Rzeczywistość straumatyzowana. Strach w Pornografii Witolda Gombrowicza
p. 309-333
Texte intégral
Znajdowałem się wraz z ludzkością w najciemniejszej nocy 1
1Uprzywilejowując obecne w dziele Witolda Gombrowicza problemy „gry”, „Formy” czy „kościoła międzyludzkiego”, gombrowiczologia okazywała się często dyskursem niewydolnym, jeśli idzie o możliwość dokonania namysłu nad pojawiającą się w pismach autora Kosmosu inną dominantą, całkowicie odmiennie organizującą i hierarchizującą świat przedstawiony. Jak wykazał Michał Paweł Markowski, to relacja wobec a-semantycznej materialności, wobec milczącej przestrzeni nagiej faktyczności, która wyłamuje się z ram porządku symbolizacji, stanowi u Gombrowicza przestrzeń podstawową, na wtórność skazującą inne pojawiające się tam zagadnienia 2. Sytuacją, w której do rozpadu pola symbolicznego dochodzi ze szczególną drastycznością, sytuacją, w której rozbrzmiewający w wyniku jego upadku „idiotyczny” 3, lecz także przerażający bełkot świata ulega spotęgowaniu, jest oczywiście wojna. U Gombrowicza stanowi ona często kryzys nie tyle historyczny (upadek państwa i jego okupacja), ile ontologiczny i epistemiczny (brutalna realność dewastuje tu zdolności poznawcze i sam status ludzkiego świata). Za tą słabo dotąd dostrzeganą Gombrowiczowską obsesję wojenną odpowiada w istocie fakt, że wojna jako forma stanu wyjątkowego maksymalnie uwyraźnia relację pomiedzy prawem a życiem, która stanowi być może najważniejszą oś organizującą całą twórczość autora Kosmosu 4.
2Problem ten wyjątkowo radykalnie został wyakcentowany w Pornografii, której fabułę rzucił Gombrowicz, wedle własnych słów, „na krwawe tło Polski wojennej, przez Niemców zgwałconej” 5. W wojenną osnowę powieściowej rzeczywistości wprowadza już załączona do książki nota wstępna, informująca o tym, że: „Pornografia dzieje się w Polsce z lat wojennych. Dlaczego? Trochę dlatego, że klimat wojny dla niej najwłaściwszy” 6. Wojna nie stanowi tu zatem stanu obojętnego dla zarysowanych zdarzeń, lecz samą matrycę je strukturyzującą. Skonfrontowane z rozpadem symbolicznych struktur jednostki przenika strach, który jako afekt wpisany w spotkanie z tym, co traumatyczne, niczym Lacanowskie Realne 7, przejawia się w porządku wypowiedzi za pomocą efektów swego działania, będąc zarazem samemu niesprowadzalnym do tego, co dyskursywne, a co ustawicznie przez niego rozbijane. To strach, obok afektów wpisanych w „pornograficzną” intrygę, staje się afektywną dominantą tego świata, podszewką działań i zachowań wszystkich postaci 8.
3Status powieściowego świata Gombrowicz definiuje w lapidarnej, lecz znakomitej formule. Rzeczywistość przenika tu „dziwny odór bezprawia” 9. Dotychczasowe reguły życia społecznego uległy podważeniu i zawieszeniu, a ogołocone z kulturowych (prawnych) zasłon jednostki wydane zostają arbitralności, na mocy której dosięgnąć może je wojenna przemoc. Na tym gruzowisku norm dotychczas spajających i porządkujących rzeczywistość wszystkich przenika „wielka trwoga” 10, czy – jak napisze Gombrowicz – „zgroza” 11, którą postaci starają się najczęściej maskować za pomocą postaw wybranych z palety konwencjonalnych, lecz obecnie zdelegitymizowanych form zachowania. Infrastruktura ideologiczna, która kiełznała dotąd rzeczywistość i pozwalała na orientowanie się w niej, uległa tu zniszczeniu, ujawniając udanie skrywaną dotąd przez siebie nagą, traumatyzującą faktyczność. Tym samym, przed podmiotami otwiera się niepodlegająca już żadnej stabilizującej symbolizacji potworność samego świata 12. Sytuacja wojennego bezprawia, „chodzących band”, rozpoczynającego się odwrotu wojsk niemieckich, zbliżającego się frontu, „grasujących strachów i gwałtów” jest stanem zawieszenia przed nadchodzącą, właściwą apokalipsą, czy – jak ujmuje to wprost Hipolit – „rzezią”. Ówczesne życie polskiej prowincji, gdzie toczy się większość powieściowej akcji, charakteryzowano jako „powszechną rewoltę krwawego zamętu” 13. Jego niepokojące pomruki przedzierają się w świat bohaterów Pornografii, zrazu maskowane przez pozór sielskiego, dworkowego życia.
Realny rozpad świata 14
Wówczas, a było to w 1943-im, przebywałem był w byłej Polsce i w byłej Warszawie, na samym dnie faktu dokonanego. Cisza. Przetrzebione grono koleżków i przyjaciół moich z byłych kawiarń, Zodiaku, Ziemiańskiej, Ipsu, zbierało się co wtorek w pewnym mieszkanku na Kruczej i tam, popijając, usiłowaliśmy być w dalszym ciągu artystami, pisarzami i myślicielami… podejmując dawne, byłe rozmowy nasze i spory o sztuce… Hej, hej, hej, do dziś widzę siedzących lub leżących w ciężkim dymie, ten nieco szkieletowaty, tamten pokiereszowany, a wszyscy rozkrzyczeni, rozwrzeszczeni. Więc jeden krzyczał: Bóg, drugi: sztuka, trzeci: naród, czwarty: proletariat, i tak dyskutowaliśmy zażarcie i tak to trwało, trwało – Bóg, sztuka, naród, proletariat – ale kiedyś zjawił się gość w średnim wieku, czarniawy i suchy, z nosem orlim, i przedstawił się każdemu z osobna z zachowaniem wszystkich formalności. Po czym prawie się nie odzywał. 15
4Gombrowicz portretuje tu rzeczywistość stanu wyjątkowego, w którym prawo przestało znaczyć, lecz w dalszym ciągu obowiązuje 16. Zawieszenie prawa ujawnia jedynie arbitralność normalności, na której konstytuowała się dotąd rzeczywistość. Nie mogąc pogodzić się z rozpadem porządku symbolicznego („była Warszawa”, „była Polska”, „byłe kawiarnie”, „dawne, byłe rozmowy”), przedstawione podmioty przemieniają się w automaty z niepokojącym uporem powtarzające dawne zachowania charakterystyczne dla świata, który zbankrutował. Wciąż posługują się one ramą symboliczną, która uległa destrukcji: nadal prowadzi się te same, co dawniej rozmowy, nadal chce się definiować siebie za pomocą dotychczasowych ról społecznych: artysty, pisarza, myśliciela. Do podobnej sytuacji dojdzie na prowincji, gdzie w formie zastygłej zakrzepliny nadal trwać będzie dominujący przed wojną model wspólnotowego imaginarium: feudalna, hierarchiczna struktura, z ziemiańskim dworem jako figurą uprzywilejowaną 17.
5Psychiczne bariery ochronne przedstawionych ludzi skrywają doznany, lecz niedoświadczony przez nich świadomie uraz. Gombrowicz wykazuje się w tym momencie imponującą czujnością wobec upadku, jaki dotknął dotychczas hegemoniczny model polskiego pola symbolicznego. Jako jeden z nielicznych dostrzegł bowiem wszystkie znamiona zachodzącej wraz z wojną rewolucji 18. Jej prześnienie rejestruje zaś in statu nascendi w Pornografii 19. „Prześnienie” staje się tu udziałem niemal wszystkich postaci. Przed traumatyczną rzeczywistością skrywają się one w bezpieczne pielesze kojącego fantazmatu.
6Upadek dotychczasowych symbolicznych struktur ujawnia a-dyskursywną faktyczność świata („fakt dokonany”), konfrontuje podmioty z niedającym już zagadać się bezsensem. To, co dotąd określało i ramowało rzeczywistość, przemienione zostało w ruinę, unieważnione, a jednak wciąż podtrzymywane jest przy życiu, jakkolwiek jest to jedynie upiorna (a przez to tym bardziej opresyjna) forma życia dawnego, której nieistnieniu usilnie chce się zaprzeczyć. Na enumerację „byłości” w pierwszym zdaniu Gombrowicz odpowiada punktującym, pojedynczym słowem: „cisza”. Cisza rozlega bowiem w świecie, w którym nastał już fakt dokonany, kasujący wszelką formę symboliczną (w tym mowę). Niemota zostaje jednak natychmiast zagadana („rozmowy nasze i spory”) i zakrzyczana („a wszyscy rozkrzyczeni, rozwrzeszczeni”), zakryta przez kolejne instancje porządku symbolicznego, a zarazem centra kolejnych wielkich narracji: „Bóg”, „naród”, „sztuka”, „proletariat”. Faktyczna cisza dokonała jednak ich brutalnego zanegowania, obnażając skrywającą się dotąd za nimi nagą, neutralną aksjologicznie domenę określaną przez Gombrowicza mianem rzeczywistości „in crudo”. Żonglując nimi, świadomość wtrąconych w sytuację ekstremalną podmiotów stara się ochronić siebie przed nagim faktem, przekształcając go w stabilizującą doświadczenie sensotwórczą narrację. Sztafeta figur, takich jak „Bóg”, „naród”, „sztuka”, „proletariat”, to także szereg kolejnych wzniosłych obiektów ideologii 20. Każda z tych kategorii pełni funkcję integrującą podmiot, gwarantującą mu fundament stabilizujący jego egzystencję oraz dostarczającą znaków orientacyjnych porządkujących jego zdruzgotany uprzednio świat. Żadna z tych dystynkcji nie gwarantuje już jednak trwałego oparcia dla podmiotów straumatyzowanych i wytrąconych ze swych dotychczasowych ról. Oferując podmiotowi niezbędną dla ukonstytuowania się rzeczywistości fantazmatyczną i iluzoryczną strukturę, pozwala mu ona uciec od rzeczywistego i traumatyzującego jądra, którego nie sposób zaakceptować, od nieznośnej realności, z której wtargnięciem „tkanka społeczna ulega rozpadowi” 21. Fantazmat spełnia tu funkcję klajstru z trudem już podtrzymującego symboliczny ład, który trzeszczy pod naporem Realnej, wojennej katastrofy. Pornografia przedstawia tym samym w sposób modelowy sytuację zanegowania skuteczności symbolicznej, a wraz z nią skuteczności ideologicznych obiektów.
7Jakkolwiek Realny krach świata usilnie jest tuszowany, wciąż z uporem przebija się przez zakrywający go woal słów, ujawniając się chociażby w wyniku plajty mszy w grocholickim kościele, kiedy to „kosmos stał się obecny” 22, dokonując rozmontowania wszelkiej konstrukcji sensu, „destrukcji świata «symbolicznego»” 23(„to już nie był «lud», nie byli «chłopi», nie byli nawet «ludzie», to były stworzenia takie jakie… takie jakie były” 24). Do wyłonienia tego – jak mówi pisarz – „przerażającego” porządku dochodzi pod wpływem rozbudzonej, demistyfikującej, „ostrej” 25świadomości Fryderyka, która odzierając świat z iluzji znaczenia, doprowadzić musi do „strasznego wzmożenia konkretności”26, wyjawienia „czegoś przerażającego”, „okropnego” 27, „faktu nieubłaganego” 28. Symboliczne więzi fundujące ludzki świat zostają zatem brutalnie rozerwane i zastąpione niepokojącą konkretnością Rzeczy.
8Kontynuowanie dawnych sporów, zagadywanie katastrofy jałową gadaniną, jak i podtrzymywanie przy (pozornym) życiu dotychczasowych tożsamości odbywa się tu zatem wobec wdzierającego się z całym impetem i brutalnością faktu dokonanego, który chce się zignorować. Podmioty zaczynają tu działać zgodnie z funkcją automatonu, wytwarzającego pozornie spójną narrację, która w toku powtarzania ma przesłonić obecną w psyche traumatyczną wyrwę. Automaton to przecież właśnie „uporczywe trwanie pewnej formy”, która domaga się powtarzania 29. Stawka zagadywania katastrofy jest tu niebagatelna: kolapsu doznał bowiem nie jeden model rzeczywistości, lecz rzeczywistość sama, skoro może ona ustabilizować się tylko wtedy, gdy „oparta na fantazji rama «symbolicznej błogości» przesłoni otchłań Realnego 30.
9Odbudowa rzeczywistości odbywa się tu podług logiki zasady przyjemności. Polega ona bowiem na „automatycznym powielaniu przyjemnych skojarzeń, budujących jej słowne kontinuum” 31, czy raczej iluzję jego spójności, niczym niezaburzonego ciągłego trwania, mającego zamaskować traumatyczne cięcie. Ideologiczne maszyny, urządzenia, które dotąd definiowały zatem tożsamość poszczególnych podmiotów, zostały zgruchotane, a mimo to ludzie nadal identyfikują się z komunikowanymi im na mocy tych instancji formułami poznawczymi i tożsamościotwórczymi. Podmioty powtarzają tu jedynie swe dawne role społeczne („usiłowaliśmy być w dalszym ciągu…”), repetytywnie powracają do kolejnych fundujących je figur, by tą narracją przesłonić owo traumatyczne wydarzenie, które je zburzyło. Uporczywie identyfikują się tu z dawnymi formami tożsamości, powtarzają dawne jej wzorce, działając jak gdyby nigdy nic, stwarzając iluzję niczym niezaburzonej ciągłości świata, spójności społecznych ról, nie tyle już będąc artystami, pisarzami i myślicielami, i nie tyle wierząc w Boga, naród, sztukę i proletariat, co usiłując być nimi i wierzyć w nie „w dalszym ciągu”, jak i w dalszym ciągu nadawać rozsypanemu światu ładotwórczą oś (towarzystwo z Kruczej spotyka się zresztą powtarzalnie: „co wtorek”).
10Owo budowanie narracyjnego kontinuum jest zatem także budowaniem ciągłości tożsamości (artystów, pisarzy, myślicieli), jak i ciągłości fundujących je wzniosłych obiektów ideologii (Boga, narodu, sztuki, proletariatu), które już nie żyją, lecz uporczywie podtrzymywane są przy życiu przez podmioty, które identyfikując się z nimi, zmarłymi, same skazują siebie na śmierć. Stąd obsesyjnie podkreślana przez Gombrowicza upiorność przedstawionego świata, który najechany jest „rozkładem”32, przeniknięty „trupim odorem” 33(grono z Kruczej jest przecież „przetrzebione”, jedni są „szkieletowaci”, inni „pokiereszowani”). Właśnie znużenie agoniami, jak powiada narrator, skłoniło go do zawierzenia pornograficznej intrydze, która nieść miała wybawienie z tej przesyconej śmiercią przestrzeni makabreski (nieskażone rozkładem ciała młodych okazują się tu szansą na wyzwolenie życia stłamszonego przez śmierć).
11Dotychczasowe formy tożsamości i figury porządku ideologicznego niczym żywe trupy żyją jedynie resztką życiowej energii, jałowej już, lecz działającej siłą rozpędu i starającej się wciąż rozpościerać nad podmiotami swą władzę. Trwanie dawnych norm i całego minionego porządku symbolicznego jest tu trwaniem fantomowym, życiem rozpiętym pomiędzy dwoma śmierciami: tą, do której doszło na początku, lecz którą przesłania fantomowy kształt nie-umarłego („była Polska”), i tą, która ma się wydarzyć u końca powieści 34. Druga śmierć (powrót Realnego) poddana jest tu jedynie inkubacji (intryga będzie tu zmierzać ku powtórzeniu śmierci: sztafeta śmierci, jaka wtedy nastąpi, oprócz Skuziaka, obejmie kolejnych nosicieli dystynkcji dominującego dotąd, lecz umarłego na początku powieści porządku ideologicznego) 35.
12Podmiot powtarzający staje się trajkoczącym automatem, a porządek dyskursywny tą przestrzenią, w której przejawia się niesymbolizowalna trauma. Upatrując we wzniosłych, ideologicznych obiektach figur sensu, nie chce się tu rozpoznać traumatycznego jako traumatycznego. Uporczywe powtarzanie dawnych zachowań ma zatem do odegrania ważką rolę: pozwala na scementowanie aparatu psychicznego podmiotów skonfrontowanych z sytuacją ekstremalną, narażonych na kontakt z zaburzającą je traumą tego, co dokonane, którą starają się przepracować. Inaczej mówiąc, coraz bardziej natarczywie dający o sobie znać fakt dokonany musi tu zostać, także narracyjnie, zamaskowany, tak by móc wytworzyć iluzję jego niedokonania, a w konsekwencji – iluzję dalszego trwania umarłego już świata. Stąd bierze się repetytywne użycie w przywołanym fragmencie powieści czasu zaprzeszłego i przeszłego niedokonanego: „przebywałem był”, „zbierało się”, „i tak to trwało, trwało”, „usiłowaliśmy być w dalszym ciągu”.
13By nie pozwolić na wdarcie się „czegoś innego” 36, nie potrafiąc potraktować tożsamości inwencyjnie, podmioty mogą tu jedynie powtarzać: własne zachowania, role społeczne, ideologiczne obiekty, lecz zasada powtórzenia zaczyna już przenikać na wskroś całą rzeczywistość: sielski poranek przeżywany w ziemiańskim dworze pozornie odseparowanym od całej wojennej potworności jest „powtórzeniem dawno umarłych poranków” 37, nawet dziedzic nadchodzi tu „jak dawniej” 38, sam dwór zaś „oszołomił jak nieskalane zjawisko z dawnego, już tak odległego, przedwojnia”, „w swej dawności nienaruszonej” 39podobny do przechadzek, jak ta w Rudzie, „jak sprzed wojny” 40. Powtórzenie odgrywa tu zatem rolę mechanizmu służącego budowaniu pozornego zakorzenienia w świecie, mechanizmu, za którego pomocą kiełzna się świat, którego prawne regulacje i normatywna aparatura rozpadła się na kawałki. Tak rozumiane powielenie ma stabilizować aparat psychiczny, oferując podmiotowi symboliczną, kojącą, lecz iluzoryczną błogość. Podlegając zasadzie przyjemności, wytwarza ono pozornie spójną narrację mającą przesłonić brak, wyrwę czy ranę pojawiającą się w obszarze aparatu psychicznego wraz z wtargnięciem traumatyzującego doświadczenia, zasady rzeczywistości. Tym samym, o ile podległa zasadzie przyjemności narracja zmierza do wytworzenia iluzji spójnego kontinuum dawnego świata („usiłowaliśmy być w dalszym ciągu…”), o tyle zasada rzeczywistości skazywałaby na a-dyskursywny dyktat tego, co jest, materialnej faktyczności, której nie sposób przesłonić całkowicie znaczeniem. Autonomia pierwszej skończyłaby się pozostaniem podmiotu w domenie separujących go szczelnie od rzeczywistości halucynacji i ludzkich artefaktów, sensu, hegemonia drugiej zaś zwieńczona byłaby koniecznością pogodzenia się z całkowicie nie-ludzkim bezsensem rzeczywistości samej.
14Po to, żeby nie doświadczyć traumatycznego jądra rzeczywistości, pole symboliczne wytwarza tu sztafety przedstawień, tka nić narracji, która pragnie być ciągła i kompletna, lecz jej paradoks właśnie na tym polega, że pod wpływem Realnej rzeczy wciąż się zrywa, załamuje, jąka i boryka z językiem. Jakkolwiek to dzięki niej dochodzi do zacierania traumy, to ona jest zarazem miejscem przejawiania się traumatycznej realności. Im bardziej podmioty dokładają starań o to, by wyeliminować grozę faktyczności za pomocą snucia narracji (właściwej zasadzie przyjemności), tym mocniej manifestuje się w niej to, co rzeczywiste, a co miało zostać przez nią przesłonięte. Maskująca traumę narracja, dążąc zatem do reintegracji podmiotu, skazana jest na pozycję ambiwalentnego świadectwa niemożliwości zasłonięcia traumatycznej rany. Ta bowiem, jakkolwiek niesymbolizowalna, domaga się przedstawienia, nie pozwalając się jednocześnie do niego zredukować, przez co przedstawiona może zostać jedynie w zniekształceniu, skazując wypowiadanie na status mowy nieudanej i szczątkowej, a w konsekwencji odpowiadając za powtórzenie, za wciąż ponawianą, wybrakowaną mowę. Znerwicowany podmiot, który doznał urazu, kompulsywnie i obsesyjnie powraca do Rzeczy, powtarzając i zniekształcając traumatyczne doświadczenie, jakie ona ze sobą niesie. Stąd też cała ta towarzysząca „wirtuozerii językowej” Gombrowicza „stylistyczna zająkliwość” 41, tak charakterystyczna dla Pornografii.
Hipolit albo przymus powtarzania
15To nie Fryderyk, jak chciał Gilles Deleuze, odgrywa tu rolę figury powtórzenia 42. Najbardziej ostentacyjną postać powtórzenie jako odpowiedź na sytuację traumatyczną przybiera bowiem w wypowiedziach Hipolita. Nie tylko powtarza i celebruje on swoją dotychczasową tożsamość w okolicznościach, które dokonały jej wymazania, nie tylko „nadchodzi jak dawniej” jako dziedzic, nie tylko decyduje się na podróż do kościoła, jak dawniej, by zasiąść tam w miejscu emblematycznie wskazującym na jego dawną, a obecnie działającą już tylko siłą jałowego rozpędu, dystynkcję: w ławce kolatorskiej. W porządku fantazmatycznym Hipolit dalej pełni funkcję dziedzica, lecz w porządku faktycznym jest jedynie zdegradowanym przez okupanta dostarczycielem kontyngentów.
16Dawny świat upadł zatem wraz ze swoją symboliczną strukturą, na której gruncie Hipolit bezpiecznie osadzał swą tożsamość, na której gruncie jego formuła tożsamości była tą uprzywilejowaną (w wyłaniającym się, nowym porządku, kolatorska ławka nie będzie już nośnikiem żadnego symbolicznego mandatu). Jednakże w jego przypadku afektywna potęga strachu zarazem demontuje sam język, jak i pozostawia na nim ślady swej obecności. On sam zaś staje się na wskroś przeniknięty artykułowanym i niedającym się zarazem wyartykułować strachem, obsesyjnie powtarzając wypowiadane przez siebie formuły:
Szepnął wstydliwie:
– Rozparło mnie… diabli wiedzą… Przytyłem. Z czego? Chyba ze wszystkiego.
I oglądając sobie paluchy powtórzył z bezmierną zgryzotą, ciszej i dla siebie:
– Przytyłem. Z czego? Chyba ze wszystkiego.
I huknął:
– A to moja żona!
Po czym mruknął na własny użytek:
– A to moja żona.
I wrzasnął:
– A to Heniusia moja, Heniutka, Henieczka! I powtórzył, do siebie, ledwie dosłyszalnie:
– A to Heniusia, Heniutka, Henieczka! […]
Gościnnie i wykwintnie zwrócił się do nas: – Jak dobrze, że panowie przyjechali, ależ proszę cię, Witoldzie, zapoznaj mnie ze swoim przyjacielem… skończył, zamknął oczy i powtarzał… wargi mu się ruszały. 43
17Zbyt wiele jest podobnych scen powtarzania i ze zbyt wielką konsekwencją zostały zarysowane, by móc je zbagatelizować: „do kościoła, na mszę, bo niedziela – wyjaśnił Hipolit. I rzekł cicho, do siebie: – na mszę, do kościoła”, „niech fotografują! I szepnął: – Niech fotografują!” 44. Szczególne że zasada Hipolitowego powtórzenia rządzi również sytuacją, w której po raz pierwszy zakomunikowana zostaje groza okupacyjnego życia:
Walcząc ze snem usiłowaliśmy słuchać, rozumieć, była mowa o rozmaitych udrękach, a to z AK, z Niemcami, z bandami, z administracją, z policją polską, z rekwizycjami – o grasujących strachach i gwałtach… o czym świadczyły zresztą okiennice opatrzone dodatkowymi sztabami żelaznymi, a także zatarasowanie bocznych drzwi… zamknięcie, zaszpuntowanie żelazne. Sieniechów spalili, w Rudnikach karbowemu połamali nogi, miałem wysiedlonych z Poznańskiego, najgorzej że nie wiadomo co, w Ostrowcu, w Bodzechowie, tam gdzie osady fabryczne, wszystko tylko czeka, nasłuchuje, na razie spokój, ale trzaśnie jak front się zbliży… Trzaśnie! To, panie, będzie rzeź, będzie wybuch, awantura! To będzie awantura! – huknął i mruknął do siebie, zamyślony:
– To będzie awantura. I huknął:
– Najgorzej, że nie ma dokąd wiać! I szepnął:
– Najgorzej, że nie ma dokąd wiać!. 45
18Mistrzowsko zostaje tu zarysowany ów drastyczny klincz, w którym znalazły się podmioty wrzucone w ów czas pomiędzy dwoma końcami. Dworkowa rzeczywistość z jej pozorem zaciszności jawi się tu jako coraz bardziej nieszczelna, lecz wciąż odgradzająca się („zatarasowanie”, „zamknięcie”, „zaszpuntowanie”) od rozszalałego świata („pola zdziczałe wojną” 46) enklawa dawnego porządku symbolicznego.
19Zachowanie Hipolita opiera się na ponawianych próbach zamaskowania paniki, przy czym język stanowi tu zarówno narzędzie kamuflowania strachu, jak i tę płaszczyznę, na której w największym stopniu odciska się przerażenie znajdującego się w sytuacji ekstremalnej podmiotu. Im bardziej Hipolit powtarza sekwencje zdań, po to, by zamaskować swój strach, tym bardziej go wyraża.
20Dziedzicem rządzi tu zatem ów, diagnozowany przez Sowę właśnie w kontekście Polski szlacheckiej, „przymus powtarzania” 47. Przeczuwając rozpad dotychczasowej struktury ideologicznej trzymającej w ryzach świat, na krach ten reaguje tak samo jak opisywana przez autora Fantomowego ciała króla szlachta (nie przypadkiem rolą społeczną, którą Hipolit z uporem pielęgnuje wobec rozsypki świata, jest właśnie rola dziedzica-ziemianina): „aktywnie pragnie nie wiedzieć” 48, nakładając na realny rozpad świata fantazmatyczną ramę ideologiczną mającą go na powrót uładzić („wiedzą, że w tym, co robią, kierują się iluzją, a mimo to nadal to robią” 49). Lecz, czyniąc tak, wciąż powtarza zachowania, które, jakkolwiek podejmowane są przeciw realnej śmierci, to doprowadzają jedynie do jej ponownego przyjścia 50. „Uporczywie trwało coś, czego nie było, być nie powinno; co trwało tylko dlatego, że przylgnął do tego nadmiar szlacheckiej rozkoszy”51 – powiada Sowa o Rzeczpospolitej, któremu to rozpoznaniu Gombrowicz nadaje znacznie szerszy charakter.
21Powtarzanie dawnych norm w celu wytworzenia iluzji ich spójnego trwania dalej
było jedynie maską – które służyło do ukrycia czegoś innego… Czego? Jakikolwiek sens… wojny, rewolucji, gwałtu, wyuzdania, nędzy, rozpaczy, nadziei, walki, furii, krzyku, zabójstwa, niewoli, hańby, zdychania, przekleństwa lub błogosławieństwa… jakikolwiek, mówię, sens był zbyt słaby, aby przebić się poprzez kryształ tej sielanki i pozostawał nienaruszony ów widoczek, dawno przeczesiały, będący już tylko fasadą. 52
22Przez barierę (lub – jak powie gdzie indziej Gombrowicz – parawan 53) w postaci ideologii, która przemienia grozę realności w sielankowość fantazmatu, nic się tu nie może przebić. Dwór jest nienaruszony, czyli zachowuje pełną integralność swego dawnego kształtu jedynie jako fantazmat (tylko on bowiem może być figurą całkowicie zintegrowaną). Jego sielskość gwarantuje bowiem zasada przyjemności, która jednak czyni z niego „nieprawdę”, „on kłóci się z rzeczywistością” 54, co sprawia, że jest „czymś w rodzaju teatralnej dekoracji […] zarazem teatrem i prawdą” 55. Jest fikcją, którą pragnie się brać za prawdę, by nie popaść w odmęt przerażającego Nic. Nie przypadkiem właśnie jako człowiek teatru przedstawiony tu zostaje Fryderyk 56, którego bodaj najważniejszą właściwością jest ujawnianie fasadowego charakteru rzeczywistości, tj. rozziewu pomiędzy symboliczno-wyobrażeniowymi, a zatem ideologicznymi strukturami, a Realną faktycznością.
23Podtrzymywanie świata w stanie konwencjonalnej homeostazy służy tu więc zamaskowaniu, wyparciu ze świadomości tego, co burzy jego stabilną strukturę. Zwiedzeni mirażem dyskutanci z Kruczej, Hipolit czy Wacław wolą ulegać halucynacji, kojącemu i pięknemu snowi, uznając ładotwórczą, fikcyjną narrację za samą rzeczywistość 57. Powielanie umarłych postaw jest zatem reakcją na rozpad świata i jego grozę, która jednak ma tutaj zostać nie doświadczona, lecz zamaskowana i zapomniana, skryta za kryształowo sielankowym przedstawieniem, za pozorem ładu tkanego z konwencjonalnych zachowań, ugrzecznionych rozmów, towarzyskich relacji i „układnych frazesów”. Paradoksalnie jednak normy, po które się sięga, by na nowo scementować świat, są dokładnie tymi samymi, które – jak się przeczuwa – już nie żyją.
24Strach zatem staje się podszewką tej rzeczywistości, jakkolwiek uporczywie jest bagatelizowany: „tutaj niby spokój, nic takiego, chodzą bandy, czasem napadają, jest, uważasz, rozluźnienie. Przyjedźcie we dwóch, będzie raźniej” 58– pisał Hipolit w liście, który przemilczeniami niepewność okupacyjnego życia odsłania w większym stopniu nawet, niż gdyby została ona w nim wyrażona w sposób ostentacyjny. „Póki co spokojnie. Są bandy po lasach… Ale żeby w ostatnim czasie co specjalnego” 59– powiada furman wiozący gości do dworu Hipa, który powie z kolei, że „wszystko tylko czeka, nasłuchuje, na razie spokój, ale trzaśnie jak front się zbliży…”.
25Szczególne że we wszystkich przedstawionych wypowiedziach, eksponowaniu błogości i bezpieczeństwa towarzyszy zawsze wyrażenie, bagatelizowanego za ich pomocą, traumatycznego rdzenia rzeczywistości: obecności zbrojnych band, oczekiwania na nadchodzący front, ech okupacyjnych rabunków i kontrybucji. Wyrażenia, takie jak „niby spokój”, „póki co spokojnie”, „na razie spokój”, „rozluźnienie”, wyrażają przecież jedynie pozór spokoju ledwie już podtrzymywany i grozę z ledwością jeszcze maskowaną, eksponując raczej tymczasowość pozornego ładu i niepewne oczekiwanie na nadchodzącą, właściwą niejako, pożogę.
„Połać nieokreśloności”
26„Wydało mi się, że wszystko, będąc tym samym, jest czymś innym zgoła” 60; „dziedzic! Czy jednak i on był dziedzicem po to tylko, żeby czymś innym nie być?” – społeczne role odgrywa się tu już nie bezwiednie, lecz po to, aby nie odkryć skrywającego się pod formą tożsamości jej realnego nieistnienia (jak i tego, że może istnieć egzystencja niestrukturyzowana jedynie podług symboliczno-wyobrażeniowej matrycy). „Po zrzuceniu z siebie symbolicznej identyfikacji […] stajemy się niczym”61 – to właśnie nicość jest owym „czym innym”, którego tak bardzo nie chce widzieć Hipolit. Rozpad na konwencjonalną, symboliczną formułę i coś wobec niej innego, faktycznego, pozbawionego obudowy w postaci znaczenia, jest jednak doświadczeniem także innych postaci, doświadczających nagle swego „nagiego życia”: Siemiana, z którego rola – jak sam mówi – opadła niczym portki 62Wacława, który rozpad swej szczelnie dotąd strukturyzującej świat ideologii również przyrównuje do nagości 63, czy wreszcie Fryderyka, który: „kiedy coś mówił, zdawało się, że mówi, aby nie powiedzieć czegoś innego… Czego?” 64; „podtrzymywał rozmowę aby «czegoś innego» nie powiedzieć”65; „ale znów mówił żeby nie powiedzieć «czegoś innego»! […] jemu słowa służyły tylko do zatajenia… czegoś innego. Czego? Czego? […] Otwierała się połać nieokreśloności, tej dziwnej «inności»” 66;
w miarę trwania mowy zaczęło narastać za tym, co mówił, to czego nie mówił […] I w końcu ku przerażeniu samego mówcy, okazało się, że dyskurs służy tylko do odwrócenia naszej uwagi od prawdziwej mowy, odbywającej się w milczeniu, poza słowami, i wyrażającej to, czego słowa nie obejmowały. Poprzez układne frazesy dochodziła do głosu sama istność jego, nic nie mogło zatrzeć tej twarzy, tych oczu, wyrażających jakiś fakt nieubłagany – a on, czując, że staje się straszny, więc i niebezpieczny dla siebie samego, na głowie stawał aby być przyjemny. […] Najbardziej druzgoczące przemówienie, jakie zdarzyło mi się słyszeć. […]
− Proszę państwa, zasługują na szczęście, więc będą szczęśliwi. Co oznaczało:
− Mówię, żeby mówić. 67
27„Prawdziwa mowa”, porządek realnej, traumatyzującej faktyczności („istność”) po raz kolejny okazuje się zatem porządkiem całkowitego milczenia, odbywa się poza słowami i nie daje się do nich sprowadzić. I to tę coraz bardziej wyłażącą na wierzch realną, materialną podszewkę świata trzeba zagadać, lecz „układne frazesy”, językowy banał w zagadywaniu tym nie są już wystarczająco skuteczne. To, co wyłania się spoza nich, przeraża zarówno Amelię („była – przysiągłbym – co się zowie w strachu” 68), jak i Fryderyka: „zastosował najwyższe środki ostrożności aby przypadkiem jakiś «wilk z lasu», ten wilk, którego nie znał, a którego zawsze tak się obawiał, nie został wywołany” 69, „ale należał do tych, którzy wywołują wilka z lasu, ponieważ nie chcą go wywołać – samym strachem przyciągającym, wyolbrzymiającym, stwarzającym” 70. To trauma sprawia, że słowa zaczynają grzęznąć w gardle, tkwić w krtani, nie dając się wypowiedzieć: „coś chciała powiedzieć, ale zacięła usta, znów miała mówić, ale machnęła ręką” 71– pisze Gombrowicz o tajemniczej kobiecie spotkanej na szosie wiodącej do widmowego Ostrowca, w którym właśnie doszło do Zagłady 72.
28Sieć skonwencjonalizowanych relacji podtrzymuje się tu już nie bezwiednie (jak wtedy, gdy ideologia pozostaje niezauważalna, co stanowi gwarant jej działania), lecz po to, by przeciwstawić się nimi rozpadającemu się światu. Hipolit odgrywa (powtarza) rolę dziedzica (wita gości jako dziedzic, nadchodzi jak dawniej jako dziedzic – podkreśla Gombrowicz), mistyfikując jedynie dalsze życie tej umarłej już dystynkcji, przybieranej obecnie na czas strachu. Jakkolwiek jego rajem jest ziemiańska idylla i dworkowa błogość, to ich trwanie udaje mu się podtrzymać z najwyższym trudem, jako że przenika go wciąż niedający się zagadać strach: „dramat polega na tym, że ten, kto się boi i kto jest nerwowy, ma rację, a właśnie spokój i błogostan są iluzją” 73. Notabene podobne słowa do tych wypowiedzianych przez Gombrowicza wygłasza Siemian w chwili, w której przestaje być już nieustraszonym bohaterem podziemia („przywódcą mającym na rozkładzie niejedną karkołomną śmiałość” 74), a przemienia się w człowieka rozdygotanego, załamanego nerwowo 75i pełnego „trwogi”, która, jak mówi, poczęła się w nim, sam nie wie jak: „ten kto się boi o siebie, zawsze ma rację! Najgorsze jest to, że mam rację, dopiero teraz mam rację!” 76. Prysł czar prostej ideologicznej identyfikacji. To jej skuteczność decydowała o odwadze Siemiana, która teraz przemieniła się w strach – afekt właściwy doświadczeniu obnażenia z symboliczno-wyobrażeniowych przesłon. Dopóki swoje postępowanie Siemian ubierał w szaty dostarczanych mu na ich mocy formuł, nie dostrzegał rzeczywistego zagrożenia własnego życia, wybierając złudę oferowaną przez wzniosły obiekt ideologii w postaci Ojczyzny. Po odjęciu kulturowej dystynkcji konfrontuje się ze światem bez stabilizujących, kojących osłon. Rozpoznaje straszliwość wojennej sytuacji, lecz zamienia się przy tym w „banitę”77, formę „nagiego życia”, przez co w niczym nie różni się już od Skuziaka, którego życiem można dowolnie dysponować, a nawet, którego można bezkarnie zabić (obydwaj staną się ofiarami własnej podmiotowej nagości rozumianej jako ogołocenie bytu z chroniących go symbolizacji). Siemian jest zatem człowiekiem, któremu runęła fantazmatyczna przesłona, zakrywająca dotąd szczelnie strach: „napadło mnie to… Zapeszyłem się […] i teraz ciągle, ciągle muszę myśleć, że mnie powinie się noga i że nie powinienem o tym myśleć, bo mnie powinie się noga, i tak w kółko. […] To nie nerwy. Wie pan co? To przeinaczenie. Przeinaczenie śmiałości w strach” 78. O ile Hipolit cementuje własną upadłą tożsamość po to, by nie dać poznać po sobie strachu, o tyle Siemian ze strachem swoim się ujawnia, napędzając zarazem maszynerię, która doprowadzi do jego śmierci. Ujawniony strach Siemiana wpędza w strach i panikę jego oprawców:
w gwałtownej wymianie zdań nerwowych zaczęło rodzić się podejrzenie z początku niejasne, potem coraz ostrzejsze, że Siemian zwariował, albo przynajmniej jest zupełnie nerwowo wykończony – i wtedy uderzyła fala paniki, że pewien inny sekret, jaki w nim ulokowano, jest niepewny i już nie można mieć pewności, czy nie sypnie… a to ze względu na pewne okoliczności postronne, przybrało postać katastrofy, klęski, prawie końca świata i tak w tym stężeniu, nacisku, napięciu wystrzeliła w końcu przerażona i przerażająca decyzja uśmiercenia, natychmiastowej likwidacji. 79
29I gdzie indziej: „póki się nie bałem, oni się mnie nie bali. Teraz, kiedy się boję, stałem się niebezpieczny” 80.
30Kiedy zapadnie decyzja o zabiciu Siemiana, jego pojawienie się będzie „pojawieniem się trupa”, lecz był to „trup wszakże z gracją kawalerzysty […] mówienie trupie, jedzenie trupie, picie trupie, wydarte gwałtem wszechmożnej jego niechęci, wydarte mocą strachu jedynie” 81.
Pornografia albo pragnienie odbudowy świata
31Tym, co chce się wykluczyć ze świata automatycznej repetycji umarłych wartości, jest jednak także afekt. Nie ma na niego miejsca w doskonale skodyfikowanym świecie społecznych ról i tożsamości, a zarówno groza i przestrach odczuwany przez Hipolita, jak i erotyczny zachwyt wpisany w „pornograficzną” intrygę wysadzają podmiot ze stabilnych podstaw, skazując go na dukanie. To afekt strachu stara się zasłonić Hipolit powielanym bezustannie jałowym rytuałem, to ewentualny, burzycielski afekt miłosny chce się zdusić, zakuwając młodych w ramy ustabilizowanych, małżeńskich relacji. Dlatego Karol i Henia, jakkolwiek byli „źródłem światła”, to przywabiali tę krążącą po polach „pasję” 82, rugowaną nieudolnie na zewnątrz ziemiańskiego dworu, który chciał widzieć siebie właśnie jako przeciwieństwo „kłębowiska pasji” 83.
32Afekt byłby tu rozumiany jako to, co wytrąca podmiot ze zbyt szczelnej i demonicznie wsobnej przestrzeni siebie samego, ze zbytniej pewności siebie, ze zbyt ścisłej relacji z własnym „ja”. Jeśli w chwilach wtargnięcia tego, co podważa wszelkie kategoryzacje, dochodzi do zburzenia klarowności języka, jeśli w chwilach tych pomiędzy językiem a światem przezierać zaczyna niedające się zagadać w żaden sposób Nic, to z podobną niemożliwością wyrażania zmaga się język w chwilach afektów „pornograficznych”. Szansa na wyzwolenie ze strupieszałego świata martwych norm i ideologii, a zarazem szansa na afekt odmienny niż strach czy wstręt tkwi w napotkaniu dwojga młodych. Pornograficzna intryga ma tu nie tyle złączyć Karola z Henią, ile zbawić sam świat 84, proponując mu nie zastąpienie starego pola symbolicznego nowym, lecz samą jego odmienną od dotychczasowej organizację. Taką, która uwzględniłaby afektywną stronę istnienia. W planie pojęciowym chodziłoby zaś o przekroczenie wirtualnego stanu wyjątkowego (który przez zawieszenie prawa umacnia władzę) i zastąpienie go rzeczywistym (który prowadzi do wyczerpania prawa i erozji społecznych ról) 85. O ile pierwszy stanowił przestrzeń pasywnego życia, całkowicie podporządkowanego prawu (co kulminuje w licznych w powieści figurach „nagiego życia”), o tyle drugi daje nadzieję na wyzwolenie witalnej energii (co kulminuje w figurach „mesjańskiej resztki”). Stan wyjątkowy strachu i opresji powinien ustąpić miejsca stanowi wyjątkowemu zachwytu i zbawienia, a całkowity upadek świata zostać przekształcony w radykalną nadzieję 86. Afekt „rozkoszy”, podobnie jak strach, naraża język na szwank, lecz tym razem przekształcając go w medium świadczące o możliwości wyzwolenia życia z martwoty konwencjonalnych, również językowych, formuł. Strach rujnuje wypowiadanie, wieszcząc mówiącemu podmiotowi śmierć, zachwyt młodym karkiem dewastuje je, pokazując szansę na przeżycie. Język przeniknięty zostaje niepodlegającą prostej symbolizacji, niezwykle intensywną zmysłowością, „ekstazy”, „niesamowitej atrakcji”: „ujmowało – urzekało – zachwycało – czarowało – wabiło i podbijało – grało”, „zniewalająco, kusząco […] nęciło […] cudowność”, „niemy krzyk”, „wszechpożerająca tęsknota, rozdzierająca, szczęsna, zachwycona” 87. Mimo krachu świata u Gombrowicza zawsze pozostaje miejsce, które nie do końca mu uległo: „u mnie świat nie rozpada się nigdy całkowicie” 88.
33Tym, co interesuje pisarza i co stanowi właściwą domenę jego świata, nie będzie ani prymat kojącej, lecz halucynogennej narracji budującej kontinuum tożsamości, ani brutalna faktyczność realności. Jak słusznie wskazywał Markowski, finalną przestrzenią Gombrowiczowskiego namysłu będzie ten świat, który wyłania się w trzeciej niejako kolejności: zarówno po początkowym rozpadzie przyjemnościowej narracji, jak i po wyłonieniu się straszliwego faktu dokonanego. Byłby to zatem świat o tyle budowany wbrew obydwu tym przestrzeniom, co i zawierający w sobie w sposób niezbywalny komponenty każdej z nich, świat na zawsze już podszyty nie-ludzkością, lecz zachowujący pragnienie budowania relacji wbrew kosmicznemu bezsensowi. Pisanie Gombrowicza stanowi jeden z najwspanialszych przykładów owej intrygi, przygodnego przymierza zawiązywanego przeciw złowieszczemu bełkotowi samego świata.
Notes de bas de page
1 W. Gombrowicz, Testament, Kraków 2012, s. 40.
2 M.P. Markowski, Czarny nurt: Gombrowicz, świat, literatura, Kraków 2004. Praca moja zawdzięcza tej książce niezmiernie wiele, dlatego powinna być potraktowana jako skromne rozwinięcie wielu zaakcentowanych w Czarnym nurcie pomysłów interpretacyjnych.
3 S. Žižek, Wzniosły obiekt ideologii, przeł. J. Bator, P. Dybel, Wrocław 2001, s. 269.
4 Z braku miejsca sygnalizuję tu jedynie, że czas, by uznać Gombrowicza być może za najważniejszego pisarza stanu wyjątkowego. Wojna, wysadzająca porządek norm z ich dotychczasowych ram, będzie stanowić uprzywilejowaną figurę tego pisarstwa, pojawiając się m.in. w Trans-Atlantyku, Ślubie, Operetce i Historii. W kontekście stanu wyjątkowego należy czytać jednak również „niewojenne” narracje pisarza, przede wszystkim Kosmos − najradykalniejszą refleksję nad całkowitą dowolnością i arbitralnością ustanawiania norm. Na wskroś oryginalny, Gombrowiczowski namysł nad stanem wyjątkowym sytuuje pisarza w konstelacji najważniejszych XX-wiecznych myślicieli zajmujacych się tą kategorią: Waltera Benjamina, Carla Schmitta, Jacoba Taubesa, Giorgio Agambena i Jaques’a Derridy.
5 W. Gombrowicz, Testament, dz. cyt., s. 120.
6 W. Gombrowicz, Pornografia, Kraków 2011, s. 5.
7 Oprócz znakomitej i przywoływanej już pracy Markowskiego Lacanowskie czytanie Gombrowicza proponuje chociażby: H. Berressem, Lines of Desire: Reading Gombrowicz’s Fiction with Lacan, Evanston 1998.
8 Klasyczna Hobbesowska formuła suwerenności (a zatem w konsekwencji także formuła stanu wyjątkowego,którą na jej podstawie opracuje Schmitt), uznaje strach za motor napędowy państwa Lewiatana. Machina ta podtrzymuje swą władzę, szafując strachem. Zob. dyskusję z tym modelem: J. Derrida, Séminaire La bête et le souverain. Volume 1 (2001–2002), Paris 2008.
9 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 68.
10 M. Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków–Warszawa 2012.
11 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 73.
12 Chociażby w liście do siostry, Reny, z siódmego marca 1960 r., Gombrowicz pisał o prawie ludzkim przeciwstawianym „nieludzkiemu prawu natury”, które, gdzie indziej, określa mianem potworności dla ludzkiej potrzeby sensu i ładu. W. Gombrowicz, Listy do rodziny, J. Margański (oprac.), Kraków 2004, s. 214–215.
13 Cyt. za: M. Zaremba, Wielka Trwoga, dz. cyt., s. 144. Dlatego właśnie być może najwłaściwszym pojęciem opisującym „niesamowitą” rzeczywistość Pornografii byłby „realizm traumatyczny”, koncentrujący się na owym, przeoczanym w lwiej części komentarzy na temat twórczości Gombrowicza, traumatycznym jądrze rzeczywistości. Zob. K. Bojarska, Wydarzenia po Wydarzeniu. Białoszewski – Richter – Spiegelman, Warszawa 2012. Sugeruję takie odczytanie powieści, przy całej świadomości tego, że Gombrowicz, jak mówi, przedstawia Polskę „imaginacyjną”, w której podczas wojny nie przebywał. Imaginacyjność przedstawienia nie zmienia jednak jego swoiście realistycznego statusu, który tak bardzo podkreślał Andrzej Kijowski. Zob. A. Kijowski, Dziennik 1955–1969, Kraków 1998, s. 325–326. Powieść przedstawia podmioty zszokowane, uporczywie starające się zasłonić traumatyczny, dewastujący spójność ich tożsamości fakt, lecz zarazem obsesyjnie go wyrażające, skazujące się na mowę borykającą się z językiem. Snuta narracja, jakkolwiek realistyczna, eksponuje z uporem nieciągłości, wyrwy burzące tradycyjnie realistyczny sposób wypowiadania. Taki język jest zresztą charakterystyczny dla przedstawiania „wydarzeń po Wydarzeniu”, Wydarzeniu Zagłady, do którego doszło już w Pornografii: „dobiliśmy w końcu do Ostrowca […], miasteczko było to samo, co dawniej. […] Tyle tylko, iż jakaś nieobecność stawała się wyczuwalna, nie było mianowicie Żydów. […] Jak najprędzej opuściliśmy ten dziwny Ostrowiec”. Zob. W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 69. To bodaj jedyny tak wyrazisty, a zarazem eliptyczny przykład Gombrowiczowskiej fabularyzacji Zagłady. Przez umowność przedstawienia eksterminacji ludności żydowskiej pisarzowi udaje się znakomicie wychwycić przerażający wymiar Wydarzenia, skonfrontowany z „normalną” i obojętną codziennością pozostałych przy życiu polskich mieszkańców („sporo ludzi na ulicach, ruch nawet, miejscami ożywiony”). Gombrowicz każe swojemu bohaterowi rejestrować wydarzenie, które objawia się już pod postacią nieobecności i braku, działające na poziomie percepcji zmysłowej (nieobecność Żydów staje się „wyczuwalna”).
14 Rozdział ten jest zmienioną i rozbudowaną wersją tekstu, który ukazał się w: P. Sadzik, Krach instancji ładu na przykładzie „Pornografii” Witolda Gombrowicza, (Nie) przezroczystość normalności w literaturze polskiej XX i XXI wieku, H. Gosk, B. Karwowska (red.), Warszawa 2014.
15 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 7–8.
16 Korespondencja Gershoma Scholema i Waltera Benjamina (wybór), w: G. Scholem, Żydzi i Niemcy. Eseje, listy, rozmowa, przeł. M. Zawanowska, A. Lipszyc, Sejny 2006, s. 292.
17 Pojawiają się również symptomy i zapowiedzi wiszącej nad tym światem klasowej przemocy: „Hipolit parł cielskiem naprzód, niezłomny, konsekwentny, wiedząc, że jutro mogą go zarżnąć jak świnię – parł żywiołowo, na przekór nienawiściom, ponury i zrezygnowany”. W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 20. Powieść Gombrowicza wraz z Pałacem Wiesława Myśliwskiego można uznać za dyptyk, zawierający najprzenikliwsze uwagi o fantazmatach snutych wokół odchodzącego (i przeżywającego swą śmierć) feudalnego imaginarium.
18 Pornografia z laboratoryjną skrupulatnością rejestruje wszystkie składające się na „prześnioną rewolucję” zjawiska, zarówno te nadchodzące (wywłaszczenie i zanik ziemiaństwa oraz awans społeczny chłopów), jak również już dokonane (Zagłada rozumiana także jako eksterminacja mieszczan; wysiedlenia i masowa migracja: wysiedleni z Poznańskiego). Zob. A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014.
19 Gombrowicz był bowiem „bardzo przenikliwym diagnostą politycznym”, który „na odległość wyczuł paradoksalne napięcie między dziwnością, potwornością okupacyjną – a niezmiennym trwaniem dworu z jego rytuałem. […] Czepiam się tej «okupacji» – nie dam się odpędzić żadnym tam «nie o to chodzi». […] Ten konkret tu to: stary świat w nowej sytuacji – i brak rozeznania. Zwróćmy uwagę, że okupacja to kryzys, próg historyczny, przez który ta arka polskiego dworu ma przepłynąć – albo się rozbije, albo nie…”. A. Kijowski, Dziennik 1955–1969, dz. cyt., s. 325–326.
20 Stwierdzając, że każdej konstrukcji ideologicznej spójność nadaje jakiś uwznioślony przez nią obiekt, „Gwarant Znaczenia”, Žižek nieświadomie parafrazuje Gombrowicza. Wylicza bowiem następujące figury: „Boga”, „Ojczyznę”, „Partię”, „Klasę”. Erozji ulegają u Gombrowicza także kolejne instytucje dominującego dotąd imaginarium: sympozja intelektualistów, dwór, Kościół oraz armia. S. Žižek, Wzniosły obiekt ideologii, dz. cyt., s. 125.
21 Tamże, s. 62.
22 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 23.
23 S. Žižek, Wzniosły…, dz. cyt., s. 165.
24 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 23.
25 Tamże, s. 22.
26 Tamże, s. 24. Podkreślenie – P.S. Fryderyk zostaje zresztą przedstawiony jako osoba przybywająca do mieszkania na Kruczej jako ktoś nieco zewnętrzny, kto rozrywa tę przestrzeń już na poziomie językowym: „prawie się nie odzywał”.
27 Tamże, s. 24.
28 Tamże, s. 95.
29 J. Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011, s. 369.
30 S. Žižek, Tarrying with the Negative. Kant, Hegel, and the Critique of Ideology, Durham 1993, s. 118-119.
31 A. Bielik-Robson, Słowo i trauma: czas, narracja, tożsamość, „Teksty Drugie” 2004, nr 5, s. 28.
32 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 56.
33 Tamże, s. 38.
34 Zob. J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt.
35 Rzeczpospolita to zresztą nie-umarłe widmo per se, skoro jej życie jest „życiem, które trwa po śmierci” (wyłonieniu się Realnego/śmierci Zygmunta Augusta; zob. tamże, s. 393), napędzanym nadmiarem szlacheckiej rozkoszy, który przylgnął do umarłego kształtu i którego nie pozwala odesłać do grobu. Rozbiory (a powieść Gombrowicza rozgrywa się po czwartym z nich), rozumiane jako ujawnienie Realnego, to ponowna śmierć kraju, stanowiąca moment, w którym Realna trauma odnajduje jedynie potwierdzenie w porządku symbolicznym (tamże, s. 240). Powołujący się wielokrotnie na Gombrowicza Sowa nie odnosi się jednak do Pornografii, która stanowiłaby materiał bodaj czy nie najdobitniej potwierdzający wiele hipotez autora Fantomowego ciała króla.
36 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 20.
37 Tamże, s. 17. Podkreślenie – P.S.
38 Tamże, s. 16.
39 Tamże.
40 Tamże, s. 52.
41 W. Karpiński, Książki zbójeckie, Warszawa 1996, s. 120.
42 G. Deleuze, Logika sensu, przeł. G. Wilczyński, Warszawa 2011, s. 381–382.
43 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 14.
44 Tamże, s. 18.
45 Tamże, s. 15. Podkreślenie – P.S. Gombrowicz, ustami bohaterów, wskazuje na jeden z istotnych, a do niedawna pomijanych aspektów okupacyjnego życia: na niewyobrażalną eskalację bandytyzmu („chodzą bandy”, „są bandy po lasach”; bandy pojawiają się także we fragmencie, w którym wylicza się okupacyjne udręki). Na tego typu obrazowanie, notabene, mogły wpłynąć w jakiś sposób wojenne doświadczenia członków rodziny Gombrowicza. Dwór w Potoczku należący do jego brata, Janusza, padł bowiem ofiarą napadu rabunkowego, podczas którego gospodarz zastrzelił jednego z napastników, W. Gombrowicz, Listy…, dz. cyt., s. 25.
46 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 34.
47 J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt., s. 352. Zob. S. Freud, Poza zasadą przyjemności, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 2000, s. 18. Zob. tamże, s. 18. Freud stwierdza, że strach, inaczej niż obawa (która wymaga konkretnego, wywołującego ją obiektu) i lęk (który przygotowuje na niebezpieczeństwo), wiąże się z doświadczeniem neurotycznym. Strach oznacza bowiem „stan, w który popadamy, kiedy znajdziemy się w obliczu niebezpieczeństwa, na które nie jesteśmy przygotowani”.
48 J. Mills, Lacan on Paranoiac Knowledge, http://www.processpsychology.com/new-articles/Lacan-PP-revised.htm [dostęp: 10.05.2014].
49 S. Žižek, Tarrying with the Negative…, dz. cyt., s. 48.
50 W ten sposób Hipolit stanowi nieomal emblematyczną figurę podmiotu popędu, utożsamionego przez Sowę z podmiotem szlacheckim par excellence: cechuje go „fundamentalne dążenie do przywrócenia i utrzymania wcześniejszego stanu” (J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt., s. 392), jest z gruntu konserwatywny, dążący zawsze do zachowania status quo, do powrotu do dawnych zasad, do życia w „folwarcznej idylli, niezmiennej egzystencji w wiejskim raju połączonej błogą świadomością” (J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt., s. 395). W tym znaczeniu, zamieniając się w automatycznie powielający dawne wzorce mechanizm, pragnąc powrotu dawnego porządku, staje się figurą tego samego. Na tym polu zasadza się podstawowa różnica odróżniająca go od Fryderyka: podmiotu pragnienia, który pragnie czegoś nowego, jest poszukiwaczem; tak skądinąd określi go w Testamencie Gombrowicz: jako Krzysztofa Kolumba „wyruszającego na odkrycie lądów nieznanych” (W. Gombrowicz, Testament, dz. cyt., s. 119). To Kolumb zresztą stanowi figurę emblematyczną dla przeciwstawianego podmiotowi szlacheckiemu podmiotu pragnienia, który wyraża się najpełniej w ekspansywnej, kolonizacyjnej polityce państw zachodnioeuropejskich, ustanawiając tym samym paradygmat europejskiej nowożytności. Szlachcic to – jak określi go Sowa – poszukiwacz tego samego (J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt., s. 395). Niebywałą rewelacją Gombrowicza jest, że to właśnie w tę kojącą na pozór, ziemiańską przestrzeń, w ten zaklęty obszar szlacheckiej, idyllicznej fantazji, wprowadza on wysadzającą ją z podstaw grozę Realnego świata, każąc konfrontować się Hipolitowi osadzonemu w jego zagrodowym życiu z samym kosmosem, który usilnie pragnie się zakryć kojącym pozorem ładu: „było zacisznie – choć za ścianami, które nas chroniły, poczynał się ogród pełen niewiadomych szelestów i powiewów, dalej zaś pola zdziczałe wojną” (W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 34), „zaciszność nasza przy lampie, przy stole, spotęgowana groźbą nieokiełznanej na zewnątrz przestrzeni” (tamże, s. 35).
51 J. Sowa, Fantomowe ciało króla…, dz. cyt., s. 393.
52 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 19–20.
53 Tamże, s. 21.
54 Tamże, s. 16.
55 Tamże.
56 A. Kijowski stwierdzi zaś, że Fryderyk „jest to chyba Żyd” (A. Kijowski, Dziennik 1955–1969, dz. cyt., s. 326). O „teatralnej ramie” realnych, wojennych zdarzeń w kontekście Zagłady, zob.: G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Warszawa 2013.
57 C. Caruth, Unclaimed experience. Trauma and the possibility of history, w: Deconstruction. Critical concepts in literary and cultural studies, J. Culler (red.), London–New York 2003, s. 201–212.
58 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 9. Podkreślenie – P.S.
59 Tamże, s. 13. Podkreślenie – P.S.
60 Tamże, s. 17.
61 S. Žižek, Tarrying with the Negative…, dz. cyt., s. 85.
62 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 166.
63 Tamże, s. 193: „Powiedział jeszcze kilka rzeczy godnych zastanowienia: «Jestem goły! Jak mi goło! Boże mój! A to mnie rozebrali! Ja, w moim wieku, już nie powinienem być goły! Nagość – to dla młodzieży!»”. Wysadzenie Wacława z roli jest tu równoznaczne z figurą obnażenia bytu z samego prawa, którego jest on figurą: „zdobywczy mecenas! Dystyngowany adwokat!” (tamże, s. 48). Intryga zawiązuje się tu również przeciw jego całkowitemu osadzeniu w prawie, życiu, które byłoby rozumiane wyłącznie jako bios („zrażała mnie jego niemożność nagości” – stwierdzi Witold, tamże, s. 49). Por. G. Agamben, Nagość, przeł. K. Żaboklicki, Warszawa 2010.
64 Tamże, s. 90. Szczególne, że dystynkcja społeczna wyrażona jest tu za pomocą metafory „ubraniowej”. Ubrany w garnitur symbolicznej identyfikacji Hipolit może doznać chwilowego ukojenia, zapominając o rzeczywistym byciu nagim, pozbawionym przyodziewku, życiem. O ideologii jako stroju mówi Gombrowicz wielokrotnie. Zob. np. tegoż, Testament, dz. cyt., s. 85.
65 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 20.
66 Tamże, s. 91.
67 Tamże, s. 95–96. Podkreślenie – P.S.
68 Tamże, s. 91. Podkreślenie – P.S.
69 Tamże, s. 94. Podkreślenie – P.S. Dlatego właśnie, wbrew twierdzeniom licznych komentatorów, Fryderyk nie jest jedynie prostym detonatorem tej zmurszałej rzeczywistości. Sam, jak wielokrotnie wspomina, przerażony jest konsekwencjami swej demaskatorskiej mocy.
70 Tamże, s. 110. Podkreślenie – P.S.
71 Tamże, s. 68.
72 Por. tamże, s. 58: „A Fryderyk także już otwierał usta, […] gdy popadł w jedno z tych swoich nagłych utrudnień. […] Już otwierał usta, ale zamknął je i znowu otworzył – pozostał w kleszczach tej dręczącej igraszki, blady”.
73 W. Gombrowicz, Listy…, dz. cyt., s. 150.
74 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 122.
75 Tamże, s. 162.
76 Tamże, s. 163–164.
77 Tamże, s. 165. Gombrowicz bardzo czujnie podstawowy modus istnienia formy „nagiego życia”, jaką jest banicja, widzi w byciu wykluczonym z bios jako życia wspólnotowego, a więc politycznego i prawnie chronionego. „Przecie nie mogę być sam przeciwko wszystkim” – woła rozpaczliwie Siemian. Zob. np. G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, przeł. M. Salwa, Warszawa 2008.
78 W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 163. Podkreślenie – P.S.
79 Tamże, s. 142. Podkreślenie – P.S.
80 Tamże, s. 164. Podkreślenie – P.S.
81 Tamże, s. 170. Podkreślenie – P.S.
82 Tamże, s. 35.
83 Tamże, s. 36.
84 Z właściwą sobie przenikliwością uchwyci to Konstanty Jeleński, stwierdzając, że problemem powieści jest „«zbawienie»”. Zob. W. Gombrowicz, Walka o sławę. Korespondencja Witolda Gombrowicza z Konstantym Aleksandrem Jeleńskim, François Bondym, Dominikiem de Roux, Kraków 1998, s. 67. W innym miejscu polski eseista uzna, że stawką pisarstwa Gombrowicza jest problematyka „«mesjaniczna»”. Cz. Miłosz, K. Jeleński, Korespondencja, Warszawa 2011, s. 174. Obydwa teologiczne pojęcia Jeleński opatruje jednak nieprzypadkowym i sugestywnym cudzysłowem, wskazującym na swoistość zaproponowanej tu „mesjaniczności”. W roli Mesjasza rozpoznaje się zresztą sam Fryderyk: „ja jestem Chrystus, rozpięty na 16-letnim krzyżu. Pa! Do zobaczenia na Golgocie! Pa!”. W. Gombrowicz, Pornografia, dz. cyt., s. 138. O czasie mesjańskim, zob.: G. Agamben, Czas, który zostaje: Komentarz do Listu do Rzymian, przeł. S. Królak, Warszawa 2009. P. Mościcki, Idea potencjalności. Możliwość filozofii według Giorgio Agambena, Warszawa 2012.
85 Odmienność obydwu „stanów wyjątkowych” (wywiedzionych oczywiście z ósmej tezy historiozoficznej Benjamina) znakomicie kondensuje definicja podana przez Bielik-Robson: „„negatywny stan wyjątkowy, który zaw iesza prawo i w tym akcie jedynie wzm acni a suwerenną władzę, teraz zostaje zestawiony z pozytywnym stanem wyjątkowym, który w yłącza prawo i tym samym osła b i a suwerenną władzę”. A. Bielik-Robson, Rozbita konstelacja. Teologia Agambena między tragedią a mesjanizmem, w: Agamben. Przewodnik, M. Ratajczak, K. Szadkowski (red.), Warszawa 2010, s. 160–161.
86 Obsesyjna teologiczna leksyka grocholickiego fragmentu organizuje się wokół, jak stwierdza wprost Gombrowicz, zjawiska „cudu”. Tę jedną z podstawowych kategorii Schmittiańskiej wykładni stanu wyjątkowego polski pisarz wykorzystuje jednak przeciw teologii politycznej, starając się zaprojektować strategię emancypacji życia spod dyktatu praw. Przypomina w tym stanowiska badaczy, starających się łączyć z teologią idiom psychoanalityczny. Zob. E. Santner, Cuda się zdarzają: Benjamin, Rosenzweig, Freud i problem bliźniego, w: S. Žižek, E. Santner, K. Reinhardt, Bliźni, Warszawa 2013.
87 Tamże, s. 25.
88 W. Gombrowicz, Testament, dz. cyt., s. 125.
Auteur
-
Piotr Sadzik
INSTYTUT LITERATURY POLSKIEJ, UNIWERSYTET WARSZAWSKI

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019