Zakończenie. Migranckie utożsamienia
p. 158-175
Texte intégral
1Poradzieckie odczytuje anglojęzyczną literaturę tworzoną przez urodzonych w byłym Związku Radzieckim pisarzy i pisarki żydowskiego pochodzenia jako znajdującą się na rozdrożu różnych, często niejednoznacznych, historii, przestrzeni i wspólnot. Wybrane teksty tej fali literackiej ukazały się wprawdzie w polskim przekładzie, lecz niniejsza książka przedstawia przede wszystkim utwory dotychczas nietłumaczone, na przykład autorstwa Yeleny Akhtiorskiej, Davida Bezmozgisa, Nadii Kalman, Borisa Fishmana, Julii Alekseyevej, Lary Vapnyar oraz Ellen Litman1. W kolejnych rozdziałach podejmowałam wątki często pojawiające się w amerykańskiej literaturze żydowskiej i pokazywałam, jak zmieniają się ich konotacje poprzez uwzględnienie radzieckości pamięci ich autorów i fikcjonalizowanego radzieckiego i żydowskiego doświadczenia migracji. Poczynając od myślenia o przestrzeni Europy Wschodniej, a raczej przestrzeni poradzieckiej, przez rozumienie i kwestionowanie osi stanowiącej wspólnotę po pamięć wojny i Zagłady, a kończąc na opowieściach o kobietach w czasach państwowego socjalizmu, poszczególne rozdziały ukazywały, jak potoczne rozumienie kategorii kulturowych w literaturze ulega modyfikacji w utworach pisarzy i pisarek poradzieckich. Nie chodzi tutaj o dowartościowywanie komunizmu, lecz, jak pisałam w rozdziale dziewiątym, o ukazanie także oddolnych narracji dotyczących tego okresu, zaskakujących nieraz nieciągłości doświadczeń w byłym Kraju Rad, związków i paraleli ze Stanami Zjednoczonymi, by jeszcze raz zakwestionować radykalną inność Związku Radzieckiego w zimnowojennej hierarchii światów. „Poradzieckie” to zatem dla tych autorów i autorek – wybiórczo i strategicznie traktujących przeszłość – migracyjna spuścizna, ale także sposób na zaistnienie i obecność na rynku literackim. Jak starałam się pokazać, poradzieckość jest w tworzonej przez nich literaturze na różne sposoby intensywnie filtrowana przez społeczne amerykańskie uwarunkowania. Uwidacznia się to szczególnie w przypadku poradzieckiej żydowskości, która wydaje się niekiedy przygodna: czasem znika, bywa mało rozpoznawalna w ustalonym spektrum żydowskości amerykańskich.
2Niemal dwadzieścia lat po publikacji pierwszych książek autorek i autorów poradzieckiego nurtu na amerykańskim rynku literackim nadszedł może czas na pewnego rodzaju podsumowanie. Sposób funkcjonowania ich twórczości, zarówno na rynku wydawniczym, jak i w dyskursie akademickim, zależy od szeregu pozaliterackich kontekstów obecnych w Stanach Zjednoczonych. Sprawiają one, że literatura ta istnieje na niestabilnym przecięciu takich kategorii jak żydowskość, rosyjskość, etniczność i migracja. Znaczenie „poradzieckości” tej literatury wynika właśnie z niejednoznacznych i dynamicznych konfiguracji, w które wchodzą te pojęcia. Dzieje się tak z uwagi na dominację terminu „tożsamość” w kulturowym pejzażu amerykańskim, czyli zachętę do okazywania swojej przynależności etnicznej i rasowej, a nawet konieczność jej ujawniania2. Czy autorki i autorzy, których dotyczyły wcześniejsze rozdziały, postrzegają siebie jako grupę? Jak są kategoryzowani na rynku literackim? Jak myśleć o tej literaturze poza tematem tożsamości i jaka jest tego stawka? Jak wpasowuje się ją w kategorie badawcze i marketingowe? Czy to „literatura migracji”, czy raczej „literatura etniczna”? Jakie ma to znaczenie dla prowadzenia badań literaturoznawczych?
Tożsamościowy rynek literacki
3Pisarki i pisarze, z którymi przeprowadzałam wywiady, często zżymają się na proste tożsamościowe kategoryzacje, decydujące o tym, na których półkach w księgarniach umieszcza się ich powieści lub zbiory opowiadań. Boris Fishman wprawdzie dostrzega swoje zakorzenienie w społeczności rosyjskojęzycznych Żydów, ale literatura interesuje go nie jako wąska kategoria etnograficzna, lecz przede wszystkim – estetyczna. Pisarz wyjaśnia:
Nie chcę być pisarzem radziecko-amerykańskim, nie chcę być pisarzem radziecko-żydowsko-amerykańskim. Szczerze mówiąc, nie chcę być nawet amerykańskim pisarzem, tylko pisarzem. Pisarzem, który wykorzystuje swoje doświadczenia i społeczność, aby napisać coś o uniwersalnym znaczeniu, i chce być oceniany w odniesieniu do tego, ale w kategoriach artystycznych.3
4Krytyczny stosunek do etykiet tożsamościowych, które mają przekładać się na walory literackie, wyraża również Yelena Akhtiorskaya: „Jeśli uważa się, że wszyscy jesteśmy tacy sami, pojawia się oczekiwanie, że nasze historie w jakiś sposób będą brzmiały podobnie – można się wtedy rozczarować”4. Nie oznacza to jednak, że autorki i autorzy nie biorą udziału w wydarzeniach kulturalnych, w których tytułach właśnie etykiety tożsamościowe są naczelnym składnikiem5.
5W pisarstwie amerykańskich pisarzy i pisarek żydowskich dystansowanie się od narzucanej i esencjalistycznie rozumianej żydowskości jest dobrze znanym wątkiem, który pojawił się już w połowie XX wieku, kiedy Żydzi „stali się biali”, jak pisała Karen Brodkin6. Również dzięki zniesieniu zinstytucjonalizowanego antysemityzmu definiująca ich różnica zaczęła być postrzegana jedynie jako przygodny atrybut7. Historycznie pisarze uważali swoje konkretne umiejscowienie etniczne za zaletę – warto wspomnieć choćby esej gwiazdy amerykańskiej literatury żydowskiej z lat 40., Isaaca Rosenfelda8 – ale także jako ograniczenie, co wyartykułował na przykład Saul Bellow9. Odmienność perspektyw dobrze uwidacznia się również wśród tej fali pisarzy i pisarek nie tylko w stosunku do żydowskości. Dla Akhtiorskiej kwestia rozumienia żydowskości w Stanach Zjednoczonych jest skomplikowana: amerykańska żydowskość do niej nie przystaje. Żydowskość pojawia się w stosunku do poradzieckich imigrantów głównie jako nieobecność – nieobecność rytuałów, brak pewnej mentalności: „Tak to czuję osobiście i dlatego tak trudno mi o tym mówić. Mogłabym tęsknić, żeby w większym stopniu była obecnością, ale wiem też, że stanowi właśnie nieobecność, poprzez którą jesteśmy definiowani. Jest jak duch, jak wielka pustka”10. Skomplikowany stosunek do radzieckości wyraża z kolei Anja Ulinich; jej poczucie radzieckiej tożsamości to relikt czasów byłych, nieistniejących – niemożliwa niemal tożsamość, która jednak istnieje:
Być radziecką imigrantką to jak pochodzić z kultury, która przeminęła. Trudno mi powiedzieć, że jestem Rosjanką. Kiedy tak mówię, mam wrażenie, że muszę to udowadniać. W Rosji nie jestem w stanie stwierdzić, która z kobiet w programie telewizyjnym jest policjantką, a która pracownicą seksualną. Pochodzę z kultury radzieckiej. Kulturowo jestem ZSRR. Należę do świata, którego już nie ma.11
6Tożsamościowo ukształtowany rynek literacki działa jednak według zupełnie innych reguł niż samopostrzeganie umiejscowienia pisarzy i pisarek. Odpowiedni marketing literacki wpływa na to, jak jest się obecnym i do jakiej publiczności się dociera. W przypadku Borisa Fishmana zaproszenia do odczytów i spotkań autorskich nadchodzą w dziewięćdziesięciu procentach ze strony organizacji żydowskich12. Dostęp do publiczności żydowskiej dla przedstawicieli tej fali literackiej, jak zauważa Josh Lambert, został ukształtowany przez ich publikacje ukazujące się w „The New Yorker”13. Magazyn ten formował gusta literackie szczególnie w odniesieniu do literatury związanej z byłym ZSRR ze względu na zainteresowania wieloletniego redaktora naczelnego czasopisma Davida Remnicka, byłego korespondenta w Rosji i autora książek o tej tematyce14. „The New Yorker” opublikował pierwsze opowiadania Lary Vapnyar i Davida Bezmozgisa w 2003 roku. Anja Ulinich wspomina, że czytanie opowiadań Vapnyar na łamach tego czasopisma utwierdziło ją w przekonaniu, że warto dokończyć pisanie powieści Petropolis15. Boris Fishman natomiast był członkiem redakcji przez kilka lat we wczesnych latach 2000; jak zaznacza, stworzyło mu to lepsze możliwości publikacji własnych tekstów literackich16.
7Swoje miejsce w panoramie literatury żydowskiej w Stanach Zjednoczonych omawiani pisarze i pisarki zyskali również dzięki zdobywanym – głównie żydowskim – nagrodom literackim. Josh Lambert podkreśla znaczenie organizacji Jewish Book Council w instytucjonalizacji literatury żydowskiej17. Odgrywała ona szczególną rolę w popularyzacji fali literatury poradzieckiej w pierwszych dwóch dekadach XX wieku, kiedy wielu spośród pisarzy i pisarek było finalistami przyznawanej przez nią National Jewish Book Award w kategorii „fikcja literacka” (Bezmozgis, Fishman, Shteyngart); niektórzy byli również zdobywcami tej nagrody (Bezmozgis, 2014; Shteyngart 2002–2003)18. Takie znaczenie wizerunkowe miało także Sami Rohr Award for Jewish Literature, ustanowione w roku 2007. Laureatką tej nagrody w roku 2009 została Sana Krasikov, a finalistami – Anja Ulinich, Boris Fishman oraz Yelena Akhtiorskaya19. Obecność czasopism i systemu nagród pokazuje, jak prężny jest w Stanach Zjednoczonych rynek literatury żydowskiej, co łączy się z mocną pozycją amerykańskich Żydów jako dobrze wykształconych konsumentów kultury. Jednak Fishman przekonywająco wyjaśnia, w jaki sposób rodzaj otrzymywanych nagród decyduje o tym, w których kategoriach literatury jest się postrzeganym:
Dlaczego Jhumpa Lahiri jest „pisarką amerykańską”, a nie „indyjską pisarką amerykańską”? Gary Shteyngart jest rosyjsko-amerykańskim pisarzem, ale w inny sposób niż ja, inaczej niż Lara Vapnyar. Jedyną różnicą we wszystkich tych przypadkach jest fakt bycia uznanym przez establishment: Jhumpa Lahiri zdobyła Nagrodę Pulitzera. Myślę, że to jest powód, a nie dlatego, że jej proza robi coś, czego nie robi moja proza lub proza Gary’ego. Zdobyła Nagrodę Pulitzera, więc jej literatura jest uniwersalna.20
8Dla Anji Ulinich problem tej tożsamościowej kwestii leży głębiej i dotyczy tego, który tekst literacki może w ogóle zostać opublikowany:
Dla pisarzy, przeciętnych białych mężczyzn, rynek jest prawie nieograniczony. Jeśli jednak ma się określone pochodzenie etniczne, wtedy jest tylko tyle a tyle miejsca. Jeśli właśnie została opublikowana powieść, powiedzmy, ormiańska i jeśli jest się akurat Ormianinem piszącym o Ormianach, to robi się za ciasno. Nawet jeśli tekst literacki jest na najwyższym poziomie, niestety nie ma już miejsca na rynku.21
9Zatem nawet jeśli rynek w Stanach Zjednoczonych promuje różnorodność etniczną, w końcowym obrachunku to przezroczystość i elastyczność białej tożsamości pomaga rozwinąć możliwości marketingowe.
Tożsamościowa akademia
10Podobnie jak etykiety tożsamościowe kształtują rynek literacki, tak definiowane tożsamościowo pola badań literackich nieraz rywalizują ze sobą, starając się zagarniać czy przemilczać możliwe inne, uznawane za poboczne utożsamienia. Do poradzieckiej żydowskiej literatury amerykańskiej – czy też, formułując to mniej tożsamościowo, do literatury pisanej przez autorki i autorów urodzonych w byłym ZSRR – klucza można szukać zarówno z pozycji slawistycznych, jak i tych wpisujących się w studia tekstów żydowskich. Mimo że te pola badawcze się zazębiają, bliższa analiza niektórych opracowań pozwala dostrzec, że toczy się między nimi rywalizacja, w jaki sposób najbardziej efektywnie podejść do tematu. Czy nacisk powinno się kłaść na uwarunkowania miejscem pochodzenia, języka, rodziny czy – jak pisała Bharati Mukherjee22 – na samą kwestie „przybycia”? Czy rozmawiamy o pamięci przeszłości i jej możliwych użyciach czy raczej o wpływie teraźniejszości na tę pamięć, nie wspominając o teraźniejszym kształcie amerykańskiego rynku literackiego? Rzecz jasna obie metodologie nie muszą, a nawet nie powinny się wykluczać; ich zadaniem jest raczej uzupełnianie się. To udaje się jednak niewielu badaczkom i badaczom23. Poprzez ścisłą dyscyplinarność akademii amerykańskiej, razem z jej tematycznymi seriami wydawniczymi, bardzo wąsko sprofilowanymi czasopismami naukowymi i olbrzymimi kongresami towarzystw naukowych, wiele podejść dąży do wpisania się w jedną tendencję, a raczej marginalizuje lub pomija drugą. W większości kontekstów narodowych trudno jest prowadzić interdyscyplinarne badania, a genealogia amerykańskiej slawistyki z jednej strony i studiów żydowskich z drugiej zdecydowanie tego nie ułatwia. Mówiąc w skrócie, slawistyka ma swoje zimnowojenne źródła jako studia regionalne, area studies, także z naciskiem na języki obce i literaturę, z silną dominacją Związku Radzieckiego i rosyjskości: „W niektórych przypadkach programy studiów regionalnych były wytworami zimnej wojny i miały za zadanie pomóc poznać wroga”24. Odpowiednio, slawistyczne towarzystwo naukowe, Association for Slavic, East European, and Eurasian Studies (ASEEES), powstało u zarania zimnej wojny w 1948 roku25. Amerykańskie studia żydowskie z kolei wywodzą się z emancypacyjnego ruchu praw obywatelskich późnych lat 60., który pozwolił na rozwój studiów etnicznych – Towarzystwo Studiów Żydowskich (AJS) powstało w 1969 roku26. Zatem podczas gdy u początków slawistyki stoi służebność wobec aparatu państwowego, tak inicjującym impulsem studiów żydowskich jest krytyka tego aparatu jako zasadzającego się na uprzedzeniach i dyskryminacji. Jednak obecnie krytyczne kulturoznawstwo praktykowane jest w obydwu dziedzinach. Niedawne prace z zakresu rusycystyki i slawistyki, podkreślające globalność rosyjskiej kultury, dziedzictwa postsocjalistycznego w literaturze amerykańskiej czy powiązania byłych krajów komunistycznych z Globalnym Południem, są tego doskonałym przykładem27. Mimo to spuścizna początkowego umiejscowienia politycznego wydaje się również obecna w obydwu dziedzinach, nawet jako genealogia, w stosunku do której nie sposób się nie odnosić, tocząc debaty metodologiczne.
11Związki studiów żydowskich z innymi studiami etnicznymi są dziś skomplikowane i w ramach amerykańskiej akademii tych pierwszych nie włącza się w programy studiów etnicznych28. Ma to związek ze wspomnianym już, zapoczątkowanym po drugiej wojnie światowej, postrzeganiem amerykańskich Żydów jako białych w naznaczonej kategorią rasowości siatce społecznej. Jak zaznacza Cheryl Greenberg, która zajmuje się stosunkami między Żydami a Afroamerykanami, akcent na urasowienie Żydów lub też nacisk na ich białość zależy często od pierwotnej dyscypliny badacza czy badaczki: gdy wychodzi się z pozycji amerykanistycznych, akcent pada na białość i uprzywilejowane pozycje amerykańskich Żydów; z kolei jeśli punktem wyjścia są studia żydowskie, z ich mnogością historycznych miejsc i czasu, częściej mówi się o różnicy w stosunku do uprzywilejowanego mainstreamu29. Debaty i napięcia między amerykańskimi studiami etnicznymi, blisko związanymi z samą amerykanistyką, kształtuje też akademicka krytyka państwa Izrael. Dylematy wyglądają następująco: jeśli studia etniczne opierają się na ujawnianiu zmarginalizowanych głosów i ukazywaniu mechanizmów owej marginalizacji, w tym spuścizny kolonializmów, w jaki sposób zatem uznać studia żydowskie za studia etniczne, jeśli Izrael – popierany w swojej obecnej polityce przez znaczną część establishmentu amerykańskich Żydów30 – jest państwem kolonialnym, dyskryminującym mniejszość arabską i prowadzącym politykę przesiedleńczą i okupacyjną na terenach należących do Palestyńczyków? W jaki sposób liberalna amerykańska akademia miałaby traktować zarówno Palestyńczyków, jak i Żydów jako marginalizowane mniejszości?
12Te metodologiczne kwestie sporne ujawniają paradoksy paradygmatów dyscyplinarnych. Jak podchodzić do badania zjawisk, które znajdują się na ich pograniczu? W jakich ramach pojęciowych badać Żydów nie-białych? W jakich kategoriach opisywać dzielnice, gdzie imigranckie miejsca pochodzenia zacierają się, tworząc skomplikowany melanż, który w tych ideologicznych podziałach się nie mieści? Jak zauważa literaturoznawca Dean J. Franco, pisząc o dzielnicach Los Angeles, w których historycznie krzyżowały się drogi imigrantów żydowskich i tych z Ameryki Łacińskiej: „Chociaż zazwyczaj myślimy, że mamy kilka składowych tożsamości, z których każda nabiera znaczenia zależnie od sytuacji, to jesteśmy definiowani przez uogólniające kategorie, za pomocą których wciąż nie udaje się uchwycić właściwie faktyczności rasy”31. Kategoryzacje nie znoszą niuansów, zmienności w czasie i przestrzeni – mają być skrótami myślowymi wyjaśniającymi rzeczywistość.
Dezidentyfikacje
13Dla pisarzy i pisarek urodzonych w Związku Radzieckim nie tylko etykiety marketingowe rynku literackiego, ale w ogóle nowe dla nich konfiguracje kategorii tożsamościowych są wyzwaniem. W jednym ze swoich esejów David Bezmozgis anegdotą obrazuje te nowe układanki, w jakie wchodzą rozmaite elementy tożsamości w Ameryce Północnej32. Jak czytamy w jego eseju, sześcioletnia wówczas córka Bezmozgisa, Mae, oświadczyła, że jej mama – Amerykanka, konwertytka na judaizm – nie jest Żydówką. Jej babcia, matka Bezmozgisa, zaczęła dopytywać o ten drażliwy w rodzinie temat, a Mae po prostu stwierdziła, że mama przecież nie mówi po rosyjsku w przeciwieństwie do taty, babci i jej samej. Zatem dla dziecka posługiwanie się w najbliższej rodzinie językiem rosyjskim – w przypadku Bezmozgisa językiem imperialnym, symbolicznie podporządkowującym ZSRR Republikę Łotewską, w której dorastał – jest, paradoksalnie, wyznacznikiem żydowskości.
14Anja Ulinich z kolei o tych zmienionych poprzez migrację konotacjach tożsamościowych mówi wprost, odnosząc się do swojej powieści Petropolis i jej głównej afrorosyjskiej, nominalnie żydowskiej bohaterce, Sashy Goldberg, o której pisałam w rozdziale pierwszym:
Chciałam, aby Sasha była osobą, którą można postrzegać na różne sposoby. Interesowały mnie też narzucane tożsamości. Kiedy jest się w Rosji, bycie Żydem czy Żydówką stanowi pewną kategorię, ale tutaj, w USA, jest zupełnie czymś innym. Taka tożsamość jest narzucana w odmienny sposób: „Jeśli jest się Żydem czy Żydówką, powinno się robić to i to”. Więc Sasha dostaje te wszystkie przypadkowe nieco atrybuty, które dla niej samej nie mają specjalnego znaczenia, ale musi się w nich odnaleźć i przyswoić je sobie tak, jak potrzeba.33
15Postać taka pozwala na stworzenie wielu okazji, w których jest mylnie odczytywana przez innych bohaterów. Momenty te zachęcają do stawiania pytań o tożsamości i utożsamienia czy też o próby zmiany mechanizmów i sposobów ich działania – o możliwości, które w innym kontekście José Esteban Muñoz nazwał dezidentyfikacjami34. Ulinich uznaje całą powieść i postać Sashy za wytwory określonych czasów – początku XXI wieku35. Przekraczanie granic reprezentacji rasowej, które ma miejsce w tej powieści, czyli tworzenie głównych postaci i mówienie ich głosem, który nie odpowiada utożsamieniu autorki czy autora, może być dziś odczytywane jako prowokacyjne, a może nawet nie na miejscu. Jednocześnie taki zabieg z początku XXI wieku (Ulinich pisała powieść w latach 2003–2004) zapowiada na przykład zainteresowanie akademii batalią zimnowojenną o Globalne Południe, a dokładniej interakcjami, wymianami i solidarnościami między ZSRR a krajami afrykańskimi (w powieści Ulinich uwidaczniają się one jako festiwal narodów, którego dosłownie produktem był ojciec Sashy, Victor). Podczas gdy dzisiejsze autonarracje Afrorosjan znajdują swoje miejsce w przestrzeni wirtualnej i mediach społecznościowych, Ulinich zastanawia się nad ich niedostatkiem na początku XXI wieku, kiedy to fikcja mogła być skutecznym medium do wykonania takiej pracy reprezentacji: „Może ktoś wtedy potrzebował, by biała moskwianka napisała o czarnych Rosjanach. Ale teraz każdy i każda może sam czy sama napisać siebie, swoje własne wciągające historie”36. Późniejsze bardziej krytyczne podejście do prawa mówienia w czyimś imieniu widoczne jest w historii wydania powieści Borisa Fishmana A Replacement Life, omawianej w rozdziale siódmym. Początkowo zamiarem autora było napisanie powieści łączącej różne historie wniosków o odszkodowania. Zestawiał on ze sobą podania o odszkodowania Żydów radzieckich z okresu Zagłady oraz mieszkańców Nowego Orleanu po huraganie Katrina. Jego zdaniem zestawienie takich dwóch historii miało nadać utworowi bardziej uniwersalny wymiar. Agent literacki odwiódł jednak Fishmana – chyba słusznie – od tego ryzykownego pomysłu. Jak widzieliśmy, cała powieść skupia się na społeczności poradzieckich Żydów i Żydówek na Brooklynie. Po części poświęconej Katrinie w powieści zostało tylko niezmienione datowanie rozdziałów, które nadal, obecnie bez większego uzasadnienia, dzieją się w roku 2006, czyli w rok po katastrofie w Nowym Orleanie37.
16Na siatce tożsamościowych pojęć literaturoznawczyni i kulturoznawczymi Claudia Sadowski-Smith znajduje inną perspektywę, która pozwala jej umiejscowić poradzieckich żydowskich imigrantów i imigrantki w strukturze społecznej38. To ramy pojęciowe, które w największym stopniu wpisują tę społeczność w narrację amerykańską z jej głównym wyznacznikiem – podziałem wedle koloru skóry (color line). Badaczka zwraca mianowicie uwagę na nieprzystawalność pozycji poradzieckich imigrantów i imigrantek w Stanach Zjednoczonych do marginalizowanych społeczności nie-białych, jednocześnie zaznaczając ambiwalentne położenie tej „imigranckiej białości”. Tym samym wskazuje na przywilej, którym cieszyć się mogą biali imigranci i imigrantki; zauważa jednocześnie pewien niedobór, który im towarzyszy, a który wynika z niepewnego położenia w stosunku do prawa imigracyjnego. Ze stworzonej przez Sadowski-Smith mozaiki tożsamościowej badanych podmiotów znika więc żydowskość. Autorka „podciąga” żydowskich imigrantów pod wszystkich zróżnicowanych etnicznie imigrantów z byłego Związku Radzieckiego, wśród których większość przybywających po 1991 roku – to periodyzacja interesująca Smith – miała rzeczywiście nieżydowską etniczność. Kontynuując myślenie o tożsamości, badaczka wyklucza jednak nie-białych imigrantów z byłego ZSRR ze swoich ram myślowych – jakkolwiek mniej istotnych liczbowo – i powiela obraz ZSRR jako ograniczonego do jego europejskiej części. Jest to posuniecie, które – jak widzieliśmy w rozdziale poświęconym metageografii – krytykuje Madina Tlostanova oraz inni badacze i badaczki zajmujący się ZSRR39. Co jednak ważniejsze z punktu widzenia tej pracy, skupiającej się na tekstach literackich, zmarginalizowanie żydowskości jest o tyle problematyczne, że przytłaczająca większość pisarzy i pisarek tworzących po angielsku i urodzonych w republikach radzieckich jest właśnie pochodzenia żydowskiego i żydowskość kształtuje zasadniczo zarówno ich narracje i literaturę, jak i literaturoznawcze i publicystyczne reakcje na takie pisarstwo. Żydowskość białych poradzieckich imigrantów i imigrantek może znikać i roztapiać się w amerykańskiej białości w naznaczonym rasowo neoliberalizmie i przechodzić jedynie w niewygodną wschodnioeuropejskość, ale na innym poziomie pozostaje osią autoreprezentacji i umiejscowienia podmiotu z jego historią i pamięcią.
Poradziecka solidarność migrancka
Początkowym impulsem do pisania była chyba imigracja. Większość dziewięciolatków spokojnie chodzi do szkoły, zaczepia dziewczyny i stara się uważać na geografii czy czymkolwiek innym, prowadząc słodkie życie na przedmieściach lub mniej słodkie w centrum amerykańskich miast. Mnie zabrano z trzeciej klasy i nagle wylądowałem w pociągu, zbierając te wszystkie intensywne przeżycia. Rodzice milczą o wszystkim, ale jasne jest, że są wszystkim bardzo przejęci. Przejechaliśmy przez Polskę, Czechosłowację, przez Włochy, przez Austrię. W końcu jesteśmy w Ameryce. Czy to tu naprawdę chcieliśmy dotrzeć? Tu jest do niczego! I tak dalej… Zderzenie kultur. Jak można było przez to przejść i nie chcieć o tym pisać?40
17Tak opisuje rolę migracji w genezie swojego pisarstwa Boris Fishman. Podobnie jak bohaterowie omawianej w rozdziale szóstym powieści The Free World Bezmozgisa, rodzina Fishmana przebyła szlak żydowskich imigrantów w czasach jeszcze radzieckich, by na podstawie pochodzenia etnicznego i narracji o dyskryminacji ubiegać się w Rzymie o azyl w USA i Kanadzie. Rzecz jasna tylko część radzieckich żydowskich imigrantów i imigrantek przybyła tą drogą i posługując się uchodźczymi dokumentami. Jednak w momencie kryzysu migracyjnego po zaprzysiężeniu Donalda Trumpa na prezydenta w styczniu 2017 roku i rozporządzeniu blokującym podróż z siedmiu islamskich krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Wschodniej było wyraźnie widać, jak migranci radzieccy w geście solidarności zamieszczali w mediach społecznościowych swoje fotografie sprzed dekad, które portretowały ich jako uchodźców. Wystosowali także petycję przeciwko temu rozporządzeniu41. O międzyetnicznej solidarności pisałam w rozdziale czwartym, ale tutaj warto do tego zagadnienia jeszcze powrócić.
18Takie samopozycjonowanie się pisarzy i pisarek poradzieckich jako migrantów – niekiedy zazębiające się z marketingowym pozycjonowaniem ich produktów – pojawia się na wielu płaszczyznach. Nie dotyczy tylko wątków powieściowych, obecnych także w najnowszym zbiorze opowiadań Davida Bezmozgisa The Immigrant City czy w powieściach Gary’ego Shteyngarta (Supersmutna prawdziwa opowieść miłosna, Lake Success). Kształtuje ono recepcję tej literatury. Yelena Akhtiorskaya swój sukces wśród wytrawnych krytyków i mieszaną recepcję wśród szerokiej publiczności, na przykład na stronie Goodreads, sprowadza właśnie do oczekiwań w stosunku do tego, jak „powinno” się opowiadać o migracji: „Wszystkie kluby książki lubują się w opowieściach o imigrantach, ale też mają jasne pojęcie o tym, jak taka historia powinna wyglądać. Wydaje mi się, że moja książka w stosunku do tego nie jest taka, jak «powinna» być”42. Z drugiej strony, kiedy Akhtiorskiej wręczano w 2014 roku nagrodę National Book Foundation dla najlepszych pięciu pisarzy i pisarek poniżej 35. roku życia, laudację dla niej wygłosił amerykański pisarz bośniackiego pochodzenia, Aleksandar Hemon, podkreślając właśnie obecne w jej twórczości uniwersalne dla imigracji wątki.
19Taka migrancka solidarność międzyetniczna najlepiej uwidacznia się w sferze publicznej chyba na przykładzie Gary’ego Shteyngarta. Dzięki pionierstwu jego powieści Podręcznik rosyjskiej debiutantki z 2002 roku i swojemu ogromnemu sukcesowi rynkowemu, aktywności publikacyjnej i medialnej, Shteyngart jest pewnego rodzaju celebrytą, jak napisano w poświęconej mu monografii43: ma pół miliona obserwujących na Twitterze, regularnie publikuje w największych gazetach, ma fanowski blog poświęcony jego marketingowym notkom wydawniczym44. W rezultacie należy do ligi pisarzy zapraszanych na wiele wydarzeń literackich i kulturalnych, także tych dotyczących ogólnego doświadczenia migracji i pisania o nim. Jego czwarta, najnowsza powieść – Lake Success – odchodzi zresztą od wątków „rosyjskich”: „Opieranie się o rosyjsko-amerykańskie pochodzenie zawsze było dla mnie łatwym sposobem, by moje pisarstwo się wyróżniało. W końcu jednak chciałem napisać powieść amerykańską bez tej rosyjskiej części składowej”45. Jednakże nawet w powieści „amerykańskiej” – jak określa Lake Success jej autor – tło migracji odgrywa zasadniczą rolę: główna bohaterka jest imigrantką z Indii drugiego pokolenia, a kluczowy dla fabuły powieści jej sąsiad, a w końcu kochanek, to imigrancki pisarz z Gwatemali. Shteyngart sam przyznaje, że pozycja migranta pozwala inaczej spojrzeć na Amerykę: „Bycie imigrantem jest dla mnie w pewnym sensie zarówno smutne, jak i zabawne, ale też jest w tym element satyry na kulturę, z której się pochodzi, oraz tej, w której się jest. Patrzy się zatem na Amerykę inaczej niż większość urodzonych tu Amerykanów i Amerykanek, dostrzegając nieskończoną głupotę tego akurat społeczeństwa”46.
20Szereg pisarek wykorzystuje takie transetniczne pozycjonowanie się w innych przedsięwzięciach pozapisarskich. Maria Kuznetsova jest redaktorką zajmującą się prozą w magazynie literackim „The Bare Life Review”, który publikuje jedynie teksty literackie migrantów/migrantek i uchodźców/uchodźczyń47. Nadia Kalman pełni obecnie funkcję redaktorki portalu „Words Without Borders Campus”, repozytorium literatury światowej do celów edukacyjnych48. Sana Krasikov z kolei współtworzy ze swoim mężem podcast Rough Translation dla National Public Radio (NPR), który – jak czytamy w jego opisie – „opowiada historie dotyczące znanych tematów, które osadzone są w nieznanych miejscach”49.
Poradzieckie jeszcze raz
21W tej pozaliterackiej twórczości pisarek, podobnie jak w wyżej cytowanym wywiadzie Shteyngarta, który mówi tam jedynie o rosyjskości, nie ma odwołań do żydowskości. Nie chcę sugerować, że musi ona automatycznie znajdować się w centralnym miejscu: może jest to jeden z tych kontekstów, jak pisał wyżej cytowany literaturoznawcza Dean Franco, w którym akurat ten składnik utożsamienia nie jest po prostu tak istotny. Międzyetniczne czy międzymigranckie solidarności mogą być też zawiązywane na innym poziomie, przy udziale innej składowej odnoszącej się do samopozycjonowania i doświadczenia grup etnicznych czy migranckich. Jednocześnie jednak można zaryzykować tezę, że żydowskość funkcjonuje jako uprzywilejowana kategoria związana z białością, co ma swoje potwierdzenie demograficzne50. Ponadto – jak w przypadku komiksu Amy Kurzweil, omawianego w rozdziale piątym – w progresywnych, prouchodźczych i antyrasistowskich środowiskach kojarzy się od razu z kontrowersjami wokół obecnej polityki Izraela. Trudno może, by w obecnym dyskursywnym momencie intuicyjnie powiązana była z szerszym kontekstem migracji i mogła mieć przełożenia na szerszy nad nią namysł.
22Poradzieckie jest częścią projektu dążącego do tego, by można było również w kontekście amerykańskim – tak różnym od polskiego – na żydowskość patrzeć jako na progresywną, nienarzuconą przez konserwatywne pozycje społeczne i polityczne51. W Stanach Zjednoczonych poprzez wielorakie uwarunkowania rynku wydawniczego i prasy, akademii i polityki żydowskość wchodzi w różne interakcje z innymi osiami wyznaczającymi obecnie progresywność polityczną. Jak starałam się pokazać, to właśnie otwarta żydowskość wyłania się z omawianych przeze mnie w poprzednich rozdziałach tekstów literackich. Tę diasporyczną poradziecką żydowskość, która dzięki doświadczeniu i pamięci radzieckości i migracji ma szansę wchodzić w dialog z innymi, podkreślają młodsze pisarki, na przykład kobiety i osoby niebinarne zrzeszone w kolektywie Cheburashka52. Inny kolektyw, w którego portfolio również obecna jest działalność artystyczna, odzyskiwanie poradzieckości czyni swoim programem53. Tak rozumiana poradziecka żydowskość ma szansę „wielokierunkowo” – jak nazywa to Michael Rothberg54 – w powiązaniu z innymi pamiętać o przeszłości.
23Rozwijające się w Ameryce Północnej szeroko rozumiane porównawcze badania żydowskie, wychodząc z różnych pozycji, prowadzą do komplikowania zastanego obrazu poprzez odnoszenie się do kontekstów, które wymagają spotkania dyscyplin. Komparatystyka nie oznacza prostego „porównywania”, lecz używanie wielorakich dyscyplinarnych źródeł i inspiracji, by zakwestionować jednolite utożsamienia i spróbować zmienić dominujące, często skrótowe sposoby myślenia. W ten sposób Sarah Phillips Casteel pisze o żydowskości na Karaibach i jej tekstualnych reprezentacjach55. Laura Leibman śledzi losy jednej z najbardziej znanych, a nie-białych żydowskich rodzin w kolonialnym Nowym Yorku, która pochodziła właśnie też z Karaibów56. Można także zaobserwować zwiększone zainteresowanie Żydami sefardyjskimi57 w analizach naukowych, które rozbijają „normatywność aszkenazyjską”58. Dean Franco prowadzi badania zwracające się ku pojęciu rasy w USA i stosunkom Żydów i Afroamerykanów, dotyczące topograficznego styku Żydów i imigrantów z Ameryki Łacińskiej59. Poradzieckie uczestniczy w tym trendzie niejako na wspak. Wprawdzie powyższe rozdziały zajmują się Żydami aszkenazyjskimi, ale starają się rozbić szereg skrótów myślowych i założeń dotyczących tego, kim Żydzi aszkenazyjscy są w tym momencie w USA ze względu na spuściznę komunizmu i migracji.
24Jeśli czyta się całe pole poradzieckiej literatury żydowskiej w USA w ten sposób, można oczywiście zauważyć, że niektóre teksty wykazują większą złożoność estetyczną niż inne. Statusy pisarek i pisarzy również różnią się między sobą. Niektóre pisarki, jak Yelena Akhtiorskaya po studiach z kreatywnego pisania i dużym sukcesie pierwszej powieści, zmieniły zawód i nie wiadomo, czy powrócą do publikowania. Nadia Kalman – autorka jak dotąd jednej powieści – pracuje jako redaktorka edukacyjnej platformy internetowej. Anja Ulinich powróciła z kolei do sztuk wizualnych (co wiąże się z jej akademickim wykształceniem). Julia Alekseyeva jest profesorką literatury porównawczej na University of Pensylvania. David Bezmozgis, Lara Vapnyar, Boris Fishman uczą pisarstwa kreatywnego na uniwersytetach i w college’ach, podobnie jak Gary Shteyngart, wykładający na prestiżowym Columbia University.
25Czy szczyt poradzieckiej żydowskiej literatury, po niemal dwudziestu latach od opublikowania pierwszej powieści przez Gary’ego Shteyngarta w 2002 roku, już minął? Na pewno osiągnęła ona już swoje maksimum. Dowodem tego może być niedawna wypowiedź Aliny Adams podczas zdalnego spotkania autorskiego w JCC w Nowym Jorku. Adams już trzydzieści lat temu stworzyła powieść z radzieckimi żydowskimi wątkami, ale wtedy, jeszcze przez początkiem transformacji postkomunistycznej, nie spotkała się z zainteresowaniem wydawców. Przez dekady pisała romanse i opery mydlane, by w roku 2020 w końcu opublikować poradziecką sagę rodzinną. Została do tego zachęcona przez swojego agenta, ponieważ „taka książka się sprzedaje”60.
26Literatura poradziecka nie jest obecnie wyłącznie komercyjnie wykorzystywanym trendem, lecz nadal rozwija się artystycznie. Spośród autorów i autorek powieści prawdopodobnie nadal będą publikować ci/te o największej renomie i dorobku: Shteyngart, Bezmozgis, Vapnyar, Krasikov, Fishman. Ponadto nurt ten powiększa się o nowe głosy i gatunki. Maria Kuznetsova, po debiucie powieściowym w 2018 roku, w kwietniu 2021 opublikowała swoją drugą powieść. Kolektyw Cheburashka, działający na Twitterze, składa się z poetek, których tomy zaczęły się ukazywać w ostatnich latach. Inny poeta, Ilya Kaminsky, w 2019 roku był finalistą National Book Award. Literatura ta zdaje się zatem zmieniać gatunkowo, a do autorek i autorów dołączają osoby urodzone w latach 80. XX wieku, by na nowo pisać o poradzieckim.
Notes de bas de page
1 Podczas gdy Gary Shteyngart oraz Sana Krasikov obecni są na naszym rynku wydawniczym, z omawianych tutaj tekstów jedynie Petropolis Anji Ulinich ukazało się w polskim przekładzie. Lista publikacji literatury poradzieckiej i istniejących polskich przekładów znajduje się w aneksie.
2 Krytycznie na ten temat – zob. W.B. Michaels, The Trouble with Diversity: How We Learned to Love Identity and Ignore Inequality, Metropolitan Books, New York 2006.
3 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.02.2020. Wszystkie tłumaczenia wywiadów pochodzą od autorki. Dziękuję Mertowi Ibrahimowi Alçinkai za pomoc w transkrypcji rozmów.
4 Wywiad autorki z Yeleną Akhtiorską, 16.04.2021.
5 Na przykład: Russian‑American Women Writers and the Immigrant Nar‑ rative (Tenement Museum), moderatorka: Sonya Bekkerman, uczestniczki: Yelena Akhtiorskaya, Irina Reyn, Lara Vapnyar, Anja Ulinich, 12.06.2019, https://www.youtube.com/watch?v=GTWKzTKoylE (dostęp: 9.05.2021); Untold Stories: A Panel of Soviet‑Born Jewish American Women Writers, JCC Harlem, uczestniczki: Maria Kuznetsova, Alina Adams, Irina Reyn, 6.05.2021, https://vimeo.com/546051656?fbclid=IwAR2RFfPpk9OeOw1iMg73Kol_5AhLhNiqllGhMT6q3A6ljq_2Wqwe9gGMdS8 (dostęp: 9.05.2021).
6 Zob. K. Brodkin, How Jews Became White Folks and What That Says about Race in America, Rutgers University Press, New Brunswick 1998.
7 Zob. również: E.L. Goldstein, The Price of Whiteness; Who We Are: On Being (and Not Being) a Jewish American Writer, red. D. Rubin, Schocken Books, New York 2005.
8 I. Rosenfeld, [Bez tytułu], „Contemporary Jewish Record” 1944, t. 7, nr 1, s. 34–36, przedruk jako: I. Rosenfeld, The Situation of A Jewish American Writer, w: Jewish American literature, s. 571–573.
9 Ch. Kulshrestha, A Conversation with Saul Bellow, „Chicago Review” 1972, nr 23/24, s. 7–15.
10 Wywiad autorki z Yeleną Akhtiorską, 16.04.2021.
11 Wywiad autorki z Anją Ulinich, 15.02.2021.
12 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2020.
13 J. Lambert, Since 2000, s. 622–642.
14 Zob. na przykład D. Remnick, Grobowiec Lenina. Ostatnie dni radzieckiego imperium, przeł. K. Obłucki, Magnum, Warszawa 1997.
15 Wywiad autorki z Anją Ulinich, 15.02.2021.
16 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2020.
17 J. Lambert, Since 2000, s. 622–642.
18 National Jewish Book Awards, Past Winners, https://www.jewishbookcouncil.org/awards/national‑jewish‑book‑awards/past‑winners?Category=30754 (dostęp: 9.05.2021).
19 Sami Rohr Prize for Jewish Literature, Winners, https://www.samirohrprize.org/winners (dostęp: 9.05.2021).
20 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2020.
21 Wywiad autorki z Anją Ulinich, 15.02.2021.
22 B. Mukherjee, Immigrant Writing, s. 680–696.
23 Dobrym przykładem szukania, nieraz niełatwego, oryginalnych i krytycznych podejść i rozwiązań są teksty Sashy Senderovicha.
24 Ch. Bernheimer, Introduction: The Axieties of Comparison, w: Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, red. Ch. Bernheimer, The John Hopkins University Press, Baltimore 1995, s. 14.
25 Więcej na ten temat – zob. About ASEEES, https://www.aseees.org/about (dostęp: 10.06.2021).
26 Zob. AJS Mission & History, https://www.associationforjewishstudies.org/about-ajs/mission-and-history (dostęp: 10.06.2021).
27 Zob. Global Russian Cultures; C. Sadowski‑Smith, The New Immigrant Whiteness; K. Ghodsee, Second World, Second Sex; M. Popescu, At Penpoint: African Literatures, Postcolonial Studies, and the Cold War, Duke University Press, Durham 2020.
28 A. Furman, Contemporary Jewish American Writers and the Multicultural Dilemma: Return of the Exiled, Syracuse University Press, Syracuse 2000.
29 Association for Jewish Studies, Exploring New Terrain in the Landscape of Twentieth Century Black–Jewish Relations, 18.12.2020, https://www.youtube.com/watch?v=ATOZZTEm4fo (dostęp: 7.05.2021).
30 Według badań z końca 2019 roku 80% Żydów i Żydówek amerykańskich popiera politykę rządu Izraela. Zob. Ruderman Family Foundation, American Jewry Position Survey, December 2019, https://rudermanfoundation.org/white_papers/american‑jewry‑survey/ (dostęp: 10.06.2021). Jednocześnie według najnowszego rozległego badania Pew Research Center 58% z nich „czuje związek z Izraelem”. Zob. Levels of connectedness with Israel, https://www.pewforum.org/2021/05/11/jewish‑americans‑in‑2020/#levels‑of‑connectedness‑with‑israel (dostęp: 10.06.2021).
31 D.J. Franco, The Border and the Line: Race, Literature, and Los Angeles, Stanford University Press, Stanford 2019, s. 13.
32 D. Bezmozgis, The End of American Jewish Literature, Again, „Tablet”, http://www.tabletmag.com/jewish-arts-and-culture/books/184354/bezmozgis-american-jewish-literature (dostęp: 8.05.2021).
33 Wywiad autorki z Anją Ulinich, 15.02.2021.
34 J.E. Muñoz, Disidentifications: Queers of Color and the Performance of Politics, University of Minnesota Press, Minneapolis 1999, s. 4.
35 Wywiad autorki z Anją Ulinich, 15.02.2021.
36 Tamże.
37 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2020.
38 C. Sadowski‑Smith, The New Immigrant Whiteness, s. 4–10.
39 K. Brown, A Biography of No Place, Harvard University Press, Cambridge 2009; S.A. Oushakine, Postcolonial Estrangements: Claiming a Space between Stalin and Hitler, w: Rites of Place: Public Commemoration in Russia and Eastern Europe, red. J. Buckler, E.D. Johnson, Northwestern University Press, Evanston 2013, s. 285–315.
40 Wywiad autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2021.
41 Protecting the Nation From Foreign Terrorist Entry Into the United States, 27.01.2017, https://www.federalregister.gov/documents/2017/02/01/2017–02281/protecting‑the‑nation‑from‑foreign‑terrorist‑entry‑into‑the‑united‑states (dostęp: 9.05.2021); Jews With Soviet Background Protest Trump’s Ban on Muslim Refugees, „The Haaretz”, 28.01.2017, https://www.haaretz.com/us‑news/jews‑with‑soviet‑background‑protest‑trump‑s‑ban‑on‑muslim‑refugees‑1.5491607 (dostęp: 9.05.2021).
42 Panic in the Suitcase by Yelena Akhtiorskaya, https://www.goodreads.com/book/show/18693848‑panic‑in‑a‑suitcase (dostęp: 9.05.2021). Wywiad autorki z Yeleną Akhtiorską, 16.03.2021.
43 G. Hamilton, Understanding Gary Shteyngart, University of South Carolina Press, Columbia 2017.
44 The Collected Blurbs by Gary Shteyngart, https://shteyngartblurbs.tumblr.com/ (dostęp: 10.06.2021).
45 E. Farwell, „There Are Incredible Reservoirs of Anger Sloshing Around Our Country”: An Interview with Gary Shteyngart, 4.09.2018, https://hazlitt.net/feature/there-are-incredible-reservoirs-anger-sloshing-around-our-country-interview-gary-shteyngart (dostęp:10.05.2021).
46 Tamże.
47 „The Bare Life Review”, https://www.barelifereview.org/ (dostęp: 10.05.2021).
48 „Words Without Borders Campus”, https://wwb-campus.org/ (dostęp: 10.05.2021).
49 Rough Translation, https://www.npr.org/podcasts/510324/rough‑translation (dostęp: 10.05.2021).
50 W najnowszym szeroko zakrojonym badaniu socjologicznym populacji Żydów i Żydówek amerykańskich 92% deklaruje się jako biały/biała, przy czym w grupie wiekowej poniżej trzydziestego roku życia jest to 85%. Jak czytamy: „populacja Żydów w USA, podobnie jak cała populacja kraju, staje się coraz bardziej zróżnicowana rasowo i etnicznie, przy czym zróżnicowanie wzrasta w młodszych kategoriach wiekowych”. Ponadto co trzeci Żyd/Żydówka w USA jest imigrantem/imigrantką pierwszego lub drugiego pokolenia. Pew Research Center, Jewish Americans in 2020, https://www.pewforum.org/2021/05/11/jewish-americans-in-2020/ (dostęp: 10.06.2021).
51 Wśród projektów o podobnej motywacji warto wymienić klasyczną pozycję tego nurtu autorstwa Caryn S. Aviv i Davida Shneera – New Jews: The End of the Jewish Diaspora, New York University Press, New York 2005.
52 Cheburashka Collective, https://twitter.com/the_cheburashki?lang=en (dostęp: 10.06.2021).
53 Kolektiv Goluboy Vagon, https://www.kolektivgoluboyvagon.com/about (dostęp: 10.06.2021). Chociaż 71% Żydów amerykańskich deklaruje poparcie dla Partii Demokratycznej (zob. 8. U.S. Jews’ political views, https://www.pewforum.org/2021/05/11/u‑s‑jews‑political‑views/ (dostęp: 10.06.2021)), to tak ujęta antyrasistowska progresywność polityczna nie jest główną ich charakterystyką. Z kolei poradzieckich imigrantów generalnie cechują republikańskie preferencje wyborcze (zob. Why Soviet Refugees Aren’t Buying Sanders’s Socialism, https://www.theatlantic.com/politics/archive/2016/04/bernie‑sanders‑trump‑russians/477045/ (dostęp: 10.06.2021). W poradzieckiej literaturze również słychać – choć w nieporównywalnie mniejszym stopniu – bardziej zachowawcze głosy. Zaznaczam tutaj ich obecność, nie czyniąc ich jednak przedmiotem swoich rozważań.
54 M. Rothberg, Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, przeł. K. Bojarska, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015.
55 S. Phillips Casteel, Calypso Jews.
56 L. Leibman, Once We Were Slaves: The Extraordinary Journey of a Multi‑Racial Jewish Family, Oxford University Press, Oxford 2021.
57 Przykładem publikacji o Żydach sefardyjskich jest na przykład książka D. Kandiyoti, The Converso’s Return: Conversion and Sephardi History in Contemporary Literature and Culture, a także inne publikacje z serii Stanford Studies in Jewish History and Culture.
58 Diaspora as Cultures of Cooperation: Global and Local Perspectives, red. D. Carment, A. Sadjed, Palgrave MacMillan, London 2017, s. 75.
59 D.J. Franco, Race, Rights, and Recognition: Jewish American Literature Since 1969, Cornell University Press, Ithaca 2012.
60 Untold Stories.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021