3. Poradzieckie rozbieżności. Natasha Davida Bezmozgisa
p. 62-70
Texte intégral
1Jak zauważa urodzona w Indiach amerykańska pisarka Bharati Mukherjee w kontekście literatury powstającej w Stanach Zjednoczonych, w przeciwieństwie do wcześniejszej literatury migracyjnej z połowy XX wieku, czytanej przez pryzmat asymilacji, literatura XXI wieku zwrócona jest w stronę kraju pochodzenia: „Lektura dzieł należących do najnowszej północnoamerykańskiej «literatury przybycia» wymaga zanurzenia się w historii ojczyzny, którą autor(ka)-imigrant(ka) opuścił(a)”1. Dzięki takiemu zaakcentowaniu na nowo pozycji „pomiędzy”, wpisującemu się w najnowsze badania nad ponadnarodowością, „nowo przybyły artysta-imigrant nie tyle, wzorem europejskich imigrantów z pokolenia dziadków Philipa Rotha, aspirował będzie do wpisania się we wzorce amerykańskości, ile wcielał się będzie w rolę jej wnikliwego krytyka”2. Diagnoza Mukherjee zakłada istnienie istotnej różnicy w postawie wobec akulturacji w porównaniu z wcześniejszymi pokoleniami pisarzy-imigrantów z przełomu XIX i XX wieku. Podczas gdy pierwsza część książki odnosiła się do innego wyobrażania przestrzeni niż we wcześniejszej lub współczesnej nieimigracyjnej literaturze żydowskiej w USA, część druga – Wspólnoty – zwraca się ku samej migracji, statusowi migrantów należących do innych pokoleń, a więc także ku znaczeniu żydowskości w diasporze oraz stosunku do innych etniczności. Wnioski Mukherjee dają się odnieść do pokolenia poradzieckich żydowskich pisarzy i pisarek amerykańskich i mogą pomóc w przeanalizowaniu swoistego sposobu ujmowania żydowskości przez tych twórców. Ich określone umiejscowienie w szeregu pokoleń skłania ich bowiem do wchodzenia w rolę „wnikliwych krytyków” nie tylko „amerykańskości” jako takiej, ale także utrwalonych modeli pojmowania żydowskości w Ameryce Północnej. Z tego względu poradzieccy żydowscy pisarze amerykańscy w mniejszym stopniu „aspirują do wpisania się we wzorce amerykańskości” niż wcześniejsi pisarze-imigranci. Tyczy się to również wzorców amerykańskiej żydowskości. W ten sposób odczytywane poniżej opowiadanie Davida Bezmozgisa Natasha, powieść Nadii Kalman The Cosmopolitans (w następnym rozdziale) oraz powieść Bezmozgisa The Free World (w rozdziale piątym) ukazują w nowym świetle drzewo genealogiczne tej literatury, o której kanadyjski autor i filmowiec pisał w swoim eseju The End of Jewish American Literature, Again, omawianym w rozdziale pierwszym. Utwory te pokazują możliwości i niedostatki budowania wspólnoty: w odniesieniu do innych radzieckich migrantów (Natasha), amerykańskich Żydów (The Cosmopolitans oraz The Free World) oraz migrantów innych etniczności (The Cosmopolitans).
2Opowiadanie Natasha z tomu Natasha and Other Stories3 Davida Bezmozgisa (2004) należy do starszych tekstów tego nurtu; pozycja ta już wcześniej wywołała rozliczne dyskusje naukowe w dziedzinie badań nad literaturą migracyjną4. Występujący w roli „wnikliwego krytyka” współczesnej Kanady opisywanej przez Mukherjee, Bezmozgis w przywołanym opowiadaniu dekonstruuje koncepcję synchronicznej ponadnarodowej żydowskiej wspólnoty – nowych i nowszych wschodnioeuropejskich imigrantów. Tekst jest również krytyką wspieranych przez państwo norm rodziny w kontekście migracji, a także procesu wpajania nastolatkom romantycznego ideału miłości. Natasha obnaża warunki imigracji do Kanady, które – zgodnie z wzorem przyjmowanym również przez USA – „uprzywilejowują heteropatriarchalne rodziny nuklearne”5.
3Narratorem Natashy jest szesnastoletni Mark Berman, który jako dziecko wraz z rodzicami wyemigrował z Łotwy. Opowieść nabiera rozpędu wraz z przybyciem z Moskwy Ziny, narzeczonej Fimy, wuja Marka, do której dołącza następnie jej czternastoletnia córka Natasha. Gdy Fima żeni się z Ziną, Mark (nie)oczekiwanie nawiązuje erotyczną relację z Natashą. Ale ten nastoletni „zdawkowy” seks między „kuzynami” to nie koniec zakłóceń „właściwego” ładu seksualnego. Małżeństwo Fimy z Ziną zaczyna się rozpadać, ponieważ kobietę pochłaniają coraz dłuższe rozmowy telefoniczne z byłym mężem mieszkającym w Moskwie, w wyniku czego oddala się od Fimy. Świadoma tego Natasha wślizguje się do łóżka ojczyma, aby położyć kres temu małżeństwu i w jej przekonaniu poprzez seks „ocalić” mężczyznę („Nie miałam zamiaru pozwolić jej na zrujnowanie mu życia”6 – oświadcza). W rezultacie Fima opuszcza swoje mieszkanie i pozostawia je Zinie, z którą nadal jest związany jako sponsor widniejący w jej dokumentach imigracyjnych. Natasha swoimi uwagami na temat ojczyma podkreśla udaną próbę manipulowania jego uczuciami, a jednocześnie podważa jego męskość, niejawnie porównując ją z jej rodzimym, rosyjskim (nieżydowskim) wydaniem:
Pozwalał się jej [Zinie] obrażać, zawstydzać, kraść sobie pieniądze. Ale nie potrafiłby jej opuścić. Był tchórzem. Dlatego dałam mu godny tchórza powód do odejścia. To zabawne, inni mężczyźni poczuliby coś odwrotnego. Wzięliby to za powód do pozostania.7
4Co najważniejsze, za pośrednictwem konstelacji Fimy, Natashy i Marka nieporządek w odniesieniu do seksualności zaczyna obejmować coraz szersze rodzinne kręgi, co uwidacznia się w słowach szesnastolatka:
A kiedy moja mama zaprosiła go [Fimę] do nas na obiad, starając się podnieść go na duchu, usiadłem naprzeciw niego, usiłując stłumić poczucie niezręczności wynikające z takiej więzi. Więzi łączącej dwóch mężczyzn, którzy byli z tą samą kobietą. Nie o takiej więzi z moim czterdziestoczteroletnim wujem marzyłem, zwłaszcza w tych okolicznościach.8
5Niewiele tutaj pozostaje z koncepcji „rodziny” opartej na wyraźnie zarysowanych pionowych stosunkach pokoleniowych i więziach genealogicznych, wymagających wytyczenia równie wyraźnych granic seksualnych.
6Opowiadanie sugeruje, że źródeł tego nieporządku seksualnego należy się doszukiwać poza Kanadą, co wskazuje na to, że wykracza on również poza granice narodowo kształtowanej wyobraźni: Kanada ceni sobie nuklearne heteropatriarchalne rodziny i na takiej podstawie opiera obowiązujące przepisy imigracyjne. Fima może sponsorować wizy imigracyjne Ziny i Natashy z racji nowo nawiązanych z nimi więzi rodzinnych, wpasowujących się w (państwowe) regulacje dotyczące seksualności. Te rodzinne więzi zostają jednak wystawione na próbę przez Zinę, określoną przez jej córkę bez ogródek mianem „dziwki”9, a posługując się innym rejestrem – osoby o niemonogamicznych skłonnościach, których nie da się pogodzić z normatywną wizją rodziny. Ale zagrożenie dla tego porządku stanowi również sama Natasha; ukazana zostaje bowiem jako „amoralny” produkt rosyjskiego przemysłu pornograficznego, zatrudniającego osoby nieletnie, zarówno dziewczęta, jak i chłopców. Jej matka przywołuje w tym kontekście metafory zwyrodnialstwa, powszechnie stosowane w odniesieniu do wszelkich transgresji seksualnych, zwłaszcza przeciw rodzicielskiej lub reprodukcyjnej seksualności: „Życie w Rosji dla dzieci było niczym choroba. Natasha to bardzo chora dziewucha”10.
7W odniesieniu do Natashy Bezmozgis podkreśla początkową pozorną niewinność Marka Bermana, czyli znormalizowany pierwszy etap socjalizacji do heteronormatywności. Jego brak doświadczenia i niedojrzałość ujęte zostają przez Zinę w następujących słowach: „Ona wywracała na nice nawet dorosłych facetów, a ty jesteś jeszcze chłopcem”11. Jeśli on jako nastolatek przed przybyciem Nataszy jest buntownikiem, jego bunt jest całkowicie przewidywalny i podąża tropem znanym z niezliczonych północnoamerykańskich powieści dla nastolatków: „eksperymentowania” z tym, co zabronione przez rodziców, czyli z miękkimi narkotykami i seksem. Opisując samego siebie, objaśnia:
Gdy miałem szesnaście lat, przez większość czasu byłem na haju. […] Zamknięty w domu, oddzielony od rodziców drzwiami i schodami, paliłem hasz, oglądałem telewizję, czytałem i się masturbowałem. W cudzych piwnicach jarałem, oglądałem telewizję i doskonaliłem z dziewczynami swój styl.12
8Jednym słowem, bohater oddaje się temu, czego po cichu oczekujemy od (heteroseksualnego) nastolatka w ramach konwencji odkrywania własnego ciała i typowo nastoletniej seksualności: „Czy w moim nastoletnim życiu mogło być coś bardziej nieosiągalnego niż naga dziewczyna w pełnym świetle?”13. Zdolność Natashy do przekroczenia tych konwencji, opartych na niedomówieniach i półmroku, jest właśnie tym, co ją wyróżnia. Ujmując to słowami zaskoczonego Marka:
Ponieważ wpojono mi, by traktować seks jako wymagający negocjacji, ze zdumieniem odkryłem, że może być równie powierzchowny jak mycie zębów. Pewnego dnia, po kilku, ale niezbyt wielu wspólnie spędzonych dniach, Natasha po prostu zsunęła z siebie dżinsy i ściągnęła koszulę.14
9W rezultacie stosunek seksualny Marka z Natashą odczytywać można jako wariację na temat klasycznego tematu wolności seksualnej w literaturze ekspatrianckiej – co stanowi także cechę najnowszego pisarstwa XXI wieku15. Bruce Robbins, choć nie wspomina o porządku kształtującym seksualność w tekstach z bohaterami-imigrantami przybywającymi do Ameryki, ukazuje ich lustrzane odbicie, czyli powieść amerykańskich ekspatriantów, a zwłaszcza jej „światowość”. Opiera się ona właśnie na negocjowaniu zasad panujących w ustrojach państw, do których przybyli emigranci: obce otoczenie „wywiera interesujący nacisk na konwencjonalnie rozumiane relacje” erotyczne, ale dopuszcza także to, co „u siebie [może być] zagrożone karą”16. W opowiadaniu Natasha nie trafiamy jednak za granicę, za sprawą Ziny i Natashy owo „obce” zaburzenie seksualne przywleczone zostaje do Kanady. Elizabeth Freeman zaburzenie to określała „niedostrojeniem do wspieranych przez państwo narracji o przynależności i dorastaniu”17.
10Skrajnie instrumentalne podejście do ciała i seksualności znamionujące Natashę i Zinę, którego – wedle romantyzujących norm – najwyraźniej powinniśmy się brzydzić, tak „niedostrojone” do wyidealizowanych kanadyjskich przepisów państwowych, w istocie jednak w równym stopniu uwarunkowane jest sztywnością tych samych wspieranych przez państwo norm. Historie moskiewskiego biznesu pornograficznego wykorzystującego pracę nieletnich modelek i aktorów – rzeczywiste lub wyobrażone przez narratora, seksualna gimnastyka Natashy z Markiem i jej manipulowanie za pomocą seksu ojczymem, zaaranżowane, stanowczo nieudane, usankcjonowane przez (kanadyjskie) prawo państwowe małżeństwo Fimy, oparte na wyobrażonej wspólnej (rosyjskiej) narodowości i (żydowskim) pochodzeniu etnicznym – wszystkie te elementy wydają się wskazywać na rozmaite zawodne, acz ugruntowane normy ustrojów seksualnych. Zdaje się, że opowieść ta wykazuje pewne podobieństwa do poradzieckiej powieści o słodko-gorzkiej, zakończonej ostatecznie niepowodzeniem historii miłosnej nastolatków, The Scent of Pine Lary Vapnyar.
11Ideologicznie niepasujące do wskazanych powyżej norm postacie kształtują wizję pokoleniowości przedstawioną w opowiadaniu Bezmozgisa. Różnice i konflikty nie przebiegają w nim pionowo ani diachroniczne między pokoleniami, a nawet falami imigracji, jak w standardowej wersji „chrononormatywności” w pokoleniowych podziałach wśród imigrantów. Natasha nie tylko stawia pod znakiem zapytania diachroniczność imigranckiej narracji pokoleniowej, ale przez skupienie na dynamice relacji Marka z Natashą skłania do zastanowienia się nad jednorodnością pokolenia imigrantów w ujęciu synchronicznym. Uwidaczniające się między bohaterami napięcia, opisane powyżej w odniesieniu do reguł seksualnych, prowadzą do swoistego nieporządku, zaś niemożność wprowadzenia ładu tłumaczyć można z pomocą proponowanej przez badaczy imigracji koncepcji „ułamkowości pokoleń”18. „Kanada”, uwewnętrzniona w tym przypadku, zostaje ukazana z pespektywy należącego do „pierwszego i pół pokolenia” poradzieckiego imigranta Marka, którego w dzieciństwie zmuszono do opuszczenia ojczyzny. Termin „półtora pokolenia” uwypuklić ma nawarstwianie się kolejnych norm kulturowych w toku pojedynczego życia, ale także zmianę pozycji w społeczności migrantów19. Dystans obciążonego poradziecką rosyjskością Marka wobec nowo przybyłych imigrantek, a zwłaszcza Natashy, wynikać może stąd, że choć była niemal jego rówieśnicą, przybyła do Kanady w innym młodzieńczym okresie swojego życia. Różnice między nimi, wyrażające się tutaj głównie w normach seksualnych, pogłębia stopień znajomości języka rosyjskiego. Mark ma duże trudności z czytaniem cyrylicy: „Fonetyczne brzmienie imienia Michaela Jacksona zapisano cyrylicą, pogrubionymi czerwonymi bukwami. Odczytywałem nazwisko powoli, składając literę po literze, bo byłem praktycznie analfabetą. […] Natasha i Zina spojrzały na siebie w jadowitym milczeniu”20. Ponadto, w trakcie jednej z nielicznych rozmów między postaciami spoza rodziny, jeden z przyjaciół Marka, diler narkotykowy, podkreśla kontrast między Markiem a Natashą: „To ostra laska. […] Ty i ona nie należycie nawet do tego samego gatunku”21. Co nader wymowne, zdanie to odwołuje się do ścisłego rzekomo dyskursu biologicznego (przez użycie słowa „gatunek”) w celu podkreślenia różnic między nastolatkami.
12Innymi słowy, za sprawą podstępu Ziny i Natashy wobec Fimy uwidaczniają się również granice wyobrażonej, ponadnarodowej (poradzieckiej) społeczności żydowskiej. W opowiadaniu tym żydowskość bohaterów przejawia się w paru zaledwie symbolach: „złotym łańcuszku z gwiazdą Dawida” należącym do Ziny oraz mezuzach przyczepionych na drzwiach. Rozpad małżeństwa, normatywnej komórki, sugeruje, że te symbole tracą znaczenie. Chociaż babcia Marka za kłopoty rodzinne chce winić goja – byłego męża i ojca Natashy, logika czystości etnicznej funkcjonuje jedynie jako wyznacznik wyraźnego pokoleniowego dystansu22. Z drugiej strony, dziadkowie Marka, mimo że zgodnie z metryką przynależą do pokolenia ocalałych z Zagłady, są uosobieniem tego, co się ostało z dawno utraconego świata, niczym jako tacy się nie wyróżniają.
13Elementy wspierające takie dalekie od idealizacji spojrzenie na poradzieckich migrantów żydowskich do Kanady i ogólnie kanadyjskich Żydów pojawiają się również w innych opowiadaniach z tego zbioru. Uzupełniające Natashę opowiadanie Roman Berman, Massage Therapist ukazuje brak więzi między nowo przybyłymi Bermanami a zamożnymi zasymilowanymi Kornblumami. W An Animal to the Memory zakwestionowana zostaje naczelna rola pamięci o Zagładzie jako podstawy żydowskości w dzisiejszych czasach. Wreszcie w opowiadaniu Minyan Bezmozgis przedstawia losy dwóch starszych mężczyzn, ocalałego z Zagłady Herschela oraz Itzika, dzielących jednosypialniane mieszkanie na komunalnym osiedlu zamieszkanym przez Żydów. Itzik, któremu przysługuje prawo własności tego mieszkania, w pewnym momencie umiera, co stawia pod znakiem zapytania możliwość pozostania w nim Herschela, ponieważ w świetle prawa nie był on w żaden sposób spokrewniony z Itzikiem. Ponadto na temat ich domniemanej homoseksualności krążą już plotki, o czym dowiadujemy się od osiedlowego rabina: „Są ludzie, którzy powiadają, że nie jest dla nich tajemnicą, dlaczego Herschel nie miał dzieci”23. Herschela jako bezdzietnego ocalałego nie sposób wtłoczyć w panującą normę heteroreprodukcyjności. W istocie jednak Bezmozgis relatywizuje tę normę, a wraz z nią genealogiczną narrację pokoleniową, o czym świadczą chociażby słowa narratora Marka Bermana:
Po Zagładzie istniały dwa typy ludzi. Tacy, którzy czuli się odpowiedzialni za to, by zapewnić przyszłość narodowi żydowskiemu, i tacy, jak żona Herschela, którzy są przekonani, że świat jest nieodwołalnie zły.24
14Tak czy inaczej – czy to z powodu jego odmienności seksualnej, czy też światopoglądu jego żony – bezdzietność Herschela sprzeciwia się „nakazowi prokreacji” obowiązującemu po Zagładzie, o którym nieco polemicznie pisze Jordana Silverstein25. Nienormatywność, którą uosabia ocalały z Zagłady, daje się jednak pogodzić z wyrażonymi w tej opowieści, a wręcz wspieranymi przez nią, surowymi rytualnymi wymogami religijnymi. Rabin postanawia przyznać Herschelowi prawo do zatrzymania mieszkania, ponieważ ten regularnie uczęszcza na nabożeństwa: „Homoseksualiści, mordercy, kłamcy i złodzieje – akceptuję ich wszystkich bez różnicy. Bez nich nigdy nie dalibyśmy rady zgromadzić minjanu”26. Jak na ironię, w tej odmianie nominalnie tradycyjna społeczność żydowska utrzymać się może tylko dzięki nieprzestrzeganiu norm seksualnych/reprodukcyjnych.
15Kwestionując diachroniczną narrację pokoleniową, Bezmozgis zachęca do umiejscowienia żydowskości poza podporządkowaną następstwu pokoleń osią wyprowadzoną z pojedynczego punktu, jakim miałby być wschodnioeuropejski rodowód, a mierzoną kolejnymi odrębnymi od siebie generacjami. Odziera także z romantycznej aury potencjalnie synchronicznie rozumianą poradziecką społeczność imigrantów do Kanady. W przypadku powieści Nadii Kalman The Cosmo politans, omówionej w kolejnym rozdziale, której punkt wyjścia przypomina wprawdzie ten, z jakim spotkaliśmy się u Bezmozgisa, ostateczny rezultat okazuje się jednak zupełnie inny, prowadzi bowiem do zadzierzgnięcia rozbieżnych więzi między żydowskością a innymi przynależnościami etnicznymi i tożsamościami narodowymi.
Notes de bas de page
1 B. Mukherjee, Immigrant Writing, s. 691.
2 Tamże, s. 695.
3 D. Bezmozgis, Natasha, w: tegoż, Natasha and Other Stories.
4 Przykładową analizę tego zagadnienia znaleźć można w: D.P. Royal, Cyrillic Cycles: Uses of Composite Narrative in the Russian Émigré Fiction of Ellen Litman and David Bezmozgis, „Studies in American Jewish Literature” 2012, t. 31, nr 2, s. 238–255. Zob. również A. Wanner, Russian Jews as American Writers: A New Paradigm for Jewish Multiculturalism?, „Multi‑Ethnic Literature of the United States” 2012, t. 37, nr 2, s. 157–176.
5 Queer Migrations: Sexuality, US Citizenship, and Border Crossings, red. E. Luibhéid, L. Cantú, University of Minnesota Press, Minneapolis 2005, s. xiv.
6 D. Bezmozgis, Natasha, s. 105.
7 Tamże.
8 Tamże, s. 106.
9 Tamże, s. 85.
10 Tamże, s. 103.
11 Tamże.
12 Tamże, s. 81.
13 Tamże, s. 93.
14 Tamże, s. 92.
15 B. Robbins, The Worlding of the American Novel, w: The Cambridge History of the American Novel, red. L. Cassuto, Cambridge University Press, Cambridge 2011, s. 1100.
16 Tamże.
17 E. Freeman, Time Binds: Queer Temporalities, Queer Histories, Duke University Press, Durham, NC 2010, s. xv. Kategoria „powieści ekspatrianckiej” poddana została niedawno ponownej gruntownej krytycznej analizie i rozpatrywana jest na nowo w odniesieniu do literatury XXI wieku jako „powieść światowa” czy „powieść geopolityczna”, uwidaczniająca nowe ustroje globalnej mobilności/ nierówności. W tym sensie Caren Irr uznaje „teksty literackie pisane przez emigrantów przenoszących się do Stanów Zjednoczonych i na ich temat” również za powieści ekspatrianckie. Zob. na przykład C. Irr, Toward the World Novel: Genre Shifts in Twenty‑First‑Century Expatriate Fiction, „American Literary History” 2011, t. 23, nr 3, s. 663. Zob. również: taż, Toward the Geopolitical Novel. W swych rozważaniach Irr uwzględnia pisarstwo Gary’ego Shteyngarta.
18 R.S. Oropesa, N.S. Landale, In Search of the New Second Generation: Alternative Strategies for Identifying Second Generation Children and Understanding Their Acquisition of English, „Sociological Perspectives” 1997, t. 40, nr 3, s. 429–455. Cyt. za: R.G. Rumbaut, Ages, Life Stages, and Generational Cohorts: Decomposing the Immigrant First and Second Generations in the United States, „International Migration Review” 2004, t. 38, nr 3, s. 1167.
19 Na temat półtora pokolenia i innych arytmetycznych różnic między pokoleniami (imigrantów) zob. R.G. Rumbaut, Ages, Life Stages, and Generational Cohorts, s. 1160–1205.
20 D. Bezmozgis, Natasha, s. 88.
21 Tamże, s. 90.
22 Zob. tamże, s. 106.
23 D. Bezmozgis, Minyan, w: tegoż, Natasha and Other Stories, s. 146.
24 Tamże, s. 140.
25 J. Silverstein, ‘If Our Grandchildren Are Jewish’: Heteronormativity, Holocaust Postmemory and the Reproduction of Melbourne Jewish Families, „History Australia” 2013, t. 10, nr 1, s. 167–186.
26 D. Bezmozgis, Minyan, s. 147.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021