25. Rok 1834 we Francji
Pamiętnik. Dziennik pobytu za granicą [fragmenty]
p. 142-153
Texte intégral
1Rok 18341
21 stycznia. [...]2 Nowy rok, pracowite, expensowne to jest święto u Francuzów. Wszyscy odwiedzać się muszą i dawać sobie kolendy3. Ruch wielki, fiakry i omnibusy wszystkie zajęte, a deszcz niezmierny.
310 stycznia. [...] Po ustawnych deszczach wypogodziło się nieco. Ni mrozu, ni śniegu dotąd jeszcze nie było.
417 stycznia. [...] Rano u p. Gros, który usta, nos i brodę prawie skończył. Silnym pędzlem wymalował on facjatę moją, lecz trzeba ją widzieć z daleka, większą jest bowiem niż w naturze. Nastawałem, by na szpilce umieścił orła białego, a na palcu położył pierścień konstytucji trzeciego maja 1791 r.4 Na powrót zaskoczył mnie deszcz obfity; dla zdrowia jednak postanowiłem iść piechotą.
520 stycznia. [...] Łaziłem powoli, czas był łagodny; dotąd ni śniegu, ni najmniejszego mrozu nie było: skądże to, jakaż na świecie zmiana, co ona rokuje?
626 stycznia. Zamoczyłem wczoraj nogi, stąd dziś potężny katar. W katarze, mówił niegdyś ks. Piramowicz, człowiek zupełnie don głupiego podobny; ja zaś powiadam, że nie tylko do głupiego podobny, ale całkiem głupi; doświadczyłem tego dziś, będąc do niczego niezdatnym. Gdybym miał familią, żonę, dzieci, czytałyby mi, rozmawiałyby ze mną, lecz w starości, w wygnaniu, sam jeden. Cały więc dzień przetrwałem sam jeden, czytając, póki oczy nie zabolały, rozmyślając nad niedolą naszą.
731 stycznia. Że była zimna pogoda ze słońcem, czułem się lepiej, wyszedłem na bulwary kupić sobie lampę, jako mniej rażącą oczy moje.
86 lutego. Dzień wilgotny, zdrowie moje nie lepsze, nie pozwala mi wychodzić; zawsze mam ból w prawym boku, czyli psuje się wątroba, czy zatkane wiatry, czyli też arthritis vaga, latająca podagra5, bo się ból ten przenosi z boku do głowy, do uda, czasem do palca, więc odetchnąć, mniej jeszcze kichnąć bez wielkiego bólu nie mogę.
910 lutego. [. ] Po zbyt łagodnym grudniu i styczniu prawdziwa zima dopiero w lutym chwyciła; dziś zimno dojmujące, lód w rynsztokach, lecz dotąd nic śniegu. Wypadłem na parę godzin dla przechadzki; mróz przymusił mnie wrócić o piątej i zostać w domu. Dziękowałem Bogu, żem miał za co mieć ogień na kominku i na obiadek kilka ostryg, kotlet i szklankę porteru.
1011 lutego. Do godziny trzeciej spać nie mogłem. Z rana mróz, w południe wilgoć i deszcz. Do godziny piątej siedziałem u siebie.
1113 lutego. Dziś pierwszy raz prószył śnieg: brzydka słota! Śnieg biały i liście na krzewach zielone ciekawą okazują sprzeczność. W naturze jak w świecie politycznym prawdziwe pomieszanie.
1219 lutego. Lubo niebo pogodne, przymrozek i zimno.
1322 lutego. Że czas był dość pogodny, wyszedłem, przez Tuliery i Pola Elizejskie poszedłem odwiedzić ks. C.6
144 marca. Już powietrze słodkie i dość pogodne i ciepłe, tak, że ognia prócz z rana nie używam.
1516 marca. Od więcej tygodnia przy jasnym słońcu wiatr wschodnio‑północny dmie z przykrym zimnem.
1619 marca. [...] Przeraźliwy wiatr północny trwa zawsze7, marzło nawet z poranku, powróciłem do siebie czytać.
1722 marca. Dziś porównanie dnia z nocą; nie ma nawałnic, ale przykre zimno wcale nie ustaje.
1824 marca. [...] Zimny czas trwa zawsze i posępny zawsze umysł mój ogarnia.
1925 marca. Zimno, pochmurno.
2028 marca. Zimno jak zawsze; od miesiąca ni kropli deszczu. Kwiaty marzną: rozwijające się na drzewach liście marszczeją i myśl moja choć skrzepła, usiłuje jednak dla rozerwania się kleić rymy.
2131 marca. Zimny wiatr, tęgi i przykry, i czas, i myśli zawsze strapione łączą się, by starganą już machinę coraz bardziej pognębiać. Skoro otworzę oczy, niepogodne widzenia i otwierający się grób staje przed oczyma.
221 kwietnia. Wczoraj zaczęły się deszcze; dziś pogoda, lecz jeszcze zimno, wina cierpią i drzewa owocowe.
234 kwietnia. [...] Szturm i wietrzno zawsze. Coraz to leniwiej łażę i prędko się morduję.
241 kwietnia. Pierwszy dzień pogodny i wcale ciepły. Korzystałem z niego, by odwiedzić botaniczny ogród, a raczej museum de l’anatomie comparée8, założone przez Cuviera z kości zwierząt przedpotopowych.
2511 kwietnia. Im bardziej postępujem ku wiośnie, tym wiatr wschodnio‑północny ostry i zimny zdaje się bardziej dojmować. Łagodne klima niemało się przyczynia do szczęścia człowieka. Jak czas, tak i ludzie zdają się postrzeleni w głowę. Francuzi nie przestają burzyć po prowincjach.
2613 kwietnia. Przykrym był srodze dzień wczorajszy i fizycznie, i moralnie. Do zimna i wiatru przejmującego przystąpił deszcz, śnieg i grad razem. Właśniem był wyszedł dla szukania stancji, gdy wszystko spadło na mnie i mimo parasola splażyło9 mnie dobrze.
2719 kwietnia. [. ] Od wczoraj piękny i ciepły czas. Drzewa dziewiczą okrywają się świeżością. Starzec się tylko nie odmłodnia; zima wielce ścina krew jego, a śnieżny szron okrywa skronie.
2825 kwietnia. [. ] Będąc już raz na tamtej stronie Sekwany, poszedłem z p. Mączewiczem do pałacu Luxemburg, a raczej do ogrodu dziwnie pięknie utrzymywanego. Bzy wszystkie były w rozkwicie, równie jak wiele naszych kwiatów. Chłodny czas jednak niewiele przechodzących sprowadził.
2928 kwietnia. Długo odkładana wizyta moja do Passy, by odwiedzić dowcipnego poetę i filozofa, spełnioną na koniec została. [...] Czarne chmury zbierały się wokoło, gdy się omnibus zatrzymał, puściłem się Rue Basse, acz długa, trzy tylko osoby spotkałem przechodzące przez nią. Co za różnica po hałasie i ścisku paryskim. Jeszcze mi nie otworzono, gdy deszcz obfity padać zaczął, gospodyni pana Beranger10 otworzyła mi, prosząc, że gdy lokatora jej nie ma, abym się do niej schronił. Deszcz gwałtowny z grzmotami ustawał i ujrzałem na koniec p.Beranger, całego zmokłego, bez deszczochrona powracającego. Poprowadził mnie zaraz do stancji swojej, wygodnej i ciepłej; ma on wszystko, co życzyć można: pewny dochód, rozum, zdrowie i dobre imię. Piosnki jego dowcipne, popularne, często śmiałe i sprowadzające karę więzienia, uczyniły go wielce wziętym; wesołość i dowcip żądane w społeczeństwach.
301 maja. Od rzęsistego, lecz potrzebnego deszczu zaczął się miesiąc dzisiejszych imienin Ludwika Filipa.
312 maja. Byłem dziś na publicznej sesji instytutu, corocznie odprawianej w dzień imienin królewskich, gdzie wszystkie trzy klasy zgromadzają się i z każdej ktoś co czyta. [...] Wyszedłszy za drzwi, zastałem wielką ulewę; wszyscy w wielkim kłopocie, bo przyszli za pogody. Pan Bignon11 zabrał mnie z sobą i zawiózł do ks. A. Cz., gdziem był czekany.
3213 maja. [...] Cały dzień deszcz lał jak z rynny.
3317 maja. [...] Ulewa przez dzień cały.
34Montmorency, dnia 19 maja12.
O godzinie dziesiątej z rana wyjechałem z Paryża do Montmorency, słono okupiwszy gospodarzowi cztery dni, com nadto13 dla sesjów bawił.
3526 maja. [...] Wiatr dął jak zwykle od dni kilku.
361 czerwca. Boże Ciało, gorąco. W domu odprawiłem nabożeństwo moje. Nie jadę na ośle14; wyszedłem piechotą na piękne wzgórze; siadłem pod kasztanem, pozierając na przepyszną dolinę Montmorency. Widok zachwycający pięknością swoją. Naliczyłem w pół okręgu widokresu15 przede mną około dwudziestu wiosek, które by u nas miastami zwać się mogły. Przyćmiły piękność widoku spalone już gorącem grochy; łąki także żółte, wiśnie sławne w ten miesiąc dojrzałe.
373 czerwca. Upał niezmierny; wczoraj dwie niedziele, jakem tu przybył, odtąd i kropli deszczu.
384 czerwca. Mały deszczyk spadł dziś rano; gdy ustał około ósmej, wyjechałem do Eubonne, miejsca, gdzie Russo odwiedzał hr. d’ H. ,16 gdzie tyle doświadczył zachwyceń najgwałtowniejszej miłości [. ]. Czas był pogodny, lecz ciągłymi upały nie tylko rośliny, lecz owocowe nawet drzewa, wiśnie, najbardziej zwiędłe i sparzone. [ ] Po długiej suszy około godziny piątej wieczorem spadł deszcz jak najobfitszy, a padając przerwami, napoił upragnioną ziemię.
398 czerwca. Deszcz rzęsisty z małymi przerwami padał dzień cały; była to oktawa Bożego Ciała i odbyła się zwyczajną procesją. [...] Przybyło z Paryża mnóstwo kobiet i mężczyzn w zamiarze użycia rozkoszy przejażdżki na koniach i osłach, lecz po małej przerwie wątpliwej pogody, lunął deszcz ogromny, tak, że zachwycone17 przezeń damy w perkalikach ubrane, powróciły do nitki zmokłe, blade, krzywiące się. Czysty obraz życia naszego. Ileż razy zajaśnieje nam pogoda, pełni nadziei, że potrwa, puszczamy się w dalekiej imaginacji podróże, nie ujedziem i cząstkę drogi, aż burza, skały, bezdroża ścigają nas wszędy zniechęconych, wracamy do miejsca, z któregośmy pełni nadziei ruszyli.
409 czerwca. Czas niepewny i chłodny.
4112 czerwca. Chłód i deszcze codzienne; wyszedłem około godziny ósmej i obszedłem część okolic tutejszych.
4217 czerwca. Mimo zimnego i pochmurnego poranku, wyszedłem polami do wsi Groslet, odwiedzić żołnierza polskiego, Żukowskiego, który tam osiadł, lecz był w polu.
4321 czerwca. Upały letnie już się w całej swej sile zaczęły; wyszedłem dziś rano ku Andilli, zapuściłem się w ciemną gęstwinę, wziąwszy z sobą do przełożenia strofy l’Abbé de Lamenais L’Exilé18. Jakoż przełożyłem je prawie całe. Powróciłem koło jedenastej. Termometr Réaumura oznaczał 28 gradusów19.
4425 czerwca. [...] Klima tutejsze nie bardzo stalsze od angielskiego. Upał przez dzień, wieczór zimny.
4527 czerwca. [...] Wyszedłem dziś rano na przechadzkę, zmuszony wkrótce deszczem do powrotu.
469 lipca. [...] Czas nie był gorący i przyjemny.
4712 lipca. Upał niezmierny od dni już kilku, zapuściłem się do Suisy, ale cofnąłem się nazad w równiejsze i chłodniejsze miejsca. Wczorajsza bowiem pod górę i na powrót z Engien przechadzka osłabiła mnie znacznie.
4813 lipca. Po niezmiernym wczorajszym upale deszcz obfity w nocy. Chłodnym wieczorkiem wyszedłem odwiedzić proboszcza, który długo był w Polsce.
4914 lipca. [...] Dowiaduję się, że wczoraj, mimo gęstego deszczu, wesoło Francuzi z parasolami nad głową w najlepsze tańczyli pod kasztanami. Co to za naród!
5018 lipca. Po wczorajszym nieznośnym upale czas niepewny.
5127 lipca. Ranek był pochmurny; deszcz padał aż do godziny dziesiątej, gdy przestał, wyszedłem na mszą do Grosley, lecz nie trafiłem na całą; więcej w kościele znalazłem mężczyzn, niźli w Montmorency. [. ] Dzień był chłodny i wyborny do chodzenia.
5230 lipca. Skończyły się przecież w Paryżu huczne trzydniowe festyny20. Więcej pół miliona ludzi wysypało się na ulice. Ulice te, mosty, place, ogrody, napełnione były tłumami. O drugiej teatry darmo; rozmaite igrzyska, gonitwy po wodzie; fajerwerki na koniec. Lecz jak w życiu ludzkim pełno jest zawodów, tak i dziś, gdy już fajerwerk miał być zapalonym, lunął deszcz gęsty, ustawał i znów zaczynał. Prześliczny atoli był snop z tysiąca rac w trzech narodowych kolorach; i ja z okna mego, acz o 4 mile oddalony, przecież zachwycony byłem jego pięknością.
532 sierpnia. Czyli niezmierne upały, czyli coś w powietrzu, ale wielu i tu w Paryżu skarży się na rozwolnienie żołądka; mówią, że to jest choleryna, wróżka cholery. I ja cierpię już na nią i dużo osłabionym się czuję; nie mogłem więc wiele chodzić.
548 sierpnia. Powietrze równie tu niestałe jak w Anglii; mniej mgły, ale odmiany gwałtowne, deszcze toż samo; dziś upał i razem wiatr tęgi, nie mogłem wiele chodzić, a ciągle pisać i czytać już słaba głowa nie pozwala.
5514 sierpnia. Oprócz dwóch godzin chłodnych w poranku, w których korzystam przechadzką w Champion, nastał upał prawdziwie kanikuły, czyniący człowieka niesposobnym do niczego.
5622 sierpnia. W Paryżu wczoraj po długiej suszy otworzyły się okna niebieskie i taka była ulewa, iż na cztery stóp wysokości zalały się ulice. Woda szła w omnibusy, pojazdy, do piwnic i piętr dolnych. Chłodny i pochmurny poranek, jak gdyby w jesieni.
5723 sierpnia. I dziś dzień do jesiennego podobien chłodny i mglisty.
5824 sierpnia. [...] Słota i zimno.
5925 sierpnia. [...] Chodziłem z rana jak zwykle, takie zimno, żem kaftanik wziąć musiał.
6026 sierpnia. Mglisto, dżdżysto, chłodno od samego rana, wyniść nie można.
6127 sierpnia. To samo co wczoraj, deszcz gęsty ciągle pada, błoto i zimno; piszę, czytam, czekam, czy gazety czego nie przyniosą.
6228 sierpnia. Wypogodziło się; popisawszy do dwunastej, wyszedłem do Gosley.
6329 sierpnia. Zimno i chmurno; siedzę od kilku dni. W tej pięknej, ciepłej Francji palą na kominkach. Chodzę ile można i jem mało, to mi sprawia sny lekkie i myśl jeszcze do pracy zdolną.
6430 sierpnia. Jeszcze niegodziwa pogoda, pochmurno, zimno, ledwie kiedy wyniść można.
6531 sierpnia. Równie zimno jak wczoraj.
661 września. Czas się nieco ocieplił.
674 września. Lato znowu powraca, lubo poranki już jesień zwiastują; dziś gorąco.
688 września. Niebo zachmurzone, zabiera się na deszcz przez dzień cały, ledwie miałem chwilę do zwykłej przechadzki.
6916 września. Dzień gorący jak latem. Po zwyczajnej przechadzce, zwyczajne prace.
7017 września. Gorąco jak jeszcze tego lata nie było. Termometr wskazywał 25½ gradusów. W Rzymie kilka osób umarło ze zbytecznego upału. [...] W wieczór najpiękniejszy powracałem z ermitażu od pani Dupuis. Księżyc w pełni świecił w całym swoim przepychu. Srebrna jasność rozlewała się po całej naturze, jakże pięknie ten pysznymi drzewami zacieniony kraj, te białe wioski wydawały się. Mówią, że w polach elizejskich takie jest ciągle światło. Czy to jest zmyśleniem poetów, czy nie? Ja wierzę temu.
7118 września. Gorąco mocne jak wczoraj; obszedłem na około do Caisey, skąd nazad nosząc z sobą składany stołek, siadając na nim, czytając lub klecąc rymy zaczęte pod tytułem: „Jeden dzień w Ursinowie”. Pisząc to, słodka smętność ogarnia mnie całego.
7219 września. Wciąż trwa upał niezmierny. Termometr Réaumura w cieniu 27 stopni. Mimo tego wyszedłem rano na zwykłą niedaleko przechadzkę. Winobranie trwa zawsze; przystępuje do tego otrząsanie kasztanów. Mnóstwo ubogich chłopców i dziewcząt zbiera opadłe, za ich przykładem zebrałem i ja ich kilkanaście; ugotowane lub pieczone przyjemne do jedzenia. Przez ciągłe upały dojrzały winogrona; zewsząd donoszą, że wina tegoroczne będą wyborne. [ ] Upał zdaje się jeszcze powiększać, jest to coś przeciw zwykłemu porządkowi natury. Może ogon komety jakiej położy koniec wszystkim kongresom i głupstwom ludzkim.
7321 września. Porównanie dnia z nocą; ranek mglisty i zimny, koło południa zwykły upał.
7425 września. [...] Dziś dzień pogodny, lecz umysł mój coraz się bardziej zasępia i cała machina słabnie; małom chodził, a nic nie napisał.
7528 września. [...] Odwiedziłem wczoraj w Gosley państwo Lagrange; powracając do Ermitażu do p. Dupuis, chcąc wziąć krótszą drogę, zabłądziłem, zaszedłszy aż na Champon, przykrą górę, rzęsisty deszcz mnie napadł, zmokłem do nitki, zmarnowałem się niezmiernie. Stanąwszy na miejscu, musiałem wziąć cudzą opończę, przemienić obuwie.
7630 września. Ranek pogodny, lecz zimny. Przechadzka moja dzisiaj była do St. Brie o milę francuską21.
773 października. Jesień tak piękna i ciepła, jakiej najstarsi tu ludzie nie pamiętają.
785 października. Czas także wariuje, bo lubo poranki i wieczory chłodne, dnie tak gorące jak w kanikule. W Polsce, Austrii, na Moskwie, dla upałów chybiają urodzaje, kartofle zupełnie chybiły. We Francji przeciwnie, wszystko się obficie zrodziło; po jednych zbiorach następują drugie. Już zboża i wino zebrane, dziś wykopują kartofle, otrząsają kasztany.
796 października. Wyszedłem z książką pod kasztany, gorąco jak w sierpniu; niebo błękitne, pogodne, tak czyste, bez najmniejszej chmury, jak piękniejszego ni we Włoszech, ni w Sycylii nie widziałem; jak wesoło te zielone dęby i kasztany odbijały się o czyste tło niebieskie; w starym wydrążonym kasztanie szerszenie założyły swe gniazda.
808 i 9 października. Pogoda i upał trwają ciągle.
8111 października. Prawdziwa zaczyna się jesień. Mgła gęsta, zimna zakrywa horyzont wokoło.
8213 października. Piękny, pogodny dzień jesienny.
8315 października. Jenerał Kniaziewicz pojechał do Paryża. Ja jutro tam jadę dla opatrzenia sobie kątka na zimę. Czas dosyć zimny.
8420 października. Jeszcze pogoda; dobry przymrozek, o jedenastej śnieg trochę prószył. Nie mogłem wyjść.
8522 października. [...] Tak zimno, że już ani myśleć o przechadzkach z książką, pugilaresem, ołówkiem.
8623 października. Zimno i słota szkaradna, do czwartej wyjść nie mogłem. W kominku więcej dymu jak ciepła.
8725 października. Zimno nie z tak jednak przykrym wiatrem jak wczoraj.
8826 października. Musiałem ulec naleganiom i zostać tu aż do środy22. Zimno przykre, palić ogień dym nie pozwala; niewygodnie czytać czy pisać; wyjdę jednak do Gosley.
893 listopada. Zaczyna się prawdziwe babie lato. Korzystałem z niego, by pooddawać wizyty znajomym i przejść się po polach elizejskich.
904 listopada. O dziesiątej rano wyjechałem do jenerała Kniaziewicza powinszować mu imienin [. ]. Czas był przedziwnie piękny. Miło mi było odwiedzić miejsce, gdziem spokojnie 6 miesięcy przepędził i gdzie wszyscy, przekupki nawet, witali mnie z przychylnością.
915 listopada. Pogoda trwa ciągle, o ósmej rano wyjechałem. [...] We dwie godziny czasu stanąłem w stancji, rad, żem do własnego dostał się kominka.
926 listopada. Po pięknej przez dni kilka pogodzie ciepły dziś deszcz ciągły puścił się.
9314 listopada. Prawdziwa zaczęła się zima. Wiatr mroźny, ostry. 8–10 grudnia. Posępno i słota.
9417 grudnia. Słota najszkaradniejsza.
9527 grudnia. [...] Błoto, wilgotno; omnibusy są dla mnie wielką wygodą; za 6 sous można aż na koniec miasta pojechać.
96PRZEDRUK ZA: Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętnik. Dziennik pobytu za granicą, t. II: 1833–1834, Poznań 1877, s. 195–518.
Notes de bas de page
1 Niemcewicz w lipcu 1831 roku opuścił Polskę, udając się z misją dyplomatyczną rządu powstańczego do Londynu, gdzie po upadku powstania pozostał przeszło dwa lata, a od połowy listopada 1833 roku zamieszkał na stałe w Paryżu.
2 Opuszczenia oznaczono tylko wewnątrz zapisów dziennych.
3 Tj. podarki świąteczne.
4 Antoine‑Jean Gros (1771–1835) – francuski malarz neoklasyczny. Malowany wówczas portret Niemcewicza znajduje się obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
5 5 Tj. artretyzm, dna moczanowa.
6 Adama Jerzego Czartoryskiego.
7 Tj. ciągle.
8 Anatomie comparée (fr.) – anatomia porównawcza.
9 Tj. wybiło, wychłostało.
10 Pierre‑Jean de Béranger (1780–1857) – poeta i bard francuski.
11 Baron Louis Bignon (1771–1841) – wówczas deputowany i członek Izby Parów.
12 Niemcewicz, poczynając od 1834 roku, spędzał w podparyskim Montmorency każde lato.
13 Tj. ponad umówiony termin najmu mieszkania.
14 W Montmorency wynajmowano osły do przejażdżek turystycznych.
15 Widokres – widnokrąg.
16 Mowa o Sophie d’Houdetot (1730–1813), uwiecznionej w Wyznaniach J. J. Rousseau.
17 Tu w znaczeniu: pochwycone, zaskoczone.
18 L'Exilé (fr.) – wygnaniec. Mowa o rozdziale XL książki Paroles d'un croyant, która wyszła w Paryżu w końcu kwietnia 1834. W tymże roku ukazał się polski przekład Aleksandra Jełowickiego (Słowa wieszcze księdza Lamenego).
19 Tj. 35°C.
20 Z okazji rocznicy rewolucji lipcowej 1830 roku.
21 Mila francuska (lieue) – około 4 km.
22 Niemcewicz powrócił z Montmorency do Paryża 29 października.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.