Emocje w odbiorze literatury – perspektywy kognitywistyczne
p. 402-414
Texte intégral
1Inspirowane kognitywistyką studia nad odbiorem literatury 1ogólnikowo traktowały funkcje emocji w doświadczeniu lekturowym 2, podkreślając rolę czytelniczego wnioskowania. Nacisk ten prowadził do sugestii dychotomii między emocjami i poznaniem. Sugestia taka pozostaje w sprzeczności z akceptowaną wśród kognitywistów teorią ucieleśnionego umysłu, stąd też konieczność dowartościowania emocji stała się przedmiotem dyskusji w różnych nurtach literaturoznawczego kognitywizmu 3. W wyniku tej debaty zaczęła rozwijać się emocjonologia (ang. emotionology), pokrewna empirycznie zorientowanej nauce o emocjach 4. Ponieważ te refleksje pozostają nadal rozproszone, wskażę nowe zagadnienia, które wnosi do badań nad emocjami literacka kognitywistyka 5.
2Immanentnie emocjonalny charakter lektury rodzi się na przecięciu kilku władz poznawczych aktywowanych przy czytaniu: dzięki zależności między emocjami i percepcją, emocjami a pamięcią krótkoi długoterminową, emocjami a uwagą. Emocje warunkują percepcję czytającego wielorako – od wzrokowego rozpoznawania znaków graficznych 6, po wielozmysłowe obrazowanie mentalne towarzyszące przetwarzaniu informacji językowej 7. Myślenie angażujące obrazy pobudza tzw. markery somatyczne: trzewne reakcje o podłożu emocjonalnym skojarzone z projektowanymi scenariuszami wydarzeń i ich konsekwencji 8. Czytanie dostarcza obu wskazywanych przyczyn powstawania emocji – poznawczych (związanych z użyciem pojęć, z dokonywaniem osądów i klasyfikacji) i pozapoznawczych (pierwotniejszych, wynikłych z fizjologicznych stanów organizmu) 9.
3Dla badań kognitywistycznych przedmiot zainteresowania to tekst artystyczny czytany na bieżąco i rozumiany przez pozatekstowego odbiorcę 10. Dla literaturoznawcy lektura zamienia się w interpretację jako jedyną wersję czytelniczej praktyki. Różne projekty manifestacyjnie zwracały się „przeciw interpretacji”, co nie oznaczało zainteresowania trybem lektury czytelnika realnego, lecz jedynie aktywnościami przypisanymi jego kolejnym tekstowym wcieleniom 11. Tymczasem interpretacja i lektura to dwie fazy czasowe czytania i dwa style oddźwięku czytelniczego, wyodrębniane dzięki przebiegowi reakcji emocjonalno-zmysłowych. Ich wyrazista autonomizacja w pierwszej lekturze tekstu bywa utożsamiana przez czytelników realnych ze specyfiką oddziaływania literatury. Nie oznacza to, że emocjonalność lektury ma jedynie charakter ludyczny . 12Emocje lekturowe ukierunkowują wartościowanie i wnioskowanie, towarzyszą gromadzeniu i przetwarzaniu informacji tekstowej, jaką napotyka czy też przywołuje z pamięci czytający. Interpretacja jako efekt czytania zadaniowego 13, autorefleksyjnego i autoreferencjalnego różni się od bieżącej i jednokrotnej lektury, pobieżnego przeglądania, czytania tematycznego czy dystrakcyjnego przeglądania hipertekstu, skojarzonego z czytanio-pisaniem 14. Interpretacja angażuje wielokrotną lekturę, lektura jednokrotna często dostarcza niezapomnianej intensywności, choć nie musi ona wynikać z ekscytacji rekonstrukcją struktury semantycznej tekstu. Interpretacja bez lektury obyć się nie może. Lektury i interpretacji nie można więc przypisać arbitralnie grupom czytelniczym (profesjonalnym i nieprofesjonalnym), ale należy je umieścić w czasowości czytania.
4Poznawczy charakter emocji widać dobrze w odbiorze narracji. Rozpoznanie przez czytelnika wewnętrznej motywacji działań bohatera literackiego warunkuje uspójnienie opowiadania i przebiega niemal podświadomie 15. Odbywa się ono dzięki danym językowo-tekstowym (emotikonom, klasyfikacjom narratorskim, wykładnikom wglądu w psychikę postaci), jak i dzięki przyjmowaniu cudzej perspektywy. Ta ostatnia operacja mentalna należy do najważniejszych regulatorów natężenia czytelniczych emocji. Wzmaga lub blokuje empatię16, dyspozycję uznawaną za konstytutywną dla odbioru narracji (lub węziej – powieści jako gatunku17), warunkuje więc jednocześnie nie tylko to, co czytelnik myśli o postaci, ale i jak o niej myśli 18.
5Rola emocji w rozumieniu narracji zaznacza się jednak nie tylko w motywowaniu reakcji odbiorcy względem postaci. W układzie trzech emocji (ciekawości, zaskoczenia, zdziwienia) Meir Sternberg dostrzegł jedno z uniwersaliów narracyjnych: transmedialną, transsemiotyczną, transgatunkową triadę stymulującą myślenie prospektywne, retrospekcję i rozpoznanie, czyli operacje mentalne pobudzane przez narrację 19. Dopełnieniem tej teorii jest afektywna narratologia Patrica C. Hogana 20. To jeden z badaczy, który zmodyfikował własną metodologię ze względu na konieczność uwzględnienia roli emocji. W pracach najnowszych skupia się więc nie tylko na ponadkulturowych prototypach fabularnych, ale uznaje ich obecność za pochodną systemu emocjonalnego człowieka; systemu, który umożliwił powstanie w różnych kulturach podobnych scenariuszy zdarzeń wywołujących podobne podstawowe emocje 21.
6Zabarwienie emocjonalne towarzyszące czytaniu stanowi więc, zdaniem kognitywistów, jego stałą cechę jakościową, nie zaś efekt uboczny 22. Emocje czytelnika nie są „spazmami umysłu”, lecz typem myśli. Odpowiadają w sposób systemowy, do pewnego stopnia przewidywalny i intersubiektywny na bodźce generowane przez językowo-tekstowe, tematyczne właściwości utworu. Pozostają też w tym kontekście niezależne od wielu zagadnień, na jakie tradycyjnie wskazuje się w badaniach literaturoznawczych: na przykład odjęzykowych konceptualizacji emocji, literackich sposobów reprezentowania emocji23 czy też statusu afektów w różnych kulturowych nurtach czy poetykach 24.
7Emocje regulują podstawowe mechanizmy lektury. Wpływają na jej szybkość i zmienność ogniskowania uwagi czytającego. Jedną z emocji towarzyszących lekturze, z której często nie zdajemy sobie sprawy, jest szybsza akceptacja zmienności w obrębie czytanego tekstu (na różnych poziomach: od heterogeniczności stylistycznej, przez nieuzasadnione zwroty akcji, zaburzone związki logiczne, deformacje postaci) 25, której nie spotyka się na przykład w tekstach informacyjnych. Czytelnicza gotowość, a nawet pożądanie, by odczuć zaskoczenie (a więc przyzwolenie na modyfikację scenariuszy czy skryptów), uruchamia mechanizm antycypacji. Przewidywanie wydarzeń (oraz towarzyszące mu satysfakcja, rozczarowanie, zaskoczenie) i symultaniczne tworzenie ich potencjalnych scenariuszy na podstawie własnego doświadczenia 26pełnią funkcję komponentu gromadzenia i przetwarzania informacji narracyjnej. Doznaniowe nacechowanie lektury to czynnik sprzyjający kontynuacji czytania, który zwiększa szansę na podjęcie interpretacji. Brak takiego pobudzenia oraz nuda, poniechanie czytania są także rodzajem oddźwięku, straszącym nauczycieli i uczniów na lekcjach literatury.
8Emocje wzmagają zaangażowanie w świat literacki 27. Specyfika immersji literackiej może być argumentem za odrębnością doświadczeniową odbioru literackiego – przy minimalnej liczbie bodźców percepcyjnych absorpcja czytelnicza porównywalna może być do efektu mediów opartych na interaktywnych technologiach. Lektura izoluje czytelnika od otoczenia 28, ma intensywność doświadczenia wewnętrznego nieosiągalną w odbiorze telewizji, seansu filmowego, gry komputerowej 29. Stymuluje obrazowanie mentalne, hamowane przez media audiowizualne lub wymagające interakcji z urządzeniem (np. ekranem dotykowym, konsolą), wzmacnia kreatywność indywidualnej wyobraźni przez niemożliwe do wyrugowania Ingardenowskie miejsca niedookreślenia. Aktywizuje równocześnie procesy wewnętrznej ucieleśnionej symulacji, dzięki którym przełamywana jest opozycja trzecioosobowej perspektywy obserwatora i pierwszoosobowej perspektywy wykonawcy czynności. Umysł czytającego literaturę to nadal umysł społeczny – przede wszystkim dlatego, że większość tego, co czytamy, dotyczy ludzkich interakcji w całym ich skomplikowaniu 30.
9Rozpoznanie to koresponduje z innym wątkiem kognitywistycznych badań nad lekturą literacką. Może wyjaśniać zjawisko częstszego odnoszenia tego, o czym się właśnie aktualnie czyta, do systemu wartości czy wcześniejszych doświadczeń czytelnika (szybciej przywołujemy wspomnienia autobiograficzne i emocjonalne). W lekturze tekstu literackiego wiedza ogólna o świecie nie odgrywa tak dużej roli, jak w przypadku na przykład tekstów informacyjnych. Lekturę literacką można uznać za aktywność szybciej wyzwalającą odruch autorefleksji31, dzięki językowemu tworzywu głębiej osadzoną w ludzkiej zdolności do metakognicji 32. Właśnie ten akt mentalny – możliwość wyobrażenia sobie, co myśli/ czuje/ widzi ktoś, kto nie jest mną – wyzwala typ emocji intrygujących zwolenników tezy o niepowtarzalnej jakości czytania literackiego 33: emocje automodyfikujące postawy i przekonania 34. Aspekt ten ma niebagatelne znaczenie dla edukacji i metodyki nauczania. Wśród argumentów na rzecz prospołecznej wartości czytania literackiego akcentuje się bowiem ideę literatury jako formującej podmiot przestrzeni wymiany znaczeń i ich negocjacji z figurami inności – bohaterem, narratorem, autorem, kontekstem historycznym powstania utworu i realiami świata fikcyjnego 35.
10Emocje odbiorcy wyzwala także poziom literackiej autoreferencji, autorefleksyjności, a więc i deziluzji, którym nie wszystkie media dysponują w takim zakresie, jak literatura. Zaangażowanie w świat literacki może zostać zastąpione lub zrekompensowane przekierowaniem uwagi na przyrastające wraz z lekturą sygnały dystansu do składników świata literackiego lub opowieści i opowiadającego 36.
11Najciekawszą teorię dotyczącą roli emocji w lekturze przedstawił Keith Opdahl, przypisując im funkcję trzeciego kodu mentalnego, w jakim rodzą się znaczenia tekstu literackiego – obok semantyki języka oraz informacji kodowanej w obrazowaniu wewnętrznym 37. Dowód na rosnące zainteresowanie emocjami lekturowymi może stanowić spektakularna autokorekta metodologiczna, jakiej dokonał Peter Stockwell, autor Cognitive Poetics: An Introduction (2002). W pracy Texture – A Cognitive Aesthetics of Reading38 proponuje on sposoby badania gęstości (ang. density) odbioru literackiego. W ten sposób następuje znaczące przeprofilowanie w obrębie długiej i heterogenicznej tradycji reader response studies: od poetyki recepcji, poetyki odbioru literackiego, oddźwięku literackiego, empirycznych badań nad tymże oddźwiękiem po poetykę rezonansu, którą proponuje Stockwell. Ten wybór terminologiczny podkreśla namacalne wręcz reakcje emocjonalno-zmysłowe, jakie mogą towarzyszyć czytaniu literatury. Literackość, zdaniem Stockwella, to intensywność i drżenie doświadczane w lekturze 39:
Niektóre doświadczenia lekturowe powodują rzeczywistą reakcję fizyczną: śmiech, uśmiech, chichot czy pogardliwy uśmieszek, drżenie, jeżenie się włosów, łapanie oddechu, przyspieszenie akcji serca, cofnięcie ze wstydu, odsuwanie książki, ściskanie w gardle, podniecenie, płacz. To są wyraziste fizyczne manifestacje emocji i uczuć – bezpośrednie i nagłe. 40
12To one wywołują interesujący Stockwella efekt:
Rezonans w znaczeniu silnego oddziaływania literatury, zdolny do utrzymywania się w umyśle czytelnika długo po zakończeniu czytania. Rezonans taki jest ściśle połączony z poczuciem intensywności czytania, które wiąże się z czytelniczymi dyspozycjami. 41
13Owe dyspozycje czytelnicze wpływają na to, jakimi jesteśmy. Do takich wniosków doszli Don Kuiken i David Miall, autorzy pierwszego kwestionariusza oddźwięku literackiego skonstruowanego na postawie badań empirycznych. Dążyli oni do wyodrębnienia rzeczywiście istniejących stylów czytelniczych, by odpowiedzieć na pytanie, czego w lekturze szuka czytelnik, jakie potrzeby emocjonalne zaspokaja czytanie, jakie procesy psychiczne są mu właściwe. Na podstawie ankiet i eksperymentów z użyciem fragmentów konkretnych tekstów literackich wskazano 7 takich preferencji. Aż 5 z nich wyróżniało się ze względu na wyrazistość doznań emocjonalno-zmysłowych: czytanie empatyzujące, czytanie stymulujące u czytelnika wgląd w siebie i autorefleksję, czytanie dla wielozmysłowego wyobrażenia świata fikcyjnego, czytanie jako sprawiająca największą przyjemność aktywność poznawcza oraz czytanie dla ciekawej fabuły i wartkiej akcji. Można więc uogólnić, że to tryb emocji, w którym czytelnik najczęściej operuje w trakcie lektury, ma decydujące znaczenie dla ukierunkowania jego uwagi na dany aspekt tekstu literackiego: postać, zdarzenia, jakości świata przedstawionego itp.
14Tu pojawia się znacząca luka w dotychczasowych badaniach kognitywistycznych. Istniejący wzorzec kwestionariusza odbioru nie doczekał się uszczegółowienia i ponownego użycia na podstawie przypisanych każdemu stylowi czytania jakości językowo-tekstowych, które ów styl miałyby wzmacniać. Kwestionariuszowi w wersji pierwotnej brakuje precyzji w literaturoznawczej terminologii, dlatego też wiele pytań należałoby przeformułować, uwzględniając potencjalne konsekwencje tego kroku dla wyrazistości badanych stylów odbioru. Brakuje więc pomostu przerzuconego między badaniami Kuikena i Mialla a projektem Stockwella, który traktuje rozmaite cechy języka artystycznego jako punkty kontrolne dla uwagi czytającego i swoiste „pasy transmisyjne” dla psychocielesnego pobudzenia czytelnika. Mamy więc zarys poetyki ucieleśnionej, nie ma dotychczas jego aplikacji. Za przedmiot takich potencjalnych badań należałoby zatem uznać tekst literacki jako stymulator intersubiektywnie podzielanych reakcji psychocielesnych 42, które stanowią dla wielu czytelników o wyjątkowości doświadczenia literackiego. Co warte podkreślenia, taka eksperymentalnie testowana poetyka nie jest sferą studiów wyłącznie psychologicznych – to kategorie poetologiczne postrzegane są jako swoisty rezerwuar powtarzalnych reakcji psychocielesnych. Wyniki dotychczasowych badań zachęcają psychologów zainteresowanych rozumieniem narracji do ściślejszej współpracy z narratologami lub też do coraz bardziej świadomego posługiwania się literaturoznawczymi narzędziami z zakresu poetyki narracji 43.
15Podatności na rezonans nie należy przypisywać czytelnikom mniej wyrobionym lub preferującym literaturę popularną. Zależność między konstrukcją narracji a jakościową wyrazistością emocjonalnego jej odbioru łatwo zilustrować przykładem historycznoi krytycznoliterackim: recepcją prozy Włodzimierza Odojewskiego, zwłaszcza jego cyklu podolskiego 44. W recenzjach powtarza się wątek kłopotów z nazwaniem jakości, jaka zamienia czytelniczy kontakt z tą prozą w doświadczenie transowe czy traumatyczne. Oto kilka etykiet: „strumień czystego artyzmu”, „pejzaż i nastrój działa jak narkotyk”, „szczególny klimat jemu tylko właściwy”, „ostry, drażniący koloryt”, „niezwykły efekt «naelektryzowania» ekspresją”, „dziwny czar, zniewalający «zły urok»”45. Intensywności czytelniczego doznania i jego ścisłego związku z językową organizacją narracji Odojewskiego nie da się podważyć. Można spróbować opisać tę „mechanikę” emocji w kategoriach poetyki rezonansu: rozpoznając fluktuacje emocji i uwagi jako odpowiedź na konkretne cechy języka, intensyfikujące czytelniczy dyskomfort. Nasuwa się podejrzenie, że taka przewrotna strategia urągania czytelniczej „przyjemności” lekturowej przyświeca wielu na przykład autorom modernistycznym, choćby Kafce, który pisał wprost:
Uważam, że powinno się w ogóle czytać tylko takie książki, które człowieka gryzą i dźgają. Gdy książka, którą czytamy, nie budzi nas uderzeniem pięści w łeb, to po cóż ją czytamy? Żeby nas uszczęśliwiała, jak piszesz? Mój Boże, szczęśliwi bylibyśmy właśnie, w ogóle nie mając książek, a takie książki, które nas uszczęśliwiają, moglibyśmy od biedy pisać sami. Potrzebujemy jednak książek działających na nas jak bardzo bolesne nieszczęście, jak śmierć kogoś, kto był nam droższy niż my sami, jak gdybyśmy zostali porzuceni głęboko w lesie, z dala od ludzi, jak samobójstwo. Książka musi być siekierą na zamarznięte morze w naszym wnętrzu. Tak myślę. 46
16Wizja lektury jako gryzienia, dźgania i samobójczej desperacji może nie być zachęcająca, a jednak rozpoznaje ambiwalentną naturę emocji lekturowych. „Przyjemność” 47czytania wypływa także z treści negatywnych, więc to nie jakość, ale natężenie emocji okazuje się łączyć doświadczenie Kafki z pragnieniami pożeraczy fabuł łatwych. Zrealizowany projekt poetyki rezonansu w połączeniu z badaniami nad empirycznie potwierdzonymi stylami czytelniczymi może w przyszłości pomóc zrozumieć, jak emocje lekturowe współgrają z kategoriami poetologicznymi, którym nie można przypisać oczywistego nacechowania afektywnego – w odróżnieniu od wysokiej wartości retorycznej (np. strumień świadomości, oko kamery, zabiegi fonostylistyczne, narracja w 2. osobie). Pozwoli to powiązać wzorce reakcji emocjonalnych z podzielanymi społecznie wzorcami zachowań 48, co może zdjąć z lektury bieżącej odium samotniczego i idiosynkratycznego eskapizmu 49.
Notes de bas de page
1 O kierunkach w badaniach nad odbiorem literatury, problemach przez nie podejmowanych i metodologicznych wyborach zob. M. Maryl, Antropologia odbioru literatury – zagadnienia metodologiczne, „Teksty Drugie” 2009, nr 1–2.
2 Mówię o doświadczeniu lekturowym, odwołując się do nurtu kognitywistyczych empirycznych badań na odbiorem literatury, który akcentuje psychocielesne uwarunkowanie procesów poznawczych. Lektura jest zawsze ucieleśniona – jej przebieg i efekty angażują architekturę poznawczą człowieka, percepcję oraz system emocjonalny. Por. R. Nycz, Literatura: litery lektura. O tekście, interpretacji, doświadczeniu rozumienia i doświadczeniu czytania. Z dodaniem studium przypadku „Wagonu” Adama Ważyka, w: tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012, s. 291–326.
3 Badania nad konceptualizowaniem emocji stanowiły natomiast rozwiniętą gałąź lingwistyki kognitywnej. Por.: Z. Kövecses, Metaphor and Emotion. Language, Culture, and Body in Human Feeling, Cambridge 2000; I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacje uczuć w języku polskim: prologomena, Warszawa 2000. To również wątek studiów nad językowym obrazem świata: por. Uczucia w języku i tekście, I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz (red.), seria „Język a kultura”, t. 14, Wrocław 2000. Rolą emocji jako czynnika modyfikującego mechanizm integracji pojęciowej (opisany przez G. Fauconniera i M. Turnera) zajęła się A. Libura, Rola emocji w tworzeniu amalgamatów kognitywnych, w: Przestrzenie kognitywnych poszukiwań, A. Kwiatkowska (red.), Łódź 2011, s. 77–96.
4 Por. periodyk „Cognition and Emotion” wydawany od 1987. W jęz. polskim tendencje w tej dziedzinie prezentuje tom Formy aktywności umysłu. Ujęcia kognitywistyczne, t. 1: Emocje, percepcja, świadomość, A. Klawiter (red.), Warszawa 2008.
5 Zagadnienia teoretycznoliterackie związane z emocjami to: natura emocji wzbudzanych przez teksty artystyczne, relacja między emocjami twórcy a odbiorcy, sposoby ich transmisji, formalne wyznaczniki językowo-tekstowe wzmagające emocje czytelnika, rodzaje emocji wyzwalanych przez różne elementy tekstu literackiego. Por. „Poetics” 1994, vol. 23. „Emotion in Literature and Arts”.
6 Por. J. Płuciennik, Procesy kognitywne a czytanie i zmysły, http://www.sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/procesy-kognitywne-a-czytanie-i-zmysly-656/ [dostęp: 5.03.2014].
7 E.J. Esrock, The Reader’s Eye: Visual Imaging as Reader Response, Baltimore–London 1994; M. Rembowska-Płuciennik, Wizualne efekty i afekty. Obrazowanie mentalne a emocjonalne zaangażowanie czytelnika, „Teksty Drugie” 2009, nr 6.
8 Por. A. Damásio, Błąd Kartezjusza: emocje, rozum i mózg ludzki, przeł. M. Karpiński, Poznań 2000.
9 J. Prinz, Emotion, w: The Cambridge Handbook of Cognitive Science, K. Frankish, W.M. Ramsey (red.), Cambridge 2012, s. 193–211.
10 Spory dotyczą zasad jego doboru, znaczenia i możliwości weryfikacji kompetencji czytelniczych, wpływu edukacji, stopnia generalizacji wniosków płynących z badań prowadzonych na różnych gremiach respondentów. Zdroworozsądkowe założenie pozwala w realnym odbiorcy dostrzec uczestnika kultury o zróżnicowanym (ale nie zawsze najwyższym) poziomie wiedzy na temat tego, czym jest literatura jako instytucja i jako specyficzny typ przekazu. To ponadto ktoś, kto wybiera czytanie literatury jako preferowaną formę aktywności umysłowej. Trudno wymagać, by do grona realnych odbiorców trzeba było zaliczać osoby czytające jedynie instrukcje obsługi urządzeń elektronicznych czy też bieżące regulacje prawne.
11 Najlepiej widać to w projekcie stylistyki afektywnej S. Fisha. Pytanie, „co robi tekst z czytelnikiem/ jak działa tekst” wydaje się tożsame z zainteresowaniami empirystów. Drobiazgowe analizy Fisha nie mają jednak nic wspólnego z badaniem ponadindywidualnych procesów warunkujących rozumienie tego samego materiału przez szersze grono odbiorców – choćby jego studentów.
12 Por. V. Nell, Lost in a Book, The Psychology of Reading for Pleasure, New Haven– London 1988; R.J. Gerrig, Experiencing Narrative Worlds. On the Psychological Activities of Reading, New Haven–London 1993.
13 Do kognitywnych atrybutów interpretacji należy dodać jej znaczenia kulturowe: jako praktyki zawodowej wąskiego grona eksperckiego, jako gatunku ich wypowiedzi, jako narzędzia instytucji kulturowo-politycznych, jako pochodnej systemu edukacji. Powszechność edukacji i kulturowy trening interpretacyjny, w jakim wzrastamy, negują potrzebę radykalnego przeciwstawienia lektury i interpretacji oraz możliwość znalezienia czytelników pozbawionych zupełnie wiedzy okołoliterackiej.
14 Na temat rodzajów czytania i ich charakterystyki poznawczej istnieje obfita literatura, podaję dla przykładu: The Science of Reading: A Handbook, M.J. Snowling, Ch. Hulme (red.), Malden, MA 2005; M. Wolf, Proust and the Squid. The Story and Science of the Reading Brain, New York 2007; D.H. Tracey, L. Mandel Morrow, Lenses on Reading. An Introduction to Theories and Models, London–New York 2012. Por. J. Płuciennik, Sylwiczność nasza powszednia, „Teksty Drugie” 2012, nr 6.
15 D. Herman podkreśla znaczenie, jakie dla czytelniczych klasyfikacji tekstu jako opowiadania ma możliwość rozpoznania stanów wewnętrznych podmiotów, których historia dotyczy. Emocje doczekały się odrębnego omówienia jako istotny element rekonstrukcji „fikcyjnego umysłu”, lokowany w triadzie „kognicja – emocja – świadomość”. Por. tegoż, Basic Elements of Narrative, Chichester 2009. Por. M.-L. Ryan, Toward a Definition of Narrative, w: The Cambridge Companion to Narrative, D. Herman (red.), Cambridge 2007, s. 22–35.
16 Por. J. Płuciennik, Literackie identyfikacje i oddźwięki. Poetyka i empatia, Łódź 2002; A. Łebkowska, Empatia. O literackich narracjach przełomu XX i XXI wieku, Kraków 2008.
17 J. Robinson, Deeper than Reason: Emotion and its Role in Literature, Music and Art, Oxford 2005; S. Keen, Empathy and the Novel, Oxford 2007.
18 Por. W. van Peer, H. Pander Maat, Narrative Perspective and the Interpretations of Characters’ Motives, „Language and Literature” 2001, vol. 10, no. 3.
19 M. Sternberg, Universals of Narrative and Their Cognitivist Fortunes (I-II), „Poetics Today” 2003, vol. 24 i 25.
20 P.C. Hogan, The Mind and its Stories. Narrative Universals and Human Emotion, Cambridge 2003, tegoż, Affective Narratology, Lincoln–London 2011.
21 Oddzielnymi kwestiami dyskutowanymi w nauce o emocjach są spory o to, czy są one uniwersalne i ogólnogatunkowe, które z nich można uznać za podstawowe, do jakiego stopnia są one uwikłane w kontekst kulturowo-społeczny i modyfikowane przez niego, na ile są efektem edukacji. Por. Emocje w kulturze, M. Rajtar, J. Straczuk (red.), Warszawa 2012.
22 Ten wątek obecny jest w pracach H.U. Gumbrechta. Por. tegoż, Atmosphere, Mood, Stimmung: On a Hidden Potential of Literature, przeł. E. Butler, Stanford 2011 oraz tegoż, Production of Presence: What Meaning Cannot Convey, Stanford 2004. Por. H.U. Gumbrecht, Czytanie nastrojów. Jak można pomyśleć dziś rzeczywistość literatury, przeł. A. Żychliński, w: Teoria – literatura – życie. Praktykowanie teorii w humanistyce współczesnej, A. Legeżyńska, R. Nycz (red.), Warszawa 2012, s. 151–171. Dziękuję prof. R. Nyczowi za wskazanie tego kontekstu.
23 Do celów analizy historycznoliterackiej wykorzystała je np. K. Sidowska w pracy Reprezentacje emocji w liryce ekspresjonistycznej. Analiza kognitywistyczna, Łódź 2012.
24 Kulturowy status emocji i uczuć oraz możliwe dyskursy emocjonalne prezentują dwa numery „Tekstów Drugich” 2013, nr 6 oraz 2014, nr 1.
25 G. Cook, Discourse and Literature, Oxford 1994; W.J. Harker, Toward a Defensible Psychology of Literary Interpretation, w: Empirical Approaches to Literature and Aesthetics, R.J. Kreuz, M.S. MacNealy (red.), New York 1996, s. 645–658.
26 D. Miall, Anticipation and Feeling in Literary Response: A Neuropsychological Perspective, „Poetics” 1995, nr 23.
27 Charakteryzuje go R. Gerrig, por. tegoż, Perspective as Participation, w: New Perspectives on Narrative Perspective, W. van Peer, S.B. Chatman (red.), New York 2001, s. 303–323.
28 Lektury indywidualnej nie traktuję jako praktyki samotniczej, ale jako kulturowe narzędzie do indywidualnego „ćwiczenia” zachowań o dużej wartości społecznej. Por. E. Long, O społecznej naturze czytania, przeł. M. Maryl, „Teksty Drugie” 2012, nr 6.
29 O immersji i gatunkach immersywnych pisze M.-L. Ryan, Narrative as Virtual Reality, Baltimore–London 2001.
30 Propagatorem idei czytania jako symulacji właśnie jest K. Oatley, por. tegoż, Why Fiction May Be Twice as True as Fact: Fiction as Cognitive and Emotional Simulation, „Review of General Psychology” 1999 vol. 3 oraz tegoż, Such Stuff as Dreams: The Psychology of Fiction, Chichester 2011.
31 U. Seilman, S.F. Larsen, Personal Resonance to Literature: A Study of Remindings while Reading, „Poetics” 1989, nr 18; L. Halász, General and Personal Meaning in Literary Reading, w: Empirical Approaches to Literature and Aesthetics, dz. cyt., s. 379–396.
32 Por. M. Donald, Art. And Cognitive Evolution, w: The Artful Mind. Cognitive Science and the Riddle of Human Creativity, M. Turner (red.), Oxford 2006, s. 3–20.
33 D.S. Miall, D. Kuiken, The Form of Reading: Empirical Studies of Literariness, „Poetics” 1998, vol. 25 oraz tychże, What is Literariness? Three Components of Literary Reading, „Discourse Processes” 1999, vol. 28; D.S. Miall, On the Necessity of Empirical Studies of Literary Reading, „Frame” 2000, vol. 14 oraz tegoż, Literary Discourse, w: Handbook of Discourse Processes, A.C. Graesser, M.A. Gernsbacher, S.R. Goldman (red.), Mahwah 2003, s. 321–355. Ten wątek powraca również np. w dyskusji nad tekstowo-językowymi wyznacznikami fikcji. Por. J. Jeziorska-Haładyj, Tekstowe wykładniki fikcji: na przykładzie reportażu i powieści autobiograficznej, Warszawa 2012. Część z markerów fikcji reguluje procesy identyfikacyjno-empatyczne u czytelnika, a nie pojawia się w tekstach niefikcjonalnych: konwencje wglądu w cudze stany wewnętrzne, cytowania mowy myśli i doświadczenia pozawerbalne. Innym elementem dyskusji na temat związku między fikcją a emocjami są próby uchwycenia natury owych emocji czy też quasi-emocji. Pomijam go, gdyż dotyczy on innego aspektu afektywności odbioru. Por. A. Łebkowska, Między teoriami a fikcją literacką, Kraków 2001, s. 221–252.
34 D. Kuiken, D.S. Miall, A Feeling for Fiction, „Poetics” 2002, vol. 30, iss. 4. Por. D. Kuiken, D.S. Miall i in., Locating Self-Modifying Feelings Within Literary Reading, „Discourse Processes” 2004, vol. 38, iss. 2. Zob. także: J. Hakemulder, The Moral Laboratory: Experiments Examining the Effects of Reading Literature on Social Perception and Moral Self-concept, Amsterdam 2000; M. Djikic, K. Oatley, S. Zoeterman, On Being Moved by Art: How Reading Fiction Transforms the Self, „Creativity Research Journal” 2009, vol. 21, iss. 1; M. Djikic, K. Oatley, M. Carland, Genre or Artistic Merit? The Effect of Literature on Personality, „Scientific Study of Literature” 2012, vol. 2, no. 1.
35 Por. C. Vischer Bruns, Why Literature? The Value of Literary Reading and What it Means for Teaching, New York 2011. Używana przez M. Nussbaum kategoria „wyobraźni narracyjnej” jako kompetencji społecznej niezbędnej w realiach globalizacji wiąże się także z przekonaniem o wartości empatycznego czytania literatury. Por. The Narrative Imagination, w: tejże, Cultivating Humanity: A Classical Defence of Reform in Liberal Education, Cambridge MA 1997, s. 85–112.
36 Zob. K. Oatley, Taxonomy of Emotions of Literary Response and a Theory of Identification in Fictional Narrative, „Poetics” 1994, vol. 23.
37 K. Opdahl, Emotion as Meaning. The Literary Case for How We Imagine, London 2002.
38 P. Stockwell, Texture – A Cognitive Aesthetics of Reading, Edinburgh 2009.
39 Zob. http://www.ualberta.ca/~dmiall/reading/ [dostęp:14.04.2014].
40 P. Stockwell, Texture…, dz. cyt., s. 56 (tłumaczenie – M. R.-P.).
41 Tamże, s. 10 i 14 (tłumaczenie – M. R.-P.).
42 Antecedencje tych tez można odnaleźć u L. Wygotskiego. Stanowią one zaplecze badań psychologicznych, do których odwołuje się kognitywizm literaturoznawczy, więc rekapitulacja dróg nawiązań wydaje się w tym miejscu zbędna. Zob. choćby, D. Herman, Genette Meets Vygotsky: Narrative Embedding and Distributed Intelligence, „Language and Literature” 2001, vol. 15, no. 4.
43 D.S. Miall, Episode Structures in Literary Narratives, „Journal of Literary Semantics” 2004, vol. 33. Por. J. Trzebiński, J. Smolińska, Wpływ dynamiki epizodów historii na zaangażowanie w jej treść, „Studia Psychologiczne” 2011, t. 49, z. 4.
44 Można ten typ lektury rozpoznać w recepcji prozy np. J. Conrada, W. Faulknera, F. Kafki, J.M. Coetzeego. L. Buczkowskiego, T. Parnickiego, J. Dukaja.
45 Por.: T. Burek, Estetyczny koniec świata, „Więź” 1964, nr 3; A. Jasińska, Zasypie wszystko, zawieje. Wielkie obsesje Włodzimierza Odojewskiego, „Tydzień Polski” 1974, nr 25; B. Wojdowski, Birnamski Las, „Potop” 1991, nr 1; A. Szymańska, Siła bezsilności , „Przegląd Powszechny” 1990, nr 10; D. Krzywicka, „Samotność – cóż po ludziach”?, „Tydzień Polski” 1993, nr 35; M. Janion, Cierń i róża Ukrainy, w: tejże, Wobec zła, Chotomów 1989, s. 173–209.
46 F. Kafka, Listy do rodziny, przyjaciół, wydawców, wybór, przekł. i komentarze R. Urbański, A. Urbańska, Warszawa 2012, s. 26–27.
47 O zmysłowo-emocjonalnej przyjemności odbiorcy sztuki pisze Ch. Butler, Pleasures and the Arts. Enjoying Literature, Painting, and Music, Oxford 2004. Podkreśla on systemowy charakter tego typu oddźwięku, który utożsamiamy z poczuciem zadowolenia cielesnego i estetycznego. Twierdzi, że nastrój (rozumiany tak, jak chciałby Gumbrecht) jest kategorią zbyt słabą, by objąć nią somatyczną wyrazistość doznaniową odbiorcy.
48 P.E. Griffiths, What Emotions Really Are: The Problem of Psychological Categories, Chicago 1997.
49 O takim wymiarze czytania, wbrew tradycyjnie wspieranej kulturowo pozytywnej ocenie tej aktywności, pisze M. Brottman, analizując upodobanie do lektury jako czynność antyspołeczną, izolującą od świata i zbiorowości. Por. tejże, The Solitary Vice: Against Reading, Berkeley 2008.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019