9. Radziecka spuścizna. Mannequin Girl Ellen Litman oraz utwory Lary Vapnyar
p. 139-157
Texte intégral
1W odróżnieniu od Julii Alekseyevej – na płaszczyźnie narracyjnej i z pomocą obrazów łączącej w swojej powieści graficznej Soviet Daughter biografie kobiet żyjących ZSRR w pierwszych dekadach XX wieku z losami Amerykanek u zarania XXI stulecia – niemało poradzieckich pisarek całkowicie lub częściowo osadza akcję swoich powieści w Związku Radzieckim, by tym głębiej wniknąć w problematykę relacji płci i kwestie seksualności w latach 80., czyli w czasie, w których imigrowały do USA, wówczas jeszcze jako dzieci lub młode kobiety. W omawianych w tym rozdziale utworach Lary Vapnyar i Ellen Litman cielesne narracje służą opowiedzeniu o komunistycznej pamięci, która jedynie zahacza o żydowskość. W odróżnieniu od większości tego rodzaju utworów, ujawniających na ogół milczące, naznaczone ze względu na płeć i heteronormatywne założenia leżące u podstaw reżimów migracyjnych, Vapnyar i Litman swoje późnosocjalistyczne narracje osnuwają wyraźnie wokół problematyki edukacji seksualnej, pożądania osób tej samej płci, aborcji i normatywizacji ciał.
2Wyżej wymienione aspekty doświadczenia Ken Plummer określa mianem „obywatelstwa osobistego”1. Do trzech klasycznych wymiarów obywatelstwa – sprawiedliwości wobec prawa, politycznej reprezentacji oraz zabezpieczeń społecznych – dodaje czwarty, „łączący się z naszymi najbardziej osobistymi pragnieniami, przyjemnościami i sposobami na bycie w świecie”2. Rozumie on osobiste obywatelstwo jako „kon trolę (lub jej brak) nad własnym ciałem, uczuciami, relacjami; dostęp (lub jego brak) do reprezentacji, związków, przestrzeni publicznej itp. oraz społecznie ugruntowany wybór (lub jego brak) tożsamości, kulturowego doświadczania płci, doświadczeń erotycznych”3. Poprzez feministyczny, gejowski i lesbijski oraz queerowy aktywizm, wojny kulturowe, publikacje niezliczonych kulturowo naznaczonych płcią relacji, a także badania naukowe, właśnie ten aspekt obywatelstwa stał się zasadniczy w Stanach Zjednoczonych, szczególnie od połowy lat 90. XX wieku, i taki też pozostaje.
3Równolegle od przełomu lat 70. i 80. XX wieku, częściowo poprzez kategorie obywatelstwa osobistego, kształtuje się sposób przedstawiania historii Rosji radzieckiej, a później Związku Radzieckiego w historiografii amerykańskiej4. W jej ramach rewizjonistyczne pozycje autorstwa Sheili Fitzpatrick czy Richarda Stitesa oraz Gail Lapidus nie używały, rzecz jasna, kategorii Plummera, lecz swoim nowatorskim wtedy zainteresowaniem możliwościami procesów oddolnych w ZSRR w ogóle (Fitzpatrick) czy rozmaicie pojmowanymi procesami społecznymi dotyczącymi kobiet (Stites oraz Lapidus) krążyły nieraz wokół tego, jakkolwiek niewyartykułowanego, pojęcia5. Jak zaznacza Małgorzata Fidelis, ze względów politycznych ten trend w historiografii rozwinął się w pełni w USA jednak dopiero w czasach pozimnowojennych. Obraz, jaki wyłania się z nowych opracowań, przedstawia „jednostki i grupy, które nie były bezsilne wobec systemu, a swoim działaniem wręcz przyczyniały się do ukształtowania struktur władz lub znacząco je zmieniały”6.
4Położenie nacisku na sprawczość jednostki – zawsze już ukształtowanej kulturowo przez płeć – wpływa nie tylko na samą naukową historiografię. Konsekwencją takiego pisania historii, w tej chwili już przez dziesięciolecia i również dla szerszej publiczności, jest przyzwyczajenie amerykańskich czytelniczek i czytelników do konkretnego ujmowania historii Związku Radzieckiego, do określonego rodzaju oddolnych, rozproszonych i pieczołowicie umiejscowionych opowieści, które kwestionują potoczne bipolarne przedstawianie świata w okresie zimnej wojny, zgodne z popularną po drugiej wojnie światowej teorią totalitaryzmu. To opowieści, które zachęcają, by szukać wspólnych mianowników między byłym i obecnym Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi – a te pojawiają się, jeśli spojrzenie staje się lokalne, jak w przypadku pograniczy7. Nawet więcej: wspomniane opowieści zachęcają, by myśleć o porowatości systemu tzw. pierwszego, drugiego i trzeciego świata i badać dokładniej na przykład kraje Globalnego Południa jako obszar zaciętej walki o sferę wpływów, a raczej – by ukazywać jeszcze z tej dodatkowej strony arbitralność podziału na „światy” (omawiane wcześniej Petropolis jest tutaj tego dobrym przykładem).
5Takie wzorce prowadzenia narracji historycznych działają na podobnym poziomie, co wzorce narracyjne, które były pokłosiem drugiej fali feminizmu i starań o widoczność i prawa osób nieheteronormatywnych: te często autobiograficzne narracje wykształciły publiczność do czytania lektur dotykających tematu składowych obywatelstwa osobistego. Poradzieckie pisarki, powracając w swoich utworach do czasów pierestrojki, używają węzłów dyskursywnych rodem z amerykańskiego rynku wydawniczego: zarówno tych odnoszących się do historii (byłego) Związku Radzieckiego, jak i znanych z feministycznych czy queerowych tekstów wątków dotyczących obywatelstwa osobistego. W poniższych odczytaniach The Scent of Pine i opowiadania Lydia’s Grove (z tomu There Are Jews in My House, 2004) Vapnyar oraz powieści Mannequin Girl Litman zadaję pytanie o to, jak teksty te powielają feministyczne narracyjne wzorce skupione wokół osobistego obywatelstwa, tak silnie ugruntowane w USA, i jak muszą być one jednocześnie modyfikowane poprzez skupienie się na sprawach „drugiego świata” u schyłku zimnej wojny. Jednocześnie lektura tych utworów każe zapytać o minimalną widoczność żydowskości w tekstach Lary Vapnyar, w przeciwieństwie do Ellen Litman, i częściowy – ewentualny – narracyjny pat, który może przynosić próba zapisywania radzieckości i żydowskości na wydawniczym rynku amerykańskim.
6Ponadto w tekstach tych, mimo że umiejscowionych w latach 80., wyczuwa się zmianę od okresu „Breżniewowskiego zastoju” (1965–1982) do okresu pierestrojki Michaiła Gorbaczowa (1985–1991). Moje interpretacje ułożone są achronologicznie – cofając się w czasie, ukazuję stopniowo, jakimi zabiegami posługują się te teksty, by stworzyć narrację czytelną dla anglojęzycznych czytelniczek i czytelników. Niniejszy rozdział rozpoczyna się zatem od powieści The Scent of Pine, która jest narracją o schyłku ZSRR, lecz jej akcja toczy się we współczesnych Stanach Zjednoczonych. Następnie analizowana powieść – Manneqiun Girl – składa się z trzech części, których akcja dzieje się w latach 1980, 1986, 1988 i stanowi zapis nie tylko dorastania bohaterki, ale też po części zmian społeczno-politycznych w ZSRR. Z kolei opowiadanie Lydia’s Grove umieszczone jest w bliżej nieokreślonej czasowości, z której przebija poczucie stagnacji początku lat 80.
Radziecka edukacja seksualna – The Scent of Pine Lary Vapnyar
Niektóre moje powieści powstają na podstawie wcześniej napisanego opowiadania. Początkiem tej powieści było w ogóle zlecenie z „The New Yorker”. Magazyn wysłał mnie do Rosji, żebym napisała o edukacji seksualnej. Ale zbyt się w to wciągnęłam. Zupełnie nie umiem pisać tekstów niefikcjonalnych, bo muszę zmyślać i wymyślać nowe rzeczy.8
7Tak tłumaczy genezę powstawania powieści The Scent of Pine jej autorka. Zamiast niewykonanego zlecenia powstało opowiadanie opublikowane w 2003 roku w „The New Yorker” jako Love Lessons, Mondays, 9 A.M., które następnie weszło do tomu opowiadań There Are Jews in My House (2004)9. Droga do powstawania tej powieści potwierdza kolejny raz udział „The New Yorkera” w promocji pisarek i pisarzy urodzonych w ZSRR, ale też pokazuje zainteresowanie prasy amerykańskiej kłądącymi nacisk na obywatelstwo osobiste historiami z Rosji i byłego ZSRR.
8Akcja powieści The Scent of Pine Lary Vapnyar rozgrywa się w Stanach Zjednoczonych początku XXI wieku. Lena, rosyjska imigrantka z Bostonu w średnim wieku, ucząca na zlecenie na uniwersytecie, na konferencji naukowej poświęconej „estetyce ucisku” poznaje Bena, również profesora. Przedłużeniem konferencji staje się romantyczny weekend w domku letniskowym mężczyzny. Ta pokonferencyjna wycieczka stanowi dla Leny okazję do rozwinięcia retrospektywnej narracji, która jest tematycznie przedłużeniem jej referatu o edukacji seksualnej z Związku Radzieckim. W czasie jazdy samochodem, a później już w domku Lena opowiada Benowi historie dotyczące schyłkowego okresu socjalizmu państwowego w ZSRR. Powieść tę zatem można odczytać jako próbę opowiedzenia, czy nawet odpowiedniego przełożenia, relacji z codzienności lat 80. w Związku Radzieckim na potrzeby wykształconego Amerykanina zainteresowanego tą tematyką – kogoś choćby zbliżonego do czytelników i czytelniczek magazynu „The New Yorker”.
9Co więcej, powieść jest jakby zainscenizowaną debatą na temat tego, jak transnarodowo opowiadać zimnowojenne historie: czy w konwencji ucisku totalitaryzmu, jak przedstawia to nawet temat konferencji naukowej, w której uczestniczą bohaterowie powieści, czy raczej – jak pokazują opowiadane historie Leny – oddolnie, z refleksją na temat możliwych przestrzeni sprawczości. Ten dystans perspektyw poznawczych uwidacznia się wyraźnie w poniższym cytacie, w którym narratorka porównuje Lenę z Benem jeszcze podczas konferencji:
On mówił o powieściach graficznych, których fabuła osadzona jest w ciemiężących społeczeństwach. Miękkim, przyjemnym w odbiorze głosem, spokojnym i pewnym siebie. Pozbawionym najmniejszego śladu akcentu. Nie miał powodu mówić o państwach więziennych. Co mógł wiedzieć na ten temat? W jego tonie wyczuwalne były nuty ciepłego rozbawienia, sugerujące, że pojął wszystko, co było do pojęcia. Ona od trzynastu lat mieszkała w Ameryce i nic nie rozumiała. Skąd się wzięła jego arogancja?10
10W drodze do domku letniskowego w stanie Maine, dokąd udali się na spontaniczną romantyczną eskapadę, kobieta, występując w roli „rdzennej informatorki” i opowiadając historie z własnej młodości, niejako kwestionuje wszechwiedzę towarzysza. Jej opowieści – choć osadzone w realiach lat 80. XX wieku, odmiennych pod wieloma względami od czasów, w których rozgrywa się akcja utworu – brzmią na wielu poziomach znajomo, zaprzeczają słynnemu sloganowi z czasów późnego socjalizmu, że w „ZSRR nie ma seksu”11.
11Rzeczywiście, po latach 20. XX wieku w Związku Radzieckim nastąpił odwrót od progresywnych regulacji seksualnych, których wyznacznikiem była między innymi dekryminalizacja homoseksualizmu, na korzyść represyjnego modelu komunistycznej cnoty12. Poradniki seksualne, publikowane krótko po wojnie, miały za zadanie wyplenić „kapitalistyczne pozostałości drobnomieszczańskie przeszłości”13 i podkreślały, że „w Związku Radzieckim rodzina i małżeństwo nie są sprawą prywatną”14. Odwoływano się do międzywojennego pedagoga Antona Siemionowicza Makarenki i ostrzegano, że „wiedza seksualna i rozmowy na te tematy będą odwodzić młodzież od jej obowiązków wobec rewolucji”15. Na początku lat 60. ton, teraz zintensyfikowanej, propagandy zmienił się: nie był już nakierowany na przeszłość, lecz na teraźniejszość – obecne „«negatywne» skutki Zachodniej kultury” coraz intensywnie napływającej do Związku Radzieckiego. Receptą na odparcie tych wpływów miała być akcja edukacyjna, w tym publikacja podręczników, czasem nawet w kilkusettysięcznych nakładach, dotyczących, wedle ówczesnego idiomu, „higieny” życia seksualnego i życia w małżeństwie16. Częścią oficjalnej wykładni było straszenie Zachodem i jego upadkiem moralnym: „Radzieckie władze miały szczególnie złe mniemanie o amerykańskich rockandrollowych tańcach takich jak «twist», które zaczęły być popularne wśród rosyjskiej młodzieży”17. Opowieści Leny z obozu letniego wymykają się tej zimnowojennej narracji, ale też pokazują istnienie poszczególnych elementów dominującego dyskursu komunistycznej cnotliwości seksualnej18.
12Obóz letni z jego nader surowymi zasadami w dziedzinie seksualności stanowi ośrodek modelowej, wręcz foucaultowskiej, wzmożonej produkcji regulującego dyskursu seksualnego. Jednym z podstawowych wymogów jest tutaj trzymanie „rączek na kocyku”19. Według głównego opiekuna „[m]asturbacja jest dla chłopców bardzo szkodliwa […] fatalna w skutkach i niebezpieczna”20, stawkę stanowi tutaj bowiem wychowanie wzorowego obywatela, a wiążące się z masturbacją ryzyko jest wysokie, powodować ona bowiem może „utratę pamięci. Impotencję. Przedwczesny zgon. Pogorszenie ocen”21. Zaostrzenie dyskursu moralności komunistycznej i podkreślania różnicy płci na początku lat 80. – jakby kolejny etap ewolucji dyskursu wokół seksualności – wynikało z kryzysu demograficznego. Odpowiedzią na ten kryzys było wprowadzone do szkolnictwa zajęć z edukacji seksualnej „Etyka i psychologia życia w rodzinie” – w gruncie rzeczy równoznacznych z tradycjonalistycznym programem „socjalizacji płci”22.
13Wobec braku edukacji seksualnej rozumianej jako rozwijanie obywatelstwa osobistego, a nie demograficzne dyscyplinowanie obywatelek i obywateli, zachodnie klasyczne dzieła literackie stają się podstawowymi pozycjami edukacyjnymi wykorzystywanymi przez studentów zatrudnionych w charakterze obozowych opiekunów. Służą temu teksty kultury powstałe jeszcze przed wdrożeniem w XIX wieku ścisłych zasad regulowania seksualności, takie jak Opowieści kanterberyjskie Geoffreya Chaucera z XV wieku czy filmy z okresu po 1960 roku, jak Ostatnie tango w Paryżu. Radzieckie lata 80. przypominają Benowi czasy w USA sprzed okresu rewolucji seksualnej, która w Związku Radzieckim nie przybrała nigdy porównywalnego zasięgu. Jednak, jak twierdzi Igor Kon23, i w Rosji rewolucja seksualna rozpoczęła się w rzeczywistości w latach 80. W tym kontekście odczytać można zafascynowanie pełną seksualnych podtekstów lambadą, homoerotycznymi eksperymentami i obsesją na punkcie randek, na które, zgodnie ze skrupulatnie opracowanym harmonogramem, umawiają się opiekunowie w The Scent of Pine.
14Podobnie jak obóz letni, o którym opowiada Lena, odbywał się w lasach oddalonych o trzy godziny od Moskwy, akcja powieści również toczy się w scenerii sylwicznej – w lasach Maine, gdzie znajduje się domek Bena. To podobieństwo zawarte jest w tytułowym „zapachu sosny”. Powinowactwo umiejscowienia obu poziomów narracji stanowi punkt wyjścia do zrozumienia Rosji lat 80., która na pewnym poziomie wydaje się czytelniczkom i czytelnikom, a także słuchaczowi tych opowieści – Benowi – zbliżona do współczesnej Ameryki Północnej. Ten literacki zabieg upodabniający umiejscowienie obu poziomów narracyjnych powieści obecny jest w tekście nawet wcześniej – kiedy Lena przybywa na miejsce konferencji. Wydaje się jej, że Saratoga Springs mogłoby równie dobrze być miastem rosyjskim: „Ta miejscowość nie była w niczym szczególnie amerykańska. Mogła znajdować się wszędzie. W Europie Zachodniej. Europie Wschodniej. W Rosji. Lena przez chwilę myślała, że wspomnienia z letnich obozów po prostu przeniosły ją do Rosji”24. Jednocześnie jednak Saratoga Springs – przez dziesięciolecia ekskluzywny kurort na północy stanu Nowy York – nie tylko przywołuje bogatą amerykańską historię kultury związaną z tym miejscem, ale także sprawę Seligmana z 1877 roku, „jeden z najgłośniejszych epizodów dyskryminacji antyżydowskiej w historii Ameryki”25. Podobnie jak w narracji o edukacji seksualnej i możliwościach jej przełożenia kulturowego, tak i tutaj topograficzne powinowactwa cechuje pewne napięcie. Żydowskość jest niemal nieobecna w powieści, zarówno w odniesieniu do Leny w Ameryce, jak i w ZSRR; tak naprawdę nie wiemy, czy ma ona znaczenie dla podmiotowości bohaterki26. Jednak Lena właśnie w Saratoga Springs czuje się nieswojo; podskórnie obecne nawiązanie do wykluczeń jest jednocześnie tłem dla autopercepcji bohaterki na nieudanej dla niej konferencji, a może szerzej – komentarzem do możliwości prowadzenia narracji: „Tak jakby wszyscy wchodzili w jakąś reakcję chemiczną, z której została wykluczona. Lenę nagle ogarnęło mocne poczucie obcości w Ameryce”27.
15Wątki związane z obywatelstwem osobistym są w The Scent of Pine przewodnie w części opowiadającej o schyłkowym socjalizmie państwowym w Rosji w latach 80. Historie Leny pozwalają ukazać, jak różnie można opowiadać historie „drugiego świata”, jak podobnie i odmiennie jednocześnie kształtują się, jeśli przyjrzeć się lokalnie opowieściom związanym z obywatelstwem osobistym. Jednocześnie jednak Lena okazuje się w konkluzji powieści niewiarygodną narratorką swoich opowieści. W nieprawdopodobnym zbiegu okoliczności bohaterka znajduje w daczy Bena autobiograficzny komiks, który oparty jest na zgoła innej narracji letniego obozu, na którym dekady temu Lena pełniła funkcję opiekunki. Powieść pozostawia zatem czytelniczki i czytelników ze znakiem zapytania dotyczącym możliwości poznania „drugiego świata” i wiarygodnego o nim opowiadania po latach. Pozostawia również pewien niesmak, który wynika z dominującego męskiego zachowania – w tym przypadku Bena – „objaśniającego świat” poprzez konkurencyjną narrację, która podaje w wątpliwość opowieści bohaterki.
Wypaczenia socjalizmu państwowego – Mannequin Girl Ellen Litman
16„To tylko szkoła z internatem […] Jak z powieści Jane Eyre, z tą różnicą, że na weekend można wrócić do domu”28, oznajmia w powieści Mannequin Girl oczytana, występująca wówczas nadal jeszcze w roli dysydentki Aneczka, gdy jej siedmioletnia córka Kat zapisana zostaje do szkoły dla dzieci z poważnymi „deformacjami”29 kręgosłupa, znajdującej się na przedmieściach Moskwy. Pierwsza powieść Ellen Litman, wydana po zbiorze opowiadań Last Chicken in America (2007), przenosi czytelniczki i czytelników do pierwszej klasy Katii Knopman, do której uczęszczała w 1980 roku, a także do czasów jej nauki w klasie siódmej i ósmej, tuż przed upadkiem Związku Radzieckiego. W całej powieści owa „szkoła specjalna”30 służy za miniaturowe odbicie państwa wdrażającego obywatela do ogrywania swojej roli: zarówno dosłownie, niemal fizycznie, oddziałując na uczniowskie ciała sprzeniewierzające się morfologicznym normom, jak i na płaszczyźnie ideologicznej. Zatrudnieni w szkole jako nauczyciele rodzice Kat pozwalają na włączenie do narracji innych elementów osobistego obywatelstwa, mianowicie zagadnień związanych z reprodukcją. Chociaż Litman pokazuje, jak wytwarzany jest uniwersalny radziecki obywatel, ujawnia również, w jakim stopniu proces jego fabrykowania zakłada różnice ze względu na płeć i etniczność. Ograniczenia obywatelstwa osobistego oraz znaczenie żydowskości są w tym tekście lepiej widoczne niż w powieści Vapnyar, ponieważ Litman koncentruje się na internacie jako „instytucji totalnej”31, a nie na krótkotrwałym wyjeździe na wakacyjny obóz letni.
17Podobnie jak seks, który miał w ZSRR „nie istnieć”, niepełnosprawności po prostu „nie było”32. Jak zaznacza Sarah Philips, wypowiedź radzieckiego urzędnika o nieistnieniu „inwalidztwa” w 1980 roku „skupiała jak w soczewce politykę wykluczenia i społecznego odosobnienia, które charakteryzowały politykę wobec niepełnosprawność w państwowym socjalizmie”33. Ta polityka wykluczenia i odosobnienia w dużej mierze opierała się na systemie internatów: instytucji dla dorosłych i starszych, a także dla dzieci i młodzieży. System orzekania o niepełnosprawności w Rosji radzieckiej, a później w Związku Radzieckim, wywodził się z niepełnosprawności wskutek obrażeń wojennych i opierał się na „przydatności dla społeczeństwa”34 oraz zdolności do pracy. W związku z tym dzieci, również z wrodzonymi niepełnosprawnościami, znajdujące się nisko w hierarchii tak rozumianych obywateli i obywatelek, zostały przez ten system zauważone i objęte rozwiązaniami oraz świadczeniami późno, bowiem dopiero pod koniec lat 60. XX wieku, a odrębna kategoria „niepełnosprawnych dzieci” powstała z kolei pod koniec lat 80. XX wieku35.
18„Domy-internaty” dla dzieci do wieku 16–18 lat były placówkami edukacji specjalnej. Opierały się na specjalistycznym podziale medycznym, który pozwalał na przykład na tworzenie odrębnych placówek przeznaczonych dla dzieci ze skoliozą – jak w powieści Mannequin Girl. Nacisk na rodziców, by umieścić dziecko w takiej placówce, był bardzo duży, co miało dwojaki powód: pokazanie, że państwo wypełni podstawowe potrzeby wszystkich swoich obywateli, oraz wspomniane już odizolowanie osób niepełnosprawnych, by kreować dalej wizerunek „zdrowego narodu”36. Ze wspomnień dawnych wychowanków i wywiadów z nimi wyłania się dwuznaczny obraz tych placówek, od takich, które zapewniały dobrą edukację, do takich, którym bliżej do instytucji więzienia37.
19Te skojarzenia z instytucjami korekcyjnymi w ZSRR nie są zresztą przypadkowe: internaty dla „dzieci niepełnosprawnych” stanowiły część całej siatki placówek dla dzieci powstałych na podstawie wielu edukacyjnych i resocjalizacyjnych uzasadnień w różnych momentach istnienia ZSRR. Szkoły z internatem zakładane w miastach dla dzieci rodziców-robotników były pomyślane na przykład jako „«modelowe instytucje edukacyjne», które łączyłyby edukację zawodową i «edukację komunistyczną» i wychowywały swoich podopiecznych na dobrze ukształtowanych dorosłych, mogących w pełni wnosić swój wkład do radzieckiego społeczeństwa”38. Koniecznością zatem – wedle tego myślenia – dla przyszłego wzorcowego obywatela i obywatelki była również odbywająca się w szkołach specjalnych dla dzieci z niepełnosprawnościami „korekta” ich ciał.
20Pierwszego dnia w szkole Kat przygląda się uczniom jeszcze z zewnątrz, zwracając uwagę na to, jak aparaty ortopedyczne krępują ich ciała:
Dziewczyny wydają się malutkie. W ich wyglądzie jest coś dziwnego, coś nieugiętego i sztywnego, chwilę zajmuje więc Kat przyjrzenie się urządzeniom, w które zostały wciśnięte. Ich głowy wspierają się na białych plastikowych kołnierzach; wzdłuż ich szyi biegną cienkie metalowe szyny; poza nimi dostrzega też coś nieporęcznego, przypominającego kształtem zbroję, opinającą ich ciała pod niebieskimi mundurkami.39
21Wkrótce sama Kat zostaje wezwana na wizytę w celu dopasowania aparatu ortopedycznego. W tym miejscu tekst sięga granic metaforyzacji – Kat dosłownie całym swoim ciałem odczuwa nacisk napierającego na nie systemu:
Na środku sali stała wysoka przypominająca szubienicę drewniana konstrukcja. Pomagają jej w nałożeniu na siebie tego rusztowania. Przywiązują je do niej. Twarde drewniane deski przywierają mocno do jej pośladków; gumowa uprząż owija się wokół jej brody. Śruby dokręcone zostają do samego końca, uprząż podwiązana zostaje tak wysoko, że nie jest wstanie dojrzeć swych stóp. Nie wolno wykonać najmniejszego choćby ruchu, jeśli chce się uzyskać idealną formę.40
22„Idealna forma” dla idealnego obywatela, prawdziwej „dziewczyny-manekina”, modelu, którego wytworzenie obiecuje ortopedyczny aparat. Przerażenie i świadomość przymusu znajdują najpotężniejszy wyraz na pierwszych kartach powieści, skupionych niemal wyłącznie na postaci siedmioletniej dziewczynki. Później jednak narratorski głos sarkastycznie zauważa, że krytyczny stosunek rodziców Kat i jej samej do instytucji pozostaje odosobniony: jak sugeruje jedna z matron, samą możliwość uczęszczania do takiej szkoły powinno się traktować jak przywilej. Rzeczywiście, niektórzy rodzice podzielający państwową ideologię zdołali oszukać ten system, udało im się bowiem uzyskać niezbędne zaświadczenia lekarskie pozwalające na umieszczenie ich doskonałych latorośli w tak znakomitej placówce. Bowiem „gdzie indziej można jeszcze znaleźć szkołę z internatem taką jak ta, z tak surowym programem nauczania i lekcjami pływania trzy razy w tygodniu? Nigdzie w Moskwie nie ma szkół z internatem dla dzieci zdrowych”41.
23Tej kontroli nad procesem formowania obywatelskiego ciała towarzyszy ideologiczne kształtowanie podmiotu. Przejawia się ono przede wszystkim w postaci haseł, z jakimi stykają się uczniowie: „Szkoła to twoja nowa rodzina”42 lub „Lojalność wobec własnego kolektywu jest ważniejsza niż miłość rodziny”43. Hasła te odzwierciedlają wizję skutecznego leczenia wrodzonych niepełnosprawności, w którym specjalizuje się szkoła, ponieważ wskazują na wyższość środowiska – szkoły i kolektywu – nad dziedziczną genetyką i więziami nuklearnej rodziny w formowaniu radzieckiego obywatela. Pierwszeństwo dane w ten sposób środowisku zgadza się z podstawowymi założeniami radzieckiej biopolityki44.
24Wkrótce napotkamy w powieści więcej dowodów na to, jak na rozmaitych poziomach kształtuje się obywatelstwo, w szczególności obywatelstwo osobiste. Aborcję, którą robi sobie Aneczka, matka Kat, kiedy Kat chodzi już do szkoły, odczytywać można nie tylko jako wyraz wolnego wyboru, ale także jako decyzję podjętą pośrednio pod naciskiem państwa w jego podejściu do niepełnosprawności i sposobów jej leczenia. Jak wspomina Kat: „Zwyczajnie nie mogli ryzykować […]. Nie w przypadku wiadomej im skoliozy u Kat”45. Presja ta wychodzi na jaw później, gdy w dalszej części powieści Aneczka pogrąża się coraz bardziej w obsesji na punkcie zajścia w ciążę, co prowadzi ją jedynie do kolejnych poronień, wdania się w romans i próby samobójczej. Takie skupienie się na reprodukcji kosztem wszelkich innych pragnień, zmierzające w efekcie do rozpadu tej postaci, można odczytywać wprawdzie jako przykład jawnej normatywizacji genderowej, ale również zinterpretować jako rozpaczliwą i nieudaną próbę odzyskania przez Aneczkę osobistego obywatelstwa.
25Przy ukazaniu idealizowania kolektywu, szkoły jako nowej rodziny, Manequin Girl równocześnie jasno pokazuje, że koleżeństwo ma swoje granice – granice etniczne. Kat wyróżnia się jako Żydówka: umieszcza się ją w grupie z innymi żydowskimi dziewczynami, a jej rodziców piętnuje jako „nieprawidłowych Rosjan”46, zaś podczas obchodów Dnia Przyjaźni Ludów uczennica zmuszona zostaje do przebrania się za osobę naznaczoną etnicznie – mianowicie za osobę z Kaukazu, przez co postrzega się ją również w kategorii odmienności rasowej47.
26W tych częściach powieści, których akcja toczy się pod koniec lat 80., gdy Kat jest nastolatką, a szkolny świat stał się dla niej normą, Litman usiłuje pokazać symptomy upadku socjalizmu państwowego: wspomina o Czarnobylu, pierestrojce i Gorbaczowie. Z punktu widzenia pamięci o późnym socjalizmie części te wydają się mniej interesujące pod kątem rozpatrywania obywatelstwa osobistego. Jednak szkolny kontekst przydaje się ponownie do zilustrowania konfliktów między „starą gwardią” a „nową” w łonie partii, tutaj reprezentowanej przez nauczycieli. Jesteśmy świadkami rozpadu Związku Radzieckiego, gdy rodzice Kat jako dysydenci znajdują zatrudnienie w charakterze nauczycieli i instruktorów w ognisku teatralnym, w ramach którego wolno wystawiać sztuki wcześniej nie do pomyślenia.
Odmieńcze peryferie – Lydia’s Grove Lary Vapnyar
27Opowiadanie Lydia’s Grove Lary Vapnyar osadzone jest w latach 80. w Moskwie. Narratorka z perspektywy ośmioletniej Lary opowiada o pisarskiej współpracy między jej matką a Lydią Petrovną Rousseau. Przez kilka zimowych miesięcy co weekend Lara z matką odbywają długą podróż autobusem i metrem do mieszkania Lydii na moskiewskich peryferiach, do tytułowego „gaju Lydii”. Matka Lary i Lydia są współautorkami książek dla dzieci, wydawanych pod podwójnym nazwiskiem Veller-Rousseau, łączącym nazwiska i tożsamość obu pisarek48. Lydia jest przyjaciółką matki Lary; kobiety te tworzą niedopowiedziany z punktu widzenia dziecka związek, rozpadający się stopniowo wraz z pojawieniem się nowej przyjaciółki Lydii, Emmy, która z nią zamieszkuje. Lara – jako narratorka – dostrzega wieloznaczność tej relacji, zastanawiając się, że przecież „[p]rzyjaciele czasem zostawali na noc również w naszym domu, ale nigdy nie zatrzymywali się w nim na tak długo”49.
28Opowieść tę odczytywać można jako wzorcowy przykład klasycznego wątku bazującego na kontinuum homospołeczności/homoseksualności między kobietami, rozpoznanego przez Eve Kosofsky Sedgwick50: podszytej erotyką kobiecej przyjaźni, która w sposobie ukazania dodatkowo naznaczona jest nieświadomą perspektywą dziecięcej narratorki. Tego rodzaju epistemologiczna niepewność w odniesieniu do związku między kobietami zbiega się z odmieńczym sposobem przedstawienia czasu i miejsca w Lydia’s Grove. Czas wydaje się tutaj niedzisiejszy, miejsce nie pasuje do topografii Moskwy wyobrażonej w opowiadaniu, co zbiega się ze sposobem teoretyzowania queerowych przestrzeni51. Mieszkanie Lydii zostaje starannie udziwnione: położone jest w odległej dzielnicy, wyraźnie oznaczonej jako odmienna od „miejsca, w którym same mieszkałyśmy”, niczym z jakiejś „baśni”52. Sposób, w jaki jest urządzone, staromodny, acz niepozbawiony elegancji, pełne rzeźbionych w ciemnym drewnie mebli obitych aksamitem, pozostaje w ostrym kontraście z typowymi „moskiewskimi mieszkaniami”53.
29Jednocześnie opowiadanie to posługuje się znanymi tropami bezproduktywnych ciał pławiących się w estetycznych rozkoszach, charakterystycznych dla queerowych wyobrażeń, szczególnie z przełomu i początku XX wieku. Sama Lydia wydaje się uosabiać pełną elegancji estetkę, noszącą zwykle „ciemnego koloru spodnie i delikatne białe bluzki, często przystrojone broszą z opalem”54. Jej młodsza przyjaciółka, Emma, stanowi przerysowany obraz apatycznej kobiecości z początków XX wieku: ubrana w kimono bądź kwiecistą piżamę snuje się po mieszkaniu z nieustającą migreną, tuląc się do pieska – jest piękna, ale bezużyteczna. Również spożywanie posiłków w Lydia’s Grove nie służy zdrowemu odżywianiu, to raczej źródło obcej zmysłowej rozkoszy – dla Lary są to dania o „nieznanym subtelnym smaku”55, kupowane w delikatesach, a nie samodzielnie przyrządzanie, ponieważ gotowanie Lydia uważa za zwykłą stratę czasu.
30Vapnyar kreuje przestrzeń nie tyle poza dominującym radzieckim czy – szerzej – państwowym socjalistycznym porządkiem płci opartym na produktywności i pracującej matce, co obok niego56. Pracująca matka jest ucieleśnieniem „etakratycznego”57 czy też podporządkowanego państwu porządku płci w ZSRR; w figurze tej zawiera się reprodukcja życia, jak i jej własna produktywność ekonomiczna. Jak zaznaczałam już w poprzednim rozdziale, włączenie kobiet do rynku pracy, przy zachowaniu paternalistycznych stosunków w rodzinie, powodowało podwójne obciążenie. Jednak państwo szło nawet krok dalej, promując aktywne zawodowo macierzyństwo: rozwijano żłobki, zachęcając kobiety również do samodzielnego macierzyństwa58. Bohaterki opowiadania tworzą sieć zależności wspierających i jednocześnie wykraczających poza wzorzec państwowy. Matka Lary powierzchownie realizuje ideał pracującej matki; Lydia poprzez współpracę z matką Lary wspiera jej w dwójnasób produktywne macierzyństwo. Z kolei romantyczne związki między kobietami ukazują aspekt intymności znajdujący się obok oficjalnej wykładni ignorującej indywidualne, cielesne i seksualne przyjemności (oraz prawo ich wyboru) albo poza nią59. Podczas gdy niedopowiedziany związek matki Lary i Lydii podtrzymuje systemowy ideał, relacja Lydii i Emmy bezpośrednio odsyła do „drobnomieszczańskich przywar”60, dla których nie ma miejsca w etatystyczno-partyjnym kolektywie.
31Umiejscowienie opowiadania na skraju Moskwy, w prywatnym mieszkaniu, heterotopii w ramach radzieckiego porządku płci, nie tworzy tylko wzorcowej narracji, traktującej queerowe obecności jako coś niewczesnego i nie na miejscu, na granicy nieistnienia, jak mogłoby się powierzchownie wydawać, lecz raczej odsyła nas do radzieckiego porządku płci u schyłku państwowego socjalizmu. Podobnie jak w wielu innych kontekstach narodowych, podczas gdy homoseksualność mężczyzn była patologizowana i karana, homoseksualność kobiet podlegała jednemu głównemu aparatowi regulacji – uznawano ją za jednostkę chorobową wymagającą leczenia. W konsekwencji była mniej widoczna w sferze publicznej61. Francesca Stella podkreśla, że w ZSRR homoseksualność kobiet mogła znajdować swój wyraz poza sferą publiczną, „jedynie w nieformalnych kontekstach, takich jak kręgi dysydenckie czy subkulturowe oraz z ramach prywatnych kontaktów społecznych”62. Ponadto istnieją świadectwa, że w okresie późnego socjalizmu państwowego środowiska „lesbijskie” miały swoje spotkania w prywatnych mieszkaniach63. Z tego punktu widzenia opowieść Vapnyar jest próbą wydobycia anachronicznego odmieńczego czasu i queerowej przestrzeni, przeciwstawiających się normie radzieckiego państwa, opartej na modernizacji i produktywności. Jednak utwór ten popiera też część z połowicznie emancypacyjnych ideałów ZSRR – wspierających, co prawda, samodzielne matki, lecz niewyrażających zgody na nieheteronormatywność.
32W poradzieckiej żydowskiej literaturze niewiele znajdziemy tekstów z nieheteronormatywnymi obecnościami – i nie chodzi tutaj tylko o te utwory, które umiejscowione są w czasach istnienia Związku Radzieckiego. Nawet jeśli się pojawiają, są to teksty, których bohaterkami są właśnie queerowe kobiety: prócz opowiadania Lydia’s Grove zwracałam pokrótce uwagę na powieść Nadii Kalman The Cosmopolitans, gdzie lesbijskie wątki pozwalały zakwestionować dominującą narrację paternalistyczną o pokoleniowości (zob. rozdział czwarty). To sprzężenie nieheteronormatywności i kobiecości, w tym kobiecości trans, oraz niebinarnej identyfikacji płciowej charakteryzuje programowo dwa niedawno powstałe kolektywy. Jeden z nich – Cheburashka Collective – zrzesza piszące kobiety i osoby niebinarne z radzieckiej diaspory, jak piszą o sobie jego twórczynie i twórcy na Twitterze64. Drugi natomiast to Kolektiv Goluboy Vagon, definiujący się jako „poradzieckie żydowskie osoby queer i trans, marginalizowane ze względu na płeć, z doświadczeniem imigracji-osadnictwa”65. Twórczość artystyczna, w tym pisarska, jest jednym z aspektów progresywnej działalności tej grupy. Podobnie jak bohaterka w powieści Ellen Litman i narratorka Lary Vapnyar w jej opowiadaniu czerpią z doświadczeń radzieckiego dzieciństwa, nazwy tych kolektywów również do niego odsyłają: wyłuskują z pamięci radzieckie filmy animowane dla dzieci Krokodyl Giena, Kiwaczek, Szapoklak, z występującą tam postacią – Kiwaczkiem, inaczej Czeburaszką – i piosenką Goluboj wagon (Błękitny wagon)66. Jak pokazała Anna Fishzon, filmy animowane epoki Breżniewowskiej można odczytać jako teksty kultury dezorientujące czas, ukazujące go na przekór normom postępu jako „zatrzymany, niezakotwiczony, na przemian rozciągnięty i ściągnięty”67. Zatem przywoływanie tych animowanych filmów z jednej strony przypomina dzieciństwo radzieckie, a z drugiej kieruje nas w stronę reprezentacji, które podważały kolektywną normę okresu zastoju.
33Termin „osobiste obywatelstwo” pozwala uchwycić sposób przedstawiania ambiwalentnej pamięci porządku płci z czasów zmierzchu ZSRR. Zgodzić się można z sugestią Franceski Stelli, że używanie terminu „obywatelstwa seksualnego” w przypadku ustroju, który medykalizował i penalizował nieheteronormatywne seksualności, byłoby „nie do końca adekwatne”68. Jednak termin „obywatelstwo osobiste”, zdefiniowany przez Kena Plummera i przywołany we wstępie do tego rozdziału, jest szerszy i obejmuje cały wachlarz możliwości wyboru i kontroli nad „najbardziej osobistymi pragnieniami, przyjemnościami i sposobami na bycie w świecie”69. Zawiera w sobie zatem nie tylko seksualność, ale kwestie ciała, „doświadczania płci”70, reprezentacji. Z tego względu daje szansę objąć niejednoznaczne regulacje i możliwości istnienia naznaczonego kulturową płcią w ramach alternatywnej państwowej socjalistycznej nowoczesności. To szerokie pojęcie pozwala dostrzec modyfikacje, jakie zaszły w stosunku do omawianych w tym rozdziale elementów związanych z obywatelstwem osobistym na przestrzeni lat 80. XX wieku. Analizowane tu opowieści – o rewolucji seksualnej u schyłku zeszłego stulecia, o zmianach w kształtowaniu politycznym szkół specjalnych czy szczelinach państwa, w których istniały relacje romantyczne między kobietami – pokazują, że być może konieczna jest właśnie szersza perspektywa, obejmująca wiele współzależnych aspektów cielesnego bycia w świecie. Jako opowieści poświęcone pamięci o miejscu imigracji, czytane pod kątem osobistego obywatelstwa, tworzą one nie kategoryczną inność, a raczej ukazują oddolną układankę wielu elementów, których część jest przez amerykańskie czytelniczki dobrze rozpoznawalna, a pozostałe wydają się bazować na innej niż przyjęta w USA regulatywnej logice.
Notes de bas de page
1 K. Plummer, Telling Sexual Stories, s. 151.
2 Tamże.
3 Tamże.
4 Zob. M. Fidelis, Gender, historia i komunizm, w: K. Stańczak‑Wiślicz, P. Perkowski, M. Fidelis, B. Klich‑Kluczewska, Kobiety w Polsce 1945–1989: Nowoczesność, równouprawnienie, komunizm, Universitas, Kraków 2020, s. 32–33.
5 Zob. S. Fitzpatrick, Rewolucja rosyjska, przeł. J. Bożek, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2017; R. Stites, The Women’s Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism, and Bolshevism, 1860–1930, Princeton University Press, Princeton 1978; G. Lapidus, Women in Soviet Society, University of California Press, Los Angeles 1980.
6 M. Fidelis, Gender, historia i komunizm, s. 35. Wyraźnie formułuje to również Michael David‑Fox: „Debaty w ramach tej dyscypliny od początku musiały ustosunkować się do następującego zasadniczego zagadnienia: czy zmagać się z radziecką nowością i wyjątkowością czy też odwrotnie – mówić o ciągłości historycznej, uniwersalnych procesach i pozwalać sobie na międzynarodowe porównania”. M. David‑Fox, Crossing Borders: Modernity, Ideology, and Culture in Russia and the Soviet Union, University of Pittsburg Press, Pittsburg 2014, s. 2.
7 Podobne spojrzenie proponowałam w rozdziale pierwszym o Petropolis Anji Ulinich. Zob. s. 38–46.
8 The Avid Reader Interviews Lara Vapnyar Author of Scent of Pine, Wellingon Square Bookshop, https://www.youtube.com/watch?v=x3MhIJIIKac (dostęp: 27.04.2021).
9 L. Vapnyar, Love Lessons, Mondays, 9 A.M., „The New Yorker” 1.06.2003, https://www.newyorker.com/magazine/2003/06/16/love-lessons-mondays-9-am (dostęp: 27.04.2021).
10 Taż, The Scent of Pine: A Novel, Simon and Schuster, New York 2014, s. 17.
11 To zdanie padło w radziecko‑amerykańskim programie telewizyjnym, tzw. telemoście, w 1987 roku i mimo że szerszy kontekst był nieco inny, od tego czasu stało się sławne jako kwintesencja państwowej radzieckiej pruderii. Zob. L. Attwood, Sex and the Cinema, w: Sex and Russian Society, red. I. Kon, J. Riodan, Indiana University Press, Bloomington 1993, s. 64–85 oraz L. Kaganovsky, The Cultural Logic of Late Socialism, „Studies in Russian and Soviet Cinema” 2009, vol. 3, no. 2, s. 186.
12 Zob. E. Naiman, Sex in Public: The Incarnation of Early Soviet Ideology, Princeton University Press, Princeton 2019.
13 R. Alexander, Sex Education and the Depiction of Homosexuality Under Khrushchev, w: The Palgrave Handbook of Women and Gender in Twentieth‑Century Russia and the Soviet Union, red. M. Ilic, Palgrave Macmillan, London 2018, s. 351.
14 Tamże, s. 352.
15 J. Zimmerman, Too Hot to Handle: A Global History of Sex Education, Princeton University Press, Princeton 2015, s. 63. Zimmerman również odwołuje się tutaj do Makarenki, radzieckiego pedagoga i pisarza, twórcy systemu wychowania komunistycznego w samorządowych kolektywach dziecięcych.
16 R. Alexander, Sex Education and the Depiction of Homosexuality Under Khrushchev, s. 355.
17 J. Zimmerman, Too Hot to Handle, s. 63.
18 O „komunistycznej cnotliwości” pisze Larissa I. Remennick w The „Terra Incognita” of Russian Sex: Seven Decades of Socialism and the Morning After, „Journal of Sex Research” 1996, t. 33, nr 4, s. 383.
19 L. Vapnyar, The Scent of Pine, s. 2.
20 Tamże, s. 1.
21 Tamże.
22 L. Attwood, O. Isupova, „To Give Birth or Not to Give Birth?”: Having Children in Soviet and Post‑Soviet Russia, w: The Palgrave Handbook of Women and Gender in Twentieth‑Century Russia and the Soviet Union, red. M. Ilic, Palgrave, London 2018, s. 447.
23 I. Kon, The Sexual Revolution in Russia: From the Age of the Czars to Today, Simon and Schuster, New York 1995.
24 L. Vapnyar, The Scent of Pine, s. 13.
25 B.P. Tevis, „Jews Not Admitted”: Anti‑Semitism, Civil Rights, and Public Accommodation Laws, „The Journal of American History” 2021, t. 107, nr 4, s. 847. Sprawa Seligmana była głośnym wydarzeniem, związanym z nieprzyjęciem Josepha Seligmana, zamożnego żydowskiego bankiera, do ekskluzywnego hotelu w Saratoga Springs, w którym przez dekadę zatrzymywał się wraz z rodziną podczas podróży.
26 Być może nieobecność lub wyparcie kwestii żydowskości w rosyjskich wspomnieniach Leny z lat 80. wynika z trudności autorki w przełożeniu jej na język czytelny dla amerykańskich czytelniczek i czytelników. Temat ten pojawia się jedynie w opowieści o koledze bohaterki, Grishy Kleinie, który – mimo swoich oczekiwań – nie dostał się na uniwersytet. Jest to sygnał antyżydowskiej dyskryminacji w ZSRR, który Lena wplata w swoje opowieści.
27 L. Vapnyar, The Scent of Pine, s. 16.
28 E. Litman, Mannequin Girl: A Novel, WW Norton & Company, New York 2014, s. 35.
29 Tamże, s. 36.
30 Tamże.
31 S.D. Phillips, „There Are No Invalids in the USSR!”: A Missing Soviet Chapter in the New Disability History, „Disability Studies Quarterly” 2009, t. 29, nr 3, https://dsq-sds.org/index.php/dsq/article/view/936/1111 (dostęp: 6.06.2021).
32 Odniesienie do takiego stwierdzenia podaje Sarah Philips, powołując się na: V. Fefelov, В СССР инвалидов нет!, Overseas Publications Interchange, London 1986. Zob. S.D. Phillips, „There Are No Invalids in the USSR!”.
33 Tamże.
34 Philips interesująco porównuje ten model z niektórymi modelami zachodnimi: „Podejście państwa radzieckiego do niepełnosprawności nie było tak naprawdę «indywidualnym, tragicznym» modelem, jaki można znaleźć w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajach i krytykowanym przez obrońców praw osób niepełnosprawnych począwszy od lat 60. XX wieku. ZSRR stosowało funkcjonalny model niepełnosprawności, oparty na postrzeganej «użyteczności dla społeczeństwa» przez daną osobę”. Tamże.
35 Tamże.
36 Tamże.
37 Tamże.
38 C. Kelly, Children’s World: Growing Up in Russia, 1890–1991, Yale University Press, New Haven 2007, s. 261.
39 E. Litman, Mannequin Girl, s. 39.
40 Tamże, s. 81.
41 Tamże, s. 148.
42 Tamże, s. 99.
43 Tamże.
44 D.L. Hoffmann, A.F. Timm, Utopian Biopolitics, w: Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared, red. M. Geyer, S. Fitzpatrick, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 102–103.
45 E. Litman, Mannequin Girl, s. 93.
46 Tamże, s. 128.
47 Tamże, s. 142.
48 Podobnie jak w powieści The Scent of Pine, jedynym implicite momentem widoczności etnicznej nierosyjskości pisarek i domniemanej żydowskości matki Lary są ich nazwiska. Wspominam o tym, ponieważ w wielu źródłach, opracowaniach i tekstach literackich jest mowa o stygmatyzacji z powodu „nierosyjskich” nazwisk w ZSRR. Zob. na przykład M. Gessen, The Future Is History: How Totalitarianism Reclaimed Russia, Granta Books, London 2018, s. 12. Jest to szczególnie widoczne w kontekście szkolnym w Mannequin Girl, kiedy Żydówki są stale przydzielane do jednej grupy, jeśli praca odbywa się w mniejszych zespołach. Zob. E. Litman, Mannequin Girl, s. 46.
49 L. Vapnyar, Lydia’s Grove, w: tejże, There Are Jews in My House, Anchor, New York 2007, s. 73.
50 E. Kosofsky Sedgewick, Męskie pragnienie homospołeczne i polityka seksualności, przeł. A. Ostolski, „Krytyka Polityczna” 2005, nr 9 i 10.
51 Zob. E. Freeman, Time Binds: Queer Temporalities, Queer Histories, Duke University Press, Durham 2010; C. Dinshaw i in., Theorizing Queer Temporalities: A Roundtable Discussion, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 2007, t. 13, nr 2, s. 177–195, Project MUSE, muse.jhu.edu/article/215002 (dostęp: 28.09.2021).
52 L. Vapnyar, Lydia’s Grove, s. 66.
53 Tamże, s. 67.
54 Tamże, s. 66.
55 Tamże, s. 69.
56 F. Stella, Lesbian Lives in Soviet and Post‑Soviet Russia: Post/Socialism and Gender Sexualities, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2015, s. 29.
57 Tamże, s. 26.
58 M. Gessen, The Future Is History, s. 43.
59 F. Stella, Lesbian Lives in Soviet and Post‑Soviet Russia, s. 32.
60 Tamże, s. 34.
61 Tamże, s. 35.
62 Tamże, s. 32. Zob. E. Zdravomyslova, „The Café Saigon Tusovka”: One Segment of the Informal‑Public Sphere in Late‑Soviet Society, w: Biographical Research in Eastern Europe: Altered Lives and Broken Biographies, red. R. Miller, R. Humphrey, Ashgate, Aldershot 2003, s. 141–180.
63 F. Stella, Lesbian Lives in Soviet and Post‑Soviet Russia, s. 35. Cudzysłów powielam za autorką, zaznaczając brak uniwersalizmu konkretnie umiejscowionych nienormatywnych kategorii.
64 Cheburashka Collective, https://twitter.com/the_cheburashki?lang=en (dostęp: 10.06.2021).
65 Kolektiv Goluboy Vagon, https://www.kolektivgoluboyvagon.com/ (dostęp: 10.06.2021).
66 „Goluboj” był i jest, ze zmieniającymi się konotacjami, również slangowym określeniem homoseksualnych mężczyzn, pochodzącym z gejowskiej subkultury z połowy XX wieku. Zob. Goluboj, https://www.moscasdecolores.com/en/gay‑slang‑collection/goluboj‑gay‑dictionary‑russian/ (dostęp: 10.06.2021). Używa go również w swojej książce Stella. Zob. F. Stella, Lesbian Lives in Soviet and Post‑Soviet Russia.
67 A. Fishzon, How Brezhnev Era Animated Films Queered Stagnation, w: Russian Performances: Word, Object, Action, red. J. Buckler, J. Cassiday, B. Wolfson, University of Wisconsin Press, Madison 2014, s. 201.
68 F. Stella, Lesbian Lives in Soviet and Post‑Soviet Russia, s. 26.
69 K. Plummer, Telling Sexual Stories, s. 151.
70 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021