7. Hierarchia historycznych narracji wojennych. A Replacement Life Borisa Fishmana
p. 109-119
Texte intégral
1Postacie radzieckich kombatantów zaludniają karty wielu poradzieckich żydowskich utworów literackich. Podobnie jak Ladispoli Krasnanskych z The Free World Bezmozgisa w poprzednim rozdziale, tak Brighton Beach, rosyjskojęzyczna żydowska „enklawa” w Nowym Jorku w powieści Borisa Fishmana A Replacement Life, pełne jest podstarzałych mężczyzn w mundurach. Takie przykłady łatwo można by mnożyć; w Podręczniku rosyjskiej debiutantki Gary’ego Shteyngarta ekscentryczny Rosjanin, wokół którego rozwija się fabuła, również jest kombatantem1. Co więcej, jako mały chłopiec bohater tej powieści jeździł stale ze swoją babką na Cmentarz Piskariowski, na którym spoczywają prochy obrońców Leningradu, w tym jego dziadka Moyseja i innych cywilnych ofiar oblężenia. Wojna w istocie pozostaje obecna w luźnych codziennych rozmowach przytaczanych w poradzieckiej żydowskiej literaturze amerykańskiej, ciążąc na przykład na wymianie zdań między bohaterką a jej babką w Oksana, Behave! Marii Kuznetsovej2. Jak zobaczymy w A Replacement Life, utrata żydowskich istnień w wyniku Zagłady jest wszechobecnym podziemnym nurtem całej tej literatury. Migrancka pamięć radzieckich kombatantów w zdumiewający sposób zbliża do siebie różne sposoby ocalenia: w walce, dzięki ucieczce i z nazistowskiego ludobójstwa.
2Podobnie jak The Free World Bezmozgisa, ciesząca się powszechnym uznaniem powieść Fishmana z 2014 roku również skupia się na kwestii wytwarzania narracji w kontekście prawnym: sporządzania biografii na potrzeby wniosków czy podań. Ale w odróżnieniu od Bezmozgisa, u którego rozmyślania nad biurokracją i wątpliwości wiążące się z ukrywaniem przynależności partyjnej we wnioskach o przyznanie statusu uchodźcy zajmowały ledwie pół strony, fałszowanie roszczeń odszkodowawczych z tytułu Zagłady, zwłaszcza przez członków poradzieckiej społeczności Brighton Beach w południowym Brooklynie, stanowi siłę napędową całej książki Fishmana. Chociaż wnioski te mają całkowicie odmienne podstawy, oba przypadki ukazują uwikłanie migracyjnej pamięci i sytuacji migrantów: jak ocalenie wraz z jego konsekwencjami odegrały kluczową rolę w podaniu o wizę składanym przez Samuila, tak przeżycia poradzieckich migrantów przesądzają o kształcie zgłaszanych roszczeń w A Replacement Life Fishmana.
3Amerykański pisarz nazywa swoją powieść „bolesnym listem miłosnym do mojego ludu”3. Zwracając uwagę na kluczowe znaczenie radzieckiego pochodzenia imigrantów w tej powieści, podkreśla, że utwór ten jest listem miłosnym na opak: „Czy nie żyliśmy w ten sposób – w takim zepsuciu, ma się rozumieć – już dostatecznie długo? Czy nie nadszedł już czas na pojednanie się z przyszłością?”4. Jako osoba należąca do tego samego świata, o przenikliwym, krytycznym spojrzeniu, ale też pełnym czułości zamiłowaniu do szczegółu, Fishman zamieszcza w swej powieści komentarz dotyczący starzejącej się społeczności radzieckich migrantów i jej nie do końca jasnych interesów. Podobnie jak The Free World, utwór ten, przepojony empatią, na pierwszy plan wysuwa na powrót tych, którzy ocaleli dzięki ucieczce, Żydów, którzy zbiegli do radzieckiej Azji Środkowej, oraz żołnierzy w szeregach Armii Czerwonej, i koncentruje się w szczególności na prawnej hierarchii cierpień, a co za tym idzie – na hierarchii odszkodowań. Krytycznym spojrzeniem obejmuje również pytania ogólniejszej natury – dotyczące prawa, sprawiedliwości i zadośćuczynienia – które nie dotyczą wyłącznie szczególnego położenia, w jakim znaleźli się radzieccy Żydzi na emigracji. Ten szerszy ogląd sprawy to pozostałość po pierwotnym zamyśle książki, w którym miała ona służyć porównaniu fałszywych roszczeń wysuwanych przez dwie odmienne społeczności: poradziecką społeczność żydowską z Brooklynu oraz mieszkańców spustoszonego huraganem Katrina Nowego Orleanu5. Choć drugi z tych kontekstów ostatecznie usunięto (zachowując jednak czasowe osadzenie akcji w 2006 roku), opowieść ta pozostaje otwarta pośrednio na historyczne nawiązania i porównania wykraczające poza powierzchowne podobieństwa.
4Podrabiane narracje spisywane przez Slavę Gelmana, bohatera tej powieści, ujawniają rozmaite przemilczenia w pamięci radzieckiej i amerykańskiej. Slava, ambitny, posługujący się rosyjskim i angielskim dziennikarz z Manhattanu, obdarzony jest umiejętnościami językowymi i pisarskimi pozwalającymi mu na wcielenie się w rolę świadka drugiego stopnia – terminem tym posługuje się Aleida Assmann, określając osobę gromadzącą zeznania wysłuchane od starszych osób mówiących po rosyjsku6. Następnie, twórczo rzecz jasna, przeredagowuje je tak, by pasowały do wymagań zawartych we wnioskach, w międzyczasie zapisując również opowieści wojenne Żydów z byłego Związku Radzieckiego. Jest miejscowym archiwistą gromadzącym „opowieści o nieszczęściu i kłamstwie”7. Slava wysłuchuje opowieści o ewakuacji w głąb ZSRR – historii, które pozostawały dotąd niewypowiedziane, ponieważ uznano je za niewystarczająco heroiczne, by zasługiwały na pamięć w Związku Radzieckim, i nie na tyle tragiczne, by zdobyć pozycję dorównującą tej, jaką cieszą się świadectwa Zagłady na Zachodzie8. Fishman każe nam przemyśleć kwestię oswojonych trybów mówienia w języku angielskim o ocaleniu oraz zastanowić się nad konsekwencjami, jakie za sobą pociągają:
Babcia była w Zagładzie – W Zagładzie? Jak w wojsku, w cyrku? Wydaje się, że wkradł się tu jakiś błąd gramatyczny. W czasie Zagłady? Z niej, z nią, od niej, aż do niej? Angielski przyimek, oszołomiony tym zadaniem, okazał się zawodny.9
5Na pierwszy plan wysuwa się zatem automatyzm, a nie osławiona niewspółmierność języka, o której tak często pisze się od zakończenia drugiej wojny światowej. Brakuje bowiem nie tylko reguł językowych, ale także przepisów prawnych dotyczących tego, czyje cierpienie zasługuje na odszkodowanie i czym takie odszkodowanie powinno być.
6To, co stanie się wkrótce drobnym przekrętem finansowym, przedsięwzięciem zarządzanym przez dziadka Slavy, rodzi się z poczucia niepojętej biurokratycznej krzywdy po otrzymaniu dokumentów odszkodowawczych od organizacji Claims Conference tuż po śmierci babki Slavy, Sofii: „Mieli na to sześćdziesiąt lat – rzekł Slava. – A zabrali się za to dopiero w chwili jej śmierci”10. Po pogrzebie Sofii jej rodzina i przyjaciele spotykają się na stypie uświetnionej specjałami kuchni radzieckiej, wzruszającymi toastami starając się uczynić zadość pamięci babki i tchnąć nadzieję w następne pokolenia: „Oby nigdy nie zaznali tego, przez co przeszliśmy”11. Po spotkaniu, na które przybyło mnóstwo gości, dziadek Slavy wręcza wnukowi dokumenty, sugerując, by wykorzystał historię babki o ucieczce z getta w Mińsku i ocaleniu u boku partyzantów kryjących się w lesie i złożył w jego imieniu pozbawiony prawnych podstaw wniosek o przyznanie emerytury do Claims Conference. Dla Slavy takie klejenie „narracji” z zapamiętanych fragmentów pamięci babki jest swego rodzaju pracą żałoby. W tym samym czasie, skutkiem nieoczekiwanego obrotu wydarzeń, to drobne oszustwo staje się szansą na jeszcze większy biznes dla jego przedsiębiorczego dziadka, który namawia Slavę do sfałszowania narracji we wnioskach roszczeniowych również innych członków ich społeczności.
7Próby pozyskania przez niego Slavy w charakterze wspólnika w podrabianiu wniosków obrazują to, jak dwa pozornie sprzeczne ze sobą etyczne podejścia do kwestii odszkodowań mogą w istocie się pokrywać – tutaj zwłaszcza w kontekście żałoby. Badacze drobiazgowo i wnikliwie przeanalizowali sposoby postrzegania tego rodzaju odszkodowań przez ocalałych i ich spadkobierców, odsłaniając szerokie spektrum kryjących się za nimi motywacji – wykraczających poza potrzeby finansowe – wpływających na ich chęć ubiegania się o odszkodowanie. Na jednym krańcu tego spektrum znajduje się całkowite zrzeczenie się „skrwawionej rekompensaty dla rodziny pomordowanego”, która wydaje się odrażająca, ponieważ oznacza „wykalkulowane, materialistyczne, instrumentalne spieniężenie […] cierpień”, a zatem jest „naganna moralnie”, jak zwięźle ujmuje to Susan Slyomovics12. Na drugim krańcu znajduje się natomiast celowe, mozolne dążenie do uzyskania środków z programów i funduszy odszkodowawczych (mimo ich osobliwych i dziwacznych kryteriów kwalifikacyjnych), kryjące motywacje całkowicie odmienne13. Natan Sznaider twierdzi, że „na poziomie jednostkowym akt ten [uzyskania odszkodowania] zamyka sprawę. Pieniądze symbolizują nieodwołalne przyznanie faktu, że doszło do przestępstwa”14. Fishman ukazuje sytuację, w której te dwie pozornie przeciwstawne postawy zbiegają się w osobie dziadka, skłaniając go do rozważenia możliwości sfałszowania wniosku odszkodowawczego. Żałoba Yevgenyja Gelmana po małżonce, sama w sobie wymagająca domknięcia, pogłębia się dodatkowo przez frustrację związaną ze zbyt późnym otrzymaniem dokumentów, co jego zdaniem stanowi kolejną wymagającą zadośćuczynienia krzywdę jej wyrządzoną. Równocześnie w powieści dziadek okazuje się dość zaradny w kwestiach finansowych: zarządza podejrzanymi biznesami i sprowadza trudno dostępne nowinki techniczne, co przywodzi czytelnikowi na myśl oryginalne pomysły na pozyskiwanie niedostępnych produktów w radzieckiej planowej gospodarce rynkowej – chwyty te, jak się okazuje, mogą działać również na Brooklynie. Kiedy dziadek prosi Slavę o napisanie dla niego opowieści o ucieczce z getta na podstawie doświadczeń jego żony, powieść wydaje się stawiać pytanie: skoro świat jest zasadniczo wypaczony i niesprawiedliwy, pełen arbitralnych reguł, którymi da się swobodnie manipulować, po co we wnioskach o odszkodowania wykazywać się uczciwością? Co więcej: skoro odszkodowania te są z gruntu „naganne moralnie”, dlaczego należałoby się stosować do instrukcji w sposób dosłowny? Dlaczego nie pokierować całym tym procesem tak, by dojść do tego pożądanego „zamknięcia sprawy”, jak powyżej rzecz określa Sznaider?
8Rozmowy Slavy z dziadkiem ujawniają dodatkowo, do jakiego stopnia twarde przepisy regulujące wypłatę odszkodowań wydają się nieadekwatne w zestawieniu z chaosem historii i ludzkiego życia. Chociaż dziadek mógłby ubiegać się o odszkodowanie z tytułu ucieczki z Mińska do Uzbekistanu, twierdzi, że byłoby to rozwiązanie „ryzykowne”, a w każdym razie przyniosłoby mniej korzyści finansowych15. Jego roszczenie ma bardziej uniwersalny charakter; domaga się, by rząd niemiecki wypłacił jak najwięcej pieniędzy wszystkim tym, którzy ucierpieli, niezależnie od kryteriów kwalifikacyjnych: „Może nie cierpiałem dokładnie w taki sposób, w jaki powinienem był cierpieć […], ale oni postarali się o to, by zgładzić wszystkich tych, którzy cierpieli odpowiednio. Odebrano nam cały świat”16.
9W powieści Fishman przytacza in extenso, w nieco innym formacie graficznym, trzy z dwudziestu dwóch historii spisanych przez Slavę dla radzieckich żydowskich migrantów. Ujęte w takiej formie historie zmuszają do ponownego przemyślenia sposobu, w jaki działa pamięć i jak spisuje się świadectwa. Pierwsza przytoczona opowieść o ocaleniu jest przeróbką paru opowieści o getcie i życiu w ukryciu, którymi niechętnie podzieliła się Sofia Gelman. Zgodnie z planem przeżycia te wraz z pamięcią o nich przypisane zostają dziadkowi Slavy, Yevgeny’owi. Jeszcze przed złożeniem wniosku, zanim dziadka będzie można pociągnąć do odpowiedzialności karnej, fabrykacje te stanowią pogwałcenie osławionego „paktu autobiograficznego”, jak nazywa go Philippe Lejeune, sprzeniewierzając się założeniu, że narracja autobiograficzna opisuje prawdziwe wydarzenia17. Chociaż wątpliwości te pojawiają się gdzieś w tle, nie znajdują się bezpośrednio w polu widzenia bohaterów. Jeden z przyjaciół dziadka, Israel Abramson, który z pomocą pisarskiego talentu Slavy planuje zostać kolejnym beneficjentem, formułuje zarzuty bardziej pragmatycznej natury. Obawia się, że sugestywny sposób pisania Slavy może nie najlepiej nadawać się do spełnienia tego zadania:
Masz taką scenę filmową. Piękna chwila, pięknie napisana, krowy. […] W takim a takim dniu utworzono getto w Mińsku. Mieszkaliśmy pod takim a takim adresem, od wtedy do wtedy. Tam przenieśliśmy się, kiedy rozciągnęli drut kolczasty. Potem możesz dopiero dorzucić te swoje okrągłe zdanka.18
10Zarzuty Israela dotyczące braku szczegółowych, konkretnych faktograficznych informacji trafiają w sedno naukowej debaty na temat tego typu wspomnień. Świadectwa ocalałych mieszczą się w dwóch sferach o różnym znaczeniu, funkcjonując zarówno jako „historia ze wszech miar publiczna (wraz z dylematem sprawiedliwości), jak i historia nad wyraz prywatna (wraz z jej biograficznym dylematem sprawiedliwości)”, jak ujmuje to Shoshana Felman19. Innymi słowy, mogą posłużyć za dowód w postępowaniu sądowym, jak i być sposobem na wyrażenie siebie, sprzyjającym samouzdrowieniu. Zauważalny konflikt między tymi dwoma funkcjami – skażenie pierwszoosobowych relacji subiektywnością – przesądzał o niechęci historyków zajmujących się Zagładą przed latami 90. do wykorzystywania ich w charakterze źródeł; wyjątkowo trudno jest bowiem zweryfikować ich ścisłość i autentyczność20. Na wagę, jaką Israel przykłada do relacjonowania faktów, wpływ może wywierać również to, co obecnie stało się odrębnym gatunkiem rejestrowanych świadectw audiowizualnych, wysoce sformalizowanych i podlegających z góry określonemu scenariuszowi, przedstawianemu świadkowi przez osobę prowadzącą wywiad21. Chociaż, jak podkreśla Slava, „ktoś, kto ubiega się o odszkodowanie, nie jest historykiem. […] Ludziom w getcie nie dawano zestawień faktów”22, to i tak Israel upiera się przy „zwięzłej nudnej historii”23, wypełnionej suchymi faktami, do których przyzwyczajeni są czytelnicy, w miejsce mogącego budzić podejrzenia literackiego arcydzieła.
11Pozostałe dwie biografie w całości dołączone do A Replacement Life również przetwarzają szczegóły zaczerpnięte z wojennych losów babki, a także dotyczące jej późniejszego romansu z Yevgenyjem. W porównaniu z pierwszą opowieścią wydają się one jednak powielać historię babci, skupiają się na życiu w getcie w Mińsku oraz ucieczce stamtąd; w istocie są monotonne w takim stopniu, jak chciał tego Israel Abramson. Dla Slavy powtórne wykorzystanie okruchów wspomnień babci w celu „wytwarzania” tych tekstów wydaje się spełniać wspomnianą funkcję terapeutyczną. Na szerszej kulturowej płaszczyźnie powtarzalność układów złożonych z tych samych elementów podkreśla identyczność przemilczanych doświadczeń, które nie mogą stanowić podstawy do uzyskania zadośćuczynienia. A Replacement Life, podobnie jak The Free World, powraca do opowieści radzieckich kombatantów żydowskich, które – jak dowiadujemy się z powieści – nie przekładają się na możliwość otrzymania odszkodowań24. Slava wysłuchuje opowieści o Charkowie i Stalingradzie w odwiedzanych przez siebie domach, a Israel Abramson paraduje w letnim upale w zdobionym odznaczeniami mundurze żołnierza Armii Czerwonej25. Lazar Rudinsky dziwi się, że członek jego rodziny mógł zostać dowódcą czołgu, i zadaje retoryczne pytanie: „Jak sądzisz, ilu żydowskich dowódców czołgów było w szeregach Armii Czerwonej?”26. Pod koniec powieści staje się jasne, że ktoś należący do spisku doniósł na Slavę urzędnikom Claims Conference, co sprawia, że jest on teraz przesłuchiwany przez działającego z jej ramienia niemieckiego pracownika. Powtarzalność fabrykowanych przez niego narracji staje się jego alibi. Twierdząc, że sfabrykował jedynie historię swojego dziadka i żadną inną, w swojej obronie wykorzystuje utrwalone cechy literackiego gatunku świadectwa: „Nawet gdyby ich historie były prawdziwe, nigdy bym tego nie zrobił. Ale nauczyłbym ich, jak pisać. Dlatego pojawiają się tam podobne frazy i podobne posunięcia”27.
12W miarę jak przybywało sędziwych byłych radzieckich obywateli, którzy zwracali się do niego zgodnie z zaleceniami jego dziadka, Slava nauczył się szyć swoje historie na miarę:
Na Slavę, na wpół słuchającego tego, przez co przeszli ludzie z jego otoczenia podczas wojny, spadło zadanie przeszukania ich następnie w poszukiwaniu jak najbardziej niepowtarzalnych, konkretnych szczegółów, czego musiał się nauczyć po to, by narracjom nadać posmak autentyczności.28
13Wizyty składane w ich domach w celu lepszego ich poznania lub przeprowadzenia wywiadu zdają się spełniać określoną funkcję społeczną w środowisku imigrantów radzieckich. Ludzie ci tworzyli lub odtwarzali relacje, osobiste więzi między sobą, wykraczając poza wspólnotę, jaką ustanawiał dla nich język rosyjski29. Nic się nie zmieniło pomimo faktu, że bez wiedzy Slavy wnioskodawcy wnosili opłaty jego dziadkowi i że jeden z nich złożył donos na bohatera urzędnikom z Claims Conference.
14Za sprawą spotkań Slavy z wieloma rodzinami z południowego Brooklynu – „obcego miasta, jeśli pochodzi się z Manhattanu”30 – utwór kreśli panoramę rzekomo odizolowanej społeczności poradzieckich żydowskich migrantów, podobnie jak powieść Akhtiorskiej Panic in a Suitcase, która została omówiona w pierwszej części niniejszej książki – Przestrzenie. Partnerka Slavy, amerykańska Żydówka, postrzega południowy Brooklyn, pęczniejący od poradzieckich pamiątek, jako „kolejny występ w wielkim etnicznym cyrku Nowego Jorku”31. Jednak Fishman odrzuca tego rodzaju spojrzenie, pogłębiając poczucie empatii i solidarności, jakie Slava odczuwa wobec starzejącej się społeczności – poczucie przynależności do rodziny, która wykracza poza więzy krwi: „Aresztują mnie za sfałszowanie wniosków odszkodowawczych dla moich dziadków”32. Takie dążenie do maksymalnej inkluzywności potwierdza się również w innym sformułowaniu zamieszczonym na końcu podziękowań dołączonych do książki, gdzie powieść poświęcona zostaje „chodzącym rannym, ocalałym z upodleń życia w Związku Radzieckim. Niezależnie od wszystkich nikczemności, których mogli się dopuścić, oni też ocaleli”33. W ten sposób, pośrednio odrzucając przekonane o „erozji terminu «ocalały»”34, do której to kategorii, zdaniem badaczy, zaczęto zaliczać również tych, którzy przetrwali rozmaite kryzysy niewspółmierne z okrucieństwami wojny, Fishman rozciąga ten termin tak, by objął mniej oczywiste, niedoceniane i niedostatecznie dotąd wysłowione cierpienia, jakich Żydzi zaznawali w radzieckim ustroju. „Chodzący ranni” to pokolenie dziadków i babek, którzy służyli w Armii Czerwonej lub zbiegli w głąb kraju; można je spotkać nie tylko w A Replacement Life, ale także w The Free World. Literatura ta oświetla wielką pustkę ziejącą w krajobrazie pamięci, zaludnioną przez tych, którzy przeżyli śmierć swoich rodziców podczas Zagłady (o nich w Związku Radzieckim wolano nie pamiętać), i zadaje pytanie, w jaki sposób uczynić zadość ich palimpsestowej przeszłości, która karmi migrancką teraźniejszość.
15Pokazując proces podrabiania – rozumianego zarówno jako „fabrykowanie”, jak i „fałszowanie” – dokumentów przeszłości przez Slavę, Fishman w A Replacement Life zastanawia się nie tylko nad tym, jak należałoby formułować prawdziwe świadectwa na potrzeby wniosków odszkodowawczych, ale także, w perspektywie ogólniejszej, jak pisać o Zagładzie w taki sposób, żeby nie współzawodniczyła z pamięcią o innych wydarzeniach, towarzyszących jej lub od niej późniejszych. Powieść ta podejmuje zatem pytanie, w jaki sposób potomkowie – zarówno w obrębie rodziny, jak i spadkobiercy pamięci kulturowej – przedstawiać powinni okrucieństwa wojny i do jakich celów mogą je wykorzystywać. Z upływem czasu bowiem termin „ocalały” ewoluuje, by objąć – za Susan Slyomovics – „ocalenie po pięćdziesięciu latach, jakie minęły od tego potwornego wydarzenia, możliwość wysuwania roszczeń i gotowość do opowiedzenia swych losów”35. Okres pięćdziesięciu lat, o którym mowa w A Replacement Life, a właściwie czas od wydarzeń, o których się opowiada, aż do dziś, czasów teraźniejszych, kształtuje dodatkowe warstwy historii i pamięci o niej. Jak pokazuje Fishman, radziecka migracja tworzy odmienne słownictwo, uzupełniające sposób, w jaki ujmuje się w teorii ocalenie z drugiej wojny światowej i Zagłady.
16Amerykańska sceneria poradziecka nie ogranicza się jednak do pamięci o wojnie i Zagładzie. Powieści te sprawiają, że przywoływane historie nabierają znaczenia w kontekście (poradzieckiej) migracji. Omówione w tym rozdziale teksty wyszły spod pióra wnuków i wnuczek ocalałych z Zagłady i wedle kryteriów formalnych zaliczają się do amerykańskiej literatury pozagładowej trzeciego pokolenia, prezentując typowe dla niej cechy. Jak pisali Victoria Aarons i Alan Berger, „wtórne poznanie [Zagłady], zarówno realne, jak i wyimaginowane, nabiera kształtu w historiach pozyskanych przez trzecie pokolenie w konkurujących ze sobą wersjach, za pośrednictwem pogmatwanych relacji i w szczelinach, w które wkrada się fantazja”36. Co – mam nadzieję – zdołałam pokazać, kompozycja tych tekstów uwarunkowana jest fragmentarycznością wiedzy i kształtuje się na podstawie przypominającego detektywistyczne śledztwo poszukiwania śladów historii. A Replacement Life Fishmana zaczyna się od opłakiwania straty babki na Brooklynie. Jej śmierć rodzi nowe poczucie więzi między jej ocalałym mężem a ich wnukiem i prowadzi do zapisania wspomnień zmarłej, służących również za wspomnienia o niej samej, niezależnie od tego, na ile wypaczono je w narracjach fabrykowanych na potrzeby wniosków odszkodowawczych. W poradzieckich żydowskich tekstach amerykańskich wojna i Zagłada stanowią tylko część historii; kluczową rolę odgrywa w niej także poradziecka pamięć o migracji. Jeśli postrzegać „pokolenie” nie jako efekt generacyjnej rachuby, wspólną datę urodzenia, ale raczej jako wspólnotę doświadczeń życiowych, czego domaga się Astrid Erll37, (po)radzieckość żydowskich pisarzy i ich bohaterów zachęca nas do krytycznego spojrzenia na szczególną, umiejscowioną genealogię pamięci (z językiem angielskim jako „prawomocnym językiem pamiętania o Zagładzie”38), zbadania różnorodnych znaczeń „pokolenia” i ponownego rozważenia roli, jaką odgrywają migranckie modele, narracje o migracji oraz komunistyczna i zimnowojenna pamięć w kształtowaniu tej literatury.
Notes de bas de page
1 G. Shteyngart, Podręcznik rosyjskiej debiutantki, przeł. J. Polak, Wydawnictwo Vesper, Poznań 2007.
2 M. Kuznetsova, Oksana, Behave!, Random House, New York 2019.
3 D. Breithaupt, The Rumpus Interview with Boris Fishman, 30.10.2014, https://therumpus.net/2014/10/the‑rumpus‑interview‑with‑boris‑fishman/ (dostęp: 15.05.2021).
4 Tamże.
5 Prywatna rozmowa autorki z Borisem Fishmanem, 13.09.2020.
6 A. Assmann, History, Memory, and the Genre of Testimony, „Poetics Today” 2006, t. 27, nr 2, s. 267.
7 B. Fishman, A Replacement Life, s. 203.
8 Zob. O. Gershenson, The Phantom Holocaust, s. 225.
9 B. Fishman, A Replacement Life, s. 4.
10 Tamże, s. 33.
11 Tamże, s. 26.
12 S. Slyomovics, How to Accept German Reparations, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2014, s. 26.
13 W prologu i w rozdziale pierwszym, zatytułowanym Financial Pain, Slyomovics analizuje skrajnie rozbieżne podejścia do odszkodowania u swojej matki i babki, przy czym postawa tej pierwszej zmienia się wraz ze śmiercią drugiej.
14 N. Sznaider, Pecunifying Respectability?: On the Impossibility of Honorable Restitution, w: Restitution and Memory: Material Restoration in Europe, red. D. Diner, G. Wunberg, Berghahn Books, New York 2007, s. 61. Zob. również tamże, s. 24–25.
15 Zob. Claims Conference, Conference on Jewish Material Claims Against Germany, An Overview of Allocations 1952–1999, http://www.claimscon.org/forms/allocations/Summary%20of%20Major%20Holocaust%20 Compensation%20Programs.pdf (dostęp: 15.05.2021).
16 B. Fishman, A Replacement Life, s. 35–36.
17 Ph. Lejeune, Pakt autobiograficzny, w: tegoż, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas‑Bartoszyńska, przeł. W. Grajewski i in., Universitas, Kraków 2001, s. 21–56. Zob. A. Assmann, History, Memory, and the Genre of Testimony, s. 265.
18 B. Fishman, A Replacement Life, s. 117.
19 S. Felman, The Juridical Unconscious: Trials and Traumas in the Twentieth Century, Harvard University Press, Cambridge, London 2002, s. 4–5.
20 A. Bothe, M. Nesselrodt, Survivor, s. 71; S. Totten, First‑Person Accounts, w: The Holocaust Encyclopedia, red. W. Laquer, J.T. Baumel, Yale University Press, New Haven, London 2001, s. 209.
21 Zob. G. Hartman, Tele‑Suffering and Testimony in the Dot Com Era, w: Visual Culture and the Holocaust, red. B. Zelizer, Rutgers University Press, New Brunswick 2001, s. 111–124.
22 B. Fishman, A Replacement Life, s. 129.
23 Tamże, s. 130.
24 Tamże, s. 179.
25 Tamże, s. 194.
26 Tamże, s. 179.
27 Tamże, s. 305.
28 Tamże. s. 161.
29 Tamże, s. 159–160.
30 Tamże, s. 6.
31 Tamże, s. 234.
32 Tamże, s. 118.
33 Tamże, s. 318.
34 E. van Alphen, Second‑Generation Testimony, Transmission of Trauma, and Postmemory, „Poetics Today” 2006, t. 27, nr 2, s. 474.
35 S. Slyomovics, How to Accept German Reparations…, s. 48.
36 V. Aarons, A.L. Berger, Third‑Generation Holocaust Representation, s. 8.
37 A. Erll, Generation in Literary History, s. 385–409.
38 D.G. Roskies, N. Diamant, Holocaust Literature: A History and Guide, Brandeis University Press, Waltham 2012, s. 157.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021