1. Metageografie. Petropolis Anji Ulinich
p. 28-46
Texte intégral
1„Jeśli moja praca czy moja opowieść uchodzić może za coś osobliwego, to tylko dlatego, że nie trafiły pod lupę [Irvinga] Howe’a. Podobnie zresztą jak wielu innych, nie przewidział on i najprawdopodobniej nie mógł przewidzieć napływu kolejnej fali imigracji z Europy Wschodniej, na tyle potężnej, by dorobić się własnej literatury – ale to tylko nowa gałąź wyrastająca ze starego drzewa. W istocie więcej mam wspólnego z pisarzami, których Howe włączył do swojej antologii, niż z większością moich współczesnych” – pisze David Bezmozgis w swoim eseju The End of Jewish American Literature, Again1, nawiązując do wpływowej diagnozy literaturoznawcy Irvinga Howe’a z 1977 roku o schyłkowej fazie literatury żydowskiej USA z uwagi na brak napędzającego tę literaturę świeżego doświadczenia migracji. Wypowiedź Bezmozgisa z zawartym w niej twierdzeniem o wyjątkowym lub „osobliwym” statusie jego twórczości można obecnie odczytywać jako samostylizację oraz kolejną próbę „etykietowania” utworów literackich pisanych w języku angielskim przez rosyjskojęzycznych Żydów w USA od początku XXI wieku2. Jednak dalej Bezmozgis z przekonaniem wpisuje swoją twórczość w rodowód żydowskiego pisarstwa amerykańskiego, dystansując się równocześnie od jego głównego nurtu dominującego obecnie w Stanach Zjednoczonych i ujmując wszystko w metaforę „nowej gałęzi ze starego drzewa”3.
2Naszkicowany przeze mnie we wprowadzeniu szybki sukces poradzieckiej żydowskiej literatury amerykańskiej może wynikać z jej geopolitycznego umiejscowienia. Pisarstwo to bowiem stało się szczególnie płodnym gruntem dla celebrowania „hybrydowych” tożsamości, ponieważ pod względem kulturowym wydawało się zarówno bliskie, jak i dostatecznie odległe amerykańskiej publiczności. Ten trend literacki stanowi wariację na temat tradycji wschodnioeuropejskich Żydów i jako taki z łatwością mógłby wejść do kanonu żydowskiej literatury amerykańskiej4. Dyskursywnie skonstruowana postać „radzieckiego Żyda”, powielana, a zarazem kwestionowana w XXI-wiecznych tekstach imigrantów i imigrantek, wyłania się z nich jako uaktualniona wersja doskonale znanej figury Ostjude, czyli wschodnioeuropejskiego Żyda, z jej klasycznymi cechami zorientalizowanego prymitywizmu, ukazywanymi jako typowe w żydowskiej literaturze amerykańskiej z początku XX wieku5 – nawet jeśli żydowska literatura poradziecka obnaża uprzedzenia głęboko zakorzenione w koncepcji amerykańskiej żydowskości należącej do głównego nurtu.
3Z drugiej strony jednak związek tego pisarstwa ze współczesną nieimigracyjną żydowską literaturą amerykańską rówieśników Bezmozgisa może okazać się pokrewieństwem ze „złowrogim bliźniakiem”6. Tacy pisarze jak Nicole Krauss, Jonathan Safran Foer, Dara Horn czy Nathan Englander nieraz oddają przestrzeń poradziecką w konwencji realizmu magicznego, przez co nie podlega ona regułom logiki społeczno-kulturowej, albo – z uwagi na odwołania do Zagłady i świata przed nią – przedstawiają tę przestrzeń w postaci rozmaicie i po wielokroć zapośredniczonego tekstu pamięci7. Na przykład w wysoko cenionej powieści Historia miłości Krauss Europa Wschodnia ożywa niemal wyłącznie we wspomnieniach ocalałych o dawno zaginionym świecie. Jedynym śladem realności jej bytu politycznego jest wtrącona uwaga o nieudanym związku dorastającej bohaterki z poradzieckim żydowskim imigrantem8. Jak zaznacza literaturoznawca Michael Hoberman w kontekście twórczości Foera, jej przedstawienia niewiele mają wspólnego ze współczesną posocjalistyczną Europą Wschodnią, a więcej raczej z przeniesionymi realiami amerykańskiej topografii i toposami żydowskiej pamięci amerykańskiej9.
4W opowiadaniu The Nurse and the Novelist pisarka i artystka wizualna Anja Ulinich stawia podobną diagnozę dotyczącą współczesnej amerykańskiej literatury żydowskiej swoich nieimigracyjnych rówieśników10. W rozmowie z tytułowym powieściopisarzem, autorem cieszącej się uznaniem powieści o Zagładzie zatytułowanej The But terfly, za którym kryje się, co nietrudno odgadnąć, Jonathan Safran Foer, bohaterka Ulinich, pielęgniarka, podpowiada: „Gdzie nikt nie pamięta Żydów, nikt nie pamięta Żydów”11. To krótkie stwierdzenie problematyzuje niewypowiedziany w The Butterfly dysonans między pamięcią o Zagładzie w USA a dominującymi postawami i częściowo zinstytucjonalizowaną niepamięcią o antyżydowskich okrucieństwach, jakich dopuszczano się w poradzieckiej przestrzeni (w tym przypadku na Białorusi). W przeświadczeniu pielęgniarki-imigrantki z opowiadania Ulinich powieść ta, przypominająca do złudzenia Wszystko jest iluminacją Foera, bazuje na rzekomej ponadnarodowej ciągłości upamiętniania. W przeciwieństwie do tej tezy autorka ubolewa nad takim rzutowaniem amerykańskiej kultury pamięci na Mińsk z jego białoruskimi postaciami. Zdaje się formułować kategoryczne i prowokacyjne twierdzenie, że „[tam,] gdzie nikt nie pamięta Żydów”, bądź tam, gdzie nie ma polityki pamięci skupiającej się na żydowskości i Zagładzie, „nikt nie pamięta Żydów”, czyli nikogo nie obchodzi pamiętanie ani pomoc w budowaniu pamięci o jakimkolwiek Żydzie. Innymi słowy, w szerszej perspektywie, jej twierdzenie można odczytywać jako radykalne zestawienie przestrzenno-czasowej rzeczywistości politycznej początku XXI wieku z fikcyjną rzeczywistością powieści. Rzeczywiście, Białoruś pozostaje jednym z krajów Europy Wschodniej o najsłabiej udokumentowanych próbach instytucjonalnego budowania pamięci o Zagładzie12.
5Ulinich dodatkowo podkreśla ów rozziew, odnosząc się do tytułowego złotego amuletu w postaci motyla, materialnego świadka wydarzeń, z jego wyrazistą aurą i gotowością do podróżowania w sferze pamięci. Słyszymy, jak jej bohaterka powiada: „Coś ci powiem […]. Biżuteria bardzo łatwo się gubi. To znaczy, to są naprawdę drobiazgi”13. Co więcej, w swym kulminacyjnym bon mocie pielęgniarka podąża w tym opowiadaniu za klasyczną antyorientalistyczną logiką Edwarda W. Saida, ukazującą proces konstytuowania jaźni za pośrednictwem drugiego: „W twoich powieściach przeszłe nieszczęścia są niczym innym jak kamieniami milowymi w odkrywaniu siebie”14. „Przeszłymi nieszczęściami” są tutaj wydarzenia historyczne wykorzystywane do konstruowania indywidualnej tożsamości i odpowiednio kształtowane. To z kolei prowadzi do spłaszczenia ich lokalnych charakterystyk i uwarunkowań i uodpornia je na wprowadzaną przez historię zmienność. Zastygają one w czasie Zagłady, a raczej w panującej narracji o Zagładzie15.
6Podobnie jak opowiadanie Ulinich z jego uniwersalizującym tytułem zdaje się funkcjonować jako exemplum, tak wyimaginowana powieść The Butterfly w tym opowiadaniu ukazuje, jak zgodnie z przyjętymi wzorcami nadaje się znaczenia bytom geograficznym16. Europa Wschodnia, w tym przypadku Białoruś, może zostać przedstawiona jako przestrzeń pozbawiona cech lokalnych i wymykająca się historycznej zmienności; krótko mówiąc, jako przestrzeń orientalna. Co podkreślają Martin Lewis i Kären Wigen, koncepcje Orientu i Wschodu w toku dziejów nakładają się na siebie, a determinuje je hierarchiczny kontrast z kulturowym, politycznym i/lub ekonomicznym samookreśleniem Zachodu17. Dyskursywne podążanie Orientu dalej na wschód, by swym zasięgiem objąć Chiny, Koreę, Japonię i półwysep Azji Południowo-Wschodniej, uniemożliwia nam już dzisiaj mówienie o ziemiach Europy Środkowo-Wschodniej jako o „Oriencie Europy” jako takim, niemniej nadal utrzymuje się wiele jej orientalizujących wyznaczników dyskursywnych18. Pod tym względem szczególnie wymowny jest przypadek Białorusi, na który powołuje się Ulinich. Białoruś przynależy bowiem do świata posztetlowego i pozagładowego, zaliczyć można ją również – odwołując się do nowszych pod względem chronologicznym posocjalistycznych określeń – do Europy Środkowo-Wschodniej, ale jako że przynależy do obszaru byłego Związku Radzieckiego, jej status w metageograficznej wyobraźni jest w większym stopniu określony bliskością – także polityczną – poradzieckiej Rosji i jej „granicznym położeniem” między Europą a Azją, a wręcz między Zachodem a Wschodem19.
7Metafora Bezmozgisa o „nowej gałęzi ze starego drzewa”, użyta w kontekście literatury autorstwa nowych imigrantów z byłego Związku Radzieckiego powstającej pod koniec XX wieku, wskazuje na ożywienie dynamiki przestrzennej we współczesnej żydowskiej literaturze amerykańskiej, z na nowo wzmocnioną diasporycznoscią, jak pokazuje to niedawno opublikowana antologia20. Definicyjną cechą twórczości autorów i autorek dających się wpisać w anglojęzyczną diasporę poradziecką staje się odwołanie do ujętego na rozmaite sposoby tego regionu świata, jaki stanowi były Związek Radziecki czy też – szerzej – przestrzeń dawnych państw komunistycznych, a także krytyczne konstruowanie poradzieckiej przestrzeni. Z tego powodu ich twórczość odczytywać można jako próbę zakwestionowania jednolitego charakteru „poradzieckości”, co z kolei pozwala im podawać w wątpliwość metageografię „pierwszego” i (byłego) „drugiego” świata. „Metageografia”, by posłużyć się pojęciem Lewisa i Wigen21, to innymi słowy utarte podziały i wyświechtane znaczenia przypisywane umownie tym kategoriom przestrzennym. W konsekwencji czasoprzestrzenny przymiotnik „poradziecki” w ramach tego, co nazywam „poradziecką żydowską literaturą amerykańską”, zinterpretować da się jako termin strategicznie esencjalistyczny użyty do zakwestionowania metageograficznych wymiarów znacznej większości współczesnej żydowskiej literatury amerykańskiej z głównego nurtu, choć sam w sobie wymaga on wcześniejszego zdekonstruowania jako kategoria zwodniczo wprowadzająca złudzenie jednorodności22.
Poradziecka żydowska literatura amerykańska i (prze)pisanie przestrzeni
8Co takiego interesującego oferuje zatem żydowska literatura amerykańska tworzona przez poradzieckich imigrantów, co pomogłoby ponownie przemyśleć globalne podziały przestrzenne? Literatura ta może wpłynąć na metageografię na dwóch różnych, ale powiązanych ze sobą poziomach, które pokrywają się z kolei z teoretycznymi przekształceniami teorii postkolonialnej wraz z jej podróżą sięgającą miejsc w Europie Środkowo-Wschodniej i Rosji. W pierwszym z nich zwraca się uwagę na różnorodność szeroko pojętej pokomunistycznej, a tutaj – ściślej – poradzieckiej przestrzeni, podczas gdy w drugim próbuje się wyobrazić na nowo ogólniejsze geopolityczne podziały wykraczające poza mapę nakreśloną w czasie zimnej wojny23.
9Nacisk na różnorodność i, jak to ujmuje Madina Tlostanova, wyobrażanie sobie „byłego drugiego świata jako wewnętrznie zróżnicowanego, rozdzieranego sprzecznościami, niejednorodnego, na poły innego, wraz z jego wyjątkową przekrojowością”24 jest głównym elementem tego migracyjnego projektu literackiego. Zacytowane sformułowanie podkreśla, że tego, co utrwalone zostało przez żelazną kurtynę w postaci Wschodu, nie powinno się na powrót ujednolicać przez mechaniczne zastosowanie teorii postkolonialnej do „byłego drugiego świata”, w którym carska Rosja/Związek Radziecki wchodzą po prostu w rolę imperialnej potęgi Zachodu, jak na początku sugerowali orędownicy takiego podejścia25. Po pierwsze, groziłoby to zrównaniem ze sobą krajów i regionów posocjalistycznych/postkomunistycznych, a także ujednoliceniem terenu samej Rosji/Związku Radzieckiego. Po drugie, takie posunięcie po prostu zrównałoby Rosję/Związek Radziecki z imperialnym Zachodem: zamiast niuansować metageografię, jedynie powierzchownie zmieniałoby wartościowanie przypisywane Rosji/ Związkowi Radzieckiemu. Zamiast tego Tlostanova za właściwość imperium drugiego świata uznawać chciałaby wielorakie asymetryczne stosunki i układy sił:
W przypadku Rosji/Związku Radzieckiego i jego kolonii, w moim przekonaniu, będzie to opowieść o imperium o Janusowym obliczu, które odwiecznie czuło się kolonią w stosunku do Zachodu, różnica imperialna bowiem przesądzała o drugorzędnym statusie Rosji w oczach Europy, a co za tym idzie – o jej jawnej lub ukrytej orientalizacji.26
10Takie imperialne asymetrie nabierają szczególnego znaczenia, jeśli spojrzymy na teksty literackie bezpośrednio zestawiające konkretną (post) radziecką przestrzeń z regionalnym układem północnoamerykańskim. W taki sposób ukazane zestawienia literackie wymagają z kolei porównawczego odczytania przedrostków „post-”. Jak twierdzą Dorota Kołodziejczyk i Cristina Şandru, powołując się na Katherine Verderey i Sharada Chariego, łączne odczytanie postkolonializmu i posocjalizmu może okazać się pozytywne poznawczo ze względu na różne zakresy ich nakładania się na siebie, co może nam również pomóc w dalszym odsłanianiu warunków konstruowania „trzech światów”27.
11Podczas gdy poradziecka żydowska literatura amerykańska zdolna jest do zniuansowania naszego rozumienia metageografii i poszerzenia uprzestrzennionych pojęć amerykańskiej żydowskości, funkcja poradzieckiej przestrzeni i jej związek z amerykańskim otoczeniem wydają się ewoluować. Nie ulega wątpliwości, że niektóre teksty osadzone są wyłącznie na terenie Stanów Zjednoczonych i w niewielkim stopniu podejmują namysł nad zarysowanym powyżej hegemonicznym podziałem przestrzennym, niemniej usilnie starają się przekształcić mentalną mapę społeczną w odniesieniu do rozumienia amerykańskiej żydowskości. Za znakomity przykład takich prób posłużyć mogą Na tasha and Other Stories Davida Bezmozgisa, The Cosmopolitans Nadii Kalman czy A Replacement Life Borisa Fishmana, których analiza będzie przedmiotem odpowiednio części drugiej – Wspólnoty – i trzeciej – Historie. Miejscem ich akcji jest najczęściej zurbanizowane Wschodnie Wybrzeże, z wyjątkiem opowiadań Bezmozgisa, w których toczy się ona w Toronto, co odzwierciedla tamtejszą powszechną obecność poradzieckich imigrantów żydowskich, jak również typowe dla żydowskiej literatury amerykańskiej umiejscowienie fabuły28.
12Fabuły kolejnej grupy tekstów, do których w większości powrócę w części czwartej – Genealogie, jak m.in powieści: Mannequin Girl Ellen Litman czy The Betrayers Davida Bezmozgisa, oraz niektóre opowiadania Lary Vapnyar, osadzone zostały wyłącznie w scenerii (byłego) Związku Radzieckiego. Utwory te – poza powieścią Bezmozgisa osadzoną w Jałcie – koncentrują się bezpośrednio na poszczególnych miejscach i regionach, przez co mogłyby posłużyć do przepisania metageografii poradzieckiej przestrzeni, odsłaniając jej zróżnicowanie i regionalnie zakorzenione stosunki władzy oraz sposób, w jaki uwarunkowywały one umiejscowione tam odmiany żydowskości. Jednak teksty te najczęściej skupiają się na emblematycznym położeniu Moskwy, odpowiadając w ten sposób na oczekiwania niewykraczające poza tak zarysowany hegemoniczny horyzont geograficznych sposobów myślenia.
13Wreszcie pewną grupę należących do tego trendu powieści odczytać da się jako bezpośrednio zaangażowane w negocjowanie od nowa przestrzennych różnic między USA a byłym Związkiem Radzieckim z racji swego osadzenia w obu tych przestrzeniach. Należy do nich m.in. zarówno Petropolis Anji Ulinich, przedmiot pozostałej części tego rozdziału, jak i powieść Yeleny Akhtiorskiej Panic in a Suitcase, której będzie poświęcony rozdział kolejny29. Ujmując ściślej, takie negocjowanie od nowa możliwe staje się dzięki osadzeniu tych powieści w szczególnym otoczeniu regionalnym i w wyróżnionych miejscach w Stanach Zjednoczonych oraz w poradzieckiej przestrzeni, a także dzięki stworzonym za sprawą tego konkretnego umiejscowienia powiązaniom i obserwowaniu zachodzących między nimi i w ich obrębie interakcji30. Ulinich zestawia pogranicze Syberii z Południowym Zachodem USA, w szczególności z Arizoną, by dopiero w dalszej części przenieść miejsce akcji w bardziej tradycyjną i typową dla żydowskiej literatury amerykańskiej scenerię Chicago czy Nowego Jorku.
Postapokaliptyczna Syberia
14Petropolis Anji Ulinich to amerykańska opowieść imigracyjna o nastolatce Saszy Goldberg, formalnie Żydówce afrorosyjskiego pochodzenia, urodzonej i wychowanej w przemysłowym radzieckim i poradzieckim miasteczku na Syberii, z którego bohaterka następnie ucieka, porzucając swą matkę i maleńką córeczkę. Jak zauważył Adrian Wanner, Ulinich odwołuje się w powieści do różnorakich amerykańskich, a czasem powszechniejszych – zachodnich, stereotypów na temat Rosji i Rosjan, co wyraża się m.in. w osadzeniu części akcji na północnym wschodzie Rosji, a tym samym „czerpaniu z zachodniej fascynacji stanowiącym kwintesencję Rosji «jądrem ciemności»”31. Rzeczywiście, autorka tworzy bezwzględnie ponury obraz rodzinnego miasta Saszy Goldberg, Azbestu II, jako miejsca przymusowej zsyłki i niespełnionej obietnicy przewrotu gospodarczego w tym kraju. Petropolis wykracza jednak w swych zamiarach poza powielanie powierzchownej fascynacji stereotypowym Innym i podejmuje próbę przeobrażenia takiego egzotyzującego spojrzenia przez zestawienie rosyjskiego pogranicza z amerykańskim Południowym Zachodem, dokąd Sasza emigruje na początku powieści32. Jej krytycznie metageograficzna kompozycja przejawia się tutaj właśnie za sprawą sparowania pograniczy z „po-granicznymi horyzontami”, używając określenia Stephena Tatuma33. W ten sposób powieść Ulinich może postawić pytania o relacje między tym, co regionalne i lokalne, a tym, co globalne, a także o znaczenie globalnych, ponadregionalnych podobieństw i miejsca żydowskości w tych przestrzeniach.
15Azbest II stanowi początkowe miejsce akcji pierwszej części powieści, w której czytelnicy zapoznają się z Saszą Goldberg. Później, kiedy trafia już ona do Stanów Zjednoczonych, Ulinich powraca do Azbestu II za pośrednictwem jego medialnych, telewizyjnych i prasowych przedstawień, pojawia się on również parokrotnie w czasie kilku podróży Saszy z powrotem na Syberię. Taka kompozycja ma zasadnicze znaczenie, ponieważ w całej tej powieści Azbest II pozostaje głównym punktem odniesienia, dynamiczną geopolityczną lokalizacją zdefiniowaną przez więzi rodzinne i naznaczoną przez okoliczności historyczne. Nie jest to odtworzone miejsce pamięci (lieu de mémoire) Pierre’a Nory, a raczej zainscenizowana przestrzeń żywego doświadczenia, ożywionego bądź „realnego środowiska” pamięci (milieu de mémoire), nawet jeśli w niektórych przypadkach pozostaje ono dla bohaterki wizualnie zapośredniczone34.
16Pierwsza część Petropolis, ukazująca strzępy rodzinnej historii Saszy Goldberg, odtwarza jednocześnie kluczowe elementy historycznie zmieniającej się imperialnej geografii symbolicznej Syberii. W obrębie rosyjskiej metageografii Mark Bassin wyróżnia trzy warstwy znaczeń, w jakie obrasta „Syberia”, począwszy od XVIII wieku: pierwsza wiąże się z pozytywnym obrazem północnego wschodu Rosji przedstawianego jako krajowa „żyła złota” lub potęga gospodarcza; druga – z pokazaniem go w negatywnym świetle, w kategoriach kulturowych, jako ponurej przestrzeni przymusowego zesłania; trzecia zaś – z traktowaniem go jako ośrodka rewolucji, niosącej obietnicę przestrzeni odnowy35. Te trzy poziomy geograficznego znaczenia Bassin postrzega częściowo w porządku chronologicznym: dotyczy to zwłaszcza Syberii, która z żyły złota zmienia się u zarania XX wieku w areszt lub więzienie. Jednak, zwłaszcza wtedy, te domeny znaczeń zaczynają się zazębiać, tworząc w ten sposób wspólnie „zróżnicowaną” przestrzeń kulturową, której zakres znaczeń zależy od typu ideologii panującej w centrum36.
17Tego rodzaju metageograficzne tropy zbiegają się również w samej rodzinnej historii bohaterki, Saszy, w której wskrzeszony zostaje motyw zesłania jej babki ze strony matki, Jewgienii Nieczajewej, deportowanej z Leningradu w 1941 roku jako „żona wroga ludu” po śmierci jej męża, profesora uniwersytetu37. Więzienna przeszłość Azbestu II jako byłego ośrodka administracyjnego Gułagu, jednego z niezliczonych byłych Stalińsków w Związku Radzieckim, ciąży na nim do wczesnych lat 90., kiedy zmieniony zostaje w kolonię karną „Udarnik” o surowym rygorze38. Bliskość więzienia kształtuje środowisko Azbestu II, ponieważ byli przestępcy, częstokroć wraz z rodzinami, po odbyciu kary zwykle pozostają w tym mieście. Ukształtowała też matkę Saszy, Lubow, i zaważyła na jej miłosnych wyborach. Marzyła ona o kimś pochodzącym spoza Azbestu, „o mężczyźnie bez tatuaży. […] naukowcu w podróży służbowej”, a wizja ta miała oblec się w ciało Wiktora Goldberga – ojca Saszy, sieroty, Afrorosjanina, powołanego do armii, który wychował się w znamienitej żydowskiej rodzinie z Moskwy39. Po drugie, zmiana nazwy miasta na Azbest II w epoce poststalinowskiej wskazuje na pierwotne kulturowe i gospodarcze znaczenie Syberii jako skarbnicy zasobów naturalnych, w szczególny sposób odnowionego za czasów Stalina40. Kopalnia azbestu wraz z umiejscowionym nieopodal zakładem przemysłowym decydują o gospodarczym charakterze tego miasta i na pewien czas zapewniają matce Saszy zatrudnienie. Wreszcie losy rodziny Kotielnikowów, w tym chłopaka Saszy i ojca jej córki, odczytywać można jako ucieleśnienie niespełnionej obietnicy odnowy na pograniczu. Pochodząca z europejskich terenów Rosji i mieszkająca w „okropnym” kołchozie mleczarskim rodzina zgłosiła się na ochotnika do przesiedlenia na Syberię, by zatrudnić się tam przy budowie Kolei Bajkalsko-Amurskiej41. Plany budowy wzięły jednak w łeb, a grupa trzystu mających pracować przy niej osób wylądowała w namiotach, następnie zaś w gigantycznych betonowych rurach, zwanych przez miejscowych „beczkami”, porzuconych nieopodal miejskiego wysypiska śmieci42.
18W konsekwencji Ulinich kreśli obraz Azbestu II jako miejsca, w którym walczą ze sobą sprzeczne wartości. Z jednej strony, funkcjonuje ono jako „miejsce postapokaliptyczne”, „powstałe na skutek upadku cywilizacji”, „brzydkie miasto o żałosnej nazwie”, „miejsce nienadające się do życia”, jeszcze zanim dosięgł je gospodarczy postradziecki krach, którego jesteśmy świadkami w dalszej części powieści43. Z drugiej strony, Ulinich – snując historię skupioną wokół inteligenckiej rodziny – stara się ukazać działające w nim instytucje kulturalne oraz podkreśla zainteresowanie jego mieszkańców, w tym samej Saszy, sztuką. Ujmuje to następująco: „Zsyłani tu czasem dysydenci oraz potomkowie «wywłaszczonych kosmopolitów» z powojennych transportów utrzymywali konieczny poziom kultury”44. Jednym z tych elementów podtrzymujących „konieczny poziom kultury” jest matka Saszy, miejscowa bibliotekarka, należą do nich również zajęcia plastyczne Saszy odbywające się w prowizorycznej pracowni PO JEDZENIU czy działalność pisarza ikon Ałufiewa, mieszkającego w jednej z beczek na wysypisku, którego „znają na całym świecie”45. Można by to zinterpretować jako satyrę na inteligencję aspirującą do uczestnictwa w kulturze i uprawiania jej niezależnie od okoliczności, wbrew wszelkim przeciwnościom losu: Lubow poślubia Wiktora Goldberga, ponieważ ten zna Mandelsztama. Ale taki obraz Azbestu II wydaje się również łączyć utopię pogranicza z wizją „koniecznego poziomu kultury” i sztuki wysokiej przekraczającej bariery klasowe.
19Ulinich ukazuje Azbest II jako klasowo podzielony przede wszystkim w poziomie, ale z historycznego punktu widzenia wysoce nieprawdopodobny powieściowy romans i małżeństwo matki Saszy i Afrorosjanina Wiktora Goldberga – którego status wzrósł do pewnego poziomu dzięki pomocy prominentnego radzieckiego inżyniera żydowskiego pochodzenia – wraz z owocem tego związku, Saszą, służą za ognisko napięć na tle rasowym i etnicznym. Nadając Saszy ostentacyjnie żydowsko brzmiące nazwisko Goldberg po ojcu, jej rodzice mają nadzieję przesłonić fakt, że jest czarna. Konstrukcja postaci Saszy ociera się w ten sposób o parodię polityki tożsamości w amerykańskim stylu, a mimo to nadal służy za poręczne narzędzie obnażania znaturalizowanych norm żydowskości i rosyjskości zarówno w Azbeście, jak i w Phoenix.
Ponadregionalny sojusz pograniczy
20Te utopijne ślady skądinąd „postapokaliptycznej” syberyjskiej graniczności okazują się kluczowe dla zawiązania „ponadregionalnego sojuszu” 46między miejscem pochodzenia Saszy a jej pierwszym celem podróży w USA. Po urodzeniu córki Sasza zostawia dziecko u swojej matki, aby kontynuować naukę w renomowanym moskiewskim liceum plastycznym. Jej pobyt w metropolii okazuje się jednak żenująco krótki: wkrótce zapisuje się do międzynarodowej agencji matrymonialnej „Korner Kupidyna” obsługującej Amerykanów i zostaje „narzeczoną za zaliczeniem pocztowym” ze studencką wizą, w drodze do swojego narzeczonego mieszkającego w Phoenix47. Dla Saszy Goldberg miasto to staje się „doskonałym miejscem, by się unicestwić”48. Wydaje się, że w pobliżu nie ma nikogo, kto mógłby przywołać jej wcześniej określoną tożsamość. To, co ukazuje się jej oczom, przypomina spełnioną miejską utopię: „W oddali rysowało się skupisko wieżowców osnutych brązową mgłą, ale całą panoramę przecinały przede wszystkim linie dróg: prostych, szerokich, niezwykle równych, z tak samo doskonałymi, pustymi chodnikami po obu stronach”49.
21„Niezauważalność” Saszy wynika również z etnicznego składu tego pogranicznego obszaru: z racji stosunkowo niewielkiej liczby tamtejszych poradzieckich imigrantów oraz obecności urasowionego etnicznego Innego w postaci ludności meksykańskiej, w narracji Ulinich bohaterka może pozostać tam niewidzialna jako „po prostu Żydówka o bardzo ciemnej skórze”50. Myśląc o swoim narzeczonym, a także odnosząc się do swojej przyjaciółki, poradzieckiej żydowskiej imigrantki Mariny, Sasza zauważa: „Prawdopodobnie doszedł do wniosku, że ona jest jedną z tych czarnoskórych Rosjanek; podobnie sąsiedzi Mariny z Palisades myśleli, że na Ukrainie mieszka pełno Meksykanów, i dopytywali się, jakim językiem mówią Meksykanie w Doniecku”51. Te przepojone na pozór empatią rozważania wskazują na zamiar oswojenia poradzieckiej przestrzeni: opierają się na założeniu, że obowiązują tam nie tyle podobne, ile dokładnie te same zasady logiki imperialnej52.
22Podczas gdy Ulinich imituje imperialne metageograficzne podejścia panujące u Amerykanów napotykanych w Arizonie, postać Saszy wskazuje na międzyregionalne podobieństwa – w odniesieniu do środowiska i relacji między płciami – między Arizoną a Syberią. W paru przypadkach, w odwołaniu do środowiska Południowego Zachodu, autorka daje do zrozumienia, że nawet jego warunki naturalne nie wydają się naturalne. Sasza bowiem „zaczęła snuć fantazje o tym, że tubylców uprowadzili kosmici, a roślinność wyginęła lub zgniotła ją fala powietrza wywołana ruchem ich pojazdów, tylko gdzieniegdzie pozostał przysadzisty kaktus, wykrzywiona palma, wiecznie zielony żywopłot”53. W tym ogromnym wysiłku człowieka na rzecz przeobrażenia nieprzyjaznego środowiska Południowego Zachodu USA widzi podobieństwo do północno-wschodniej Rosji: „Kto wpadł na pomysł, żeby w tym miejscu założyć miasto? Nie można otwierać okien, nie można wychodzić na dwór przez pięć miesięcy”54. Na pytanie, które zadaje jej następnie przyjaciółka Marina: „Chcesz powiedzieć, że tu jest gorzej niż na Syberii?”55, daje odpowiedź przeczącą. Odmienność zatem odsłania się dopiero po tym, gdy dopuszczono możliwość porównania obu miejsc.
23Obsadzając Saszę w roli transatlantyckiej „narzeczonej za zaliczeniem pocztowym”, Ulinich może grać wyobrażeniami rosyjskich kobiet jako towaru, ale ten zaaranżowany związek da się odczytać w ramach szerszej logiki regionalnego podobieństwa i względnej nienormatywności stosunków płci na narodowych rubieżach geograficznych. Jak sugeruje pracownica agencji matrymonialnej, Neal, przyszły mąż Saszy, wzorem innych Amerykanów przyjeżdża do Rosji, aby odnaleźć nieskalaną, tradycyjną kobiecość u potencjalnej żony. Sasza reklamowana jest zgodnie z ich oczekiwaniami jako zorientalizowana „namiętna ciemna piękność”56. Jednak stosunki między płciami panujące w Azbeście są dalekie od burżuazyjnego ideału wiecznej kobiecości, a „porażka udomowienia” jest tylko jednym z wielu jego przejawów57. Z rozmaicie historycznie uwarunkowanych powodów, pomijając wyjątek pod postacią jej ojca, wielopokoleniowa rodzina Saszy w Azbeście składała się wyłącznie z kobiet. Co więcej, ta nierównowaga płci sięga jeszcze dalej, obejmując niemal wszystkich mężczyzn w Azbeście II, którym nie jest dane przeżyć. Stanowi to odwrócenie typowej dla wczesnych społeczności osadniczych nierównowagi płci, czasami skutkującej koniecznością stałego importu narzeczonych58. Uciekając się do satyry, Ulinich, wysyłając Saszę do Arizony, także w ten sposób powiela w narracji zabieg importowania narzeczonych na peryferie niegdyś zdominowane przez mężczyzn. Zarazem jednak, do pewnego stopnia, w takim zwrocie akcji powtórzony zostaje przypadkowy związek matki Saszy z jej ojcem, napływowym mieszkańcem Azbestu, który niemal dosłownie wpadł w jej objęcia. W poradzieckim świecie, rozumianym jako rozciągająca się na Stany Zjednoczone rama narracyjna, szans na przetrwanie nie mają nie tylko sentymentalne drobne złote talizmany, jak w powieści Butterfly z opowiadania Ulinich, ale także wyidealizowana heteronormatywna miłość romantyczna.
24Metageograficzna kompozycja w Petropolis działa przede wszystkim na poziomie jej scenerii, konstrukcji postaci i rozwoju fabuły. Ponadto autorka powieści wyraźnie odmawia sięgnięcia po chwyty znane z realizmu magicznego. Komentując wróżenie z fusów herbaty przez miejscowego jasnowidza z Azbestu II, narrator objaśnia: „Już we wczesnym dzieciństwie czary nudziły Saszę. Doszło do tego, że z powodu awersji do prawdziwych bajek była zmuszona ograniczyć swe lektury do cukierkowych historyjek o małym Leninie i krwawych opowieści wojennych dla dzieci”59.
25Poradziecka żydowska literatura amerykańska, owa „nowa gałąź wyrastająca ze starego drzewa”, ze stanowiącą jej przykład powieścią Petropolis, może nie wydawać się zbytnio „żydowsko-amerykańska”. W mojej analizie celowo skupiłam się na pierwszym docelowym miejscu imigracji Saszy, gdzie, co znamienne, negocjowanie przez nią żydowskości nie dokonuje się w kontekście żydowskości amerykańskiej. W dalszych częściach powieści, za pomocą hiperboli, ukazany zostaje jej konflikt z dominującym modelem amerykańskiej żydowskości, ucieleśnionym w nader zamożnej rodzinie Tarakanów z przedmieść, którzy trzymają ją niemal w niewoli w charakterze „hołubionej radzieckiej Żydówki”60. Jednak metageograficzny styl, który nadaje ton szczególnie pierwszym częściom tekstu, współgra z tak ukazanym kontrastem wobec tego, czym jest żydowskość w USA.
26Panująca metageografia, z jej wyraźnymi podziałami i hierarchizacją, jest wstępnym założeniem niektórych z wybitnych żydowsko-amerykańskich dzieł literackich, a po części także samej amerykańskiej żydowskości jako takiej. Negocjując od nowa ową metageografię, na przykład za pomocą budowania określonych więzi międzyregionalnych, poradziecka żydowska literatura amerykańska podważa dominujący model amerykańskiej żydowskości. W tekstach tych kreśli się nowe wizje tego, jak mogłaby ona wyglądać w silnie zeświecczonej postaci, przy obecnych regionalnych genealogiach sięgających korzeniami poradzieckiej przestrzeni.
Notes de bas de page
1 D. Bezmozgis, The End of Jewish American Literature, Again, „Tablet”, http://www.tabletmag.com/jewish‑arts‑and‑culture/books/184354/bezmozgis‑american‑jewish‑literature (dostęp: 15.06.2020). Zob. również I. Howe, Introduction, w: Jewish‑American Stories, red. I. Howe, Penguin, New York 1977, s. 1–17. Jeśli nie zaznaczono inaczej, tłumaczenia cytatów, oprócz tych zamieszczonych w Zakończeniu, są autorstwa Sławomira Królaka.
2 Wszyscy autorzy i autorki analizowanych poniżej tekstów, w znacznej mierze przynależący do kohorty pokoleniowej autorów urodzonych w latach 70. XX wieku, tworzą w języku angielskim, co uchodzi również za nowy wyróżnik tego pokolenia pisarzy rosyjsko‑amerykańskich. Zob. tekst zamieszczony w zbiorze zawierającym podstawowy przegląd tej tematyki: M. Tadevosyan, M.D. Shrayer, Russian American Literature, w: The Greenwood Encyclopedia of Multiethnic American Literature, red. E.S. Nelson, t. 3, Greenwood Press, Westport, CN 2005, s. 1940– 1951. Jeśli grupę „poradzieckich żydowskich pisarzy amerykańskich” ograniczyć do tej kohorty, co moim zdaniem może okazać się przydatne z heurystycznego punktu widzenia, jest to pisarstwo anglojęzyczne. W innym przypadku należałoby do niej zaliczyć m.in. prace poetki‑artystki Mariny Temkiny czy Davida Shrayera‑Petrova.
3 D. Bezmozgis, The End of Jewish American Literature, Again.
4 Na temat milcząco zakładanego kluczowego znaczenia kultury aszkenazyjskiej w USA zob. D. Kandiyoti, What Is the „Jewish” in „Jewish American Literature”?, s. 48–60.
5 Zob. S. Senderovich, Scenes of Encounter, s. 98–132.
6 Pisząc o złowrogim bliźniaku, pojmowanym jako pewna konstelacja, w której dzieli on wiele cech z drugim członem pary, choć przez nieznaczne ich przemieszczenie odsłania leżącą u jej podstaw aporię, pozostaję pod wpływem tez S. Stryker, Transgender Studies: Queer Theory’s Evil Twin, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 2004, t. 10, nr 2, s. 212–215.
7 Na temat innych ideologicznych sposobów wykorzystania realizmu magicznego zob. na przykład E.L. Arva, Writing the Vanishing Real: Hyperreality and Magical Realism, „Journal of Narrative Theory” 2008, t. 38, nr 1, s. 60–85 oraz M. Valdez Moses, Magical Realism at World’s End, „Literary Imagination: The Review of the Association of Literary Scholars and Critics” 2001, t. 3, nr 1, s. 105–133. Choć Eugene Arva przykładowo w zorientowanym narratologicznie pisarstwie analizuje realizm magiczny jako przydatny z estetycznego punktu widzenia tryb przedstawiania traumy, „podtrzymujący złudzenie i tajemnice nieodłącznie związane z poznaniem zjawiskowym” (s. 75), kulturowe podejście Michaela Valdeza Mosesa uznaje go za rodzaj „sentymentalnej fikcji kompensacyjnej, pozwalającej czytelnikom na pogrążenie się w tęsknocie za minionym czy odchodzącym w przeszłość światem oraz na powrót do niego w sferze wyobrażeniowej, a w istocie zachęcającej czytelników do tego” (s. 106). Uważam twierdzenia Valdeza Mosesa za szczególnie trafne w sytuacji, gdy sięganie po środki realizmu magicznego wspiera hegemoniczną metageografię.
8 N. Krauss, Historia miłości, przeł. K. Malita, Świat Książki, Warszawa 2006. Zob. również mój artykuł Narratives of Generationality in 21st‑Century North American Jewish Literature: Krauss, Bezmozgis, Kalman, „East European Jewish Affairs” 2016, t. 46, nr 3, s. 285–310. Kontrast ten uwidacznia się jeszcze wyraźniej za sprawą krytycznego dystansu wobec tematu Zagłady w poradzieckiej żydowskiej literaturze amerykańskiej. Przykładowo, Anja Ulinich w Petropolis wyobcowuje pobieżnie amerykańską pamięć kulturową, co w jeszcze szerszym zakresie udaje się również Bezmozgisowi w jego opowiadaniu An Animal to the Memory. Zob. A. Ulinich, Petropolis, przeł. M. Olejniczak‑Skarsgård, Wydawnictwo Albatros – Andrzej Kuryłowicz, Warszawa 2010, D. Bezmozgis, Natasha and Other Stories, Farrar, Strauss and Giroux, New York 2004. W podobnym duchu daje się odczytać podejmującą ten sam temat powieść Borisa Fishmana A Replacement Life, Harper, New York 2014.
9 M. Hoberman, A Hundred Acres of America, Rutgers University Press, New Brunswick 2018.
10 A. Ulinich, The Nurse and the Novelist, https://pen.org/fiction‑short‑story/nurse‑and‑novelist (dostęp: 15.06.2020).
11 Tamże.
12 Zob. M. Kucia, The Europeanization of Holocaust Memory and Eastern Europe, „East European Politics & Societies” 2016, t. 30, nr 1, s. 97–119, zwłaszcza s. 113–114. Jeśli prześledzić podobieństwa między powieściopisarzem z opowiadania Ulinich a Foerem, okazuje się, że autorka zmienia miejsce akcji z powieści Foera z Ukrainy na Białoruś. Jednak przedstawiona tutaj teza zachowuje swą ważność w odniesieniu do obu tych miejsc. Uzupełniające krytyczne ujęcie sposobu, w jaki Europa Wschodnia bywa wykorzystywana w nieimigranckich żydowskich tekstach literatury amerykańskiej, włączając Foera i Horn – zob. J. Lambert, Since 2000, s. 601–621.
13 A. Ulinich, The Nurse and the Novelist.
14 Tamże. Na temat „materialnego świadka” zob. na przykład O.B. Stier, Committed to Memory: Cultural Mediations of the Holocaust, University of Massachusetts Press, Amherst and Boston 2003, s. 115 i nast.
15 Uznaję funkcję i estetyczną wartość tych dzieł literackich, ale chciałabym zarazem zwrócić uwagę na to, jakiego rodzaju relacje władzy zdają się one urzeczowiać. To, co nazywam tutaj „spłaszczeniem lokalnego kontekstu”, szczególnie uwidacznia się w planach budowy muzeów Zagłady. Zob. na przykład M. Hirsch, L. Spitzer, Incongruous Images: „Before, During and After” The Holocaust, „History and Theory” 2009, t. 48, nr 4, s. 9–25. Na temat wschodnioeuropejskiej pozycji Zagłady w jej rozmaitych przejawach zob. Bringing the Dark Past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe, red. J.P. Himka, J.B. Michlic, University of Nebraska Press, Lincoln, NE 2013.
16 Zob. na ten temat: M.W. Lewis, K. Wigen, The Myth of Continents: A Critique of Metageography, University of California Press, Berkeley 1997.
17 Spośród wielu źródeł podejmujących temat orientalizacji Europy Wschodniej wyróżnić należy klasyczne opracowanie Larry’ego Wolffa Wynalezienie Europy Wschodniej. Mapa cywilizacji w dobie Oświecenia (przeł. T. Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2020) oraz Marii Todorovej Bałkany wyobrażone (przeł. P. Szymor, M. Budzińska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2008). Do innych, także nowszych, prac na ten temat odwoływać się będę w dalszej części książki, lecz publikacje Lewisa i Wigen okazują się tutaj szczególnie użyteczne, zawierają bowiem uniwersalną krytykę jednostek geograficznych wraz z ich genealogiami dyskursywnymi.
18 M.W. Lewis, K. Wigen, The Myth of Continents, s. 55, 58.
19 Tamże, s. 48. Mnogość używanych tutaj terminów przestrzennych – takich m.in. jak przestrzeń poradziecka, Europa Wschodnia, Europa Środkowo‑Wschodnia, Wschód, Orient – i ich częste nakładanie się na siebie nie oznacza możliwości zamiennego ich stosowania. Mówię przede wszystkim o przestrzeni poradzieckiej, czyli terytorium byłego Związku Radzieckiego, ze względu na to, w jaki sposób, w przypadku żydowskiej literatury amerykańskiej i jej autorów, na których się tutaj skupiam, uwarunkowana pozostaje na płaszczyźnie politycznej, instytucjonalnej i kulturowej przez (były) Związek Radziecki. Niekiedy jednak przydatne okazuje się użycie innych regionalnych określeń i towarzyszących im wyobrażeń.
20 Zob. The New Diaspora: The Changing Landscape of American Jewish Fiction, red. M. Schechner, V. Aarons, A. Patt, Wayne State University Press, Detroit 2015.
21 M.W. Lewis, K. Wigen, The Myth of Continents…, s. 55.
22 Pochodzące z 1985 roku wyrażenie dotyczące „strategicznego używania pozytywistycznego esencjalizmu w ściśle widocznym interesie politycznym” zaczerpnięte zostało z: G. Chakravorty Spivak, Subaltern Studies: Deconstructing Historiography, w: The Spivak Reader: Selected Works of Gayatri Chakravorty Spivak, red. D. Landry, G. MacLean, Routledge, London 1996, s. 214.
23 Na temat różnych wartościowań terminów „posocjalistyczny” i „pokomunistyczny” zob. na przykład A. Dingsdale, New Geographies of Post‑Socialist Europe, „Geographical Journal” 1999, t. 165, nr 2, s. 146. Zob. również rozważania na temat wymiennego stosowania tych terminów w: K. Ghodsee, Second World, Second Sex: Socialist Women’s Activism and Global Solidarity During The Cold War, Duke University Press, Durham 2019, s. 249.
24 M. Tlostanova, Why the Post‑Socialist Cannot Speak: On Caucasian Blacks, Imperial Difference and Decolonial Horizons, w: Postcoloniality‑Decoloniality‑Black Critique: Joints and Fissures, red. S. Broeck, C. Junker, Campus Verlag, Frankfurt a. M., New York 2014, s. 169.
25 D.Ch. Moore, Is the Post‑ in Postcolonial the Post‑ in Post‑Soviet?, s. 111–128. Krytyczne poglądy na tekst Moore’a zgodne z tym podejściem – zob. M. Tlostanova, Postcolonial Theory, the Decolonial Option, and Postsocialist Writing, w: Postcolonial Europe? Essays on Post‑Communist Literatures and Cultures, red. D. Pucherová, R. Gáfrik, Brill, Leiden–Boston 2015, s. 28–29.
26 M. Tlostanova, Why the Post‑Socialist Cannot Speak, s. 169. Ze względu na ogólniejsze globalne asymetrie niektórzy badacze zajmujący się przekształcaniem ramy postkolonialnej w odniesieniu do postsocjalistycznej Europy i poradzieckiej przestrzeni określają tego rodzaju badania mianem postzależnościowych. Ze zinstytucjonalizowaną siecią badań postzależnościowych zapoznać się można pod adresem: http://www.cbdp.polon.uw.edu.pl/index_eng.html (dostęp: 19.04.2021).
27 D. Kołodziejczyk, C. Şandru, Introduction: On Colonialism, Communism and East‑Central Europe – Some Reflections, „Journal of Postcolonial Writing” 2012, t. 48, nr 2, s. 115. Zob. również: K. Verderey, S. Chari, Thinking between the Posts: Postcolonialism, Postsocialism, and Ethnography after the Cold War, „Comparative Studies in Societies and History” 2009, t. 51, nr 1, s. 6–34.
28 J.D. Sarna, Toward a Comprehensive Policy Planning… Zob. również: Y. Klots, The Ultimate City: New York in Russian Immigrant Narratives, „The Slavic and East European Journal” 2011, t. 55, nr 1, s. 38–57.
29 Do utworów literackich (obejmujących powieści, komiksy, pamiętniki i opowiadania) osadzonych w obu przestrzeniach zaliczyć można także następujące teksty: Gary Shteyngart, Absurdystan, Wydawnictwo Vesper, Czerwonak 2007; Lara Vapnyar, The Scent of Pine, Simon & Schuster, New York 2014; Anja Ulinich, Lena Finkle’s Magic Barrel, Penguin Books, New York 2014; Sana Krasikov, Patrioci, W.A.B., Warszawa 2017; Keith Gessen, Straszny kraj, Prószyński Media, Warszawa 2021; Boris Fishman, Savage Feast, Harper, New York 2018; Maria Kuznetsova, Oksana, Behave!, Random House, New York 2019; wybrane opowiadania Davida Bezmozgisa ze zbioru Immigrant City (2019). Rozważania na temat Absurdystanu oraz niektórych tekstów literackich, które zaliczam do pierwszej kategorii (osadzonych wyłącznie w USA na Wschodnim Wybrzeżu) – zob. A. Katsnelson, Transnationalism in Contemporary Post‑Soviet North American Literature, „Twentieth‑Century Literature” 2019, t. 65, nr 1–2, s. 145–166.
30 W namyśle nad sposobami negocjowania sieci przestrzennych możliwe są jeszcze dwa inne ujęcia, zmierzające w odmiennych kierunkach, nie będą one jednak przedmiotem niniejszych rozważań. Po pierwsze, łączenie oparte nie bezpośrednio na współrzędnych przestrzennych, ale na intertekstualności, jak na przykład w książce Iriny Reyn What Happened to Anna K., Touchstone, New York 2008.; omówienie tego ujęcia, w odniesieniu do którego twierdzi się, że „podobnie jak autorzy postkolonialni i inni pisarze diaspory, intertekstualne użycie u pisarzy rosyjsko‑amerykańskich jest nierozerwalnie związane z negocjowaniem tożsamości kulturowych”. Zob. Y. Furman, Hybridizing the Canon: Russian‑American Writers in Dialogue with Russian Literature, „Canadian Slavonic Papers” 2016, t. 58, nr 3, s. 205–228; tutaj s. 205. W drugim ujęciu wykreśla się obszerniejszą mapę umiejscowień, obejmującą Europę Zachodnią i Środkową, jak w Ground Up czyni to Michael Idov, a w Podręczniku rosyjskiej debiutantki czy w Supersmutnej i prawdziwej historii miłosnej – Gary Shteyngart; w utworach tych unika się jednak ingerowania w zastany schemat metageograficzny.
31 A. Wanner, Out of Russia, s. 168.
32 Poza Phoenix akcja pozostałych części powieści osadzona jest w doskonale znanych z żydowsko‑amerykańskiej wyobraźni literackiej ośrodkach miejskich, takich jak Chicago i jego okolice oraz Nowy Jork, a w nim głównie Brooklyn. Twierdzę tutaj, że amerykańska sceneria tej powieści ma kluczowe znaczenie dla postrzegania samej siebie jako imigrantki przez jej bohaterkę. Przeniesienie jej do Chicago i Nowego Jorku wynika z istnienia tam sieci wzajemnego wsparcia wśród rosyjskich imigrantów oraz z jej genealogicznej więzi z ojcem mieszkającym w tym mieście.
33 Zob. S. Tatum, Postfrontier Horizons, „MFS Modern Fiction Studies” 2004, t. 50, nr 2, s. 460–468.
34 P. Nora, Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire, „Representations” 1989, t. 26, s. 7.
35 M. Bassin, Inventing Siberia: Visions of the Russian East in the Early Nineteenth Century, „The American Historical Review” 1991, t. 96, nr 3, s. 763–794, zwłaszcza s. 770–777. Bassin wprost przyznaje się do tego, że interpretuje obraz Syberii w duchu amerykańskiej krytyki granicy amerykańskiej. Takie antyimperialne podejście zdaje się oferować najbardziej postępowe ujęcie rosyjskiego północnego wschodu, stanowiąc jednocześnie punkt wyjścia do badań etnograficznych. Z koncepcją Syberii jako „strefy kontaktu”, na ogół zgodną z najbardziej postępowymi ujęciami w obrębie nowych badań nad Zachodem, zapoznać się można m.in. w pracy E.‑M. Stolberg, The Siberian Frontier Between „White Mission” and „Yellow Peril,” 1890s–1920s, „Nationalities Papers” 2004, t. 32, nr 1, s. 165–181. To podejście kłóci się jednak z metageograficznym stylem Ulinich.
36 M. Bassin, Inventing Siberia, s. 766.
37 A. Ulinich, Petropolis, s. 76.
38 Tamże, s. 59.
39 Tamże, s. 80.
40 A. Wood, Russia’s Frozen Frontier: A History of Siberia and the Russian Far East 1581–1991, Bloomsbury Academic, London 2010.
41 A. Ulinich, Petropolis, s. 67
42 Tamże, s. 67–68.
43 Tamże, s. 83.
44 Tamże, s. 59.
45 Tamże, s. 91–92.
46 Zapożyczam to wyrażenie od Carrie Tirado Bramen, która pisze o wykuwaniu tego rodzaju międzyregionalnych więzi na terenie USA. Zob. C.T. Bramen, The Uses of Variety: Modern Americanism and the Quest for National Distinctiveness, Harvard University Press, Cambridge 2001, s. 134 i nast.
47 A. Ulinich, Petropolis, s. 138, 256.
48 Tamże, s. 151.
49 Tamże.
50 Tamże, s. 172.
51 Tamże.
52 Ulinich udaje się wprowadzić niejako miejscową korektę do tego rodzaju podobieństwa: po przeniesieniu się w późniejszym okresie Saszy do Moskwy okazuje się, że w rosyjskiej metropolii bycie „czarnym” wskazuje na pochodzenie z Kaukazu. Zob. tamże, s. 336 i nast.
53 Tamże, s. 151.
54 Tamże, s. 55.
55 Tamże.
56 Tamże, s. 140.
57 Na temat „porażki udomowienia” jako definicyjnej oznaki kobiecości w trendzie poradzieckim zob. K. Ryan, Failures of Domesticity in Contemporary Russian‑American Literature, s. 63–75.
58 Na temat nierównowagi płci na XIX‑wiecznym Południowym Zachodzie USA zob. E. Jameson, Bringing It All Back Home: Rethinking the History of Women and the Nineteenth‐Century West, w: A Companion to the American West, red. W. Daverell, Blackwell, Oxford 2004, s. 179–199. Na temat wcześniejszego „importowania” narzeczonych na Syberię zob. A. Wood, Russia’s Frozen Frontier, s. 233. Na temat zachodniej przestrzeni jako „męskourodzajowionej” zob. K. Comer, Landscapes of the New West: Gender and Geography in Contemporary Women’s Writing, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, NC 1999, s. 27.
59 A. Ulinich, Petropolis, s. 103–104.
60 Tamże, s. 289.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021