Możliwa historia literatury
p. 159-181
Texte intégral
1.
1Rozpatrywanie problemów historii literatury w kategoriach modalnych ma już swoją historię, w którą i te uwagi się wpisują, zwłaszcza zaś w nurt rozważający jej możliwość – i możliwości (Janion 1973, Walas 1993, 2004, 2006, Perkins 1993, Kasztenna 1995, Gumbrecht 2008). W niniejszym tekście idzie mi jednak nie o refutację dotychczasowych rozpoznań, lecz przede wszystkim o robocze zarysowanie topografii ważniejszych jej problemów, które, acz często o długowiecznym rodowodzie, narosły i zintensyfikowały się w ostatnich kilkunastu latach, a w połączeniu z przemianami w innych działach współczesnej wiedzy o literaturze (w teorii literatury w szczególności) doprowadziły do tego, że historia literatury znalazła się – co od dawna się nie zdarzyło – w centrum zainteresowań całej dyscypliny.
2Chciałbym najpierw zwrócić uwagę na trzy cechy tej nowej sytuacji:
- zakwestionowanie tradycyjnego modelu rozumienia i uprawiania historii literatury, który można nazwać narodowym;
- zakwestionowanie nowoczesnego, estetyczno-formalistycznego, modelu rozumienia i uprawiania historii literatury, który można nazwać autonomicznym;
- zakwestionowanie klasycznej postaci naukowego statusu historii literatury, który można by nazwać pozytywistyczno-strukturalistycznym,
w tym zwłaszcza filozoficzno-metodologicznych założeń teorii procesu historycznoliterackiego.
3 Rozważenie konsekwencji tych kryzysów prowadzi do nieodpartej – jak mi się wydaje – hipotezy, iż nie mamy dziś efektywnej, gotowej do użytku teorii procesu historycznoliterackiego (stosuję tu, nie bez wahań, określenie Janusza Sławińskiego) – trzeba ją budować od podstaw, co znaczy też „od dołu”: od empirycznych badań historycznoliterackich konkretów w nierozdzielnie z nimi związanych kontekstach (choćby jedne i drugie podlegały wymianie w toku wytwarzania, cyrkulacji czy recepcji). Oznacza to m.in., że terenem najbardziej aktualnych (a może i kluczowych dla przyszłości) badań teoretycznoliterackich staje się dziś – trochę nieoczekiwanie – właśnie historia literatury. Można by powiedzieć, że teoria literatury, po okresie czasowych sojuszy najpierw z metodologią, a potem z interpretacją i filozofią literatury, zawróciła dziś niejako do swych historycznych podstaw, na których się już bezkrytycznie wesprzeć nie może, bo musi je naprzód zbadać, określić, ustanowić… Następnie zaś chciałbym wskazać na inspiracje, jakie płyną ze strony :
- nowej problematyzacji badań historycznoliterackich (globalnych, światowych czy porównawczych), inspirowanej różnymi wariantami teorii zależności i pokrewnych, rozpatrujących zjawiska w kategoriach relacji centrum – peryferie (dominacji, oporu, emancypacji) oraz
- kategorii pogranicza (i wyłaniających się z tej refleksji nowej dyscypliny : socjologii czy antropologii pogranicza) oraz podobnym celom służących pojęć pokrewnych (w rodzaju „transgranicza”).
2.
4Narodowy model uprawiania historii literatury zawdzięczamy romantykom, zwłaszcza niemieckim romantykom, w szczególności zaś Herderowi, który pierwszy sformułował – do dziś wpływową – koncepcję kultury jako „kuli” czy „wyspy” (to jego ulubione metafory). Całość kulturowa tak pomyślana oparta była na trzech jednościach: j e d n e g o ludu, jednego terytorium, jednego języka. Miała charakter d o ś r o d k o w y, skoncentrowany na kultywowaniu wartości centralnych czy rdzennych, ekskluzywny, bo odgrodzony (nierzadko ksenofobicznie odwrócony) od obcych, a teleologicznie zwrócony ku poszukiwaniu esencjalistycznych wartości, legitymizujących nieprzerwaną c i ą g ł o ś ć rozwoju kultury, narodowego ducha czy tożsamości etnicznej wspólnoty. Jej artykulacją był język, a uprzywilejowanym medium – literatura, jako szczególnie skuteczne narzędzie identyfikacji, kształtowania i zabezpieczania oraz poświadczania narodowej tożsamości (w sprawie krytyki tej koncepcji kultury – zob. Welsch 1998a). Jak zauważono, procesy te intensyfikowały się zwłaszcza w sytuacji doznanych klęsk, upokorzeń czy niepowodzeń (Gumbrecht 2008), nadając literaturze doniosły status uprzywilejowanego, skutecznego narzędzia ustanawiania „wspólnoty wyobrażonej” (określenie Andersona) oraz wyposażania jej w pożądaną „tradycję wynalezioną” (wedle formuły Hobsbawma) o często kompensacyjnym czy „naprawczym” charakterze. Historia literatury kierująca się tymi historiozoficznym przesłankami odznaczała się wyraźnym teleologicznym zorientowaniem, które legitymizowało dobór danych, homogenizowało to, co różnorodne, oraz hierarchizowało zjawiska i procesy w imię umacniania symbolicznego imaginarium, systemu wartości, czy oddziaływania wzorcowych postaw, ucieleśniających pożądane cechy narodowego ducha czy charakteru (Culler 2007).
5Czegokolwiek dobrego by nie dało się powiedzieć na uzasadnienie czy obronę tego modelu historii literatury, to niepodobna zaprzeczyć, że owa narodowa historia literatury wyjątkowo kiepsko (od początku po dziś) radziła sobie ze zjawiskami (realnymi, częstymi, a nawet typowymi), które podważały jedną (lub wszystkie) z tych jedności; tzn. gdy chodziło o literaturę pisaną winnym językuniż narodowy, powstałą na innym terytorium niż rdzenne etnicznie (czy politycznie-państwowo), uprawianą przez członków innych grup etnicznych niż narodowa wspólnota.
6Jeśli do tych ograniczeń dodamy presję przemian cywilizacyjno-technologicznych; silne uzależnienie funkcji i statusu historii literatury od tradycyjnego modelu kultury literackiej (stawiającej w centrum literaturę, jej twórców, komentatorów, czytelników) oraz relatywnie coraz słabsze zharmonizowanie jej z modelem kultury audiowizualnej, a tym bardziej cyberkultury współczesnej; jeśli także uwzględnimy przemiany w samej koncepcji pojmowania tożsamości jednostkowej i wspólnotowej (silniej dziś akcentującej rolę czynników społeczno-kulturowych niż etniczno-rasowych) i wreszcie coraz bardziej problematyczny charakter jej „narodowotwórczej” funkcji (jeśli wypełnianej, to zapewne efektywniej przez inne media czy inne instytucje) – to wypada uznać, że ta tradycyjna formuła uprawiania historii literatury przechodzi do przeszłości lub przynajmniej – poważną transformację.
7Narodowa historia literatury znalazła w xx wieku alternatywę (choć nie realną przeciwwagę) w modelu estetyczno-formalistycznym. Jeśli ta pierwsza dość elastycznie traktowała literackość dzieł, włączając swobodnie w obszar swej narracji praktycznie wszystkie doniosłe w elitarnym obiegu teksty, które okazywały się wartościowymi i reprezentatywnymi przykładami czy nośnikami narodowej tożsamości i kultury, to ta druga zaprzątnięta była długo poszukiwaniem kryterium literackości właśnie i systematycznym ekskludowaniem poza obszar swych zainteresowań wszystkiego, co nie spełniało niekiedy dość apodyktycznie formułowanych kryteriów. Niezależnie wszakże od konkretnych wyznaczników (fikcja, obrazowość, kunsztowność retorycznej organizacji, autoteliczność), wspólnie podzielaną przesłanką była autonomia świata tekstów literackich, zawieszająca potrzebę uwzględniania kontekstowych uwarunkowań (psychologicznych, społecznych, historycznych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych). Natomiast pod innymi względami – właśnie językowymi, etnicznymi, terytorialnymi – była to często historia bardzo otwarta: porównawcza historia form literackich (artystycznych) przekraczała swobodnie te ograniczenia, zarysowując cyrkulację owych form w internacjonalnej przestrzeni literackiego świata oraz ich złożoną hierarchiczną strukturę, w której modelowe wzorce i poetyki podlegały mutacjom czy transformacjom w seriach strukturalnych przekształceń.
8Być może dlatego właśnie oba modele mogły koegzystować obok siebie właściwie bez przeszkód, nie wchodząc sobie w drogę w swych opowieściach. Tak więc mieliśmy do czynienia, z jednej strony, z wciąganiem wszystkiego w pochód i samorozpoznawanie się ducha narodowego (w dziejach i literaturze); z drugiej zaś – z samourzeczywistnianiem się tożsamości literatury i jej form w wędrówce przez dzieje i kultury… Mogły współistnieć, nie zauważając się nawet wzajemnie, napędzane tym samym mechanizmem rozwojowym. Nie jest bowiem wykluczone, że odpowiada za to – to tylko hipoteza – ten sam pozytywistyczny z ducha, a sformalizowany strukturalistycznie model „układu izolowanego”, prowadzący do wyjaśniania „bezkontekstowego”, a operującego w kategoriach powierzchnia – głębia. Niejasności czy niespójności poziomu powierzchniowego znajdowały tu wytłumaczenie czy rozwiązanie w wyniku uchwycenia (rekonstrukcji, zdefiniowania, ustanowienia) nieprzejawiającego się nigdy i nigdzie bezpośrednio poziomu głębokiego: niezmienników trwałych wzorców, postaw i struktur. Taka procedura badawczego postępowania marginalizowała oczywiście rolę uwarunkowań kontekstowych, traktowanych jako przygodne zakłócenia, utrudniające dostęp do poszukiwanych „obiektywnych”, niezmiennych inwariantów. Następująca współcześnie reaktywacja myślenia kontekstowego sprowadza natomiast niezmienniki z poziomu głębokiego najwyżej do roli ogólnych preferencji, które przybierają określony kształt za sprawą konkretnego kontekstu (Zarycki 2009). Ten styl myślenia zachęca dziś m.in. do analizy zjawisk w holistycznej, „jedno”- czy raczej „wspólno”- -wymiarowej perspektywie jako procesów sprawczych, interakcyjnych czy dialogowych działań, zachodzących w dyskursywnym uniwersum kultury (Bielecki 2010).
9Podsumowując konsekwencje obu operacji krytycznych stymulowanych przez kulturowo-antropologiczny zwrot w humanistyce: procesowi desubstancjalizacji narodowego ducha w modelu narodowym (czyli uznania substancji narodowej za konstrukt ideowo-dyskursywny) odpowiada w modelu autonomicznym desubstancjalizacja literackości literatury (jako historycznej instytucji o zmiennych atrybutach, pozbawionej uprawnionych roszczeń do autonomii) oraz kryzys wyjaśniania historyczno-kulturowej gmatwaniny zjawisk w kategoriach ukrytego porządku, prowadzący do poszukiwań metod opisu cech zjawisk (lokalnych i ponadlokalnych) przede wszystkim w wielowymiarowych kontekstach cywilizacji i kultury.
3.
10Jest jeszcze jeden zespół czynników, których konsekwencje są ważne dla opisywanej sytuacji. To kryzys tradycyjnego modelu poznania historycznego. Coraz więcej zwolenników toruje sobie dziś pogląd, wedle którego nie mamy bezpośredniego dostępu do przeszłości (tu: historycznoliterackiej i historycznokulturowej), a procesy recepcji nie tyle ją przesłaniają, ile stają się jej nośnikami i nosicielami: dzieła w nich właśnie funkcjonują, kształtują i rozwijają swe znaczenia. Uprzywilejowana pozycja historycznoliterackiego „obserwatora”, obserwatora drugiego stopnia, zawieszonego na metapoziomie, spoglądającego z jakiegoś „zewnątrz” na zamknięty, skończony przebieg zdarzeń, jest uzurpacją lub pobożnym życzeniem. Nasz punkt widzenia jest podobnie usytuowany, jak naszego przedmiotu, równie wewnętrzny i aspektowy czy sperspektywizowany (przedsądami, wiedzą, położeniem) oraz podatny na dyskusję i zmianę, a nawet zakwestionowanie. Wreszcie dwa podstawowe modele dyskursywnego opracowania wyników badania (Perkins 1993) są nie tylko wysoce niedoskonałe, ale z konieczności w pewnej mierze deformują swój przedmiot. Model narracyjny – już choćby poprzez swą strukturalną specyfikę – narzuca przebiegowi zdarzeń teleologiczny porządek, następstwo zjawisk przekształca w konsekutywny ciąg przyczynowo-skutkowy, eliminuje to, co zbyt wielowymiarowe lub równoczesne czy epizodyczne, bądź niedające się włączyć w „fabułę” opowiadanej historii. Model słownikowo-encyklopedyczny zaś z jednej strony zubaża zjawiska – pozbawiając je więzi z innymi zjawiskami (atomizuje), osadzenia w procesie dziejowym (dehistoryzuje) i sytuacyjnego uwarunkowania (izoluje od kontekstu) – z drugiej natomiast wyposaża w nadmierne (a nierzadko dysfunkcjonalne) porcje encyklopedycznych informacji (co do propozycji nowych rozwiązań w tym względzie zob. Hollier 1989, Wellerby 2004).
11Zakwestionowanie przekonań o naukowej obiektywności orzeczeń historycznoliterackich rodzi pytanie o status poznawczy wyników badania. Posłużę się argumentacją Franka Ankersmita, klarownie identyfikującą zasadniczy problem (Ankersmit 2004, 82). Badacz ten, rozważając przykładowo historiograficzne opracowania na temat renesansu oraz oświecenia, dochodzi do wniosku, iż pod względem swych wartości poznawczych stawiają nas one ostatecznie przed mocną alternatywą, zmuszając do wyboru między empiryzmem (czy – jak wolałbym powiedzieć – naiwnym realizmem) a konstruktywizmem. Można bowiem dowodzić, jego zdaniem, albo że prace te są reprezentacją wiarygodnej wiedzy o historycznej rzeczywistości, uzyskanej na podstawie empirycznych badań danego fragmentu przeszłości, albo też że są one „rozbudowanymi definicjami” (czy propozycjami definicji) renesansu i oświecenia. Wariant pierwszy zdaje się zakładać, że prawda może być tylko jedna (choćby długo przyszło do niej dochodzić), wariant drugi – że takich definicyjnych obrazów danej epoki może być wiele, jak wiele jest prawd pojęciowych wpisanych w programy i koncepcje badawcze poszczególnych historyków. Wyjmuję ten wniosek z szerszych rozważań Ankersmita, by przenieść go na teren historii literatury i zauważyć, że tego rodzaju myślenie w kategoriach skrajnych opozycji pozwala raczej na ominięcie kluczowego problemu związanego z naturą historycznego poznania, niż na zbliżenie się do jego rozwiązania.
12Jako „swój” przykład, na którego terenie stosunkowo pewnie się czuję, wybieram dzieje literatury przełomu xix i początku xx wieku. Dobrze znane są rozmaite konceptualizacje literatury tego okresu, jako: neoromantyzmu, modernizmu (w tradycyjnym i „zmodernizowanym” znaczeniu), Młodej Polski, dekadentyzmu, secesji, literatury przed rewolucją 1905 roku i po tej dacie. Nie jest to z pewnością lista zamknięta. Czy trudno sobie wyobrazić ujęcie tego okresu jako epoki „późnego” (czy nowoczesnego) pozytywizmu (uwzględniającego nie tylko przypadające na ten czas największe dzieła polskich pozytywistów, ale i kolejne mutacje realistyczno-naturalistycznych nurtów, empiriokrytycyzm i narastające nieprzerwanie kolejne wersje myśli i metody pozytywistycznej w humanistyce, wiedzy o kulturze i społeczeństwie)? Albo w genderowej perspektywie, koncentrującej się na stopniowym rozszczelnianiu męskich atrybutów roli pisarza i stereotypowej dychotomii męskich/żeńskich cech postaci przez „niemęskocentryczne” podmioty – mówić (na przykład!) o wczesnomodernistycznym emancypacyjnym feminizmie (widocznym m.in. w jakościowo istotnym udziale kobiet, w przemianach wrażliwości i problematyk)? Jest też do pomyślenia historia literatury tego czasu inspirowana kategoriami krytyki postkolonialnej, tzn. skoncentrowana na relacjach władzy dominacji, podporządkowania, rywalizacji na uniwersa symboliczno-kulturowe i wzorce tożsamościowe, w której polska literatura i polscy pisarze byliby rozpatrywani w obu podstawowych rolach, tzn. dominującej i zdominowanej (przy czym nawet wybitni, otoczeni swoistym kultem pisarze na tę problematykę nie są immunizowani – zob. kwestie genderowo-postkolonialne, acz bez uwzględniania aparatu teoretycznego, analizowane przez Tazbira w studium o Sienkiewiczu – Tazbir 2008).
13I na tym nie koniec; zupełnie inny obraz wyłonić by się musiał, gdybyśmy spróbowali uchwycić cechy literatury tego czasu w żywiole wielojęzyczności, wielokulturowości oraz etnicznych wyborów i przynależności (udział członków innych grup etnicznych i narodowości w polskiej kulturze i Polaków w innych literaturach i kulturach). Realne dylematy dotyczące wyboru języka twórczości były, jak wiadomo, udziałem m.in. (pełna lista musiałaby być bardzo długa): z jednej strony Rolicza--Liedera, Przybyszewskiego, Berenta, Kętrzyńskiego, Irzykowskiego, Leśmiana, Rittnera, Parnickiego, wielu pisarzy wywodzących się ze środowisk żydowskich, polsko-żydowskich czy też „jidyszlandu”, z drugiej zaś Conrada-Korzeniowskiego, Singera, Krzyżanowskiego, wielu pisarzy działających na pograniczach czy w obrębie kultur litewskiej, ukraińskiej czy białoruskiej. Jeszcze inną możliwość, by dać ostatni przykład, stwarza koncentracja na procesach modernizacyjno-cywilizacyjnych, obejmujących m.in. zjawisko postępującej dyferencjacji obiegów literackich: wysokoartystycznego (elitarnego) i popularnego (niedługo później: masowego), które z czasem nabierają postaci członów opozycyjnych, by w kolejnej fazie stopniowo koegzystować i interferować z sobą.
14Nie przywołuję oczywiście tego przykładowego jedynie wykazu możliwych wieloperspektywicznych ujęć danego fragmentu przeszłości po to, by postulować konieczność opowiedzenia o wszystkim naraz, i to w sposób wyczerpujący (bo to i niemożliwe, i niepotrzebne), ale po to, by uprzytomnić swego rodzaju wyzwanie, jakie tak wielowarstwowa rzeczywistość stawia metodom i narzędziom pojęciowym historyka literatury oraz uczytelnić złożoność relacji między zjawiskami i pojęciami. Zauważmy : każda z tych urzeczywistnionych w opracowaniach bądź potencjalnych konceptualizacji opiera się na odmiennej dominancie formacyjnej, tworzy inny kanon (dzieł, autorów, kryteriów opisowych i wartościujących), prowadzi do wyeksponowania odmiennej listy problemów i w efekcie odsłania czy zarysowuje odmienny porządek i sens literackich zjawisk. Czy jednak można o tych zjawiskach i faktach powiedzieć, albo że istnieją gotowe, w pełni swego jakościowego uposażenia przed przystąpieniem do ich poznania, i trwając uprzednio i niezależnie od sieci pojęć, oczekują tylko na artykulację czy odzwierciedlenie, albo też że mamy do czynienia jedynie ze skonstruowanymi w danym zespole pojęciowym dyskursywnymi artefaktami i pojęciowymi prawdami definiowanych w nich znaczeń? Wydaje się, że naiwny realizm nie radzi sobie z wielowymiarowością i heterogenią zjawisk, a w konsekwencji także z wielorakością obrazów rzeczywistości, wyprowadzanych z tak różnych perspektyw – konstruktywizm zaś znosi nas na pozycje Leibnizowskich monad, które nigdy nie mogą być pewne, czy oglądają to samo miasto z różnych stron, czy za każdym razem inne…
15W każdym razie, ten dualistyczny styl myślenia raczej nas odciąga od, niż przybliża do sprawy kluczowej, którą jest w moim przekonaniu zdecydowanie niedoszacowany (co do swych epistemicznych konsekwencji) praktyczny albo, inaczej mówiąc, doświadczeniowy wymiar poznawania przeszłej rzeczywistości. Pojęcia bowiem nie są ani neutralnymi nośnikami (przezroczystymi szybami) jedynie biernie uobecniającymi w pełni określone historyczne konkrety, ani też szczelnymi (i nieprzezroczystymi) cegiełkami budowanego obrazu, do którego przeszłość pasywnie się przystosowuje. Przeszła rzeczywistość zaś, acz w sensie logicznym obejmuje, rzecz jasna, to, co dokonane, zamknięte i skończone, to widziana od strony procesu doświadczeniowego poznania odsłania swój paradoksalnie nie-zamknięty charakter: jest otwarta na rekonceptualizacje i reinterpretacje, podatna na zmiany, wynikłe z wglądów w swe nowe, nieuwzględniane wcześniej porządki i wymiary, a nawet ostatecznie niedokonana, skoro to od niemożliwej do przewidzenia, antycypowanej jedynie, przyszłości zależy, czy dane zjawisko, uznane za formę skończoną i finalną, nie zmieni swego statusu na formę prekursorską, inicjującą nowy ciąg rozwojowy, a nad cechami epigenicznymi nie wezmą górę cechy protogeniczne.
16Sygnalizowany tu sposób postępowania prowadzi do podważenia poznawczej prawomocności konceptualizowania faktów z obiektywistycznej perspektywy zewnętrznego, zdystansowanego obserwatora, która ujmuje je jako wytwory obiektywnych reguł i systemów relacji (niezależnych od woli i świadomości jednostek) oraz jako elementy skończonego przebiegu zdarzeń i składniki zamkniętego układu wyjaśniającego (np. przyczynowo-skutkowego), wystawionego na pokusy klasycznych błędów wnioskowania typu vaticinatio ex eventu czy post hoc, ergo propter hoc. Odrzuca jednak także kuszącą innych możliwość fikcjonalnego zaktualizowania niezrealizowanego w historii potencjału sprawczego (performatywnego) i znaczeniowego zdarzeń w obrębie historii alternatywnych. Przesunięcie punktu ciężkości z dokonanych faktów („co się stało, to się nie odstanie”) na proces ich urzeczywistniania służyć ma przede wszystkim uchwyceniu historycznej dynamiki (i dramaturgii) praktyk, kontekstowo uwarunkowanej „logiki” przebiegów zdarzeń, inwencyjnych rozwiązań pojawiających się w obrębie procesów decyzyjnych podmiotów, działających w sytuacji zasadniczej nieprzewidywalności – i w rezultacie doprowadzić do wyparcia uroszczeń i mitów obiektywistycznej teorii „faktów dokonanych” przez (lepiej, w każdym razie) empirycznie ugruntowaną t e o r i ę faktycznej praktyki (zob. Bourdieu 2007).
17Przed teorią literatury otwiera się tu pole ważnych eksploracji – i to zarówno w wyżej wskazanym wymiarze teorii praktyk (literackich, artystycznych, kulturowych), jak i w komplementarnej wobec niego sferze: praktykowania teorii historycznoliterackiego procesu. Punktem wyjścia dla krytycznej analizy w tym drugim wymiarze mógłby się stać „oczywisty” charakter (i dlatego zazwyczaj niedyskutowany) jej przedmiotowego fundamentu. Korpus „twardych” faktów literackich, z których wyprowadzane są uogólnienia, typologie czy klasyfikacje, sam przecież jest rezultatem historycznych praktyk: selekcjonowania, puryfikacji, profilowania, korelowania z jednymi zjawiskami i procesami, a odizolowywania od innych itp., itd. – praktyk, które mają swoje procedury, uzusy, ale też obfitują w arbitralne rozstrzygnięcia, ekstrapolacje czy nawet (wcale nierzadkie) „twórcze” interwencje w materię tekstowych danych. Teoria praktykihistorycznoliterackiej – jak można by nazwać ten wymiar jej aktywności – swym punktem wyjścia winna uczynić właśnie krytyczną analizę faktycznych działań, technik i procedur wytwarzających efekt spójnego, jednorodnego pola literatury oraz autonomicznych dzieł o harmonijnej budowie i immanentnych własnościach. Bez tego rodzaju krytycznej refleksji, sięgającej od analizy praktycznych sposobów uzyskiwania wyników badań archiwalnych, źródłowych, edytorskich, przez kwalifikacje i atrybucje dyskursywno-genologiczne, po konceptualizacje prądów, kierunków i okresów – nasza wiedza o przedmiocie (tym, czym naprawdę się zajmujemy) oraz charakterze ustalanych prawidłowości będzie uzależniona (w zbyt wielkim stopniu) od nieweryfikowanych przedsądów na temat tego, co oczywiste i obiektywne w historycznych procesach uprawiania i pojmowania literatury.
18Uwzględnienie doświadczeniowego wymiaru poznawania przeszłej realności pozwala sobie uświadomić, że pojęciowe narzędzia są faktycznie aktywnymi operatorami czy po prostu „organami” naszego (historycznego, humanistycznego) poznania, które – umiejętnie wyselekcjonowane – reaktywują i dopuszczają do wyartykułowania zmarginalizowane czy uznane dotąd za nieistotne strony badanej rzeczywistości. Widać to zapewne szczególnie wyraźnie w przypadku niekonwencjonalnych prób konceptualizacji przeszłości, w rodzaju Benjaminowskiego opisu secesji w kategoriach metaforycznych pojęć: „futerału”, „ornamentu”, „falistej linii” (i innych – Benjamin 1970, zob. też Suchocki 1980). Specyficzna konstelacja pojęciowa, zaproponowana do odczytania kultury secesyjnej, pozwala nie tylko na odkrywcze uporządkowanie zjawisk dotąd razem niezestawianych oraz uchwycenie ich różnych aspektów we współmiernych kategoriach (formy i zawartości, powierzchni i głębi, struktury i funkcji), ale i na dostrzeżenie pewnej konsekwencji, spójności oraz specyficznego antropologicznego znaczenia całościowej koncepcji kultury, widocznych w ujmowaniu człowieka (relacja cielesność – duchowość), jego otoczenia (dom jako „futerał” człowieka), jego wytworów (użytkowych i artystycznych), codziennego doświadczenia – aż po model ludzkiego świata jako bezpiecznej, bo zamkniętej przestrzeni, oswojonego wnętrza, celowo odizolowanego i odwróconego od niebezpiecznego zewnętrza; sztucznej bariery, chroniącej przed ryzykiem traumatycznych kontaktów z potwornością natury, groźną innością „tamtej strony” realnego.
19Casus Benjaminowskiej praktyki analitycznej dobrze zdaje też sprawę z inwencyjnej natury tego rodzaju teorii praktyki, polegającej na konceptualizacji doświadczenia historycznego poznania oraz z jego złożonego, interaktywnego, transgresywno-retroaktywnego charakteru. Trafnie dobrane, dostosowane do – i wyprowadzone z – historycznego kontekstu konstelacje pojęciowe czy „dialektyczne obrazy” (termin Benjamina) nie tylko rodzą się w kontakcie z doświadczaniem przeszłości, otwierając nam dostęp do nieznanego dotąd jej wymiaru, ale i odwrotnie, pozwalają przeszłości w tej sieci pojęciowej się osadzić i wyrazić. Twórczo „indagując” przeszłą rzeczywistość, równocześnie formują i profilują jej pojęciowo-dyskursywny obraz jako swego rodzaju retroaktywne, sprawcze, „performatywne” odkrycie pewnego ukrytego porządku (zasady, regularności): zawsze już wcześniej istniejącego, a zarazem – bez wdrożenia tych czynności poznawczych – niedostępnego bądź pozostającego jedynie w sferze niezrealizowanych możliwości. Przykład ten pozwala również zasugerować ogólną odpowiedź na pytanie o możliwą historię literatury. Byłaby to taka historia literatury, która odrzuca dane z góry cele, założenia dotyczące tego, co „samo-przez-się-zrozumiałe” (oczywiste), i aprioryczne procedury poznania, wyposażone w gotowy arsenał sprawdzonych pojęć (sprawdzonych zwłaszcza w skutecznym retorycznie dowodzeniu założonych wcześniej celów), a dochodzi do swych ustaleń poprzez nieprzerwaną odnowę słownika, twórcze wynajdywanie takich narzędziowych środków, które faktycznie otwierają dopiero widoki na rzeczywiste cele, indywidualne cechy jakościowe przedmiotów i nieoczekiwane porządki poznania.
4.
20Trzy wskazane wyżej czynniki – kryzys modeli narodowego oraz autonomicznego uprawiania historii literatury, a także kryzys teoriopoznawczy, obiektywistycznych podstaw historycznego poznania – tworzą główne składowe warunkujące sytuację współczesną, jak i cechy nowych propozycji uprawiania i uzasadniania historii literatury. Upraszczając, można by powiedzieć, że większość z nich rozwijana jest pod wpływem inspiracji płynących głównie z trzech źródeł: (a) socjologiczno-kulturowej teorii zależności (jej najbardziej bodaj znanym przykładem jest strukturalistyczna „z ducha” Immanuela Wallersteina koncepcja systemów światowych – zob. Wallerstein 2007); (b) szeroko rozumianej teorii postkolonialnej o emancypacyjnym i rewindykacyjnym charakterze oraz (c) współczesnych konceptualizacji procesów globalizacyjnych, które skłaniają do zrewidowania wyjaśnień na temat natury i charakteru zjawisk lokalnych (w tym zwłaszcza ich autonomicznego statusu i immanentnego znaczenia). Niewątpliwie, jedną z widocznych konsekwencji myślenia w tych kategoriach jest dominująca rola w prowadzonych analizach relacji centrum – peryferie.
21Wcześniej (a i obecnie) relacjami centro-peryferyjnymi posługiwała się skutecznie psychologia społeczna, socjologia, studia kulturowe, którym służyła (i służy) do opisu złożonych relacji władzy, obejmującej rozmaite postaci dominacji i podporządkowania, jak też form zależności niedających się sprowadzić do prostych dychotomicznych podziałów. Od kilkunastu lat jest ona też szeroko wykorzystywana w nowej historii literatury, występującej pod rozmaitymi nazwami: porównawczej (Hutcheon, Valdes 2002), globalnej (Moretti 1996, 2005, Jameson 2008), światowej (Damrosch 2003, 2009, Casanova 2004) czy planetarnej (Spivak 2003, Ferguson 2008). Każdy z tych projektów (autorskich czy zespołowych) charakteryzuje się oczywiście pewną odrębnością, nacechowany jest specyficznym „uwrażliwieniem” na różne konkretne aspekty kulturowej rzeczywistości, lecz poza tym odznaczają się one istotnymi wspólnymi cechami. Jest to bowiem zespół propozycji czy orientacji konceptualizacyjnych, które:
- nie dają się sprowadzić do modelu klasycznej opozycji narodowej i powszechnej historii literatury (tej drugiej pojętej czy to w wersji uniwersalnego kanonu światowego o z reguły „zachodniocentrycznym” rodowodzie, czy to w bardziej neutralnym wariancie sumy literatur narodowych czy regionalnych);
- wszystkie respektują historyczną zmienność i różnorodność literatury oraz jej historyczno-instytucjonalnych form;
- wszystkie uwzględniają na równych prawach procesy produkcji i recepcji (oraz ich wzajemne powiązanie); przeszłość czytamy przez współczesność, nasza lektura zaś jest inherentnie anachroniczna (zmysł historyczny, zdolność do pełnego empatycznego wniknięcia w źródłowy kontekst i zawieszenia późniejszej wiedzy o przedmiocie jest fikcją czy utopią poznawczą), a ten jej wymiar wymaga przynajmniej krytycznej tematyzacji (jeśli nie otamowania);
- przeczą możliwości podtrzymywania idei autonomii literatury, rozpatrywania jej w izolacji od kultury, historii i wszelkich kontekstowych uwarunkowań, w których każde dzieło jest osadzone; teksty literackie cechują się bowiem zdolnością do transcendowania każdego konkretnego kontekstu i przemieszczenia czy deterytorializacji, ale równocześnie zawsze są kontekstowo uwarunkowane i nie są możliwe do pojęcia poza konkretnym kontekstem, miejscem czy usytuowaniem;
- rozważają na ogół dzieła literackie poza ich czysto estetycznymi czy formalnymi własnościami – w kontekstach historycznych, socjologiczno-antropologicznych, kulturowych, politycznych, geograficznych, demograficznych, ekonomicznych etc.;
- kwestionują uroszczenia klasycznie nowoczesnej narracji historycznoliterackiej do statusu obiektywnej, neutralnej, bezosobowej, zewnętrznej perspektywy (przyjmowania spojrzenia „znikąd”);
- biorą pod uwagę konsekwencje przemian cywilizacyjno-technologicznych i ich wpływ na pojmowanie miejsca, statusu, funkcji literatury;
- wykorzystują w sposób nieskrywany a efektywny operacyjnie narzędzia teoretyczne (nie tylko teorii literatury, ale też – w coraz większym stopniu – studiów kulturowych, genderowych i feministycznych, postkolonialnych i postzależnościowych, komparatystyki i translatologii).
22 Do tej listy dodać można jeszcze trzy cechy charakterystyczne. Po pierwsze, wyraźnie widoczną tendencją jest odchodzenie od jedynie narodowo-centrycznego modelu pisania historii literatury i zwrócenie się zarówno ku innym wzorcom strukturalizacji (jak sygnalizowane wyżej na przykładzie literatury przełomu xix i xx wieku), jak i – co nie mniej ważne – ku innym modelom wyjaśniania historycznoliterackiego procesu. „Republika świata literackiego” to międzynarodowa, nieznająca granic (politycznych, etnicznych czy kulturowych) przestrzeń tworzenia, cyrkulacji, recepcji, idei i dzieł. Jedynie podejście komparatystyczne i transkulturowe do kultury narodowej może zdać sprawę z mechanizmów tworzenia wartości swoistych i cech unikatowych. Nie tyle chodzi tu więc, co warte podkreślenia, o odrzucenie dalszego uprawiania narodowej historii literatury, ile raczej o zmianę sposobu jej skonceptualizowania oraz potrzebę usytuowania w szerokim kulturowo-porównawczym kontekście.
23Po drugie, kontekst ten skłania niewątpliwie do rozpatrzenia znaczenia i oddziaływania kultur i literatur „centralnych”. Co istotne jednak, ich rola podlega w nowej historii literatury znaczącemu przewartościowaniu. W „globalnej” czy „światowej” historii literatury z jednej strony krytycznemu oglądowi poddany zostaje globalny zasięg tworzenia, cyrkulacji i recepcji tekstów danej literatury centralnej (por. np. McDonald, Suleiman 2010), z drugiej zaś, pod wpływem emancypacyjnych i rewindykacyjnych impulsów postkolonialnej krytyki, dochodzą w niej swych praw i zyskują światowy rezonans dzieła literatur peryferyjnych. Stało się to niedawno udziałem m.in. Lalki Prusa, która, włączona do projektu światowej historii powieści Morettiego, zyskała – trzeba to przyznać – przez jej odczytanie przez Fredrica Jamesona większą rangę i rezonans w historii europejskiej powieści, niż to się udało do tej pory osiągnąć całej armii najwybitniejszych polskich jej interpretatorów (zob. Moretti 2007, Jameson 2010).
24Po trzecie, dyskusji, a nawet zakwestionowaniu podlega w tej perspektywie prosty (nazbyt) model centrum – peryferie. Uwzględnienie złożonych relacji i interferencji rozwojowych wymaga uznania tych kategorii (centrum, peryferie) za pewne pozycje w globalnej sieci, które mogą być zajmowane w danym kontekście historyczno-kulturowym także przez jedną literaturę (będącą np. peryferyjną w relacji do pewnych literatur, centralną wobec innych), jak i możliwości ich zmultiplikowania w wariancie policentrycznym. Można zadać sobie np. pytanie, czy polska literatura modernistyczna rozwijała się zorientowana na jeden centralny wzorzec „modernistyczności”/awangardowości, czy też w zmiennym czasowo i terytorialnie uzależnieniu od różnych wzorców?
25Odnosząc te tendencje do współczesnych perspektyw uprawiania historii polskiej literatury, powiedziałbym tak: pisać historię polskiej literatury trzeba dziś już bez kompleksów i bez dogmatów. Dalsze rozważanie rozwoju literatury narodowej wyłącznie w immanentnym kręgu danej (monoetnicznej i elitarnej) tradycji literacko-kulturowej prowadzić może jedynie do tworzenia czy podtrzymywania mitów, mistyfikujących znaczenie faktycznych czynników rozwoju czy zmiany – które w o wiele większym stopniu, niż chce to przyznać tradycyjna historia literatury, są efektem zewnętrznych oddziaływań, a więc i zależności od kultur czy literatur „centralnych”. Jedynie rozpoczynając od zidentyfikowania i rozpoznania faktycznego stanu peryferyjności i zależności naszej literatury od „centralnych” literatur (czego potrzebę u nas formułują zresztą jasno ostatnie studia –Grossman 2010, Marinelli 2005, 2010, Paloff 2010, Walas 2010) – możemy dojść do sensownych ustaleń w kwestii relatywnej swoistości, nowatorstwa czy oryginalności dzieł polskich pisarzy.
5.
26Relacja centrum – peryferie bywa też rozciągana na problematykę pogranicza, i to w rozmaitych wymiarach: socjologicznym, kulturoznawczym, historycznym, literaturoznawczym czy językoznawczym. Są wszakże powody, by spróbować uznać ją za wartą namysłu i rozwinięcia osobną kategorię (co zresztą stopniowo następuje np. w postulatach powołania socjologii pogranicza). Nie jest to jednak kategoria o spójnej, zgodnie podzielanej definicyjnej charakterystyce, toteż w praktyce każdy z badaczy zajmujących się tymi kwestiami proponuje własną próbę definicji. Nie rywalizując tu z istniejącymi już rozpoznaniami, chciałbym zasugerować potrzebę takiej gospodarki terminami, w ramach której pogranicze nie dublowałoby cech rozpatrywanych w badaniach „centro-peryferyjnych”. Może się to udać wtedy, jak sądzę, kiedy pogranicze będzie konotowało taką odmianę (i koncepcję) kultury, która nie ma swego centrum (bo ma ich wiele na zewnątrz), czy też raczej, w której centrum znajduje się granica, pojmowana jako próg kulturowych interakcji – kontaktów, konfrontacji, negocjacji, wymiany, hybrydyzacji…
27Opozycyjnym przeciwczłonem tak określonej kultury pogranicza byłaby kultura, którą można by nazwać rdzenną: o dośrodkowej, monocentrycznej strukturze; ekskludująca poza swe granice to wszystko, co inne bądź hybrydyczne; zamknięta (mentalnie) na obce wpływy i odwrócona od swych ściśle wyznaczonych granic, w pobliżu których rośnie niebezpieczeństwo, że do głosu i istnienia dojść może to wszystko, co skażone, gorsze i nieczyste. „Granice” kultury pogranicza miałyby natomiast charakter zdecydowanie relacyjny, zmienny i względny. Byłby to obszar otwartej kultury inkluzywnej (wchłaniającej i przetwarzającej obce wpływy czy inspiracje), wyznaczany przez aktywność wzajemnego oddziaływania (czy promieniowania) wielu kultur rdzennych (co najmniej dwóch) – co zapewnia mu nie tylko pewną specyfikę, ale i względną autonomię – o centrach znajdujących się na zewnątrz, leżących już poza granicami tego zhybrydyzowanego świata i poza zasięgiem jego szczególnych praw.
28Pogranicze w tym rozszerzonym znaczeniu obejmowałoby więc – mówiąc w pewnym uproszczeniu – nie tylko tradycyjny repertuar problemów niesionych przez życie w pobliżu granicy, ale i ten kompleks zagadnień, który współcześnie eksplorują badania nad „transgraniczami” i „transgranicznością” (Kurcz, Sakson 2009). Obejmują one porównawcze studia nad formami kontaktu, przemianami mentalności, procesami instytucjonalizacji nowych obyczajów, zachowań, norm współżycia i współdziałania, które wynikają z interferowania wpływów bezpośrednich sąsiadów, a oddziałują powyżej czy poniżej barier polityczno-narodowych granic i stopniowo prowadzą do zacierania czy neutralizowania ich restrykcyjnych, ekskluzywnych, strukturujących życie jednostkowe i społeczne funkcji na rzecz kulturowo-społecznych norm i instytucji ważnych dla danej „transgranicznej” wspólnoty. Ale nie tylko. Kategorii pogranicza – jeśli ma zachować szanse na status kluczowej kategorii badań nad kulturą – nie sposób bowiem zredukować do prymarnie politycznych znaczeń zakodowanej w niej „graniczności”. Historyczna semantyka tej kategorii jest bogatsza, a potencjał analityczny znacznie większy (i o dużych możliwościach rozwojowych), aniżeli wskazywałaby na to standardowa wykładnia jej odniesienia przedmiotowego oraz zawartości treściowej.
29Ogólnie biorąc, można wyróżnić, jak sądzę, pięć zasadniczych poziomów analizy literatury i kultury w perspektywie tej kategorii (mam tu na myśli casus polskiej literatury i kultury, ale sadzę, że ta dyferencjacja zachowałaby swe znaczenie także w odniesieniu do innych przypadków). Pierwszy poziom obejmuje tradycyjną problematykę pogranicza politycznego (oraz oczywiście kulturowo-etnicznego), rozciągniętą nie tylko na terytoria wschodnie (polskie kresy, ciągle jeszcze rozpatrywane w symptomatycznych Herderowskich kategoriach – por. obiegowe do niedawna określenie „polskie wyspy na ukraińskim morzu”), ale i inne przygraniczne obszary. Zyskałaby ona niewątpliwie szanse przewartościowania i zreinterpretowania w świetle przywołanego wyżej „oprzyrządowania” teoretycznego. Drugi poziom obejmuje problematykę bodaj kluczową w przyjętej tutaj perspektywie: pogranicza „wewnętrznego”, bardzo różnorodną, a kompleksowo dotąd nieopracowaną. Rozciąga się ona od zagadnień zróżnicowania etnicznego i kulturowego sięgającego w prehistoryczne fundamenty i zbiorową nieświadomość polskiej tożsamości (Janion 2006), a potem w różne fazy historycznych dziejów Polski (vide liczne prace o literaturze małych ojczyzn oraz nieliczne o „komparatystyce wewnętrznej” – Panas 1996, Ziemba 2005), przez kwestie tradycji regionalnych i relacji między nimi (Skwarczyńska 1937) oraz zróżnicowania i rywalizacji między postzaborowymi „dzielnicami”, prowadzącej nawet do form „kolonializacji symbolicznej” przez jedną z „dzielnic” pozostałych regionów (Jałowiecki 1996), aż po współczesne formy inscenizacji pamięci miejsc o wieloetnicznych i wielokulturowych tradycjach, prowadzące niekiedy do tworzenia symulakrów czy „implantów” m.in. kultury pogranicza w zhomogenizowanej monokulturze współczesnej Polski (Golka 2009).
30Problematykę tego poziomu uważam za kluczową z dwóch powodów. Po pierwsze, z uwagi na to, że ujawnienie czy reaktywowanie wielorakich aspektów heterogeniczności etniczno-kulturowej prowadzi do zmiany stereotypowego obrazu Polski jako całości jednorodnej, w sensie: ujednoliconej bądź zhomogenizowanej. To zaś może mieć istotne konsekwencje dla kierunku przemian w zakresie zarówno polskiej wspólnotowej samowiedzy, jak i jednostkowego poczucia tożsamości, a także pamięci zbiorowej i jednostkowej, stosunków z innymi, priorytetowych postaw i dyspozycji do działania, formowania i przekształcania imaginarium symbolicznego etc. Po drugie, ze względu na skromny dotąd zakres opracowań istotnych tu, a zarazem aktualnych kwestii – jest to obszar wymagający pilnej (a badawczo atrakcyjnej) eksploracji. By dać jeden bodaj przykład, przywołam tezę Bohdana Jałowieckiego o swoistej kolonializacji czy przemocy symbolicznej, jaka dokonała się w okresie powojennym, w rezultacie narzucenia przez postszlachecką inteligencję wywodzącą się z Kongresówki historii jej regionu (zaboru rosyjskiego) jako historii całej Polski, z promowaną przez nią interpretacją (nierzadko zmitologizowaną) dziejów Polski, kanonem „kongresówkowych” bohaterów i wydarzeń historycznych oraz własnym „panteonem polskich wartości” (kult przegranych powstań, sakralizacja ofiary, prymat „narodowowyzwoleńczego” etosu nad jednostkowo-egzystencjalnym etc.) – a wszystko to kosztem zmarginalizowania lub nawet stłumienia odpowiednich tradycji innych regionów. Teza ta obecna jest we współczesnej socjologii kultury (Zarycki 2009, Kapralski 2010) – natomiast przez literaturoznawców praktycznie jest niedostrzegana. Jakkolwiek brzmieć może (przynajmniej dla niektórych) nieco prowokacyjnie, wydaje się nadzwyczaj produktywna intelektualnie, uprzytamniając interesujące perspektywy badawcze, sięgające od historycznych studiów nad kształtowaniem się owego „kongresówkowego” obrazu dziewiętnastowiecznej Polski po współczesne walki symboliczne w sferze polityki historycznej i polityki pamięci.
31 Kolejne poziomy o coraz wyższej ogólności sygnalizuję tylko hasłowo. Analizy poziomu trzeciego wyznaczać mogą metaforyczne określenia Polski jako przedmurza (zwłaszcza: „obrotowego przedmurza”), prowadzące do interpretacji jej kultury i historii w swoiście „przemieszczonych” geograficznych kategoriach, tzn. kolejno jako: zachodu Wschodu (np. zasięg słowiańszczyzny) i wschodu Zachodu (np. zasięg kultury łacińskiej), południowej Północy (np. zasięg wpływów nordyckich czy skandynawskich) i północnego Południa (np. zasięg włoskiego baroku). Poziom czwarty – to spojrzenie na Europę Środkowo-Wschodnią w kategoriach wielowymiarowego pogranicza, w obrębie którego ważne miejsce zajmuje heteroetniczna i wielokulturowa tradycja Polski (i do pewnego stopnia jej współczesność). Wreszcie poziom piąty dotyczy możliwości pojmowania „pogranicza” jako kategorii teoretycznej, służącej analizie tożsamości jednostkowej i wspólnotowej w ogólnej perspektywie antropologiczno-kulturowej (podobnej w tym do takich kategorii, jak „metyzacja” czy „kreolizacja”, które, acz zrodzone w analizach specyficznej problematyki dla danego lokalnego obszaru, używane są dziś nieomal jako pojęcia nienacechowane kontekstowo, o uniwersalnym zastosowaniu).
32Problematyka literacko-kulturowa rozpatrywana w perspektywie wyżej zasygnalizowanych „parametrów” i atrybucji pojęciowych kategorii pogranicza ma wszelkie szanse, by stać się komplementarną perspektywą analityczną w stosunku do wcześniej rozwiniętych badań, rozpatrujących lokalne przypadki narodowych literatur w porównawczo-globalnym kontekście i z punktu widzenia teorii centro-peryferyjnych zależności. Jeśli dla teorii „zależnościowej” punkt ciężkości spoczywa siłą rzeczy na konsekwencjach zewnętrznych oddziaływań na pozornie inherentne wewnętrznie własności, to dla analiz „pogranicznych” ośrodkiem uwagi staje się właśnie ta wewnętrzna stłumiona hybrydyczność na pozór czystej, jednorodnej – a więc w konsekwencji: potencjalnie każdej – kultury oraz nowy model tożsamości jednostkowej i wspólnotowej jako efektu (węzła, splotu) złożonych oddziaływań tego, co heterogeniczne, zróżnicowane wewnętrznie i nietożsame.
33 W każdym razie, widziana w świetle zaszłych przemian historia literatury przeszła daleką drogę od Herderowskich trzech jedności (języka, etnosu i terytorium) definiujących narodowe swoistości – do szukania jej śladów i zasady wyodrębniania w odwrotnościach tamtych romantycznych kategorii: w tym, co różnojęzyczne, etnicznie hybrydyczne i zdeterytorializowane. Ta sytuacja uświadamia także, iż współczesna, kulturow a historia literatury (niezależnie od innych specyfikujących ją określeń) przeszła inną, nader znamienną a daleką drogę: od uprawiania jej w izolacji od teorii literatury (izolacji pozornej, bo polegającej na przyjęciu przenikłych do powszechnego obiegu, anachronicznych jej rozstrzygnięć) – do świadomego bliskiego współdziałania. Dziś nie tylko historia potrzebuje wsparcia teorii literatury ; także teoria szuka swej legitymizacji, inspiracji metodyczno-konceptualnych, widoków rozwoju w sferze krytycznej analizy historycznych uprawomocnień „twardych” faktów, opisu empirycznych konkretów oraz modelowania złożonej sieci ich transkulturowych powiązań w procesach (narodowego, poniżej- i ponadnarodowego) historycznoliterackiego rozwoju.
6.
34W pięknych i pamiętnych Wyznaniach uduszonego Kazimierz Wyka zarysował inspirującą do dziś wielu alternatywną wizję polskiej literatury – nie takiej, jaką była, lecz jaką być powinna – gdyby warunki, okoliczności, trafy losu i przypadku nie sprawiły, że jej dzieje potoczyły się ostatecznie inaczej, niż mogły… Było to „marzenie intelektualne” o „niemożliwej do napisania” książce – książce o historii polskiej literatury; takiej, która w pełni urzeczywistniła cały swój potencjał, którym, w przekonaniu Wyki, dysponowałaby z pewnością, gdyby rzeczywiście mógł się on ucieleśnić, a nie został odebrany, utracony, zaprzepaszczony, rozmieniony na drobne… (Wyka 1965).
35Przywołuję to melancholijne marzenie Kazimierza Wyki nie tylko dlatego, że często powraca pod różnymi przebraniami u innych autorów, ale też z uwagi na to, że – przez rodzaj wyobraźniowej, fantasmagorycznej rekompensaty – zdradza klasyczne poczucie niedowartościowania (niższości, wtórności, peryferyczności), sygnalizuje siłę i trwanie polskiej kultury jako „kultury wstydu” (wyrastającej z poczucia niemożliwości sprostania „normalnym” oczekiwaniom – własnym czy „świata”) w połączeniu z równie klasycznym kompleksem ofiary (niezawinionej krzywdy czy utraty). Tę niewerbalizowaną zwykle przesłankę życzeniowych argumentacji można by ująć tak: polska literatura jest w swej całości, niestety, peryferyjna i wtórna, z czego bierze się jej ksenofobiczne zwrócenie ku umacnianiu poczucia wielkości i wyjątkowości (własnej i narodowej wspólnoty), przy równoczesnym nieustannym zerkaniu ukradkiem na nowinki w wielkim świecie – ale jest tak dlatego, że niesprawiedliwość dziejowa odebrała nam przedwcześnie prawdziwe talenty, a tym, które zachowała, często odbierała rozum, zdrowie czy możliwości przyzwoitej egzystencji… Wydaje mi się, że tu właśnie, w tym syndromie przedsądów, resentymentów i sublimacji, znaleźć można źródła istotnego powodu, dla którego ciągle zbyt często skłonni jesteśmy czytać, rozumieć, interpretować polską literaturę w kategoriach – bardzo zresztą różnie pojętych – powinności.
36Dlatego też być może moje marzenie o możliwej historii polskiej literatury jest daleko bardziej przyziemne (co nie znaczy, że łatwiejsze do urzeczywistnienia). Prawie wstyd powiedzieć: marzy mi się jej opisanie taką, jaką – wedle najlepszej naszej wiedzy – po prostu była. To znaczy : taką, jaką była za sprawą właśnie tych konkretnych, historycznych, empirycznych okoliczności swego istnienia oraz realnych warunków rozwoju – a nie swych niezrealizowanych możliwości, wzorców, do których aspirowała, czy ideałów, których miała (chciała? musiała?) być depozytariuszką. Jaką była za sprawą osobliwej faktyczności swego historycznego bycia i kulturowego znaczenia. Co więcej, sądzę, że dla ludzi profesjonalnie zajmujących się, a także tych osobiście zainteresowanych, sprawami literatury, nie ma dziś trudniejszego, a zarazem bardziej fascynującego, prawdziwie pasjonującego poznawczo zadania.
37Ale bo też możliwa historia literatury, o której piszę, to nie historia możliwej literatury (której wizja skusiła Kazimierza Wykę); to właśnie możliwa historia – literatury urzeczywistnionej w danym czasie i miejscu, w konkretnym środowisku twórców i czytelników. A raczej: to możliwe historie, bo zmiana słowników, kontekstów, pytań, zmiana sposobów czytania – istotnie zmienia i różnicuje uzyskiwane odpowiedzi. A z kolei każda z odpowiedzi – aktów historycznoliterackiego poznania – staje się składnikiem (bodaj w pewnej mierze czy przez pewien czas) poznawanego przedmiotu, modyfikując jego „stan posiadania”, rozpoznawalną charakterystykę, i w konsekwencji wzmagając potrzebę ponownej lektury. Wbrew pozorom skończoności i zamkniętości swego przedmiotu jest to więc właściwie niekończąca się historia, historia niemożliwa do opowiedzenia do końca, bo zawsze otwarta na kolejne próby aktualizacji swego potencjału, swej zdolności do wypowiedzenia dotąd niewypowiedzianego.
38Historia literatury jest zatem zawsze możliwa. W banalnym znaczeniu tego zdania kryje się, jak sądzę, nie tylko optymistyczna (zwrócona przeciw wróżbom końca historii literatury) lub – dla innych – fatalistyczna perspektywa (historia literatury nie ma końca). Zawiera się w nim bowiem także ciężar fascynująco odpowiedzialnego zadania: aktualizowania tego, co – jako potencjalnie zdolne do istnienia, może albo być, albo nie być – okazuje, że jest i czym jest (formuje swą postać i znaczenie), dopiero w aktach eksperymentalnego indagowania, legitymizowanego w retroaktywnej eksperiencji wspólnoty czytania.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019