Jakieś niejasne, lecz wielkie cierpienie
W. Shakespeare, Hamlet

Polityka afektów negatywnych

1Pracując nad jednym z afektywnych projektów ², Ann Cvetkovich – profesorka Uniwersytetu Austin w Teksasie – zauważyła, że wydarzenia polityczne wpływają na emocje uczestników:

Rozpoczęte w roku 2001 zarówno ogólnonarodowo, jak i na Uniwersytecie w Teksasie, nasze przedsięwzięcie zbiegło się w czasie i wydarzało w cieniu 11 września oraz jego trwających konsekwencji – emocjonalnego przechwycenia zamachów w celu usprawiedliwienia militaryzmu, wojny w Iraku i Afganistanie, ponownego wyboru Busha na prezydenta, i tak dalej. Bardziej niż analiza geopolitycznych uwarunkowań tych procesów, interesowała nas ich emocjonalna dynamika. ³

2Świadczyło to nie tylko o wpływie decyzji politycznych na codzienne życie obywateli, ale także o ich wpływie na życie emocjonalne jednostek. Według badaczki depresja może wynikać z rozpaczy politycznej, a jako „upolityczniona” może być świadomym wyborem podmiotu, manifestacją odmowy udziału (życia) w społeczeństwie kapitalistycznym czy heteronormatywnym. Jako zachowanie społeczne stwarza przestrzeń (auto) refleksji nad sobą jako podmiotem społecznym/politycznym umiejscowionym (zamkniętym?) w publicznej strefie. Jednostkowe pogrążenie się w bolesnym smutku byłoby zatem rodzajem nowego aktywizmu społecznego, który manifestowałby się przez „pisanie depresji” (różnego typu dzienniki, narracje, pamiętniki).

3Już we wstępie do swojej książki Cvetkovich deklaruje: „pomimo że niniejsza książka dotyczy depresji, to dotyczy zarazem nadziei a nawet szczęścia, tego jak żyć lepszym życiem akceptując przykre uczucie zamiast udawania, że nie istnieją” ⁴. Projekt Cvetkovich wpisuje się w istniejący na wielu różnych polach badawczych zwrot afektywny, który „nie tylko uczynił emocje, uczucie i afekt (wraz z ich różnicami) obiektem badania naukowego, ale ponadto zainspirował nowe sposoby uprawiania krytyki” ⁵. W tym przypadku zasadniczą kwestią jest rola emocji w (amerykańskim) życiu politycznym oraz polityce. Jest to zwrot ku temu, co osobiste, przejaw wyczerpania się teorii (lub jak chce autorka – nowego życia teorii), a z pewnością próba kulturowej polityki życia codziennego opartej na emocjach. Przy czym Cvetkovich przychyla się do definicji zwrotu afektywnego jako „korpusu wiedzy inspirowanego deleuzjańskimi teoriami na temat afektu jako siły, intensywności, czy też zdolności do poruszania oraz bycia poruszanym” ⁶. Pojęcie afektu w psychologii i psychiatrii oznacza obserwowaną ekspresję emocji. Brian Massumi pisze, że afekt jest uczuciem występującym w stanie surowym w naszych trzewiach. Teresa Brennan natomiast, opisując transmisję afektów jako fizjologicznych idei, pisze, że nasze działania nie są wyłącznie naszymi i że nie ma różnicy między jednostką a otoczeniem, czym przekracza subiektywizm i ukazuje mechanizm naszej psychologii. Uczucia są więc społecznie zakłóconymi efektami biologicznego działania afektów. Afekt jest też somatyczno-semantycznym impulsem, który przebiega po strukturze, jaką bada neurologia. Będzie też wzbudzanym automatycznie atrybutem wszelkich procesów emocjonalnych. Autorka Depresion: A Public Feeling używa jednak pojęcia afekt raczej w sensie ogólnym, niż odwołując się do jakiejś konkretnej koncepcji – deleuzjańskiej, freudowskiej czy rozróżnienia między afektem a emocją, choć podkreśla, że w rozróżnieniu tym „pierwsze znaczy przed-poznawcze doświadczenie sensoryczne wraz z relacjami z otoczeniem fizycznym, podczas gdy drugie – konstrukty kulturowe i świadome procesy rodzące się z tychże, takie jak gniew, strach, czy radość” ⁷. Traktuje zatem depresję jako konstrukt powiązany z afektem (emocjami, uczuciami, impulsami, pragnieniami) rozumianym bardzo szeroko, jako słowo klucz otwierające dyskusję o uczuciach, podkreślając „somatyczną czy sensoryczną naturę uczuć jako doświadczeń” ⁸. Cvetkovich wybiera bardziej ogólny termin „uczucia” zamiast „afektu”, a sama książka wpisuje się w myślenie o szerszej wspólnocie tego co fizyczne, umysłowe i emocjonalne, uznające, że afekt może być wywołany przez społeczne lub biologiczne impulsy. Projekt zatem kontekstualizuje „uczucie-jako-zjawisko”.

Depresja i metodologia: rhetorical illness

4Głos Cvetkovich w sprawie depresji, którego zadaniem było (ponowne) wprowadzenie prywatnych uczuć do sfery publicznej, inspirowany jest działalnością i teoriami Kathleen Stewart, Eve Sedgwick czy esejami Lauren Berlant. Wspólnym dla nich jest zabieg „odzyskiwania” uczuć dla życia codziennego, refleksja nad afektami, redefinicja „złych” czy „gorszych” emocji: wstyd (Eve Sedgwick), smutek (Sara Ahmed) czy poniżanie (Wayne Koestenbaum).

5Metaforycznie można powiedzieć, że Ann Cvetkovich zasadza swój afektywny alfabet na literze „d”, na „d” jak depresja. Ann Cvetkovich w książce Depression: A Public Feeling poszukuje genealogii duchowej rozpaczy. Śledzi historię melancholii/depresji od średniowiecznego pojęcia acedii, przez kryzysy duchowe, literackie i kulturowe konstrukty melancholii, po depresję jako element rzeczywistości współczesnej, dnia codziennego każdego człowieka (również niej samej). Stara się myśleć o depresji jako o zjawisku społeczno-kulturowym, a nie chorobie psychicznej, diagnozowalnej i uleczalnej za pomocą substancji psychoaktywnych. Dla Cvetkovich depresja może być rozpatrywana w szerokim kontekście kulturowym – zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo: dostrzega ona publiczne/polityczne (elementy) depresji, ale także prywatne/ osobiste. Podkreślając związki somy i psyche, stwierdza, że nawet całe grupy społeczne są bardziej narażone na depresję ze względu na większą somatyzację – skupienie się na cielesności (np. robotnicy). Stąd depresja może być zbiorową utratą nadziei, produktem chorej kultury.

Widok cudzego smutku albo „studia nad depresją”

6Książka, składająca się z dwóch części, jest próbą stworzenia osobistego archiwum depresji (część projektu z jej poprzedniej publikacji ⁹). Swój autorski projekt rozpoczyna Cvetkovich kilkudziesięciostronicowym dziennikiem depresji – pierwsza część książki to Dzienniki Depresji. Pamiętnik, jest dziennikiem użytym w charakterze materiału badawczego, a sama autorka przedstawia go w ten sposób:

Owa kombinacja pamiętnika z esejem jest moją własną wersją tego, co Jill Dolan nazwała „pamiętnikiem krytycznym” i została zainspirowana pragnieniem skonstruowania nowych postaci pisania oraz wiedzy płynących z doświadczenia afektywnego, życia codziennego, jak też z archiwów alternatywnych, które ponadto niekoniecznie trzymają się zwyczajowych metod krytyki kulturowej. ¹⁰

7Ten swoisty pamiętnik kobiety pogrążonej w smutku jest odpowiedzią na koncepcje Lauren Berlant z Cruel optimism. Doświadczanie codzienności przynosi nudę i banalność. Skupia się na depresji jako sposobie, w jaki kapitalizm może uczynić każdego człowieka politycznie sparaliżowanym, przez narzucenie niemożliwych do spełnienia standardów i opresyjnych modeli zachowań. Koncepcja depresji politycznej polega na tym, że sytuacje polityczne stanowią istotny czynnik wywołujący to, co dziś rozumiemy pod nazwą depresji. Krytycznym zadaniem są natomiast próby odpatologizowania depresji – zaprzestanie określania jej jako złej, nieproduktywnej i zwrócenie uwagi, że może być wartościowa jako przyczyna zmian (w społeczeństwie). Cvetkovich opisuje i poddaje analizie swoje własne afektywne i cielesne doświadczenia depresji przeżywane na samym początku jej naukowej kariery, swoje doświadczenia z antydepresantami, a także rutynowe czynności podejmowane jako próba wyjścia z depresji. W pierwszej części opisuje również depresję ojca, wysuwając tezę o „dziedziczeniu” choroby, bardziej w formie przekazywania jej następnym pokoleniom niż w znaczeniu genetycznym.

8W części drugiej – Projekt Public Feelings. Esej spekulatywny, opisuje różnorodne sposoby rozumienia/czytania depresji. Wychodzi od wczesnochrześcijańskiego rozumienia acedii, przez melancholię, zestawiając te konstrukty z modelami psychoanalitycznymi i dzisiejszym zmedykalizowanym rozumieniem depresji. Podkreśla, że nawet w rozumieniu „depresji duchowej” (acedii) posiada ona cielesny i społeczny pierwiastek.

9W kolejnej części porusza problem doświadczeń domu, osiedlenia i wykorzenienia w rasizmie, a także pisze o depresji jako reakcji na kolonializm czy emigrację, krytykując przy tym wytworzone przez „białych heteroseksualnych mężczyzn” modele diagnostyki i leczenia. Jednocześnie twierdzi, że dziedzictwo rasizmu i kolonializmu wywołują depresję u „białych” obywateli, którzy decydują się przyjąć odpowiedzialność za amerykańską historię. W efekcie wychodzi Cvetkovich zupełnie nowa, hybrydyczna forma pisania o depresji, będąca połączeniem prywatnych zapisków niejako „z jądra choroby” z refleksją o doświadczeniach lekturowych na temat depresji i eseju naukowego, będącego analizą szeroko rozpatrywanego zjawiska. Dodatkowo autorka przyjmuje postawę obywatelską w radzeniu sobie z (osobistym) bólem – nazywa siebie „obywatelką empatii” zwieszoną między amerykańskim optymizmem a prawem do smutku.

Ćwiczenia z rozpaczy albo praktyka codziennego cierpienia

10Jednym ze sposobów widzenia przez Ann Cvetkovich depresji jest historia niewolnictwa i kolonializmu (w USA), a także codzienne (współczesne) doświadczenia przejawów rasizmu, społecznych podziałów i wyobcowania. Analizując emocjonalnie dziedziczoną psychiczną traumę Afroamerykanów, wynikającą z wyżej wspomnianych elementów ich historii i tożsamości, autorka rozszerza możliwości definiowania depresji jako zjawiska społecznego, badając narracje, w których amerykański filozof Cornel West odnajduje inny rodzaj smutku – black sadness („czarny smutek”), doświadczenie emocji, do którego ludzie o białym kolorze skóry nie mają dostępu ¹¹. Lektury innych narracji depresji, jak choćby książki profesorki amerykańskiej uczelni – Sharon O’Brien ¹²(która odkrywa rodzinne źródła swojej choroby), skutkują wnioskami, że to konieczność pracy, a więc presja realizacji „amerykańskiego snu” jest przyczyną zbiorowej, społecznej depresji. Autorka zauważa, że kapitalistyczne reguły normalizujące życie klasy średniej są dla jej przedstawicieli paraliżujące, są ucieleśnionym doświadczeniem rozpaczy. Wiąże depresję z władzą oraz technologiami neoliberalizmu, krytykuje przy tym kapitalizm, idąc śladem Earla Gammona, który interpretuje neoliberalizm jako „afektywną technologię” ¹³, powodującą społeczną niepewność uczuć, emocji.

11W swoim „archiwum depresji” krytykuje pozycje takie jak Kraina prozaca ¹⁴Elizabeth Wurtzel, określając je „historiami niepokojów kobiet z klasy średniej” o mocno narcystycznym zabarwieniu, czy Ciemność widoma ¹⁵Williama Styrona – którą określa jako popularny, mainstreamowy pamiętnik depresji, promujący leczenie farmaceutyczne. Książki będące farmaceutycznymi pop-pamiętnikami używane są bowiem w celu podtrzymania zjawiska medykalizacji depresji. Wskazuje negatywne dla kobiet skutki banalizowania emocjonalności i utwierdzania uprzywilejowanej pozycji depresji wśród „kobiecych” chorób (narracje Sylvii Plath ¹⁶, Jeanette Winterson ¹⁷czy Leny Dunham ¹⁸). Zmedykalizowanie terapii depresji prowadzi bowiem do narodzin niebezpiecznego zdaniem Cvetkovich mitu o zbawiennej roli leków (takich jak prozak właśnie). Poza tym medycyna polega na zbyt uproszczonym rozróżnieniu na uczucia dobre i złe. Rozpatrując kobiecą depresję, Cvetkovich zdaje się uprawiać „genderyzowanie” zdrowia psychicznego, skłaniając się ku stanowisku, że choroby psychiczne mają płeć. A jako przykłady posłużyć mogą przypadki diagnozowania kobiet przełamujących społeczne tabu, przekraczających granice płci, buntujących się przeciwko patriarchalnemu porządkowi społecznemu jako chorych. Książka Cvetkovich, idąc tropem prac na temat neurologii, stwarza podbudowę dla tych form społecznej konstrukcji, które odrzucają biologię, torując drogę dla feminizmu, który potraktować możemy „nie (jako) wybór albo – albo, pomiędzy ciałem a umysłem, medycyną a polityką, biologią a kulturą, naturą a wychowaniem” ¹⁹. Podejmuje się także (o)pisania własnej depresji jako manifestu feministycznego, jako sprzeciw wobec narzuconym rolom płciowym, w którym odpowiedzią na doświadczenie ucisku, wtłaczanie przez patriarchalne stosunki w określone formy będą smutek i gniew. Bliskie jest to idei politycznej użyteczności gniewu Sary Ahmed.

12Lauren Berlant w Okrutnym optymizmie wprowadza pojęcie impasu (bliskie Cvetkovich) – „okresu pełnego rozterek przystosowania się, od którego ktoś lub też jakaś sytuacja nie może ruszyć naprzód ²⁰”, wówczas to m.in. uczucia stają się centralne w życiu prywatnym i publicznym. W przeciwieństwie do Berlant, Cvetkovich widzi wyjście w kontemplacji, w swoistym oswajaniu depresji, przy czym tej autorefleksji towarzyszyć ma działanie – aktywną formą terapii ma być cure writing i inne codzienne aktywności (w postaci medytacji, jogi czy terapii zajęciowej). Cvetkovich pokazuje, jak joga, rękodzieło, pisanie czy bieganie mogą być adekwatnym obiektem badań kulturowych i teorii krytycznej, które ani nie porzucałyby polityki, ani nie traciły z oczu sfery społecznej. W depatologizacji depresji zasługą autorki jest ukazanie choroby jako problemu kulturowego, a nie patologicznego zjawiska z wnętrza podmiotu, które można „wygasić” za pomocą farmakologii bądź terapii. Czyni to z pomocą „osobistej praktyki kreatywności”. Kreatywność, twórcze życie, pisanie może być odpowiedzią na ów impas:

Jeśli o depresji pomyśleć jako o blokadzie czy impasie czy utkwieniu, to lek na nią może leżeć w pewnych postaciach elastyczności czy kreatywności bardziej niż w pigułkach albo w zmianie struktury genetycznej. „Twórczość” jest zatem kolejnym słowem kluczowym w ramach tego projektu. Definiowana w relacji wobec pojęć blokady czy impasu, twórczość może zostać pomyślana jako forma ruchu, ruchu manewrującego umysłem wewnątrz czy też dokoła pewnego impasu, nawet jeśli ów ruch niekiedy zdaje się być ruchem wspak czy też postacią ucieczki. Uprzestrzenniona w ten sposób twórczość może opisywać typy agentywności, przybierające postać ruchu w sensie dosłownym i będące przez to bardziej emocjonalne czy też czuciowe albo dotykowe. ²¹

13Impas w ujęciu Berlant jest stacją postojową, gdzie jednak nie ma postoju, ale jest otwarcie na lęk; jest dekompozycyjnym ²²„osobliwym miejscem, będącym kłębowiskiem niespójnych, lecz zbliżonych powiązań, do których można zbliżyć się jedynie nieudolnie, które mogą zostać opisane jedynie okrężnie, przesunięte” ²³. Wraz z tymi znaczeniami impas tworzy pojęcie depresji będącej „utkwieniem” – „niemocą wymyślenia co robić, ani po co to robić” ²⁴, podkreśla niemożność poruszania się, intelektualną blokadę. Cvetkovich argumentuje, że odpoczynek, impas, przestój, choć może być frustrujący i uznany za szkodliwy (a nawet nieproduktywny w dobie neoliberalizmu), wcale nie musi być tak postrzegany. Ujęcie depresji jako takiego właśnie przestoju jest częścią projektu depatologizacji. Wartość depresji polega także na popychaniu nas nie tylko do przemyślenia jej jako konstruktu, jako punkt wejścia do dyskusji na temat teorii i współczesnej kultury, ale także na poszukiwaniu „nowych sposobów opisu uczuć – czy też punktów przecięcia umysłu i ciała obejmujących nie tylko bardziej kognitywne formy emocji, ale ucieleśnione zmysły” ²⁵. Przy czym uważność autorki skłania do skupienia się na „utopii zwykłego nawyku” ²⁶, będącej rodzajem kreatywnego oporu.

14Zarówno Berlant, jak i Cvetkovich oferują pewne drogi ucieczki z obecnych impasów. Opisanie depresji według autorki polega na takim sposobie pisania, aby „zarazem uchwycić to, jakie uczucia wywołuje, oraz przeanalizować, dlaczego i jak uczucia te wywoływane są przez siły społeczne” ²⁷. Cvetkovich poświęca dużo energii na obronę swojego dziennika depresji przed ewentualną krytyką, określa swój styl pisania jako nieugładzony ²⁸i usprawiedliwia połączenie narracji literackiej z rozprawą akademicką, gdzie bierze własne „praktyki życia codziennego pod lupę badania naukowego”²⁹. W tym dostrzec możemy siłę afektywną tej książki. Wnioskiem, jaki płynie z powyższego, może być bowiem stwierdzenie, że depresja uniemożliwia podmiotowi pełne zaangażowanie się we własne pragnienia – bowiem Cvetkovich przywołuje, ale nie angażuje się w samo badanie, optymistycznie postulując odnowione zrozumienie możliwości (chociażby pracy akademickiej).

15Kwestionując negatywne uczucia związane z depresją, stwarzając możliwość rozumienia depresji jako gestu politycznego, otwiera/poszerza pole depatologizacji negatywnego obrazu smutku. Nie jest to jednak proste przedefiniowanie depresji w doświadczenie pozytywne:

Celem w znajdowaniu forów publicznych dla wyrażenia codziennych uczuć, włączając w to uczucia negatywne, które mogą wydawać się tak bardzo obezwładniające, tak bardzo dalekie od nadziei na przyszłość zarówno w kwestii aktywizmu, jest wytworzenie nowych sposobów myślenia na temat agentywności. […] Celem jest depatologizacja uczuć negatywnych, tak by można było zacząć postrzegać je jako ewentualny zasób pod kątem działania politycznego raczej niż jego antytezy. ³⁰

16Jest to jednak konstrukt, który zachowując związek z rozpaczą, apatią i zobojętnieniem, jako uczucie (nastrój, wrażliwość) staje się przestrzenią upublicznienia i tworzenia wspólnoty. Cvetkovich jako podstawowe zadanie projektu Public Feelings określa wytworzenie „afektywnego fundamentu nadziei”, który widzi jako niezbędny w działaniach politycznych, a który miałby oznaczać zwrot w stronę utopii. Owo poszukiwanie utopii nie czyni prostego rozróżnienia pomiędzy uczuciami dobrymi i złymi ani nie zakłada, że dobra polityka może wyrastać jedynie z dobrych uczuć; złe samopoczucie może w rzeczywistości stać się trampoliną dla transformacji ³¹. Z kolei postulowana przez autorkę uważność wobec własnych emocji może prowadzić do zaakceptowania smutku. Cvetkovich pyta o to, w jaki sposób można pozostać z tym co negatywne jako częścią codziennej praktyki życiowej, produkcji kulturowej oraz politycznego aktywizmu ³².

Teoria smutku

17Depression: A Public Feeling Ann Cvetkovich jest interesującą afektywną fuzją dziennika depresji i eseju spekulatywnego, pozostając analizą nastrojów społecznych. Do teorii depresji zaproponowanej przez badaczkę prowadzą różnorodne teoretyczne ścieżki: podmiotowości, afektu, feminizmu, queer, postkolonializmu etc. Nieprecyzyjność i pozorna niedefiniowalność pojęcia depresji bez odnoszenia jej do dyskursu melancholii wprowadza ogromny potencjał interpretacyjny: afekt smutku jako działanie (relacje człowiek-rzeczy, ciało-ciało), afekt smutku jako emocja, smutek jako świat, depresja jako tożsamość.

18Interesujące jest odczytywanie depresji jako smutku w procesie, jako stanu czy efektu różnorodnych relacji, jako działania mającego na celu konceptualizację świata, szczególnie w literackim konstrukcie, gdzie posiada on rolę „odgrywania” świata i konstytuowania tożsamości podmiotu. Mam tu na myśli podmiot ukonstytuowany przez depresję postrzeganą jako zjawisko kulturowe czy społeczne, a nie medyczne czy posiadające biologiczne podłoże.