48. Rok 1812. Od Berezyny do Wilna
Pamiętniki wojskowe [fragment]
p. 240-243
Texte intégral
1Już przy przejściu Berezyny, pod Studzianką, zostało po tamtej stronie rzeki kilkaset powozów, wózków różnych, częścią w rzekę wepchniętych, częścią przez Rosjan razem z pilnującymi tych wozów oficerami i żołnierzami zabranych. Co się mogło przez mosty przeprawić oraz co przed bitwą jeszcze ku Wilnu zdążyło, zatrzymało się pod Ponarską Górą.
2Ekwipaże cesarskie, skarb armii (dwadzieścia milionów franków), pojazdy wielu marszałków, generałów, wozy amunicyjne, armaty i kilkaset innych pociągów tam się zgromadziło. Mróz był okrutny, a mimo śniegu ślizgawica taka, że koń ostro nie kuty pod górę nie mógł podejść. Wozy, które zdołały się dostać, szły przez Wilno ku Niemnowi, lecz największa ich część uwięzła pod Górą Ponarską; wówczas to pokazali się kozacy i zaczęli nacierać.
3Kilkuset żołnierzy ze szczątków gwardii pieszej francuskiej eskortowało skarb, ekwipaże cesarskie i wozy, ładowane dowodami pobytu armii francuskiej w Moskwie, jak na przykład wielkim krzyżem wyzłacanym z cerkwi Iwana, mającym być Paryżowi pamiątką zwycięstw odniesionych. Otóż, mimo wszelkie użyte sposoby, pojazdy te nie mogły wjechać na ową Górę Ponarską; po pierwsze dlatego, że owe wozy, powozy, amunicje ciągnęły się w największym nieładzie, a każdy broniąc swej własności, chciał przed innym się wydostać i zawadzał o drugiego, po wtóre, że upór Francuzów i ich zarozumiałość, że tak dawno wojując mędrsi są od innych i rady nie potrzebują, nie zezwoliła im kucia koni ostro. Nadto podkowy mieli bez ocelów i płaskie, a wiele koni zupełnie było rozkutych, choć te lepiej jeszcze się trzymały na ślizgawicy niż kute na modę francuską; niejednokrotnie radzono i wystawiano cesarzowi i marszałkom, aby rozkazano ostro kuć konie – na próżno. Mieli potem przykład na naszej armii, która po gołoledzi szarżowała i która wróciła z tymi samymi stu armatami, z którymi na kampanię wyciągnęła, a miała też same mrozy, śniegi i gołoledzi co Francuzi. Ba, lecz ci znów na przekór mieli przekonanie, że podkowy z ocelami psują i niszczą konia, że osłabiają mu nogi i że koń łatwo się wiąże, zaczepiając przednie podkowy o tylne. Mogło się takie związanie kiedy wydarzyć, lecz czy dla pojedynczego wypadku można było dobrowolnie zapomnieć o korzyściach, jakie daje koniowi kucie z ocelami i szczególnie ostrymi podczas ślizgawicy?
4A temu tylko uporowi czy niedbałości zawdzięczają Francuzi straty większej części swej artylerii, furgonów, amunicji i niezdolnej do marszu i nacierania kawalerii.
5Wróćmy do skupionej pod górą masy koni, wozów i ludzi. Gdy powożąc przekonali się, że podjazd pod górę jest niemożliwy, a kozacy coraz śmielej nacierali, zasypując już gradem kul cały tabor, powstał popłoch, jak Francuzi mówią: sauve‑qui‑peut!1, to jest hasło demoralizacji ogólnej. Zaczęto odrzynać konie od pojazdów i armat, chcąc bodaj z końmi uciekać, a kto miał jakie droższe lub potrzebniejsze sprzęty w powózkach, wyciągał je pospiesznie. Równocześnie gwardziści, widząc kasę cesarską, odbili wieko kolbami i jęli grabić złoto w sądki2 pakowane. Obładowawszy się nim do woli, poszli, zostawiają innym resztę.
6Tu już zaczął się rabunek. Do skarbów cesarskich rzucili się wszyscy, napoleondory tarzały się po śniegu. Niejeden życiem przypłacił chciwość, powalony kulą kozacką. Rozbito cały skarb i zrabowano doszczętnie ekwipaże cesarskie. Srebro stołowe, mundury haftowane, klejnoty, tabakierki, zegarki i złoto objuczyło łupieżców tak, że niejeden ruszyć się nie mógł. Ostatki bogactw wpadły w ręce kozaków, a wraz z nimi i ci, którzy zbyt objuczeni, stali się do marszu niezdolnymi. Nadto i tych, co spod Ponarskiej Góry uszli, czekał los nie mniej okrutny.
7Pod Wilnem i w samym Wilnie, gdzie zmęczeni i zziębnięci chcieli spocząć i użyć zrabowanych pieniędzy na pokrzepienie sił, tam najwięcej dostało się ich do niewoli. Żydzi szczególnie, spostrzegłszy pieniądze i kosztowności, ściągali do siebie biednych uchodzących pod pozorem dostarczenia im futer, ubiorów, obuwia i koni, i podpitych lub sennych zabijali i z bogactw obdzierali. Ci zaś, którzy zdołali dostać konia, wóz czy sił tyle mieli, by zdążyć za cofającą się armią, napadani byli i zamordowywani na drogach i noclegach przez chłopów pruskich i mieszczan. Rozgłosiło się już bowiem, że każdy Francuz jest bogactwami obładowany. Gdy więc przybywał do austerii, żądano odeń kilku napoleondorów za kieliszek, a jeżeli nocował i nie był tyle przezornym, żeby z kolegami się trzymać i straż z nimi ustanowić, zabijano go w nocy i grabiono. Niekiedy chorych a samotrzeć idących w biały dzień łupiono i puszczano bez grosza.
8Przejście pruskiego generała Yorka do Rosjan podniecało patriotyzm i obudziło wściekłość ludu niemieckiego do tego stopnia, że nawet kobiety dopuszczały się mordów i łupiestwa na biednych Francuzach.
9Kto nie był świadkiem tych wypadków, ten wiary nie da temu, co się działo. Chociaż widok rannych lub ze zmarzłymi członkami pełznących żołnierzy i oficerów francuskich był godnym litości, to śmiech często zdejmował obojętnych na widok ich dziwacznych ubiorów, a obraz nędzy i niedołęstwa zachęcał nieprzyjaciół do obelg i poniewierania.
10Ci nędzarze, uchodzący przed niewolą Rosjan, a walczący z mrozem, istotnie bardzo niezwykle wyglądali. Na przykład w czapach wielkich futrzanych, w salopach, spódnicach kobiecych, w chustkach i szalach, nawet bardzo kosztownych, lub w łachmanach i siermięgach chłopskich. Jedni mieli proste kożuchy, drudzy dery i koce wełniane, ci płaszcze żołnierskie opalone przy ogniach biwaków. I tak opierając się na kijach, z nogami spowiniętymi rozmaitymi płachtami, z trudnością tylko wlec się mogli po śniegu. Uczucia ludzkie między tymi biedakami zamarły. Przyjaciel odmawiał przyjacielowi miejsca w wózku, na sankach, nie troszcząc się, że go skazuje na śmierć. Trupami i konającymi były drogi wymoszczone.
11PRZEDRUK ZA: Józef Grabowski, Pamiętniki wojskowe, Warszawa 1905, s. 6–10.
Notes de bas de page

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.