5. Izrael/Palestyna w pozimnowojennych wyobrażeniach amerykańskich
p. 82-90
Texte intégral
1Urodzona w USA Amy Kurzweil, autorka powieści graficznej Flying Couch, satyrycznie przedstawia odbywające się na Stanfordzie „ogólnouniwersyteckie targi tożsamości”, gdzie „(rozmaici) Żydzi” występują w charakterze zbiorczej kategorii obejmującej typy, spośród których można w dowolny sposób wybierać1. Na kolejnych stronach opisywane są cztery makiety z wycięciem na głowę do pozowania do fotografii, przedstawiające kolejno „gorliwego proizraelskiego Żyda”, „radykalnego Żyda antysyjonistę”, „Żyda obojętnego politycznie i kulturowo” oraz „wykształconego Żyda – eksperta”. Co jasno wynika z zamieszczonych w książce ilustracji, charakter pierwszych trzech postaci określa zasadniczo postawa wobec Izraela: popierająca, potępiająca oraz najzwyczajniej lekceważąca istnienie tego państwa. Tylko ostatnia z nich, wybrana przez bohatera, dostarcza alternatywnych ram definiowania żydowskości, wymagających „zmagania się z demonami przeszłości”2, a w rzeczywistości bazujących na badaniu kanonu żydowskiej myśli i tradycji reprezentowanych m.in. przez patriarchę Jakuba, Zygmunta Freuda i Theodora Herzla.
2Zaproponowane przez Kurzweil metaforyczne ujęcie żydowskiej tożsamości amerykańskiej, którą można „wypróbować”, pozując do zdjęć z makietami z wycięciem na głowę, stanowi udane podsumowanie zasadniczego znaczenia, jakie mają Izrael oraz sporne z historycznego punktu widzenia ziemie izraelsko-palestyńskie w określaniu ram amerykańskiej żydowskości w XXI wieku. Jak wynika z utworu, z jego zainteresowaniem życiem na uniwersyteckim kampusie, w tej formie szczególnie odnosi się to do urodzonych w USA millenialsów (pokolenia Y, do którego należy również pisarka). Wraz z założeniem organizacji Taglit-Birthright Israel sponsorującej wycieczki do Izraela młodym żydowskim Amerykanom, wyjazdy te zyskały szczególny status: pomagać miały bowiem urodzonym w USA Żydom w odkrywaniu samych siebie. W podróż taką udają się również bohaterowie Kurzweil. Ponadto, jak twierdzi literaturoznawca Josh Lambert, wpływy tego programu sięgają najprawdopodobniej jeszcze głębiej w przeszłość, aż do pokolenia X: pokazuje on, na ile zinstytucjonalizowane kulturowe powiązania z Izraelem przysporzyły korzyści urodzonym w USA pisarzom i pisarkom, takim chociażby jak Jonathan Safran Foer czy Dara Horn3. Ostatnia powieść Foera – Oto jestem4 – dowodzi żywego zainteresowania autora tematyką izraelską. Co jednak może zmienić się w tej ocenie, jeśli włączymy do naszych rozważań pisarzy z zapleczem migracyjnym, zwłaszcza jeśli – podążając śladem Naomi Sokoloff – uwzględnimy to, że
każda próba odczytania Izraela jako literackiej żydowskiej konstrukcji amerykańskiej musi wziąć pod uwagę sposób ro‑ zumienia przez autorów takich kategorii jak dom, poczucie przynależności i tułaczka w odniesieniu zarówno do żydow‑ skich, jak i nieżydowskich religijnych koncepcji przestrze‑ ni, a także do nacjonalizmu i tożsamości etnicznej.5
3Konieczne będzie w szczególności pochylenie się nad sposobem, w jaki funkcjonuje państwo Izrael w tekstach urodzonych w Związku Radzieckim pisarzy żydowskich, którzy zmagają się z przestrzenią i umiejscowieniem poza terenem USA oraz, co pokazują ich teksty, inaczej niż twórcy i twórczynie żydowsko-amerykańskiej literatury nieimigracyjnej podchodzą do „amerykańskiej żydowskości”, nawet w jej dzisiejszych, jakże różnych wcieleniach. Ponadto warto zadać pytanie, w jaki sposób ich położenie jako migrantów, ich narracyjna pamięć o komunizmie i zimnej wojnie wpływają na ich wyobrażenia o Izraelu.
4Wielu spośród tych pisarzy i pisarek przybyło do USA na mocy przepisów mających służyć „ocaleniu” radzieckich Żydów, z wizami wyjazdowymi z ZSRR, w których Izrael został określony jako ostateczny cel ich podróży6. Ci autorzy i autorki jednak najwyraźniej nigdy do tego miejsca nie dotarli. Zimnowojenne i powojenne konteksty odciskające się piętnem na ich utworach wraz z obranym przez nich szlakiem migracji wprowadzają „Izrael” jako punkt odniesienia jeszcze przed ich przybyciem do USA w zetknięciu z rozmaitymi odmianami amerykańskiej żydowskości. Izrael/Palestyna pojawiają się w kilku zaledwie utworach pisarek i pisarzy urodzonych w Związku Radzieckim. Wplatają oni w swe fabuły Izrael jako główny punkt odniesienia jedynie sporadycznie i traktują go jako cechę definiującą amerykańską żydowskość (ale raczej w kontekstach migracyjnych). Za przykład tego rodzaju przemieszczenia w niniejszym rozdziale posłuży powieść Davida Bezmozgisa The Free World, opowiadająca o lecie spędzonym we „włoskim czyśćcu”7 przez pewną radziecką rodzinę bezpaństwowych Żydów, która dokonuje wyboru docelowego miejsca imigracji w oczekiwaniu na rozpatrzenie wniosku wizowego. W zależności od pokolenia na pierwszy plan wysuwają się odmienne aspekty i postawy wobec izraelskiej państwowości, takie jak syjonizm, religijność czy militaryzm, w znacznej mierze uwarunkowane statusem byłych obywateli radzieckich. Dzięki bohaterowi The Free World, kombatantowi drugiej wojny światowej, czytelnik może stać się świadkiem pamięci o przedwojennej rywalizacji syjonistycznych i komunistycznych postaw Żydów; postać ta służy również za główny punkt odniesienia przy stawianiu pytań o religię i świeckość, a jednocześnie przy rozważaniach na temat Izraela jako możliwego, aczkolwiek ostatecznie zarzuconego docelowego miejsca emigracyjnej podróży na przerzutowym szlaku Wiedeń–Rzym w 1978 roku. Na tym tle dla bohaterów średniego pokolenia pokazywanych w The Free World Bezmozgisa, ubiegających się o wizę do Kanady i USA, kluczowa staje się kwestia izraelskiego militaryzmu i jego potępienia – to ona przesądza o ich ostatecznej decyzji. Jak można by skontekstualizować tego rodzaju migrancką narrację na tle szerzej rozumianych aktualnych żydowsko-amerykańskich dyskursów literackich?
Pisanie amerykańskiego Izraela
5Żydowska literatura amerykańska poruszająca temat Izraela obrodziła obficie w latach 90. XX wieku, czym zasłużyła sobie pod koniec tej dekady na pierwsze całościowe opracowanie8. Jak głosi powszechnie przytaczane przez literaturoznawców twierdzenie, jeszcze w latach 80. XX wieku krytycy dziwili się względnym brakiem zainteresowania kwestią Izraela w (żydowskim) pisarstwie amerykańskim jako takim9. Zdaniem Andrew Furmana zaciekawienie Izraelem było kolejnym logicznym krokiem po tym, jak tematyka imigracji z początku XX wieku i wynikającego z niej poczucia wyobcowania okazały się już niewystarczające, by zasilić żydowsko-amerykańskie pisarstwo z lat 70. XX wieku. Choć jedną z możliwych odpowiedzi wydawało się zwrócenie się ku religii i ortodoksji10, by ożywić żydowsko-amerykańskie narracje, rozwiązania poszukiwano także gdzie indziej. A owo „gdzie indziej” znaleziono m.in. w Izraelu/Palestynie, o czym świadczy zalew skupiających się na tym temacie tekstów literackich, sięgający końca lat 80. XX wieku11.
6To właśnie w tym czasie w Stanach Zjednoczonych wyobrażenia Izraela zaczęły się pojawiać w tekstach kultury takich jak literatura, film czy media. Obrazy te można odczytywać wzdłuż osi grupującej postawy przyjmowane wobec izraelskiego militaryzmu. Aż do czasu późniejszego okresu wojny w Wietnamie izraelski obywatel-żołnierz uchodził za postać atrakcyjną, ucieleśniającą wartości głównego nurtu amerykańskiej wizji społeczeństwa, jak dowodzi Shaul Mitelpunkt. Państwo Izrael oznaczało bowiem „zdolność do sprostania zewnętrznym wymogom wojskowym bez sprzeniewierzania się wolności, szczęściu ani przyzwoleniu ze strony społeczeństwa”12. Ocena ta w kolejnych dekadach ulegała zmianie, zarówno w związku z polityką zagraniczną USA, jak i z konfliktami wojennymi, w których Izrael brał udział przez całe lata 80. W latach 70. i 80. wielu dalekich od konserwatyzmu komentatorów występujących w mediach przeforsowało wizję USA jako „dyplomatycznego (a nie wojskowego) strażnika ładu światowego”13. Mimo że atrakcyjność modelu obywatel-żołnierz słabła, przez kolejne dziesięciolecia ugruntowana wizja izraelskiego żołnierza jako „niepokonanej ofiary” pozostawała punktem odniesienia dla amerykańskiej opinii publicznej14. Według Amy Kaplan, figura ta stanowiła również wskaźnik zdecydowanej zmiany w dyskursie publicznym, jaka zaszła w odniesieniu do Izraela po wojnie libańskiej rozpoczętej w roku 1982, a która pogłębiła się dodatkowo po pierwszej intifadzie z 1987 roku. Pociągnęła bowiem za sobą coś, co badaczka nazywa konsekwentnym zerwaniem z „liberalnym konsensusem” w kwestii Izraela, którego skutki odczuwalne są w USA aż do dzisiaj: „Wspomnienie wojny libańskiej zatarło się wprawdzie w powszechnej amerykańskiej pamięci, ale walka o sposoby przedstawiania tej wojny tocząca się w środkach przekazu wytyczyła główne linie frontu, które kształtują obecne dyskusje o Izraelu i Palestynie”15. W trakcie tej dyskursywnej batalii mnożyć się zaczęły konkurencyjne dyskursy, przy znacznym udziale głosów amerykańskich Żydów.
7Nieprzerwanie rosnącą od końca lat 80. obfitość żydowsko-amerykańskiej literatury poruszającej tematykę Izraela uznać można za jeden z przejawów tej ogólnej eksplozji dyskursów. Jak wnikliwie pokazała Naomi Sokoloff, żydowskie pisarstwo amerykańskie pozostaje wewnętrznie podzielone w stanowisku zajmowanym wobec syjonizmu, ale także w kwestii ambicji estetycznych oraz osadzenia w realnych izraelskich doświadczeniach (lub braku ich obu). W nowym tysiącleciu, a więc w najbliższym kontekście pisarstwa żydowskich autorów i autorek urodzonych w Związku Radzieckim, Sokoloff dostrzega „rosnące rozczarowanie Izraelem”16, a jednocześnie zauważa pojawianie się bardziej przychylnych postaw wobec niego, wyrastających na gruncie żydowskiej ortodoksji i ultraortodoksji. Od czasu tej oceny z roku 2015 najznamienitsi autorzy i autorki, przemawiający najdonośniejszym głosem we współczesnym pisarstwie żydowsko-amerykańskim, zaczęli publikować powieści o tematyce izraelskiej (na przykład Dinner at the Center of the Earth Nathana Englandera, The Moving Kings Joshuy Cohena, Forest Dark Nicole Krauss i Oto jestem Jonathana Safrana Foera), co z racji politycznego zróżnicowania ich przesłań tylko potwierdza tezę badaczki, że większość pisarzy w XXI wieku wyobraża sobie Izrael w sposób, który „daje wyraz ich własnemu spojrzeniu na współczesność”17. Z tego punktu widzenia poruszające tematykę izraelską fabuły w poradzieckiej żydowskiej literaturze amerykańskiej stanowią ciekawą przeciwwagę: Izrael ujęty zostaje w nich bowiem raczej w kontekście historycznym zimnej wojny i czasów pozimnowojennych.
Poradzieccy uchodźcy w Europie w zmaganiach z Izraelem – The Free World Davida Bezmozgisa
8W powieści The Free World wielopokoleniowa łotewska rodzina Krasnanskych w 1978 roku, w trakcie podróży do Ameryki Północnej, przybywa przez Wiedeń do Włoch. Osiedliwszy się tam tymczasowo, w trwającym trzy miesiące okresie rozpatrzenia wniosku o azyl (najpierw celem rodziny były Stany Zjednoczone, później – Kanada), jej członkowie zaczynają się wspólnie zastanawiać nad Izraelem jako potencjalnym docelowym miejscem swej imigracji. Pomysł ten, początkowo porzucony w Wiedniu, powraca w Rzymie w kolejnych rozmowach toczących się między krewnymi, przyjaciółmi i współlokatorami z czasów radzieckich. W przeciągającym się i złożonym postępowaniu wymaganym przy ubieganiu się o azyl myśl o emigracji do Izraela, choć ostatecznie zarzucona, jawi się bohaterom w tamtym momencie niczym ostatnia deska ratunku. W odróżnieniu od nestora rodu Krasnanskych, urodzonego w 1913 roku kombatanta Armii Czerwonej, który sprzeciwia się wyjazdowi do Izraela z racji odrzucenia syjonizmu i judaizmu jako paradygmatów ideologicznych, wielu przedstawicieli powojennego pokolenia niechętnych jest Izraelowi z powodów pragmatycznych, mianowicie z uwagi na izraelski militaryzm. Przeciwni są mu wprawdzie jako byli obywatele radzieccy, ale ich stanowisko w tej kwestii nawiązuje, nawet jeśli niebezpośrednio, dialog z konkurencyjną, wspominaną powyżej, krytyką izraelskiego militaryzmu podejmowaną przez amerykańskich liberałów w latach 70.
9Nestor rodu, Samuil Krasnansky, odzwierciedla stereotyp rozpoznany przez Gennadyja Ėstraĭkha i Harriet Murav: „Żydowscy kombatanci z szeregów Armii Czerwonej siłą stereotypu uchodzili za zatwardziałych komunistów i antysyjonistów”18. Rzeczywiście, Samuil Krasnansky jest „prawdziwym wyznawcą” komunizmu, osobą, „u której rzeczywiste zdarzenia z pola walki i zwycięstw proletariatu przechowywane były w pamięci niczym oddychające archiwum”19. Jak wynika z jego spisywanych w Ladispoli wspomnień z pobytu w komunistycznym więzieniu w Rydze, w czasie jego edukacji politycznej w latach 30. komunizm i syjonizm były czymś, co z zasady wzajemnie się wyklucza. Samuil jest ponadto zagorzałym ateistą. W głębokiej pogardzie ma żydowskie nabożeństwa i spotkania oferowane przez organizacje imigrantów we włoskim miasteczku. Właśnie w tych nielicznych w całej powieści momentach w narracji pojawia się humor: „Jego wnukowie ochoczo ćwierkali po hebrajsku, cofając się w postępie społecznym o dwa pokolenia”20 – dla niego bowiem religijność świadczy o zacofaniu. Zapytany, czy myśli o Izraelu jako „planie awaryjnym”, jeśli Kanada odrzuci jego wniosek, w odpowiedzi rzuca dosadnie: „Raczej grób”21. Krótko mówiąc, niechęć Samuila do Izraela ma wymiar historyczny, jest podręcznikowym wręcz podsumowaniem ideologicznych batalii toczących się w przedwojennej Europie Wschodniej22.
10W narracji Bezmozgisa współczesna izraelska etykieta militaryzmu z lat 70. jest główną przyczyną zastrzeżeń Krasnanskych wobec imigracji do tego kraju. Należący do średniego pokolenia członkowie rodziny, Alec i Karl, nie mają najmniejszych wątpliwości co do tego, że „zabicie czy okaleczenie kogoś w Libanie, Egipcie czy gdziekolwiek indziej, gdzie w powietrzu latają kule, zdaje się podważać całkowicie sens opuszczania Związku Radzieckiego”23. Zgadzają się też, że dla niektórych „prawdziwych wyznawców”, takich jak (chyba najbardziej znany żydowski dysydent radziecki) Natan Szaranski, bieżąca sytuacja polityczna na Bliskim Wschodzie nie jest istotna. Dla Aleca i Karla jednak wydarzenia wojny październikowej z 1973 roku i wynikające z niej napięcia dyplomatyczne między Izraelem a Egiptem z 1978 roku czynią ten problem o wiele poważniejszym24.
11Krytyka wobec izraelskiego militaryzmu na „burzliwej ziemi w permanentnym stanie wojny”25 zostaje w powieści poszerzona następnie przez Lyovę/Luigiego, byłego obywatela radzieckiego, który wyemigrował do Izraela, by następnie go opuścić, trafiając po drodze do Rzymu, gdzie oczekuje na wyjazd do USA. W odróżnieniu od młodszego Krasnansky’ego, którego przekonania stanowią przykład utartej analizy politycznej, Lyova daje naoczne świadectwo życia w Izraelu, kraju, który „wiele od ciebie wymaga”26. W losach Lyovy/Luigiego odbijają się zarówno podobieństwa, jak i różnice między militaryzmem radzieckim a izraelskim. W rozmowie z żoną Aleca Krasnansky’ego, Poliną, Lyova/ Luigi przywołuje opowieści o bohaterskich czynach swojego ojca z czasów drugiej wojny światowej. Doskonale udokumentowana chwała radzieckich żołnierzy zaszczepiła w nim ideał wojennego heroizmu. Ten jednak upadł, gdy Lyova, wówczas dowódca czołgu, zmuszony był wyjechać w 1967 roku do Pragi w przełomowej chwili, która wpłynęła na jego decyzję o emigracji z ZSRR – kraju, który odtąd wydawał się mu obcy. Z podobnego powodu Lyova zraził się również do Izraela. Praskie wydarzenia („Byłem jednym z tych drani siedzących na czołgach”27) przywołuje obok działań w Gazie w 1973 roku, po wojnie październikowej, gdzie również powierzono mu zadanie kierowania czołgiem: „Po raz kolejny posadzono mnie w czołgu i kazano celować bronią w cywilów”28. Jednakże, o ile w Związku Radzieckim jego działalność wojskową można by tłumaczyć cudzym przymusem, o tyle w Izraelu sam w pełni utożsamiał się ze sprawą, o którą toczyła się walka. Opuszczenie Izraela, a przynajmniej chwilowe porzucenie rodziny, spowodowane było chęcią znalezienia jakiegoś kraju dla siebie: „kraju innego rodzaju, kraju […] łatwiejszego psychicznie do zniesienia”29.
12Już taki pobieżny przegląd sposobów, w jaki temat Izraela wpleciony zostaje w narracje migracyjne urodzonych w Ameryce Północnej pisarzy radzieckich, wskazuje na pewien zestaw dopuszczalnych przemieszczeń, które uwidaczniają się szczególnie wyraźnie, gdy Izrael służy za wciąż, teoretycznie przynajmniej możliwe, docelowe miejsce imigracji. W podobny sposób skonstruowany temat pojawia się w fikcjonalizowanym pamiętniku Maxima Shrayera Waiting for America30. Ujęty z innego punktu widzenia temat Izraela/Palestyny obecny jest także w powieści The Betrayers Bezmozgisa31, skupiającej się na losach urodzonego w Związku Radzieckim izraelskiego ministra, który odwiedza Krym na początku lat 2000 w wyniku odejścia z gabinetu premiera w związku z jego krytycznym stanowiskiem w sprawie rozbiórki izraelskich osiedli na Zachodnim Brzegu. Z kolei Gary Shteyngart w swoich wspomnieniach Little Failure32 dokumentuje swoje stosunki z ojcem po przybyciu ich obu do USA pod koniec lat 70. W ich nabierających coraz silniejszego politycznego zabarwienia relacjach postawa ojca i syna wobec Izraela/Palestyny zaczyna służyć za papierek lakmusowy. W Little Failure droga przemierzana przez Gary’ego przypomina podróż przez rozmaite odmiany amerykańskiej żydowskości z hiperbolicznej scenerii z Flying Couch przywołanej na początku artykułu, łącznie z liberalną edukacją polityczną, zwłaszcza z lat 80., odzwierciedlającą powszechnie krytyczny stosunek wobec Izraela, jednak naznaczoną radziecką przeszłością i z radzieckimi punktami odniesienia. Zarówno wątek izraelski u Bezmozgisa w The Free World, jak i krótko naszkicowane powyżej wątki fabularne pojawiające się innych tekstach literackich, wskazują na coś więcej niż „spojrzenie na współczesność”, wyróżniające – zdaniem Naomi Sokoloff – i kształtujące obecnie żydowsko-amerykańskie pisarstwo krążące wokół tematyki Izraela33. Omawiane teksty literackie formułują wyraźną krytykę tego państwa, ujętą przez pryzmat pamięci o zimnej wojnie, w zamiarze uhistorycznienia tego, co współczesne.
Notes de bas de page
1 Zob. A. Kurzweil, Flying Couch: A Graphic Memoir, Catapult, New York 2016.
2 Tamże, s. 111.
3 J. Lambert, Since 2000, s. 622–642.
4 Zob. S. Foer, Oto jestem, przeł. K. Cieślik, Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2017.
5 N. Sokoloff, Israel in the Jewish American Imagination, w: The Cambridge History of Jewish American Literature, red. H. Wirth‑Nesher, Cambridge University Press, Cambridge 2015, s. 362.
6 Zob. I. Veksler, Images of Transit: The Experiential Traces of Soviet Jewish Emigration, „East European Jewish Affairs” 2016, t. 46, nr 3, s. 350–368; G. Beckerman, When They Come for Us…
7 D. Bezmozgis, The Free World: A Novel, Macmillan, New York 2012, s. 142.
8 Zob. A. Furman, Israel Through the Jewish‑American Imagination: A Survey of Jewish‑American Literature on Israel, 1928–1995, SUNY Press, Albany 1997.
9 Zob. tamże; N. Sokoloff, Israel in the Jewish American Imagination; T. Grauer, Identity Matters: Contemporary Jewish American Writing, w: The Cambridge Companion to Jewish American Literature, red. M.P. Kramer, H. Wirth‑Nesher, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 269–284.
10 Zob. T. Grauer, Identity Matters.
11 Zob. A. Furman, Israel Through the Jewish‑American Imagination.
12 S. Mitelpunkt, Israel in the American Mind: The Cultural Politics of US‑Israeli Relations, 1958–1988, Cambridge University Press, Cambridge 2018, s. 12.
13 Tamże, s. 13.
14 Zob. A. Kaplan, Our American Israel: The Story of an Entangled Alliance, Harvard University Press, Cambridge 2018.
15 Tamże, s. 138–139.
16 N. Sokoloff, Israel in the Jewish American Imagination, s. 372.
17 Tamże, s. 376. Zob. również N. Gil, The Destruction of Israel and Other Fantasies in Jewish American Literature, „Studies in American Jewish Literature” 2020, t. 39, nr 2, s. 161–181. Zob. N. Englander, Dinner at the Center of the Earth, Vintage, New York 2017; J. Cohen, The Moving Kings, Random House, New York 2017; N. Krauss, Forest Dark, Harper, New York 2017; J.S. Foer., Oto jestem, W.A.B., Warszawa 2017.
18 G. Ėstraĭkh, H. Murav, Preface, w: Soviet Jews in World War II: Fighting, Witnessing, Remembering, red. H. Murav, G. Ėstraĭkh, Academic Studies Press, Brighton 2014, s. 8.
19 D. Bezmozgis, The Free World, s. 107.
20 Tamże, s. 196.
21 Tamże, s. 105.
22 Zob. E. Mendelsohn, The Jews of East Central Europe between the World Wars, Indiana University Press, Bloomington 1987, s. 241 i nast.
23 D. Bezmozgis, The Free World, s. 66.
24 G. Beckerman, When They Come for Us…, s. 273.
25 D. Bezmozgis, The Free World, s. 125.
26 Tamże.
27 Tamże.
28 Tamże, s. 126.
29 Tamże, s. 125.
30 M.D. Shrayer, Waiting for America: A Story of Emigration, Syracuse University Press, Syracuse 2007.
31 D. Bezmozgis, The Betrayers: A Novel, Little, Brown and Company, Boston 2014.
32 G. Shteyngart, Little Failure: A Memoir, Random House Trade Paperbacks, New York 2014.
33 N. Sokoloff, Israel in the Jewish American Imagination.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021