26. Rok w Berezowie
Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie1 i w Saratowie [fragmenty]
p. 154-164
Texte intégral
1D. 2 czerwca, 1839.
[...]2
Jak też dziś gorąco! Przeskoczyliśmy nagle od zimna do upałów. Wczora w piecu palono, dziś gorąco niezmierne. Wczora ziemia była szara, drzewa nagie, dziś trawa zazieleniała, drzewa zaczęły się rozwijać, czeremcha zakwitła. Czyste, czyste czary!!
Ledwie można wierzyć, że przespanych godzin ośm tak wielką zrobiły zmianę. Gdzież się podziała wiosna? Ta wiosna, która u nas poi zmysły taką rozkoszą, która przedziela ostrą zimę od skwarnych upałów lata. Tu skok nagły; wczora tuliłam się w ciepłe odzienie, dziś upał tak silny, że trzeba się chłodzić wodą z lodem.
Cała okolica wczora martwa, dziś przywdziała szatę godową; każda roślina, drzewo, śmieje się młodością. [...]
Dzień trwa nieustannie, i upał nieustanny. Czy się ockniesz, czy znużone powieki do snu się nachylą, zawsze spotkasz dzień w twych oknach i słońce na widnokręgu. Nigdy rosa nie odświeży ziemi pod twymi stopami.
O wiosno mego kraju, wiecznie będę tęsknić za tobą! [...]
212 czerwca 1839.
Upały nieznośne trzymają nas ciągle w domu, jak w więzieniu. Nie ma rosy, nie ma świeżego powietrza, wiatru wieczornego, nie ma chłodu poranka. Słońce ciągle świeci i piecze, jeszcze jakby ogniem piekielnym bez przerwy, bez ochłody. Ledwo się spuści za widnokrąg, chowając tylko tarczę, lecz nie skrywając jaskrawych promieni, znów wysadza głowę, i zdaje się mówić z urąganiem, jak silny i okrutny nieprzyjaciel: „Myślałeś, że mię już nie ma, a ja tu, za twymi plecami; chodź, niech cię piekę na nowo!”.
Nie można oddychać, nie można siedzieć na krześle, nie można zająć się żadną robotą; jakaś niedołężność ugniata, uciska, wskazuje na gnuśność, ogłupia prawie.
Szukając ulgi, leżę na ziemi rozciągnięta jak zwierzę, przemieniając miejsce dla ochłody; a gdy tego nie dosyć, biegnę do łaźni i oblewam się zimną wodą. Wszakże ta chwilowa ochłoda nie na długo ukrzepia siły. [...]
31 lipca 1839.
Wiatr wieje od Oceanu i zimno trwa już dni kilka. Komary się pochowały, ziemia obeschła z deszczu. Wzięła mię ochota, korzystając z pory, użyć przechadzki. [...]
43 sierpnia, 1839.
Teraz okolica Berezowa ma fizjonomię zupełnie jesienną. Mróz powarzył delikatniejsze rośliny, liście na drzewach pożółkły, lecą za każdym powiewem wiatru, wody opadły, trawa pożółkła. Jednym słowem głęboka jesień, a przecież to tylko początek sierpnia. To dobrze, że lato tutejsze niewiele obudza za sobą żalu.
Mamy już trochę nocy, mamy nawet dość chłodu szczególniej nocą, ale za to jest rzeźwiej. [...]
530 sierpnia 1839.
Dziś mróz tak mocny, że ziemia umarzła jak u nas w grudniu. [...]
66 września, 1839.
Duży śnieg upadł i okrył całą okolicę, która wyglądała już bardzo brudno. Ten śnieg zmienił fizjonomię kraju do niepoznania, bo nie tylko że przykrył białym kobiercem przykrą szarość śmiecia i błota, ale zamienił miasteczko niejako w zwierzyniec; ogół bowiem mieszkańców przywdział strój ostiacki, to jest odział się cały w skóry z renów sierścią do wierzchu obrócone od stóp aż do głowy.
Widząc tak nagłe przekształcenie, trudno oswoić się z myślą, że pod tymi kosmatymi skórami znajduje się postać człowieka. [...]
Jeżeli Ostiak oddala się gdzie z domu w tęgie mrozy, wtedy na wyż wymienione odzienie [...] bierze jeszcze trzecie obszerniejsze, równie ze skór renów, z kapturem na głowie i sterczącymi uszami i równie nierozerżnięte na przodzie. To odzienie nazywają gusią, a tak ubrany człowiek traci ślady postaci człowieka.
W takim odzieniu można śmiało wytrzymać mrozy pięćdziesięcio‑gradusowe; jakoż mieszkańcy Berezowa nie pamiętają ani jednego wypadku, aby w tamtych stronach człowiek zginął od mrozu, wtenczas kiedy u nas w klimacie nierównie łagodniejszym, takowe wypadki nie są rzadkie; czemu się dziwić nie będziemy, gdy porównamy odzież północnych Sybiraków z odzieniem używanym przez nasze pospólstwo. Czymże jest kożuch, najlepsze odzienie naszego wieśniaka, dający wszędzie przystęp zimnu, lub boty słabo opatrzone słomą i szmatami, w porównaniu z odzieniem Ostiaka?
W czasie silnych bardzo mrozów, kiedy merkuriusz3 zamarza, trafia się niekiedy przymrożenie twarzy, jako jedynej części niezupełnie pokrytej; w takim razie okładają zaraz wódką zimną miejsce przymrożone, i kończy się na czerwonych plamach, które pomału schodzą, jak plamy po synopizmach4. [...]
Ruscy mieszkańce Berezowa, przekonawszy się zapewne doświadczeniem, że żadne odzienie europejskie nie odpowiada dostatecznie potrzebom wymaganym przez tak ostry klimat jak berezowski, skoro nadejdzie zima, przywdziewają strój ostiacki, szczególnie wychodząc z domu; urzędnicy tylko zniewoleni zachować decorum swego urzędu, po miasteczku przechadzają się w szubach lub płaszczach; wszakże gdy się wychylają za miasto lub jadą w drogę, przywdziewają ubiór narodowy. Kobiety nawet, celujące wykwintnością ubrania podczas zgromadzeń wieczornych, chodzą w domu lub po ulicach w odzieniu ostiackim.
Powiedziałam więc, że za pierwszym pojawieniem śniegu ulice Berezowa zamieniły się w zwierzyniec, do którego została wpuszczona trzoda białych niedźwiedzi. Nie mogłam się oderwać od okna, tak szczególne ten widok robił na mnie wrażenie. [...]
74 października 1839.
Co za dnie krótkie! O czwartej godzinie już zupełnie ciemno. Czuję bardzo żywo zmniejszenie godzin oświeconych dnia jasnością; przy świecy bowiem nie mogę robić na kanwie, która jest mi najulubieńszą rozrywką. [...]
818 października
Mróz się wzmaga. Trzody renów wracają ze swej letniej rezydencji między górami Uralskimi. Błoń zamarzła ponad brzegami Soswy, służy im za gościniec. Pięknie patrzeć na ogromne trzody tych zwierząt pożytecznych, które niosąc jakby las na głowie, przesuwają przez pustynie. [...]
Mróz silny trzyma od dni kilku; pomniejsze rzeki już zamarzły. Soswa zaczyna także stawać. Ta rzeka, jak mówią, potrzebuje mrozu stopni 175 dla zamarznienia.
Czas marznienia rzek jest dla mnie najprzykrzejszy, bo poczta chodzić przestaje przez tygodni pięć albo sześć. Nie wszystkie bowiem rzeki stają jednorazowie6: ustaje przeto żegluga, a podróż lądowa jeszcze nieodkryta. [...]
Każdy z mieszkańców Berezowa, biegnie teraz z interesem nad brzeg rzeki, dla uważania stanu jej marznienia. Czas bowiem przejścia, kiedy wody ze stanu płynnego przechodzą do stałego, jest jakby więzieniem dla mieszkańców nadbrzeżnych. Jedyna bowiem droga jest zniszczona7, i wszelka komunikacja zewnętrzna ustaje.
Choć biuletyn stanu rzeki, dość dokładnie utrzymywany i komunikowany co chwila przez publiczność interesowaną, nie był mi obcym, obróciłam jednak przechadzkę nad brzeg Soswy, aby widzieć własnymi oczyma, w jakim ona jest stanie.
Za zbliżeniem, słyszałam huk podobny do grzmotów lub do powozów jadących po bruku. Brzegi rzeki były już umarzłe na znaczną odległość, woda zaś płynęła wąskim korytem, unosząc na swym grzbiecie duże bryły lodu. Te bryły, ścierając się jedne z drugimi, wydawały huk, który słyszałam. Inne zaś sparłszy się koło brzegów już zamarzłych, naciśnione od innych brył, gdy nie mogły znaleźć przejścia, w kilka minut ścięte zimnem, powiększały masę brzegów już umarzłych. Tym sposobem przestrzeń wody niepokrytej lodem umniejszała się widocznie i zupełne zamarznięcie przewidziane było w bliskości przez znawców, jak biegły lekarz wylicza dobijające godziny chorego. [...]
95 listopada, 1839.
Mróz mamy na stopni 30 Reomiura. Jeden z mieszczan tutejszych przyjechał z nartą8, zapraszając, abyśmy użyły przejażdżki renami. Przyjęłyśmy wezwanie z ochotą. [...] Mimo dzielność renów, mimo zręczność grzecznego woźnicy, mocno żądałam, aby co prędzej wrócić do domu, gdyż jakkolwiek opatrzyłam nogi w najlepsze ciepłe obuwie, jakie miałam, to jest w boty wełniane pończochową robotą, w których przebyłam całą drogę do Syberii, to okrycie skóry tak było małoznaczące w miarę mrozów berezowskich, że się wydawało dla czucia, jakbym była bez pończoch nawet. Zimno tym mocniej czuć się dawało, że nogi musiały być z narty na bok spuszczone, a tym samym wystawione na działanie powietrza.
Widząc wszakże zadowolenie naszego przewodnika i z dziarskości renów, i z własnej zręczności, nie śmiałam prosić o skrócenie podróży; wszakże na końcu wróciłyśmy do domu.
Myśląc, że mam nogi odmrożone, zaraz je zanurzyłam w zimnej wodzie; pokazało się jednak, że obawa była próżną, była to nieczułość, pochodząca z mocnego przeziębienia9. [...]
108 grudnia, 1839.
W Berezowie we wszystkich domach mieszkalnych, wyjąwszy strojniejsze komnaty, wyjmują na zimę okna szklanne, a na ich miejsce wstawiają ramy, naciągnione rybią skórą. Mieszkańcy utrzymują, że takie okna mniej przepuszczają zimna, przy tym, iż mają tę korzyść, że można z nich zamróz nożem oskrobać.
Wymienione korzyści nie dość trafiły do mego przekonania, a choć widziałam, że okna ze skóry rybiej dają dość światła w pokoju, jednak ponieważ przez nie nic nie widać na zewnątrz, prosiłam, aby w naszym mieszkaniu zostawiono okna szklanne.
Wprawdzie nie wiele na tym wygrałam, bowiem gruba powłoka zamrozu, okrywając szkło jakby tynkiem, robi je tak nieprzezroczystym, że chcąc nie chcąc, oko musi poprzestać na przedmiotach widzianych wewnątrz pokoju; wszakże nadzieja słodzi to chwilowe zasklepienie, bo lada ciepło może stopić choć część grubej powłoki, i pozwoli spojrzeć na świat Boży. [...]
Doszliśmy już do największej długości nocy. Dnia ledwie mamy trzy godziny, jednak czas nie jest pochmurny, owszem słońce świeci choć przez krótki przeciąg. Powietrze czyste, a jednak widzialnie dla oka zostaje w ciągłym ruchu, jak żeby całe złożone było z atomów drżących bez ustanku. [...]
1111 stycznia, 1840.
[...]
Mróz się natęża. Termometr z żywego srebra zamarzł. Na spirytusowym rachują, że doszedł 50 Reaum.
Wychodziłam na przechadzkę dla doświadczenia, jakie działanie taki stopień zimna wywierać będzie na moje płuca i skórę. Nad moje spodziewanie jednak nie doświadczyłam żadnego przykrego uczucia. Wyziew tylko z oddechu zamienił się zaraz w widoczną kolumnę zgęszczonej pary. Może być, że ta sama kolumna broniła od bezpośredniego zetknięcia płuc z zimnem zewnętrznym. Ślina, nim doleciała do ziemi, ścisnęła się w powietrzu.
Byłam bardzo dobrze odziana, mróz więc nie doszedł aż do skóry, a mała część twarzy odkrytej wyszła całą z doświadczenia. [...]
126 marca, 1840.
Dzień piękny, choć mroźny. Promienie słońca, które zakreśla już na niebie łuk duży, odbijając od skrystalizowanego śniegu, odsyłają do oka blask miliona brylantów rozsypanych po białym kobiercu, którego krańców oko dojrzeć nie może. Powietrze ciche, choć mroźne. Chodziłam sama na przechadzkę.
1314 kwietnia, 1840.
[...]
Poczta odeszła jeszcze po lodzie. Choć słońce wielki łuk obiega tak, że mało bardzo nocy, jednak nie grzeje zgoła. Jest to zimny uśmiech zalotnicy. Wielki blask odbiły od śniegu razi tylko oczy, ćmi wzrok. Może ten blask słońca, połączony z białością śniegową, przyczyną jest częstego ślepnienia Ostiaków, równie jak blask ogniska świecącego bez przerwy w porze zimowej tak dla ogrzania, jak dla światła. Zapalenie oczu jest chorobą panującą u Ostiaków, kończącą się najczęściej ślepotą.
Co dzień prawie mamy zjawiska meteoryczne, to słupy ogniste nad słońcem, lub obok słońca, to trzy słońca. Zjawiska te wszakże są tak zwyczajne, tak spowszedniały, że nikt nie zwraca na nie uwagi.
143 maja 1840.
Doleciał mię głos z podwórza: wrona! wrona!!... Słowo to powtórzone zostało razy kilkanaście przez rozmaite głosy. Nareszcie drzwi do mego pokoju się otworzyły, wetknął głowę czternastoletni chłopiec, krzyknął: wrona przyleciała!, zamknął drzwi i pobiegł dalej. – Bóg z nimi! Co się też im stało? powiedziałam sobie. Czy powariowali? Wszakże rzucam swoje krośna i wychodzę z pokoju, aby się dowiedzieć przyczyny tego harmideru.
Zaledwie wyszłam, pokazują mi palcem powtarzając: wrona! wrona!
– Cóż w niej tak pociesznego? zapytałam.
– Będzie wiosna, odpowiedziano wesoło.
Zrozumiałam więc, że wrona jest skowronkiem berezowskim; ona pierwsza po zimie wraca do Berezowa, uprzedzając inne wędrowne ptastwo, jakoż jej powrót jest niezawodnym zwiastunem zbliżającej się wiosny. [...]
Mimo te oznaki wiosny, głęboki śnieg okrywa całą powierzchnią ziemi. Czasem trochę mróz zelży i słońce zdaje się rozpoczynać walkę ze śniegiem, wszakże zwycięstwo zostaje zawsze przy ziemi. Okna grubo zamarzły, ogórki, które hoduję w skrzynce na oknie, liściem do szyb przymarzły. Lód na rzece wzdął się, ale od brzegów nawet nie odstał. Kiedyż, kiedy będzie wiosna? [...]
1510 maja 1840.
Nadchodzi wiosna z całą pompą sobie właściwą. Śniegi przygrzane słońcem topnieją, wlewając z burczeniem, z hałasem do rzeki swe obfite wody. Lód na rzece oderwany od brzegów wzniósł się na grzbiecie wody o sążni kilka wyżej od zimowego łożyska, wszakże stoi jeszcze cały, nieporuszony, mimo rozhukane fale szeroko rozlanych wybrzeży, które jak taranem biją w jego boki, chcąc go jak najprędzej zepchnąć ze swego grzbietu. Jest to walka żywiołów w całym rozwinięciu. [...]
1613 maja 1840.
Wielka nowina w Berezowie! Lód na Soswie, który mimo wielkie wezbranie wody, i szeroko rozlane wybrzeża, stał niewzruszony, opierając się nieprzyjaznym działaniom żywiołów, przerwał się w górze, i całą masą zaczął się posuwać ku północy, unosząc na swym grzbiecie ślady gospodarstwa zimowego, założonego przez ludzi na tym gruncie niestałym. [...]
Po kilku godzinach wypoczynku, masa lodu naciskana z góry, oswobodziwszy sobie przejście, ruszyła w dalszą podróż. Co godzina dzieło oswobodzenia szło żywszym krokiem. Ku wieczorowi sina woda Soswy oczyściła się ze swej twardej skorupy i znów wolna, swobodna, nadyma grzbiet i wyrzuca fale wysoko, jakby się ciesząc wolnością, jakby urągając pokonanemu wrogowi, pędząc przed sobą do oceanu kawałki lodu, które oderwane od masy, wystawione na wszelkie igraszki losu, tułały się samotne, rozbite na cząstki. [...]
1720 maja, 1840.
Nie uszło doby po oczyszczeniu się lodów, poczta przyszła, która zatrzymana była niedaleko, oczekując odkrycia rzeki. Jaka pociecha po tęsknym oczekiwaniu! [...]
Już wiosna, choć nie taka jak u nas. Nie ma ciepła, nie ma zieloności, nie ma kwiatów jak u nas, ale wody rozlały szeroko na wiorst kilkadziesiąt, łódki zwijają się po tym ruchomym przestworze, polowanie na ptastwo idzie czynnie. [...]
1829 maja, 1840.
Jutro rocznica przybycia mego do Berezowa. Jakąż ten rok przyniósł zmianę w moim położeniu, czy to w duszy? Jeden rok tęsknoty, cierpienia wygluzowany z życia, oto całe zdobycie.
Jakaż tu wiosna zimna i tęskna! Nie. Tu nie ma wiosny. Nie mogę wyrazu wiosna rozłączyć z wyobrażeniami ciepła, życia, wdzięku, rozkoszy. Możnaż tu przeczuć, domyślić się którego z tych warunków, kiedy się trawa nie zieleni, drzewa nie rozwijają, woda na dworze w kałużkach pozamarzała, w piecu trzeba palić. Prawda, że pączki na drzewach znacznie nabrzmiały, że ptastwo napełnia powietrze świegotaniem, wszakże to tylko przygotowanie do wiosny, zapowiadające przyjazd tej królowej, oczekiwanej z taką niecierpliwością. [...]
191 czerwca, 1840.
Jakże skok nagły od zimna do upału! Wczoraj zziębłe członki tuliły się pod ciepłe odzienie, w piecu palono; dziś od rana objawił się upał najsilniejszy. Ubiór jak można najlżejszy zastąpił miejsce waty, dzbanek wody z lodem stanął na oknie dla odświeżania chłodnym napojem sił zwątlonych zbytecznym gorącem. Okna pootwierane, wszyscy witają powrót lata z niewymówną radością. [...]
Słońce oddychało trochę zanadto gorącą miłością, karesy jego były prawie do niezniesienia. Dom strapczynej10 był niedaleko, zaszłyśmy do niej odpocząć, schronić się przed doskwierającym upałem. I tam równie wesoło obchodzono powrót lata. Okna pootwierane, gosposia lekko, strojnie ubrana zdawała się święcić uroczyście miłe przebudzenie natury.
Pijąc zimną wodę, jedząc konfitury, skarżąc się na gorąco, czekaliśmy, czy nie ochłodnie powietrze, którego temperatura coraz zdawała się podnosić.
Zabawiłyśmy tam godzin ze dwie; uprzejma gospodyni zatrzymywała nas i namawiała, aby później razem z nią pójść na przechadzkę. Jakoż miałyśmy już wychodzić, kiedy postrzegłam przez otwarte okno małą chmurkę. Ledwie ją dałam zauważyć moim towarzyszkom, kiedy powstał wiatr gwałtowny i zaczął zrzucać różne fanty ze stolików na ziemię. Widząc że się zanosi nie na żarty, wszystkie trzy rzuciłyśmy się do zamykania okien. Próżny pośpiech! Wiatr wyrwał okno z ręki gospodyni i cisnął je o ziemię. Mnie i Józi lepiej się udało, bo przynajmniej okna ocalały.
W momencie deszcz ulewny z grzmotem i piorunami, zakończył tę scenę.
O! pomyślałam sobie. Tutejsze przyrodzenie11 to nie tkliwa kochanka oddychająca równie czułą miłością w każdej chwili życia, ale kapryśna zalotnica.
Musiałyśmy zostać u strapczynej, nim deszcz przeszedł i strumyki wody pozbiegały do rzeki.
Upłynęło godzin kilka od czasu, jakeśmy wyszły z domu. Słońce już było nisko, powietrze ochłodło po deszczu, grzmoty huczały tylko z dala, ziemia była wilgotna, ale po trotuarach przynajmniej można było przejść mniej więcej suchą nogą. Powietrze i ziemia musiały pić wodę z pragnieniem, bo po takiej ulewie nie zostało widocznych jej śladów, i słońce jakby tylko się skąpawszy zaświeciło jeszcze piękniej. I cicho, wesoło, jakby nic nie było.
Wracamy do domu. O dziwy!! Trawa zazieleniała, zdaje się, że urosła w oka mgnieniu. Czeremcha rozkwitła, pączki rozpękły na modrzewiach, strojąc je w śliczną zieloność i zaprawiając powietrze najmilszą wonią. Jednym słowem, cała postać okolicy zmieniła się w oka mgnieniu jakby czarami.
20PRZEDRUK ZA: Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie: spisane przez Ewę Felińską, Wilno 1853, t. 1, s. 79–81, 92–93, 119, 141, 159, 169, 171, 192, 196, 198–199, 201, 208–209, 254, 259, 271–276, 279, 284–286, 291, 298–300.
Notes de bas de page
1 Berezowo (Берёзово, Bieriozowo) – osada na Uralu w północnozachodniej Syberii, nad rzeką Północną Soswą, około 660 km (w linii prostej) na północ od Tobolska. Od XVIII wieku miejsce zsyłki.
2 Opuszczenia oznaczono tylko wewnątrz zapisów dziennych.
3 Tj. rtęć, która zamarza w temperaturze –38°C.
4 Synapizm – okład rozgrzewający z nasion gorczycy zmieszanych z wodą lub plaster z olejkiem gorczycowym.
5 Felińska podaje temperatury skali Réaumura, gdzie jeden stopień równa się 1,25 stopnia Celsjusza.
6 Tj. jednocześnie.
7 Głównym traktem komunikacyjnym Berezowa były rzeki Soswa i Irtysz.
8 Narta – tu: rodzaj sań bez dyszla.
9 Tj. wychłodzenia.
10 Strapczyna (z ros.) – żona urzędnika sądowego.
11 Tj. przyroda.
Auteur
1793–1859

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.