48 Tamże, s. 190.
49 Tamże, s. 206.
50 Tamże, s. 215; na s. 220 nazywa Frensena „bardzo ludzkim człowiekiem”. „Nie tylko zatrudniał Żyda, ale kiedy go aresztowano, postarał się nawet o zwolnienie”.
51 Tamże, s. 211.
52 Tamże, s. 209.
53 Tamże, s. 198.
54 Tamże, s. 199.
55 Tamże, s. 201.
56 Tamże, s. 197.
57 „… De denasatis. Bucca fissa usque ad aures, genzivis denudatis, nosque murdridato, masca eris, et ridebis semper.” (O ludziach beznosych. Z ustami rozciętymi aż po uszy, obnażonymi dziąsłami i zniekształconym nosem, będziesz maską i będziesz się wciąż śmiał”). Ursus cytuje z Conquesta opis zabiegu, który okaleczył bohatera. (W. Hugo, Człowiek śmiechu, przeł. H. Szumańska-Grossowa, wstępem i objaśnieniami opatrzył M. Żurowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1953, t. 1, s. 176 i 319).
58 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, s. 190.
59 S. Wygodzki, Błogosławione niech będą ręce…, [w:] tegoż, Koncert życzeń, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961, s. 125.
60 Tamże, s. 126.
61 Tamże, s. 126.
62 Tamże, s. 127.
63 Tamże, s. 114.
64 T. Borowski, Proszę państwa do gazu, [w:] tegoż, Utwory wybrane, oprac. A. Werner, BN, seria I, nr 276, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław– –Warszawa–Kraków 1991, s. 225.
65 Tamże, s. 225.
66 „[…] sklep paskarza, gdzie nabywałem chleb i kaszankę, a chłop swoje dzieci zamknięte w szkole.” W szkole mieściło się więzienie. (T. Borowski, Pożegnanie z Marią, [w:] tegoż, Utwory wybrane, s. 153-154).
67 Tamże, s. 156.
68 Tamże, s. 158.
69 Tamże.
70 Tamże. Kierownik zajmował się także handlem drzewem „z pożydowskich domów z getta otwockiego, sprzedanych przez kreishauptmana hurtem polskiemu przedsiębiorcy”; tamże, s. 162. Informacja ta świadczy, że akcja opowiadania toczy się zimą 1942-1943, już po wielkiej akcji w warszawskim getcie, a więc w czasie, kiedy zdawano sobie sprawę z hitlerowskich planów wobec Żydów.
71 Tamże, s. 152.
72 Tamże, s. 159-160.
73 Tamże, s. 159.
74 Zob. tamże, s. 161.
75 Tamże, s. 168.
76 Tamże, s. 160.
77 Tamże, s. 171.
78 Tamże, s. 175.
79 W wydaniu Biblioteki Narodowej opowiadanie Pożegnanie z Marią nie jest opatrzone żadnym przypisem wyjaśniającym relacje łączące stronę aryjską z gettem.
80 T. Borowski, Alicja w krainie czarów, „Pokolenie”, nr 1/7, 15 stycznia 1947; cyt. za. T. Borowski, Utworzy zebrane, wstęp. W. Woroszylski, t. III, Krytyka literacka i artystyczna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1954, s. 30-31.
81 Tamże, s. 30.
82 Tamże.
83 Tamże, s. 23.
84 „Dziś i Jutro”, nr 6, 9 lutego 1947, s. 2.
85 P. Jasienica, Warto pogadać, „Tygodnik Powszechny” nr 9, 1947, s. 4-5; pojawia się argument, że Borowski przerzuca odpowiedzialność za hitlerowskie zbrodnie na barki więźniów; Jasienica przeciwstawia Borowskiemu obraz polskiej społeczności jako solidarnej w godzinie najcięższej próby, a przypadki uległości uznaje za margines, który nie zdołał jednak osłabić oporu. Polacy solidarni wobec siebie są także lojalni wobec innych nacji: „Do przejawów solidarności narodowej jeszcze doliczyć wypadnie takież zjawisko natury ogólnoludzkiej wyrażające się w niesieniu pomocy Żydom i rosyjskim jeńcom wojennym”. Jasienica pod wpływem lektury opowiadań oświęcimskich zmienił zdanie (zob. tegoż, Spowiedź udręczonych, „Tygodnik Powszechny”, nr 40, 5 października 1947, s. 3 i 8).
86 Zob. M. Maciejewski, Ja dyplomata obcy ambasada. Sprawa „Konsula”, [w:] W. Dybalska, M. Maciejewski, A. Augustyn, C. Marszewski, Akta W, Atut, Wrocław 2005.
87 Zob. M. Maciejewski, Ja dyplomata obcy..., s. 160.
88 Polacy z pomocą Żydom w latach okupacji. Wypowiedź W. Bartoszewskiego, sygnowane (PAP), „Życie Warszawy”, 2 kwietnia 1968, s. 4. Model opowieści pozostaje w wielu punktach podobny mimo oczywistych różnic między Bartoszewskim a nacjonalistycznym skrzydłem PZPR.
89 Sprawiedliwi, reż. Janusz Kidawa, 1968.
90 W filmie Krzysztofa Gradowskiego Konsul i inni (1970) jeden z oszukanych rzekomych Sprawiedliwych wyznaje: „Nic nie wskazywało na to, że to mogła być postać nieautentyczna”.
91 Marian Maciejewski podaje, że Śliwa wypierał się znajomości z rodziną, która go przechowała. Jego żydowscy rodzice nie przeżyli wojny, nie ocalał także nikt z bliskich. Zob. M. Maciejewski, Ja dyplomata obcy..., s. 156. Film Konsul wydano na płycie DVD w serii Kultowe komedie PRL-u. Michał Ogórek pisze w dołączonej do płyty broszurze: „Oszustwa i manipulacje «Konsula» nas już nie szokują, chociaż niektóre pozostawiają niesmak. Dotyczy to szczególnie wykorzystywania rzekomych przypadków uratowania mu życia podczas wojny przez fałszywych wybawicieli. Naturalnie, że takie chętne wchodzenie przez nich dla pieniędzy w rolę zbawców jest małe i komiczne. […] Mistyfikacja ta dużo gorzej jednak wygląda w kontekście informacji, że prawdziwego Śliwę naprawdę przygarnął i wychował podczas wojny ktoś o nazwisku Śliwa. Ludowe powiedzenie, że gotów on jest przehandlować ojca, matkę, znajduje tu dosłowne potwierdzenie”. Ogórek wykazuje charakterystyczną dla polskiej kultury ślepotę. W istocie Śliwa oszukiwał ludzi, których postawa znajdowała się prawdopodobnie na antypodach postawy jego wybawców (zob. M. Ogórek, Konsul, [w:] Konsul. „Tele Tydzień” poleca. Kultowe komedie PRL-u, książka + DVD, t. 14, s. 13).
92 W filmie Gradowskiego Śliwa zaczyna od piosenki „Dam, dam, dam nie odmówię dam, to co mam najlepszego dam…”, parafrazy tekstu Daj mi świat Jana Zalewskiego z repertuaru Steni Kozłowskiej. Potem stwierdza: „Nigdy nie rozpoczynam od słów. Naprzód mogę zrobić komuś przyjemność”; lektor zapowiada: „Dla miłych widzów od Jacka ben Silbersteina Walc wiedeński”.
93 „Czy tak trudno zrozumieć, że nie można rekonstruować morderstw, masakr, pogromów? To nie jest zabawa, nie każdy jest Andrzejem Wajdą. Są przecież inne formy zachowania pamięci” – pisał Seweryn Blumsztajn. Nie zadał jednak pytania, czy sensy spektaklu w Będzinie nie pokrywają się w pewnych istotnych punktach z treściami głównego nurtu polskiej kultury. (Zob. S. Blumsztajn, Źle się bawią w Będzinie)
94 Podobny mechanizm działa w kulturze wysokiej; opisujemy go w rozdziałach o Po-lin Jolanty Dylewskiej, „Domu Kereta” czy upamiętnieniach z ulicy Chłodnej w Warszawie.
95 Zob. R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie: zagłada Żydów 1933-1945, przeł. J. Giebułtowski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN oraz Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2007.
96 A. Szymanowski, Likwidacja getta warszawskiego. Reportaż [1942], [w:] Tryptyk polsko-żydowski, oprac. W. Bartoszewski, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2003. Dziękuję Wojciechowi Wilczykowi za zwrócenie uwagi na tę cechę poetyki Szymanowskiego; zob. omówienie tekstu Szymanowskiego na seminarium „Wobec Zagłady – w stronę demitologizacji kategorii opisu. Kategoria «obojętni świadkowie»” w IBL PAN 29 stycznia 2014 roku; stenogram w archiwum seminaryjnym.
97 O tym aspekcie Protestu piszę w artykule Autowizerunek po katastrofie. Zofia Kossak-Szczucka i Jerzy Andrzejewski: dwa polskie świadectwa Zagłady z lat 40., „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Literacka 25 (45), Poznań 2015, s. 165-171.
98 Żeby przywołać tylko najbardziej znane, jak Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Ślady Ludwika Heringa czy Samsona Kazimierza Brandysa wraz z ekranizacją Andrzeja Wajdy.
99 Zob. np. prace Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN.
100 Zob. np. A. Namysło, Zanim nadeszła Zagłada... Na wyobrażeniu Żydów odcisnął się jednak także stereotyp: zamożne kobiety noszą futra, co było zakazane, kontrastuje też z obrazem doktorowej z Pożegnania z Marią T. Borowskiego, która zimą na przełomie lat 1942/43 wygląda biednie, mimo ogromnego przed wojną majątku.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017