Wprowadzenie. Poradzieckie pokolenie literackie
p. 10-25
Texte intégral
1W roku 2010 magazyn „The New Yorker” opublikował listę dwudziestu pisarek i pisarzy przed czterdziestką będących „kluczem do własnego pokolenia”1. Jak podkreślali redaktorzy, imponująca liczba wskazanych autorek i autorów ma imigranckie korzenie; dwaj z nich, David Bezmozgis i Gary Shteyngart, wyemigrowali ze Związku Radzieckiego pod koniec lat 70. na mocy przepisów o „ocalaniu radzieckich Żydów”. Poza Bezmozgisem i Shteyngartem na listę trafili jeszcze inni, znani dobrze także polskiej publiczności, urodzeni w USA przedstawiciele żydowskiej literatury amerykańskiej, Nicole Krauss i Jonathan Safran Foer. „The New Yorker” słynie z popularyzacji i wspierania amerykańskiej literatury żydowskiej i trzymania ręki na pulsie jej najnowszych trendów. Z tego punktu widzenia nie zaskakuje ujęcie na wspomnianej liście wysokiej liczby piszących po angielsku pisarzy i pisarek żydowskich. Jednocześnie jednak pojawienie się na niej Bezmozgisa i Shteyngarta jest mocnym znakiem obecności poradzieckich pisarzy na amerykańskim rynku literackim, a także częścią promocji ich pisarstwa przez to czasopismo.
2W ramach silnie tożsamościowo etnicznie ukształtowanego pejzażu kultury amerykańskiej – od alejek w supermarketach z „etnicznymi” produktami, poprzez cały wachlarz rozmaitych parad dumy etnicznej, deklaracje genealogiczne polityków i polityczek, po kierunki studiów nakierowane na wiedzę o tzw. mniejszościach i tak też klasyfikowany rynek literacki – pisarstwo żydowskie w USA ma swoje ugruntowane, odrębne miejsce. W latach 60. pisarze tacy jak Philip Roth, Saul Bellow, Bernard Malamud zyskali szeroką popularność i weszli do ogólnego kanonu literatury amerykańskiej – zjawisko to określane jest „renesansem” literatury żydowskiej2. Obecnie istnieją instytucje promujące, także poprzez nagrody, tę literaturę, przede wszystkim Jewish Book Council3. Jednocześnie jej obecność podkreślają czasopisma naukowe specjalizujące się nie tylko w ogólnie pojętej literaturze żydowskiej („Prooftexts”, „Shofar”), ale także w jej amerykańskiej odmianie („Studies in American Jewish Literature”). Kształtujące się od lat 60. interdyscyplinarne amerykańskie studia żydowskie obejmują również literaturoznawstwo. Nieraz wyznacznikiem osadzenia się pola badawczego jest wydanie antologii zbierającej utwory literackie i służącej za tekst źródłowy do nauczania akademickiego. Publikacja taka – sięgająca roku 1654 i zawierająca utwory stu czterdziestu pięciu autorek i autorów – ukazała się na początku XXI wieku w prestiżowym wydawnictwie W.W. Norton, specjalizującym się w obszernych antologiach literackich4. Rzecz jasna, Jewish American Literature: A Norton Anthology z roku 2001 nie obejmuje twórczości pisarzy i pisarek wyróżnionych przez magazyn „The New Yorker”, którzy zaczęli publikować powieści na początku XXI wieku.
3Jak pisał literaturoznawca Mark Schechner, pod koniec XX wieku słychać było wśród krytyków i literaturoznawców narzekania na temat niespójności pola nowej literatury amerykańsko-żydowskiej (przeciwstawionej pod tym względem wcześniejszemu o kilka dekad „renesansowi” literatury żydowskiej), niemożności określenia jej zbiorowego wyróżnika5. Jakkolwiek ze sceptycyzmem warto podchodzić do narracji o kryzysie, z dzisiejszej perspektywy zapewne można uznać słowa badacza za zapowiedź nadchodzącej zmiany, zmiany pokoleniowej. Jonathan Safran Foer zaczął publikować w roku 2002 i jego powieść Wszystko jest iluminacją zyskała popularność również ze względu na szybką ekranizację w 2005 roku6. Jego ówczesna partnerka, Nicole Krauss, również w roku 2002 wydała swoją pierwszą powieść, Kiedy wchodziłem do pokoju7, po której ukazały się kolejne trzy oraz, ostatnio, zbiór opowiadań. Popularność książek tych oraz kilku innych autorów i autorek bestsellerów opiniotwórczego „The New York Times”, Michaela Chabona, Nathana Englandera i Dary Horn, zwiększała widoczność tych twórców do tego stopnia, że w 2009 roku magazyn lifestylowy „Vanity Fair” opublikował artykuł o całej grupie urodzonych w latach 70. w USA pisarzy i pisarek żydowskich, nazywając ich „nowymi jidyszystami”8. Wprawdzie w ich tekstach wyraźnie widać zainteresowanie wschodnioeuropejską jidyszową przeszłością – i stąd wzięła się ta dziennikarska etykieta – jednak tylko nieliczni z nich znają ten język9. Można uznać ich za spadkobierców i spadkobierczynie Philipa Rotha i Saula Bellowa, lecz tworzone przez nich opowieści „utkane są z nowo nabytej dumy etnicznej”10.
4Kwestia pokoleniowej zmiany została dostrzeżona nie tylko przez popularną krytykę literacką, lecz także, szerzej, przez literaturoznawstwo. Josh Lambert wyjaśnia fenomen dynamiki żydowskiej literatury w USA po roku 2000 wsparciem i promocją przez instytucje życia literackiego (wspomniane wyżej Jewish Book Council czy „The New Yorker”), a także – co było kluczowe w przypadku Foera czy Horn – zwiększonym poczuciem etnicznej przynależności rozwijanym poprzez obozy letnie oraz sponsorowane przez organizację Birthright Israel wyjazdy dla młodzieży do Izraela11. Jak podkreśla Lambert, mimo metrykalnej przynależności pokoleniowej pisarze i pisarki z byłego Związku Radzieckiego dzięki swemu migranckiemu doświadczeniu zyskiwali uznanie w inny sposób niż urodzeni w USA przedstawiciele i przedstawicielki ich generacji, nawet jeśli promowani byli przez te same, co oni, instytucje12. Razem stanowią oni dwojaki trend uchwycony przez „The New Yorker” na wspomnianej na początku tego wprowadzenia liście najlepszych młodych pisarzy i pisarek – symptom obecnej kondycji żydowskiej literatury amerykańskiej.
5Poradzieccy pisarze publikujący w Stanach Zjednoczonych to liczna grupa. Od przełomu wieków Gary’emu Shteyngartowi, Davidowi Bezmozgisowi, Larze Vapnyar, a wraz z nimi ponad dwudziestu innym autorom i autorkom udało się wydać wiele cieszących się powodzeniem utworów w języku angielskim, znanych szerokiemu gronu czytelników dzięki publikowaniu ich w czołowych tytułach prasowych, takich jak „New York Times”, „The New Yorker” i „The Atlantic”. Wspomniani autorzy i autorki aktywnie biorą udział w ważnych wydarzeniach kulturalnych, są laureatami i laureatkami wielu nagród, co również przekłada się na ich popularność. Do grupy tej zaliczyć można część szerzej znanych autorów i autorek, którzy w pierwszych latach XXI wieku wspólnie powołali do istnienia szybko zauważoną przez krytyków niszę literacką, a dzisiaj mają już w swoim dorobku niejedno dzieło i uznanie wspomnianego wcześniej magazynu „The New Yorker”. Należą do niej: Gary Shteyngart, David Bezmozgis i Lara Vapnyar13. Inni – na przykład Ellen Litman, Anja Ulinich, Keith Gessen, Sana Krasikov, Irina Reyn, Michael Idov i Nadia Kalman – podążyli ich śladem kilka lat później bądź opublikowali pierwszy większy tekst literacki dopiero w 2014 roku (Yelena Akhtiorskaya, Boris Fishman) czy nawet pod koniec drugiej dekady XXI wieku (Julia Alekseyeva, Maria Kuznetsova). Ponadto w podobnym czasie ekspansywnie zaczęła się rozwijać w tym nurcie twórczość poetycka. Jej najbardziej widoczny przedstawiciel to uhonorowany wieloma nagrodami Ilya Kaminsky. „Dynamitem poetyckim” jest natomiast, aktywny na Twitterze, kolektyw piszących kobiet i osób niebinarnych Cheburashka, do którego należą m.in. Luisa Moradyan, Julia Kolchinsky Dasbach, Ruth Madievsky i Olga Zilbourg. Poradzieccy imigranci i imigrantki tworzą także własne internetowe czasopisma14. Ich twórczość obecna jest również w polskich przekładach: do tej pory opublikowano teksty literackie Gary’ego Shteyngarta, Sany Krasikov, Anji Ulinich oraz Keitha Gessena15. Przetłumaczone na język polski zostały także niektóre książki poradzieckich pisarzy i pisarek, którzy wyemigrowali do Niemiec i piszą po niemiecku: Wladimira Kaminera oraz pojedyncze pozycje Aliny Brodsky i Olgi Grjasnowej. Chronologiczne zestawienie tekstów literackich tych anglojęzycznych autorów i autorek, ukazujące rozmiar i czasową dynamikę tworzonej przez nich literatury, znajduje się w aneksie.
6Fala poradzieckiej literatury żydowskiej jest dalekosiężnym efektem ewolucji zimnowojennej geopolityki oraz wynikających z niej zmian w prawie imigracyjnym, w rezultacie których od połowy lat 70. do roku 2000 do Stanów Zjednoczonych przybyło około czterystu tysięcy Żydów z byłych republik radzieckich16. Obok Izraela i Niemiec po zjednoczeniu, USA były ich najczęściej wybieranym celem emigracji17. W roku 2013 imigranci urodzeni w ZSRR i ich dzieci stanowili 11% Żydów amerykańskich18, w tym nawet jedną czwartą tej mniejszości na Wschodnim Wybrzeżu19. Wyżej wymienieni pisarze i pisarki z radzieckim rodowodem piszący po angielsku to właśnie dzieci przybyłe z ZSRR lub byłego ZSRR w ostatnich trzech dekadach XX wieku.
7W przypadku tej fali pisarstwa chodzi o coś więcej niż prostą zmianę pokoleniową, o której można mówić w stosunku do urodzonych w Stanach Zjednoczonych pisarzy i pisarek, popularnie nazwanych „nowymi jidyszystami”, którzy są często trzecim pokoleniem Amerykanów. Autorki i autorzy urodzeni w ZSRR może i są na papierze ich rówieśnikami i rówieśniczkami, również w większości urodzonymi w latach 70., lecz nie łączą ich z nimi zasadnicze przeżycia, które – obok zbliżonego wieku – są wedle kulturoznawczyni Astrid Erll wyznacznikiem wspólnoty pokoleniowej20. Niezależnie od różnic estetycznych w literaturze pisarzy i pisarek poradzieckich, ich doświadczenia związane z imigracją ze Związku Radzieckiego czy byłego Związku Radzieckiego i negocjowanie odmiennie postrzeganej żydowskości w USA kształtują ich utwory. W przypadku amerykańskiej literatury żydowskiej nie mamy zatem do czynienia z prostą sztafetą pokoleń, lecz raczej niezgrabnym przesunięciem, dalekim elementem, który próbuje zaburzyć ustalone genealogie.
8Takie zaburzenie ustalonej pokoleniowej sztafety w opowieści o amerykańskiej literaturze żydowskiej prowadzi nas o krok dalej. Sigrid Weigel uznaje „narrację i pojęcie «pokolenia»” za formę symboliczną, czyli „kulturowy wzorzec konstruowania historii”21. Poddaje ona krytyce myślenie pokoleniowe, uznając, że służy ono nadaniu oczywistego i nieuniknionego charakteru normatywnym relacjom między płciami oraz reprodukcyjnej heteroseksualności. Tak nadszarpnięty porządek pokoleniowy w przypadku poradzieckich pisarzy i pisarek pozwala mi nie tylko na dostrzeżenie specyficznej dynamiki w żydowskiej literaturze amerykańskiej, ale jest także dobrym punktem wyjścia do krytycznego odczytania zachodzącej w niej relacji płci.
9Kluczem do rozumienia opisanych przesunięć i zaburzeń ustalonych ram amerykańskiej literatury żydowskiej jest dla mnie pojęcie tytułowe: „poradzieckie”. Odchodzę od potocznego rozumienia tego, co poradzieckie, w obecnym dyskursie polskim, gdzie albo – w znaczeniu czasowym – oznacza to materialne ślady i pozostałości po Armii Czerwonej bądź też – w wymiarze przestrzennym – odsyła do terytorium byłego ZSRR22. Opierając się na wcześniejszych koncepcjach23, niniejsza publikacja ujmuje „poradzieckość” nie tyle jako określenie czasowe czy konkretnie przestrzenne, ile jako pewną jakość zdeterminowaną radziecką przeszłością. Ponieważ odkrywam tę jakość w amerykańskim pisarstwie, odrywam ją niejako od ograniczenia do przestrzeni tzw. Drugiego Świata, bloku wschodniego: poradzieckość ma tutaj wymiar globalny. Zatem pewne znane nam w pokomunistycznym kontekście tropy spotykamy w zupełnie odmiennych kontekstach, w ramach prób pisania o wspólnotach, historiach, przestrzeniach i genealogiach po angielsku i dla anglojęzycznej publiczności. Poradzieckość pozwala na rozpoznanie geopolitycznych i kulturowych uwarunkowań żydowskiej literatury w USA autorstwa migrantów z byłego Związku Radzieckiego. W kontekście interpretacji literatury amerykańskiej, prześwietlanej tak często z pomocą amerykanistycznej metodologii pod kątem relacji władzy i imperializmów, termin ma jeszcze dodatkową zaletę: sytuuje on tę literaturę na tle zimnowojennej geopolityki i w szerszym horyzoncie północnoamerykańskiego imperializmu. Ponadto takie podejście pozwala nie tylko dostrzec podobieństwa w badanych narracjach, ale także prześledzić (często pomijaną) różnorodność tego, co niegdyś określano mianem zdominowanego przez Związek Radziecki Drugiego Świata w ramach powojennego globalnego porządku, a także „świata drugiego” wyłaniającego się z pozimnowojennych narracji migrantów.
10Radzieckość i amerykańskość to pola znaczeniowe, które rzadko zazębiają się w polskich wyobrażeniach, a raczej stale opierają się na pozimnowojennym binaryzmie. Tymczasem literatura będąca tematem niniejszej książki konfrontuje z sobą obrazy, mity i fantazmaty dotyczące Stanów Zjednoczonych z jednej strony oraz Rosji i Związku Radzieckiego z drugiej. Polscy amerykaniści i amerykanistki często przekazują sobie anegdotę o początkujacych studentach i studentkach, którzy chcą pisać pracę o „amerykańskim śnie”, czyli bajkowym awansie społecznym i ekonomicznym. Wyidealizowany obraz Ameryki – mitycznej Ameryki właśnie, a nie realnie istniejącego państwa Stany Zjednoczone – przenika polską kulturę do tego stopnia, że tak rozumiana „amerykańskość”, z jej umiłowaniem swobód i oferująca rzekomo nieograniczone możliwości sukcesu, dobrze się sprzedaje i jest częstym wątkiem reklamowym24. Publicystyka dotycząca Stanów Zjednoczonych stale potwierdza te wybrażenia, rozpisując się o generałach Tadeuszu Kościuszce i Kazimierzu Pułaskim, którzy mieli swój udział w walce o niepodległość USA, rzekomo tak samo ciemiężonych przez imperium brytyjskie jak Polska przez Rosję25.
11Tak ujęta amerykańskość – z przemilczanymi nierównościami rasowymi i klasowymi – jest przeciwieństwem zarówno rosyjskości, jak i – z innej strony – radzieckości. W tym dwubiegunowym potocznym myśleniu Rosja z kolei kojarzy się z „niewolniczą duszą” i „despotycznym władcą”26. W ten sposób rosyjskość uchodzi za antynomię polskości, a Rosja za jej odwiecznego wroga27. Kontrast ten został zbudowany w XIX wieku, lecz w wieku XX umocnił się jeszcze w – stosowanej przez Polaków jako językowo deprecjonująca – formie „sowieckie”. Takie postrzeganie jest na tyle rozpowszechnione, że książka analizująca „twórczość pisarzy, którzy mimo że doświadczyli pobytu w więzieniach i obozach sowieckich, umieli dostrzec w Rosji coś więcej niż tylko opresywne totalitarne państwo”, nosi po prostu tytuł Polskie poszukiwania „innej Rosji”28. Radzieckość jako „opresywna totalitarna” państwowość również przeciwstawiana jest amerykańskości – wynik, na który przez dekady pracowała zimnowojenna dyplomacja kuluralna USA29. Z kolei w narracji o transformacji 1989 roku pejoratywna radzieckość jest tym, co przeminęło; tym, z czego społeczeństwo się wyzwoliło czy też jeszcze stara się wyzwolić. Utożsamia się ją ze zdefiniowaną w schyłkowym okresie ZSRR figurą homo sovieticus, ujętą zresztą przez autora tego pojęcia z imigracyjnej perspektywy30. Jak pisze socjolog Andrzej Rychard: „«Codzienne» teorie tansformacji” uznają homo sovieticus – ten „specjalny «gatunek człowieka» reprezentującego dziedzictwo realnego socjalizmu” – za przeszkodę na drodze transformacji31, a jego cechy to „bierność połączona z roszczeninowym nastawieniem do państwa, niezdolnością adaptacji do zmian, trwanie przy starych, wyniesionych z socjalizmu nawykach”32.
12Jak pokazuję w kolejnych rozdziałach, zarysowane tutaj popularne szufladki myślowe mają niewielkie zastosowanie przy odczytywaniu autobiograficznych narracji tworzonych przez poradzieckich imigrantow i imigrantki z byłego ZSRR publikujących w Stanach Zjednoczonych w XXI wieku. Autorzy i autorki stale odwołują się do radzieckości, tej pozostawionej pod wzgledem czasowym i przestrzennym w byłym Związku Radzieckim, czynią to jednak dla amerykańskiej publiczności. Narracje te fabrykują imigracyjną amerykańską poradzieckość. Ta z kolei wpisuje się w szerszy etniczny krajobraz Stanów Zjednoczonych. Jako „nowa imigracyjna białość” nie jest przeciwieństwem etosu i hegemonii USA, a raczej ich składnikiem, nawet jeśli niekiedy niewygodnym33.
13Jak poradzieckość ma się do żydowskości w tej literaturze? Jak dobitnie podkreśla literaturoznawczyni i kulturoznawczyni Claudia Sadowski-Smith – poradziecka migracja od lat 90. nie jest wcale w przeważającej mierze żydowska34. Inaczej się ta sprawa miała jednak we wcześniejszych dekadach imigracji przed upadkiem ZSRR, z której wywodzi się wielu z prominentnych poradzieckich pisarzy. Nawet więcej, jeśli spojrzeć na anglojęzyczną literaturę, to poradzieckość – z niewielkimi naprawdę wyjątkami – oznacza poradziecką ż ydowskość 35. Tak położony akcent odsyła do szczególnego statusu Żydów, jaki mieli w ZSRR, będąc tam jedną z wielu, ale jednak wyjątkową pod wieloma względami „narodowością”, która bywa określana oksymoronem „dyskryminowana elita”36. Jak pokazuję w kolejnych rozdziałach, to rozumienie żydowskości w ZSRR programowo poza religią, jako „narodowości”, czyli de facto etniczności, prowadzi do szeregu napięć w kontekście amerykańskim, fabularyzowanych w żydowskiej literaturze amerykańskiej, i zakwestionowania niektórych narracji typowych dla głównego nurtu tej twórczości.
14Tak ujęta „poradzieckość”, która w literaturze zazębia się z żydowskością i stanowi klucz do rozumienia utworów literackich imigrantów z ZSRR, sytuuje niniejszą książkę na przecięciu pól badawczych amerykanistyki i studiów żydowskich; ponadto publikacja ta czerpie inspiracje z wybranych badań slawistycznych37. W analizach używam terminu „poradziecka żydowska literatura amerykańska”, aby podkreślić nacisk, który kładę w swoich odczytaniach na kondycję (po)radziecką i jednoczesne moje zainteresowanie żydowskością, oraz aby rozpatrywać te zjawiska szerzej w kontekście współczesnej literatury amerykańskiej.
15Przyjęta perspektywa modyfikuje wcześniejsze węższe opracowania tej literatury, które głównie żonglowały różnie zestawionymi lub ustawianymi w rozmaitych proporcjach pojęciami rosyjskości i żydowskości. Czerpiąc inspirację z badań Jonathana Sarny, można by nawiązać tutaj również do kategorii „rosyjskojęzycznych autorów żydowskich w USA”38. Klasyfikacje, jakimi posługiwali się slawiści, m.in. Karen Ryan pisząca o „rosyjskich pisarzach hybrydowych”39 czy Adrian Wanner używający kategorii „rosyjsko-amerykański” w kontekście ponadnarodowej rosyjskiej diaspory40, są wyraźnie szersze i podkreślają wielorakość przynależności, ale często (szczególnie w przypadku Ryan) pomijają jednak żydowskość41. Adam Rovner z kolei uwypukla „zazębiające się tożsamości, osadzone jedna w drugiej niczym w matrioszce”, typowe dla pisarzy „amerykańsko-żydowsko-rosyjskich”42. Inne proponowane obecnie klasyfikacje obejmują na przykład „urodzonych w ZSRR pisarzy żydowskich na emigracji” – jak u Sashy Senderovicha, u którego owi „emigranci” zdają się łączyć obecną grupę pisarzy z wcześniejszymi falami rosyjskich emigracji43.
16Ponadto Poradzieckie krytycznie podchodzi do części dotychczasowych perspektyw w obszarze badań żydowskiej literatury amerykańskiej, patrząc na nie jako niedostatecznie ugruntowane teoretycznie i nazbyt „etnograficzne”44. „Żydowskość” wykracza tutaj poza kategorie tożsamości autora lub tematu. To pozwala na ściślejsze powiązanie rynkowego i literackiego sukcesu pisarzy urodzonych w Związku Radzieckim z żydowskimi instytucjami literackimi45 i utrzymującym się imigranckim żydowskim paradygmatem literackim46. Tym samym praca ta jest dopełnieniem podejmowanych ostatnio prób nakreślenia na nowo żydowskości w pisarstwie amerykańskim za pomocą nowych ram teoretycznych47 czy też nowego archiwum48. Jednocześnie w swoich odczytaniach czerpię inspirację z wcześniejszych podejść literaturoznawczych stosowanych na gruncie porównawczych badań etnicznych49. Nawiązując do innych tego typu opracowań, zauważam związek między rozkwitem wspomnianej literatury a konkretnym ruchem społecznym – ponadnarodowym ruchem na rzecz „ocalenia Żydów radzieckich”, który narodził się w latach 60. ubiegłego wieku50 i zasadniczo wpłynął na amerykańską żydowskość, ale także z dzisiejszego punktu widzenia przygotował grunt pod recepcję literatury stworzonej przez dzieci owych „ocalonych” emigrantów51. Również charakter pokoleniowy tej literatury przypomina utwory literackie azjatyckich pisarzy amerykańskich, którzy wyemigrowali w młodości do USA na mocy nowych przepisów imigracyjnych i należeli do kohort określanych mianem „dzieci 1965 roku” przez Min Songa52 czy „obywateli 1975 roku” przez Cathy Schlund-Vials53. Biorąc pod uwagę te rozmaite konteksty porównawcze, Poradzieckie w znacznej mierze uzupełnia ustalenia korzystające z diasporycznej/globalnej rosyjskości jako soczewki służącej badaniu żydowskiej literatury amerykańskiej54 i włącza ją w szerszy etniczny wymiar pisarstwa amerykańskiego55.
17W kolejnych rozdziałach, które składają się na cztery części: Prze strzenie, Wspólnoty, Historie oraz Genealogie, śledzę przede wszystkim ewolucję poradzieckiego pisarstwa, ale w każdym z nich skupiam się również na odrębnej tematyce, stanowiącej przyczynek do dalszej dyskusji. Poszczególne rozdziały dotyczą zwykle jednego, a niekiedy dwóch czy trzech utworów oraz zawierają odniesienia do innych tekstów. W części pierwszej – Przestrzenie – zwracam się ku genealogii tego nurtu literackiego w ramach żydowskiej literatury amerykańskiej i ukazuję sposoby konstruowania „Europy Wschodniej” i przestrzeni poradzieckiej w porównaniu z żydowską literaturą nieimigracyjną pisaną przez rówieśników i rówieśniczki Shteyngarta i Bezmozgisa. Na początku przedstawiam rekonfiguracje rozumienia przestrzeni poradzieckiej, gdy naczelną częścią narracji jest migracja. W rozdziale pierwszym – Metageografie – bazując na tytułowym pojęciu ukutym przez Martina Lewisa i Kären Wigen, ukazuję konstrukcje przestrzeni w powieści Anji Ulinich Petropolis (2008), w której autorka tworzy paralele między historycznymi pograniczami Rosji i Stanów Zjednoczonych, zestawiając ze sobą Syberię oraz Arizonę na Południowym Zachodzie. Tym samym poszerza ona przestrzenie poradzieckie znane z głównego nurtu żydowskich powieści amerykańskich – zarówno te poradzieckich imigrantów w USA na Wschodnim Wybrzeżu, jak i w poradzieckim „bloku wschodnim” – kwestionując radykalną odmienność tej drugiej. Z kolei w rozdziale drugim – Poimigracyjna turystyka – opierając się na powieści Yeleny Akhtiorskiej Panic in a Suitcase (2014), zestawiam ze sobą obszary kojarzone z poradziecką żydowskością: ukraińską Odessę, historycznie kluczowe miejsce dla kultury żydowskiej, oraz „Małą Odessę,” czyli dzielnice Brighton Beach na południu Brooklynu w Nowym Jorku, tradycyjne miejsce zamieszkania migrujących Żydów europejskich, a od lat 70. XX wieku – Żydów z (byłego) ZSRR. Akhtiorskaya łączy te przestrzenie w nieoczywisty sposób poprzez opowiadanie o podróżach członków rodziny, którzy wyemigrowali, i o tych, którzy takiej decyzji nie podjęli. Poprzez te rodzinne spotkania w obydwu Odessach i sposób rozwijania fabuły – gładki w rozdziałach dziejących się na Brooklynie i szarpany, pełny zwrotów akcji w tych dotyczących Ukrainy – powieść zachęca czytelniczki i czytelników do namysłu nad hierarchią tych dwóch różnych światów i ujęciem migracji, której naczelną zasadą nie jest już asymilacja. Oba rozdziały służą pokazaniu, jak powieści te krytycznie podchodzą do ukazywania stosunków płci w kontekście migracji i jak młode kobiety, dzięki imigracji lub też – przekornie – podroży do „Starego Świata”, zyskują na sprawczości.
18Trzy rozdziały w części Wspólnoty ukazują rozumienie wspólnoty i jej braku na podstawie przynależności do pokolenia, wspólnego doświadczenia migracji, także w odniesieniu do innych społeczności etnicznych. W rozdziale Poradzieckie rozbieżności analizuję opowiadanie Natasha ze zbioru Natasha and Other Stories Davida Bezmozgisa. Bezmozgis dekonstruuje intuicyjną koncepcję wspólnotowości między przybywającymi do Kanady radzieckimi żydowskimi imigrantami. Opowiadanie ukazuje porażkę wspieranych przez państwo normatywnych modeli rodzinnych w kontekście migracji, a także proces wpajania nastolatkom romantycznego ideału miłości. Następnie w rozdziale czwartym – Współpokoleniowość migrantów? – skupiam się na powieść Nadii Kalman The Cosmopolitans (2010), by na większą skalę pokazać dynamikę migracji w opowieściach, w których norma nuklearnej stabilnej rodziny nie jest wyłącznie wytrychem narracyjnym. Kalman krytycznie podchodzi do genealogii i związanej z nią zakładanej ciągłości pokoleń i wspólnot, co uwidacznia się zarówno w sposobie narracji, jak i graficznie w jej wykraczających poza normę konwencjach przedstawieniowych drzewa rodowego. Kalman wzbogaca również ukazane przez siebie środowisko społeczne o inne grupy etniczne i wprowadza do niego osoby niebiałe i queer. Tym samym zabiera głos w debacie na temat kształtu dominującej amerykańskiej żydowskości, u podstaw której legła określona wizja i rola aszkenazyjskiej przeszłości i Zagłady. Z kolei rozdział piąty – Izrael/Pale styna w pozimnowojennych wyobrażeniach amerykańskich – ukazuje rolę, jaką w poradzieckich narracjach odgrywają Izrael/Palestyna. W przeciwieństwie do najnowszej nieimigracyjnej żydowskiej literatury amerykańskiej, w której wyznaczają one zajmowane przez autorki i autorów pozycje tożsamościowe, w literaturze poradzieckiej wątki te są rzadko obecne. W rozdziale tym analizuję wybrane elementy powieści The Free World Davida Bezmozgisa (2011), by ukazać ukazać znaczącą, uwarunkowaną przez radziecką przeszłość piszących, nieobecność Izraela w kontekście migracji.
19W części trzeciej – Historie – akcent przesuwa się na pytanie, jak migracja odkształca pamięć historyczną w tym pokoleniu pisarzy. W odniesieniu do Zagłady i drugiej wojny światowej krzyżowanie się poradzieckiej pamięci migracyjnej z tą o komunizmie jest sprawdzianem dla teoretycznych ujęć migracyjnej pamięci i zachęca, by zapytać, w jaki sposób pamięć migracyjna podważa panujące formy pamięci. W rozdziale szóstym – Ocalenie definiowane od nowa – powracam do powieści The Free World Bezmozgisa, która ukazuje rozmaite aspekty radzieckości związane z wojną, Zagładą i pamięcią na szlaku migracyjnym w Europie radzieckich żydowskich uchodźców. Skłania ona do ponownego przemyślenia dwóch kluczowych wątków przejawiających się w sferze wyobrażeń znamiennych dla amerykańskiej literatury poruszającej temat Zagłady: ocalałego oraz związku między wojną a Zagładą. Rozdział Hierarchia historycznych narracji wojennych, analizujący A Replacement Life Borisa Fishmana (2015), śledzi z kolei pamięć o wojnie i Zagładzie w (po)radzieckiej „enklawie” migrantów w południowym Brooklynie. Fishman bada w swojej narracji prawne i etyczne konsekwencje pisania fałszywych wniosków o odszkodowanie z tytułu doświadczenia Zagłady. Powieści Bezmozgisa i Fishmana, koncentrujące się na losach żydowskich kombatantów Armii Czerwonej, stanowią kolejny dowód na istnienie ścisłego związku między opowieściami o wojnie a Zagładą, znamiennego dla żydowskiej literatury amerykańskiej końca lat 40., i skupienia na figurze amerykańskiego żołnierza żydowskiego pochodzenia. Opowiadając o ewakuacjach w głąb ZSRR oraz o doświadczeniach osób, które z Zagładą zetknęły się w sposób pośredni, zgłębiają kolejny aspekt żydowskiego ocalenia.
20Część ostatnia – Genealogie – jest poświęcona narracjom, które dotykają radzieckiej Rosji i Związku Radzieckiego i są tam umiejscowione oraz w szczególny sposób ukazują relacje i genealogie kobiet. Rozdział Międzypokoleniowe podobieństwa między migrantkami, niejako łącznik z częścią trzecią, dotyczy kobiecych (nie)genealogii pamięci o Zagładzie w powieści graficznej Julii Alekseyevej Soviet Daughter (2017), w której autorka opowiada historię o życiu swojej prababci w Związku Radzieckim. Alekseyeva wpisuje się w graficzne narracje o Zagładzie tworzone przez potomkinie ocalałych, przedstawicieli i przedstawicielki trzeciego pokolenia, nawet jeśli sama odbiega od nich z powodu wprowadzenia radzieckiego kontekstu Zagłady i ewakuacji w głąb ZSRR. Jednak tutaj związek między prababcią i prawnuczką i ich współzależności w zasadniczej mierze opierają się na wspólnym doświadczeniu migracji oraz dzielonych przez obie kobiety lewicowych przekonaniach politycznych i feministycznych wartościach.
21Poradziecka pamięć migracyjna kryje w sobie również pamięć o schyłku radzieckości. Jak pokazuję w rozdziale Radziecka spuścizna, w literaturze imigrantów z ZSRR pierestrojka z nieodległej przeszłości staje się kolejnym miejscem żydowskiej pamięci migracyjnej, mającej swój głos również w języku angielskim. W twórczości Lary Vapnyar i Ellen Litman narracje o ciele i seksualności służą jako nośnik dla opowieści o komunistycznej pamięci, która tylko niekiedy zahacza o temat żydowskości. Gdy znaczna część tej literatury obnaża ukryte kulturowo naznaczone płcią i heteronormatywne założenia leżące u podstaw reżimów migracyjnych, w utworach Vapnyar i Litman narracje w sposób wyraźny splatają się wokół tematyki edukacji seksualnej, pożądania osób tej samej płci, aborcji i krytycznie uwidaczaniają normatywną wizję ciała, innymi słowy – koncentrują się na „osobistym obywatelstwie”56. Interpretując wybrane historie ze zbioru Vapnyar There Are Jews in My House (2004) wraz z jej powieścią The Scent of Pine (2014) oraz Mannequin Girl (2014) Littman, stawiam pytanie o to, jakie wzorce narracyjne należałoby zastosować, aby dało się uchwycić dynamikę późnego okresu radzieckiego – punkt zerowy eksplozji pamięci o migracji.
22Poradzieckie. Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych opisuje historię poradzieckiej żydowskiej literatury amerykańskiej jako sposobu na konstruowanie migracyjnej pamięci57. Uwzględnia utwory literackie pisarek i pisarzy urodzonych w Związku Radzieckim, w tym powieści, powieści graficzne, zbiory opowiadań. Ważnym elementem niniejszej publikacji są wywiady i rozmowy przeprowadzone z wybranymi autorami i autorkami, które wykorzystuję w Zakończeniu. O ile migracja i pamięć stanowią podstawowe krytyczne współrzędne pisarstwa żydowskiej literatury amerykańskiej, o tyle łączne spojrzenie na nie przez pryzmat poradzieckości ujawnia ich nowe konfiguracje.
Notes de bas de page
1 The Editors, 20 under 40, „The New Yorker” 9.06.2010, https://www.newyorker.com/magazine/2010/06/14/20‑under‑40 (dostęp: 24.06.2021).
2 The Cambridge Companion to Jewish American Literature, red. M.P. Kramer, H. Wirth‑Nesher, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 190 i nast.
3 Zob. Jewish Book Council, https://www.jewishbookcouncil.org/ (dostęp: 24.06.2021).
4 Jewish American Literature: A Norton Anthology, red. J. Chametzky, J. Felstiner, H. Flanzbaum, K. Hellerstein, W.W. Norton, New York 2001.
5 M. Schechner, Is This Picasso, or Is It the Jews? A Family Portrait at the End of History, „Tikkun” 1997, nr 6, s. 39.
6 J.S. Foer, Wszystko jest iluminacją, przeł. Z. Batko, WAB, Warszawa 2017.
7 N. Krauss, Kiedy wchodziłem do pokoju, przeł. M. Klimek‑Lewandowska, Świat Książki, Warszawa 2008.
8 D. Sax, The Rise of the New Yiddishists, „Vanity Fair” 8.04.2009, https://www.vanityfair.com/culture/2009/04/yiddishists200904 (dostęp: 24.06.2021).
9 Chociaż, na przykład, Dara Horn ukończyła nawet studia kierunkowe z jidysz.
10 D. Sax, The Rise of the New Yiddishists.
11 J. Lambert, Since 2000, w: The Cambridge History of Jewish American Literature, red. H. Wirth‑Nesher, Cambridge University Press, Cambridge 2015, s. 623–624.
12 Tamże, s. 622–642. Oczywiście żydowska literatura migracyjna w Stanach Zjednoczonych nie jest tworzona obecnie jedynie przez pisarki i pisarzy z byłego ZSRR. Zob. The New Diaspora: The Changing Landscape of American Jewish Fiction, red. V. Aarons, A. Patt, M. Shechner, Wayne State University Press, Detroit 2014.
13 David Bezmozgis wprawdzie jest Kanadyjczykiem, mieszka w Toronto, jednak publikuje w amerykańskich wydawnictwach i prasie oraz otrzymuje amerykańskie nagrody literackie – jego pisarstwo jest zatem częścią amerykańskiego rynku literackiego.
14 Zob. „Punctured Lines. Post‑Soviet Literature in and outside the Former Soviet Union”, https://puncturedlines.wordpress.com/; „Pocket Samovar”, https://www.pocketsamovar.com/ (dostęp: 22.03.2021).
15 Zob. przekrojowe omówienie powieści Shteyngarta: W.J. Burszta, Proza wiele warta Gary’ego Shteyngarta, „Polityka” 4.06.2011, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1516160,1,proza-wiele-warta-garyego-shteyngarta.read (dostęp: 22.03.2021).
16 Zob. A. Orleck, The Soviet Jewish Americans, Greenwood Publishing Group, Westport 1999, s. 2.
17 The New Jewish Diaspora: Russian‑speaking Immigrants in the United States, Israel, and Germany, red. Z. Gitelman, Rutgers University Press, New Brunswick 2016, s. 24.
18 A Portrait of Jewish Americans, Pew Research Center, 1.10.2013, https://www.pewforum.org/2013/10/01/jewish‑american‑beliefs‑attitudes‑culture‑survey/ (dostęp: 18.03.2021).
19 Zob. J.D. Sarna, Toward a Comprehensive Policy Planning for Russian‑Speaking Jews in North America, http://www.brandeis.edu/hornstein/sarna/contemporaryjewishlife/russian‑speakingjewscomeofage‑jppi.pdf (dostęp: 5.06.2021).
20 A. Erll, Generation in Literary History: Three Constellations of Generationality, Genealogy, and Memory, „New Literary History” 2014, t. 45, nr 3, s. 388. Większość autorów z tego nurtu urodziła się między 1972 a 1979 rokiem; wyjątkiem jest Yelena Akhtiorskaya urodzona w 1985 roku.
21 S. Weigel, „Generation” as a Symbolic Form: On the Genealogical Discourse of Memory since 1945, „Germanic Review” 2002, t. 77, nr 4, s. 265.
22 Zob. W. Pokojska, M. Suszczewicz, Turystyka miejsc niechcianych – poradzieckie garnizony w Polsce Zachodniej, „Turystyka Kulturowa” 2016, nr 2, http://turystykakulturowa.org/ojs/index.php/tk/article/view/678/640 (dostęp: 24.06.2021); M. Kaszuba, W uścisku Moskwy: obszar poradziecki, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2017.
23 D.Ch. Moore, Is the Post‑ in Postcolonial the Post‑ in Post‑Soviet? Toward a Global Postcolonial Critique, „PMLA” 2011, t. 116, nr 1, s. 111–128; J. Suchland, Is Postsocialism Transnational?, „Signs: Journal of Women in Culture and Society” 2011, t. 36, nr 4, s. 837–862; M. Tlostanova, Can the Post‑Soviet Think? On Coloniality of Knowledge, External Imperial and Double Colonial Difference, „Intersections. East European Journal of Society and Politics” 2015, t. 1, nr 2, s. 38–58; A. Etkind, Warped Mourning: Stories of the Undead in the Land of the Unburied, Stanford University Press, Stanford 2013.
24 J. Szymkowska‑Bartyzel, Amerykański mit, polski konsument, czyli reklamowe oblicza Ameryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
25 Zob. np. J. Zaborowski, Stany, nieszczęśliwa miłość Polaków, „Rzeczpospolita” 7.07.2016, https://www.rp.pl/plus‑minus/art3522081‑stany‑nieszczesliwa‑milosc‑polakow (dostęp: 9.30.2021).
26 A. Kępinski, Geneza i funkcjonowanie stereotypu Rosji i Rosjanina, w: Narody i stereotypy, red. T. Walas, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1995, s. 155. Cyt. za: K. Konarska, Z kulturą im do twarzy: oblicza polsko‑rosyjskich relacji, „Colloquia Antropologica et Communicativa” 2013, t. 6, s. 266.
27 K. Konarska, Z kulturą im do twarzy.
28 Zob. opis książki T. Sucharski, Polskie poszukiwania „innej Rosji”, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008, https://terytoria.com.pl/548‑polskie‑poszukiwania‑innej‑rosji.html (dostęp: 30.09.2021).
29 Zob. L. Bu, Educational Exchange and Cultural Diplomacy in the Cold War, „Journal of American Studies” 1999, t. 33, nr 3, s. 393–415, DOI: https://doi.org/10.1017/S0021875899006167 (dostęp: 5.10.2021).
30 A. Zinowiew, Homo sovieticus, przeł. S. Deja, Polonia, London 1984.
31 A. Rychard, Czy transformacja się skończyła? Powstanie nowego ładu w perspektywie socjologii zmiany instytucjonalnej, w: Wielka transformacja. Zmiana ustroju w Polsce po 1989, red. I. Krzemiński, Łośgraf, Warszawa 2011, s. 583.
32 Tamże.
33 C. Sadowski‑Smith, The New Immigrant Whiteness: Race, Neoliberalism, and Post‑Soviet Migration to the United States, New York University Press, New York 2018.
34 Tamże.
35 Urodzona na Syberii autorka Kseniya Melnik jest takim wyjątkiem.
36 L. Remennick, Russian Jews on Three Continents: Identity, Integration, and Conflict, Routledge, London 2012.
37 W polskiej rusycystyce obecne są badania nad (po)radziecką imigracją do Izraela. Zob. A. Lenart, Kultura literacka rosyjskojęzycznego Izraela. Spory wokół „narodowości” literatury, „Archiwum Emigracji: Studia – Szkice – Dokumenty” 2014, z. 1–2, s. 80–90. Publikacje o tej tematyce znajdują się niekiedy również w czasopiśmie „Iudaica Russica” redagowanym przez Mirosławę Michalską‑Suchanek.
38 Zob. J.D. Sarna, Toward a Comprehensive Policy Planning...
39 Zob. K. Ryan, Failures of Domesticity in Contemporary Russian‑American Literature: Vapnyar, Krasikov, Ulinich, and Reyn, „TranscUlturAl: A Journal of Translation and Cultural Studies” 2011, t. 1, nr 4, s. 63–65.
40 A. Wanner, Moving beyond the Russian‑American Ghetto: The Fiction of Keith Gessen and Michael Idov, „Russian Review” 2014, t. 73, s. 281–296.
41 Żydowskość jest również jedynie marginalnie obecna w bardzo dobrym opracowaniu Claudii Sadowski‑Smith, The New Immigrant Whiteness.
42 Zob. A. Rovner, So Easily Assimilated: The New Immigrant Chic, „AJS Review” 2006, t. 30, nr 2, s. 317.
43 Zob. S. Senderovich, Russian Jewish American Lit Goes Boom!, „Tablet” 17.06.2014, https://www.tabletmag.com/sections/arts‑letters/articles/russian‑jewish‑am‑lit (dostęp: 5.06.2021).
44 B. Schreier, The Rise and Fall of Jewish American Literature: Ethnic Studies and the Challenge of Identity, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2020.
45 J. Lambert, Since 2000, s. 622–642.
46 Zob. na przykład S. Senderovich, Scenes of Encounter: The „Soviet Jew” in Fiction by Russian Jewish Writers in America, „Prooftexts” 2016, t. 35, nr 1, s. 98–132.
47 L. Levy, A. Schachter, Jewish Literature/World Literature: Between the Local and the Transnational, „PMLA” 2015, t. 130, nr 1, s. 92–109; D. Kandiyoti, What Is the „Jewish” in „Jewish American Literature”?, „Studies in American Jewish Literature” 2012, t. 31, nr 1, s. 48–60.
48 S. Phillips Casteel, Calypso Jews: Jewishness in the Caribbean Literary Imagination, Columbia University Press, New York 2016; D. Kandiyoti, The Converso’s Return: Conversion and Sephardi History in Contemporary Literature and Culture, Stanford University Press, Stanford 2020.
49 J. Freedman, Klezmer America: Jewishness, Ethnicity, Modernity, Columbia University Press, New York 2009; C. Schlund‑Vials, Modeling Citizenship. Jewish and Asian American Writing, Temple University Press, Philadelphia 2011.
50 G. Beckerman, When They Come for Us, We’ ll Be Gone: The Epic Struggle to Save Soviet Jewry, Houghton Mifflin Harcourt, Boston 2010.
51 Zob. Sh. Kelner, Where is the Next Soviet Jewry Movement? How Identity Education Forgot the Lessons that Jewish Activism Taught, w: Beyond Jewish Identity: Rethinking Concepts and Imagining Alternatives, red. J.A. Levisohn, A.Y. Kelman, Academic Studies Press, Brookline 2019, s. 193–215
52 M.H. Song, The Children of 1965: On Writing, and Not Writing, as an Asian American, Duke University Press, Durham 2013.
53 C.J. Schlund‑Vials, The Subjects of 1975: Delineating the Necessity of Critical Refugee Studies, „MELUS: Multi‑Ethnic Literature of the United States” 2016, t. 41, nr 3, s. 199–203.
54 A. Wanner, Out of Russia: Fictions of a New Translingual Diaspora, Northwestern University Press, Evanston, IL 2011; Y. Furman, Telling Their Hybrid Stories: Three Recent Works of Russian‑American Fiction, University of California Press, Los Angeles 2015, s. 116–124; Global Russian Cultures, red. K.M.F. Platt, University of Wisconsin Press, Madison 2019.
55 Napięte związki między tym, co żydowskie, a tym, co etniczne, omawiam w zakończeniu niniejszej książki.
56 K. Plummer, Telling Sexual Stories: Power, Change and Social Worlds, Routledge, London 2002.
57 Na temat ujęć teoretycznych zależności migracji i pamięci zob. J. Creet, Introduction: The Migration of Memory and Memories of Migration, w: Memory and Migration: Multidisciplinary Approaches to Memory Studies, red. J. Creet, A. Kitzmann, Buffalo, London, Toronto University Press, Toronto 2014, s. 3–26; N. Sigona, Memories, Narratives and Representations of Forced Migration, w: The Oxford Handbook of Refugee and Forced Migration Studies, red. E. Fiddian‑Qasmiyeh, G. Loescher, K. Long, N. Sigona, Oxford University Press, Oxford 2014, s. 369– 382; E.G. Friedman, M. McMann, Memory, Migration, and Modern Fiction: An Introduction, „MFS Modern Fiction Studies” 2020, t. 66, nr 2, s. 221–238; Y. Goyal, „We Are All Migrants”: The Refugee Novel and the Claims of Universalism, „MFS Modern Fiction Studies” 2020, t. 66, nr 2, s. 239–259.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021