4. Zorze polarne w Warszawie
Obserwacje zorzy północnej czynione w Warszawie
p. 52-60
Texte intégral
1Do pięknych, lecz trudnych do wytłumaczenia zjawisk świecących należy zorza północna. Mieszkańcy bliżsi okolic biegunowych często są świadkami wspaniałego widoku zorzy, lecz w niższych szerokościach geograficznych, pod jaką się my znajdujemy, zjawisko to nie jest częstym i rzadko się w całej okazałości przedstawia. Lubo wszystkie odmiany światła i różne postaci, pod jakimi się zorza maluje, trudno jest opisać, wszelako podamy tu choć krótkie wyobrażenie tego pięknego zjawiska. Przed pokazaniem się zorzy północna część nieba w niewielkiej wysokości nad poziomem1 przybiera barwę ciemnobłękitną, w kształcie odcinka kołowego, który następnie zakończa się u góry łukiem białym, tworzącym niejako bramę końcami swymi w stronie wschodniej i zachodniej do poziomu sięgającą; łuk ten jasny w kształcie tęczy białej, niekiedy blado‑żółtawy, szeroki bywa od pół do pięciu stopni; nie zachowuje on stałego położenia, lecz się z wolna wznosi nad poziom lub do niego zbliża. Po utworzeniu się łuku białego z górnego jego obwodu wznoszą się strumienie światła w postaci smug albo pasów różnej wielkości i szerokości, w kolorze białym, często blado‑żółtawym łub blado‑różowym; smugi te, niekiedy liczne i rozległe, całą północną stronę nieba zajmują. Smugi te raz się skracają, to znowu przedłużają; niekiedy po górnym obwodzie łuku białego będącego ich podstawą, zsuwają się równolegle w stronę zachodnią na podobieństwo fal morskich, i wtenczas łuk świetny2 wznosi się coraz wyżej nad poziom; niekiedy tenże łuk w kierunku poziomym doznaje poruszeń na kształt zagięć wstęgi albo sukna przez wiatr unoszonego; po zniknieniu smug powstaje jasność biała, często różowa, niekiedy jasnopurpurowa, która całe niebo jakby gazą czerwoną zasłania i podobieństwo wielkiej łuny przedstawia, niekiedy tak zatrważającej, iż zdaje się, jakoby całe niebo ogniem płonęło: jak to przypadło d. 7 stycznia 1831 r. Po zniknieniu tej barwy nowe smugi i pasy z różnymi odmianami kolorów i w różnych przedziałach czasu występują; te gry światła białego, różowego, purpurowego, seledynowego malowniczy widok czynią dla oka. Niekiedy u góry, w znacznej wysokości nad poziomem, tworzy się łuk biały, który się wieńcem zorzy nazywa. U nas zorze najczęściej pokazują się bez łuku jasnego, tylko z smugami świetnymi, a niekiedy tylko w postaci łuny białej; częściej w półroczu zimowym niż letnim, osobliwie około porównania dnia z nocą. Czas trwania zorzy jest różny, niekiedy zorza trwa tylko przez kilka minut, niekiedy przez noc całą w różnych przedziałach i odmianach, jak to dało się widzieć d. 16 września 1836 r.
2Zjawisko zorzy i postać, pod jaką się nam takowa przedstawia, można by w ten sposób objaśnić.
3Gdy elektryczność ziemska, dla przyczyn dotąd nam nieznanych, zepsuje swą równowagę wewnątrz ziemi i rozdzieli się na dwa płyny3 różnoimienne w dwóch miejscach przeciwnych, to jest biegunach magnetycznych, z tych miejsc wypływają dwa strumienie w postaci wstęg jasnych: gdyby ziemia zostawała w spoczynku i nie podlegała ruchowi wirowemu, strumienie elektryczne wychodziłyby z biegunów w stałych kierunkach w postaci słupów świetnych, na południku magnetycznym położonych; lecz dla ruchu obrotowego ziemi wypływający strumień, będąc porwany ruchem dziennym, tworzy ostrokrąg mający swój wierzchołek wewnątrz ziemi, a za podstawę koło białe na sferze nieba, które blisko bieguna całkowicie, a dalej jak u nas, cząstkowo tylko, w postaci łuku jasnego jest widzialnym; z koła tego jakby z wieńca białego, na wszystkie strony w kierunku promieni płyną strumienie płynu elektrycznego, które w wyższych warstwach atmosfery rozrzedzonej w świetnych smugach wznosząc się, płyną ku równikowi. Środek wieńca jasnego odpowiada biegunowi ziemi, a punkt najwyższy i najniższy jego obwodu przypada na południku magnetycznym. Na półkuli południowej podobnież koło białe i smugi świetne równocześnie się pokazują. Podróżny, przeszedłszy za biegun magnetyczny, znajduje się wewnątrz koła jasnego i widzi je całe nad swoją głową; gdy tenże podróżny przejdzie na stronę wschodnią lub zachodnią, koło widzieć będzie w postaci owalnej; gdy zaś oddali się od bieguna ku równikowi, pod szerokości niższe, jak w naszej strefie, zobaczy tylko część tego koła w kształcie łuku białego wznoszącego się nad poziom północny, a większą część tego łuku poziom zakryje.
4Magnetyzm ziemi z zorzą północną w wielkim zostaje związku, wierzchołek bowiem łuku jasnego, tworzącego niejako podstawę zorzy, przypada na południku magnetycznym; nadto zmiany nagłe w igle magnesowej dostrzegane zwykle poprzedzają pokazanie się zorzy, i te są równoczesne na całej ziemi, tak dalece, iż tej własności użyto jako fenomenu do wyznaczenia różnicy długości geograficznej miejsc, w których też nagłe zmiany były uważane.
5Z poruszeń niezwykłych igły w dzień dostrzeganych można przepowiedzieć mającą się w wieczór pokazać zorzę. Lubo uczeni różne powynajdowali teorie albo raczej hipotezy na wytłumaczenie zorzy, wszelako żadna z nich dostatecznie nie wyjaśnia wszystkich okoliczności zjawiska i dopóki prawa magnetyzmu ziemi i przyczyny zmian jego nie będą poznane, dopóty wszystkie tłumaczenia zorzy za niedostateczne uważać należy.
6Porównywając epoki pokazywania się zorzy z położeniem księżyca względem ziemi, postrzegamy ten szczególny związek, iż wtenczas, gdy księżyc przyśpiesza swój bieg około ziemi, co przypada między ostatnią kwadrą a nowiem, osobliwie gdy księżyc zbliża się do linii łącznej, wtedy też częściej zjawiają się zorze niż w innym czasie; to dowodzi, iż oprócz słońca i księżyc działaniem swoim wpływa na zmianę magnetyzmu ziemi; postrzeżenie to potwierdzają jeszcze doświadczenia z igłą magnesową w Pradze przez Kreila4 czynione, z których się okazało, iż największe natężenie siły magnetycznej ziemi przypada w nowiu i ostatniej kwadrze, to jest w tym czasie, w którym księżyc prędzej naokoło ziemi krąży. Wpływ księżyca na magnetyzm ziemi i skutki stąd wynikające mają podobieństwo z doświadczeniem Faradaya na magnesie sztucznym, z którego bez użycia stosu5 wydobyć można iskrę elektryczną. Na ten cel sztabka żelaza, do kotwicy magnesu należąca, okręca się spiralnie drutem mosiężnym, poprzednio jedwabiem obwiniętym, na którego jednym końcu przylutowana jest blaszka okrągła i gładka, drugi zaś koniec tegoż druta zagina się tak, iżby był w małej odległości od blaszki; w chwili gdy przykładać i odrywać będziemy kotwicę, pokazuje się między końcami druta iskra, co jest skutkiem zmiany siły magnetycznej w magnesie. W podobny niejako sposób można by wytłumaczyć fenomen zorzy, przez zepsucie równowagi magnetyzmu ziemi siłą księżyca sprawionego. W miejsce sztabki żelaznej połóżmy ziemię, której warstwy mineralne, różnorodne wewnątrz ziemi, zastępują drut mosiężny obwinięty jedwabiem; w miejsce kotwicy utrzymującej sztabkę połóżmy słońce, jako wielki magnes utrzymujący w zawieszeniu ziemię; zamiast końców drutów stykających się prawie w środku sztabki wprowadźmy dwa bieguny magnetyczne, które łączą prądy powietrzne na powierzchni ziemi od biegunów ku równikowi ciągnące się i tam się z sobą schodzące. Za siłę odrywającą sztabkę od kotwicy połóżmy księżyc, który krążąc naokoło ziemi, gdy dochodzi do linii łącznej, to jest do nowiu, przerywa działanie magnetyczne słońca na ziemię, przez co elektryczność wychodząca w postaci zorzy spływa w smugach świetnych ku równikowi. Tym sposobem wielkie zjawisko natury można by sprowadzić do wypadków doświadczenia fizycznego.
7Miejsca z których, jakoby z ognisk, zorze wychodzą, są bieguny magnetyczne; te nie schodzą się z biegunami ziemi, lecz znacznie są od nich oddalone; i tak biegun magnetyczny północny jest blisko o 30°, a południowy o 25°, od biegunów ziemskich oddalony. Położenia tych punktów na powierzchni ziemi dwojakim sposobem oznaczone zostały, przez obserwacją i przez rachunek; wypadki jednak tych oznaczeń nie zgadzają się z sobą, co pochodzi z nierównego rozłożenia warstw ziemi, a następnie nierównego natężenia płynu magnetycznego, które w teorii uważa się za jednostajne. Biegun północny wyznaczony w r. 1832 przez kapitana Ross6 podczas jego sławnej podróży morskiej leży w północnej okolicy Ameryki tegoż nazwiska, w ziemi Boothia felix7 pod szerokością geograficzną 70° 5’ a długością zachodnią 99° 12’. Biegun południowy oznaczony w r. 1841 przez tegoż kapitana na oceanie południowym, w czasie odkrycia lądu Wiktorii, leży pod szerokością południową 75° 6” a długością wschodnią 151° 50’.
8Podług oznaczenia Gaussa, opartego na teorii przez niego podanej, biegun północny leży wyżej o 3° 5’; przeciwnie biegun południowy niżej o 2° 31’ od biegunów przez kapitana Ross wskazanych. Nim dokładna teoria zorzy podaną będzie, potrzeba wprzódy zebrać wszystkie obserwacje tego zjawiska w różnych miejscach uważanego, z wskazaniem czasu pokazania się i odmian w powietrzu dostrzeganych; nadto wziąć pod uwagę położenia słońca, księżyca i śledzić, o ile te ciała wpływają na zjawisko zorzy.
9W ciągu trzydziestu lat zaczynających wiek teraźniejszy, zdaje się iż u nas nie zwracano uwagi na zjawisko zórz, gdyż w dziennikach dostrzeżeń meteorologicznych w tym przedziale czasu czynionych nie widzimy ich zapisanych, gdy przeciwnie w innych krajach wiele ich widziano, osobliwie w lalach 1802, 1805, 1817, 1820, 25, 26, 27, 28, 29, 30.
10Następujący spis zórz północnych uważanych w Polsce zamieszczamy tutaj, wraz z dołączeniem stanu atmosfery, który im towarzyszył.
11Zorze północne w przeszłym wieku od r. 1779–1789 uważał8 w Warszawie ks. Bystrzycki9 w obserwatorium na zamku.
12W latach 1789 i 1790 uważał zorze tenże astronom w mieście Stężycy nad Wisłą.


W. znaczy wiatr wschodni, Z. zachodni, Pn. północny, Pd. południowy, PdW. południowo‑wschodni, PnW. północno‑wschodni itd.
Wiek księżyca pokazuje, ile dni upłynęło od ostatniego nowiu. Nów odpowiada liczbie 1, pierwsza kwadra 8, pełnia 15, ostatnia kwadra 22.
13Z liczby zórz północnych uważanych w Warszawie w ciągu lat trzynastu upłynionych i w powyższym spisie objętych, szczególną świetnością i okazałością odznaczyło się pięć następujących:
D. 7 stycznia 1831 r. zorza bardzo świetna, miała żywość kolorów, wielką rozległość, łuk biały czyli koronę, wysoko nad poziom wzniesioną. O godzinie 10 wieczór najwspanialszy a razem przerażający widok oczom się przedstawił. Całe niebo wydawało się jakby gorejące, czerwoność okrywająca północną stronę nieba wystawiała podobieństwo łuny wielkiej w kolorze purpurowym, później nastąpiła zmiana, czyli gra kolorów; smugi albo pasy świetne różnej wielkości i natężenia światła, najprzód białe, potem różowe, na przemian jedne znikały, a inne w ich miejsce wybiegały; zaraz po ich zniknieniu całe niebo jakby gazą purpurową się pokrywało; zjawisko trwało od godziny 6½–11 w nocy. Zorzę tę widziano w całej Europie10.
D. 18 października 1836 r. na pogodnym niebie, przy słabym wietrze północno‑zachodnim i znacznym zniżeniu temperatury 4°,6 R.11 w ciągu czterech godzin wynoszącym, zajaśniała piękna zorza z łukiem jasnym, tworzącym niejako bramę w kształcie tęczy białej z odcinkiem ciemno‑błękitnym, tuż pod nią położonym. Gra kolorów trwała od godz. 7 min. 16 do godz. 10 wieczór i zajmujący widok przedstawiała. Wierzchołek łuku jasnego padał nieco na zachód i odpowiadał południkowi magnetycznemu. Opis tej świetnej zorzy umieszczony w „Dzienniku Powszechnym” N. 294 pod d. 20 paźdź. 1836 r. powtórzyła gazeta pruska „Allgemeine Preussische Staats Zeitung”.
D. 28 lipca 1837 r. zorza świetna i długo trwająca, jednak bez łuku białego i odcinka ciemnego, smugi albo pasy kolorowe, na kształt strumieni światła spod poziomu północnego do góry się wznoszące, zajmowały przestrzeń na poziomie blisko 100 stopni. Podczas gry kolorów i wznoszących się słupów wiele gwiazd przelatujących wśród zorzy postrzegano, co przedstawiało podobieństwo piorunów wśród gorejącego nieba i nader zajmujący widok czyniło12.
D. 15 września 1838 r. zorza świetna w bardzo licznych smugach spod poziomu północnego wznoszących się bez łuku jasnego i odcinka; smugi przesuwały się od północy ku zachodowi na podobieństwo fal morskich. Zorza trwała od godz. 8 min. 11 do godz. 10 min. 30 w[wieczorem]. Temperatura powietrza w tym dniu była tak wysoka, jak się to rzadko w środku września zdarza; po południu termometr na słońcu pokazywał +29°, 7 R. w cieniu +20°, 8 R. w nocy +16° R.13
D. 16 września 1838 r. zorza świetna z łukiem białym i odcinkiem ciemnym, odznaczała się żywością kolorów, długim trwaniem i podobną była do zorzy w d. 18 października 1836 r. widzianej. Podczas gry kolorów i wznoszących się pasów świetnych równocześnie w stronie zachodniej, przy poziomie błyskawice ponawiane, więcej malowniczego widoku zorzy dodawały. Zjawisko to w różnych przedziałach czasu przez całą noc się powtarzało14.
14J. Baranowski.
15PRZEDRUK ZA: Jan Baranowski, Obserwacje zorzy północnej czynione w Warszawie w r. 1770–1842, „Biblioteka Warszawska” 1844, t. 2, s. 196–204.
Notes de bas de page
1 Tzn. horyzontem.
2 Tj. świetlny.
3 W ówczesnej nauce płyn oznaczał wszelkie ciało, którego cząstki posiadają swobodną ruchliwość. Rozróżniano płyny kropliste (ciecze) oraz sprężyste (gazy).
4 Karl Kreil (1798–1862), austriacki meteorolog i astronom.
5 Stos – bateria galwaniczna.
6 James Clark Ross (1800–1862) ustalił położenie północnego bieguna magnetycznego podczas wyprawy w 1831 roku.
7 Boothia felix – półwysep w arktycznej części Kanady.
8 Tj. obserwował.
9 Jowin Fryderyk Alojzy Bystrzycki (1737–1821) – jezuita, nadworny astronom króla Stanisława Augusta, fizyk, matematyk, pionier polskiej meteorologii.
10 Zob. „Kurier Warszawski” 1831, nr 10, s. 51.
11 Tj. 5,75°C.
12 Zob. „Kurier Warszawski” 1837, nr 199, s. 969.
13 Tj. 31,1°C, 26°C i 20°C.
14 Zob. „Kurier Warszawski” 1838, nr 247, s. 1185.
Auteur
1800–1879

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.