• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15359 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15359 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Kultura afektu - afekty w kulturze
  • ›
  • Część trzecia. Afekty w literaturze
  • ›
  • Włoskie szpilki a Szum Magdaleny Tulli: ...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Emocjonalne zagubienie Odrzucenie: problem ukrywania emocji Upokorzenia: problem wstydu Rodzinny wzorzec emocjonalny Koncepcja „psychicznej reprezentacji emocji” Praca nad emocjami – problem agresji Traumatyczne doświadczenia matki Lis i esesman – metaforyczne ujęcia problemów emocjonalnych Pytanie o wybaczenie Re-lektura emocji Notes de bas de page Auteur

    Kultura afektu - afekty w kulturze

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Włoskie szpilki a Szum Magdaleny Tulli: re-lektura emocji

    Beata Przymuszała

    p. 271-308

    Texte intégral Emocjonalne zagubienie Odrzucenie: problem ukrywania emocji Upokorzenia: problem wstydu Rodzinny wzorzec emocjonalny Koncepcja „psychicznej reprezentacji emocji” Praca nad emocjami – problem agresji Traumatyczne doświadczenia matki Lis i esesman – metaforyczne ujęcia problemów emocjonalnych Pytanie o wybaczenie Re-lektura emocji Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    Emocjonalne zagubienie

    1Dziewczynka, która pojawia się na kartach Włoskich szpilek, nie potrafi określić, czego tak naprawdę doświadcza. Pozostawiona sama sobie – odsunięta przez dotkniętą poobozową traumą matkę, ale i koleżanki i kolegów ze szkoły – jest zagubiona tak w świecie dzieci, jak i dorosłych. Opisuje wprawdzie szczegółowo sytuacje, które ją dotknęły i próby radzenia sobie z nimi, nazywa podstawowe emocje, ale nie jest w stanie określić ich wpływu na swoje funkcjonowanie, nie potrafi nadać im znaczenia, nie nazywa tego, co się z nią rzeczywiście dzieje: jak każde dziecko w tym wieku nie jest w stanie zmienić swojej sytuacji, a nie ma nikogo obok siebie, kto mógłby jej pomóc. Konsekwencje tej sytuacji widać w opisie dokonywanym już z perspektywy „dorosłej ja”, która chce przybliżyć swój stan z czasów szkolnych:

    Przynajmniej w jednej kwestii dziewczynka ze zdjęcia miała pewność: byłoby dla niej lepiej od początku być kimś innym. Mieszkać w innym domu, nosi cudze ubrania i cudze imię, a zwłaszcza nazwisko. […].

    Gdyby pozwolono jej wybierać, za nic w świecie nie chciałby mieć niebieskich oczu, oczywiście wolałaby piwne, a włosy jasne, krótkie. Na pytanie, co lubi najbardziej odpowiadałaby, że zupę mleczną z kożuchami. Nie mogłaby jej przełknąć. Zdradziłby ją odruch wymiotny. Ale gdyby jej wola nie znała granic – skasowałaby swój odruch wymiotny, wykreśliłaby po kolei każdą swą cechę, żeby zatrzeć ślady. Każdą swoją myśl zastąpiłaby przeciwmyślą, każde uczucie przeciwmyślą. […]

    Zrobiłaby to w sposób naturalny, bez cienia niechęci do siebie samej, przeciwnie, po to właśnie, żeby się ratować. 1

    2Opisane powyżej odrzucenie samej siebie jest nie tyle hiperbolicznym ujęciem niechęci do własnej osoby, ile raczej konsekwencją dziecięcego rozumowania: nielubiana przez nikogo przyjmuje za pewne, że to z nią jest coś nie tak, że to ona jest przyczyną tej sytuacji. Odczuwając całą sobą kierowaną przeciwko sobie agresję, uznaje, że na nią zasłużyła. Wyparcie się siebie staje się w tym przypadku niemal całkowite – miałoby objąć także odruchy bezwarunkowe, te, które odsłaniają nasze predyspozycje i zazwyczaj nie pozwalają przecież nad sobą zapanować. W dziecięcej próbie obrony siebie istotne jest tylko „stanie się kimś innym”, kto nie będzie prowokował do lekceważenia i poniżania.

    3Dorosła kobieta komentując najprawdopodobniej zapamiętane z dzieciństwa pragnienie, by nie być sobą, zaznacza jednocześnie swoją perspektywę patrzenia właśnie tym ironicznym stwierdzeniem o możliwości pozbycia się odruchu wymiotnego – ale ta ironia nie jest sarkastyczna, nie ma w niej poczucia wyższości, przeciwnie: opiera się na pragnieniu zobrazowania skali dziecięcych przeżyć. Doznane przez dziewczynkę odrzucenie prowadzi do chęci samozaprzeczenia, które wydaje się jej jednym ratunkiem. Próba samoobrony przebiega jednak zgodnie ze schematem autoagresywnym – świadoma siebie kobieta może jedynie w ten sposób podkreślić, jak bardzo niszczone było dziecięce „ja”, które broniąc się, nie było w stanie dostrzec pułapki, w jaką wpada. Ironia, jaka pojawia się w tym fragmencie, jest więc konsekwencją zderzenia dziecięcej i dorosłej świadomości, ma ona charakter nieuniknionego rozpoznania i doznania faktycznej bezbronności dziecka.

    4Bezbronność ta – co należy podkreślić – nie ma w przypadku bohaterki Włoskich szpilek charakteru dosłownego, nie oznacza całkowitego odsłonięcia siebie, dotyczy raczej niemożności stworzenia psychicznej ochrony, która wymagałaby przecież umiejętności związanych z przetwarzaniem emocji, co wiąże się już jednak ze zdolnością weryfikowania wydarzeń, w których się uczestniczy. Tego krytycznego dystansu dziewczynka wprawdzie jeszcze nie posiada, ale mimo to próbuje bronić się na miarę własnych, ówczesnych możliwości:

    Przy tym wcale nie była niewinną ofiarą. Żałowała, że nie ma na kim się odegrać. Inni mieli, wszyscy, od dyrektora aż do grubasa z ostatniej ławki. Zazdrościła im. Ona także znalazłaby sobie ofiarę, tylko jakoś nie mogła trafić na słabszego od siebie. Więc tylko wciąż na nowo zaczynała się zastanawiać, co z nią jest nie tak i czy aby na pewno została ulepiona z tej samej gliny co cała reszta. 2

    5Jeśli poprzedni fragment odsłaniał odczucia autoagresywne, to ten ujawnia pragnienia agresywne – bardziej „naturalne”, ponieważ pozwalają ochronić siebie. Określenie własnej postawy jako zaprzeczenia „niewinnej ofiary” pochodzi już od dorosłej „ja”, natomiast chęć odwetu na kimś zależnym odsłania dziecięcą potrzebę poczucia własnej siły, chęć przekonania się o tym, by chociaż w stosunku do jakiejś osoby można było poczuć się kimś lepszym. Dorosła bohaterka zdaje sobie sprawę z bezsensowności tego pragnienia i jednocześnie doskonale wie, że nie byłaby w stanie przekonać do tego poglądu samą siebie sprzed lat – małego dziecka, które starało się bronić poczucia własnej godności („Pocieszałabym ją: dręczenie innych nic by jej nie dało. […] Ale nie znałam słów, którymi mogłabym ją o tym przekonać” 3). Siła dziecięcych emocji jest ogromna i trudno je osłabić tłumaczeniem, które wynika z nabytego doświadczenia: potwierdza to jedynie zależność dziewczynki od sytuacji, w jakiej się znalazła, a tym samym odsłania właśnie wspomnianą już jej bezbronność. Istotne jest tutaj szerokie ujęcie tego określenia: nieumiejętność panowania nad swymi odczuciami powoduje pojawienie się silnego związku między własnymi emocjami a światem zewnętrznym, dziecko nie jest w stanie osłabić działania napierających na nie bodźców. Przeżywane przez nie negatywne emocje podważają jego poczucie bezpieczeństwa i w tym znaczeniu czynią jeszcze bardziej słabym, nieumiejącym przeciwstawić się nie tylko sytuacjom, które się zdarzają, ale i sile własnych emocji.

    6Dorosła bohaterka nie wnika jednak zbyt szczegółowo w przywołaną sytuację, fragment rozpoczynający się stwierdzeniem, że dziewczynka nie była niewinną ofiarą, kończą zdania odwołujące się do kwestii odziedziczenia problemów, z którymi sobie nie radziła. Wszystkie one wiązały się z „poprzednim światem”, „który płonął i rozsypał się w gruzy wiele lat przed jej urodzeniem. Bo właśnie w tamtym świecie żyła matka, kiedy coś w niej zgasło” 4.

    7Narratorka Włoskich szpilek opisuje fakt emocjonalnego dystansowania się matki wobec niej, co w dużym stopniu wpływało na jej reakcje. Poczucie odrzucenia, brak zainteresowania ze strony tak ważnej dla dziecka osoby – wywołując przeświadczenie o własnej podrzędności – wpływały na kształtowanie się obrazu córki jako kogoś niezasługującego na szacunek we własnych oczach (stąd prawdopodobnie swój początek czerpią tendencje autoagresywne). Jednocześnie sama dziewczynka – nie mogąc zdawać sobie sprawy z rozgrywających się na poziomie nieświadomym strategii obronnych (bo za takie można uznać właśnie pragnienie rezygnacji z siebie, by stać się taką jak inni: bunt, który nie mógł zostać wprost wyrażony, jest kierowany przeciwko sobie) – próbuje uruchomić już świadomie reakcję, która mogłaby pozwolić jej poczuć się lepiej. Chęć odegrania się na kimś słabszym należy do dość prostych odruchów pozwalających nadrobić uszczerbki własnego poczucia godności, natomiast konsekwencje tego podtrzymywania przemocy wymagają pogłębionej świadomości efektów własnego działania.

    8Matka, pozostawiwszy dziewczynkę samą sobie, pozbawiła ją nie tylko pomocy, która mogłaby zmienić jej sytuację w szkole, wśród rówieśników, ale uniemożliwiła także jej emocjonalny rozwój. Rekcje emocjonalne dziecka w pewnym stopniu zależą także od umiejętności rodziców, którzy mogą je stymulować, ucząc dziecko, jak sobie można radzić z uczuciami, a przede wszystkim wyjaśniając procesy związane z ich pojawianiem się i przebiegiem 5.

    9W tym ujęciu przywołane przeze mnie pierwsze wrażenie pominięcia przez narratorkę analizy tego, co się dzieło z emocjami dziewczynki, wydaje się zbyt pośpieszne: wyraźne odesłanie do sprawy relacji z matką wskazuje na źródło problemów. Nie znaczy to jednak, że to stwierdzenie zamyka kwestię – chociaż takie wrażenie może pojawić się po lekturze Włoskich szpilek. Dorosła bohaterka zostawia dziewczynkę samą, mówiąc jej, że chociaż bardzo by chciała znów pojawić się koło niej, musi zająć się swoim życiem 6. Powracając pamięcią do tamtego czasu, próbowała jej pomóc, zachowując się wobec niej jak matka – sytuując swą „dorosłą ja” obok małej dziewczynki – obdarzając ją uwagą, chcąc poprawić jej życie. Zbyt szybko zdała sobie jednak – najprawdopodobniej – sprawę z pozorności tych działań, z ich nieskuteczności: mała dziewczynka potrzebowała innego typu pomocy, takiej, która pozwoli jej nie tylko przeciwstawić się napierającej na nią codzienności (a na tym skupiła się pomoc głównej bohaterka opowiadań, rozmyślającej, jak mogłaby dopilnować, by mała nie spóźniała się do szkoły, czy chcącej udzielać jej korepetycji), ale przede wszystkim ułatwi opanowanie emocjonalnego rozdarcia.

    Odrzucenie: problem ukrywania emocji

    10Fakt, że im bardziej dziewczynka potrzebowała bliskiego kontaktu, tym częściej i mocniej była odrzucana, wywoływał w niej poczucie bycia gorszą, nieustanne zawody skłaniały do pogłębiania się utraty wiary w siebie, przekreślały możliwość potraktowania samej siebie jako osoby takiej jak inne, narastająca samotność sprzyjała stanom lękowym, na wspomnianą autoagresję nakładała się chęć znęcania się nad innymi. Ta uczuciowa burza, która musiała mocno wpływać na stan dziewczynki, nie przejawia się jednak jako poważny problem w przedstawianiu jej historii:

    Prowadziłam samotne życie i nie liczyłam na żadną łaskę, a mimo to każdemu byłam coś winna. […]

    – Po co za nami chodzisz? – pytały dziewczynki z mojej klasy. Pytanie było trudne, nie znałam odpowiedzi.
    – Po nic – ucinałam. Bo wcale nie pragnęłam chodzić za nimi. Z nimi, owszem, tak. Ale na to były zbyt czujne. […] A najbardziej wstydziłam się tego, że jej tak bardzo zależy. 7

    Niezbyt dobrze wiedziała, kim jest i nie znała słów, którymi zdołałaby opisać swoje położenie. Bo przecież nie działa jej się żadna krzywda. […] Dużo drobnych przykrości. Próbowała zrozumieć, dlaczego przychodzą […] wszystkie akurat do niej. Przypadek? Pech? Gorzki osad po cichu odkładał się w sercu czy wątrobie jak trujące związki ołowiu. Dziewczynka nie wiedziała, co myśleć. Może zasłużyła na to wszystko? 8

    Prawie każdej nocy godzinami przewracała się z boku na bok, a kiedy zasypiała, śniło się jej, że ucieka. Była ciągle zmęczona, także we śnie, więc nie uciekałaby bez powodu. […] W niektórych snach wiedziała z góry, że ucieczka nie może się udać. Uciekała, ale nie liczyła na ocalenie. […] Została zastrzelona tyle razy, że nie da się zliczyć. Lecz przyzwyczaić się nie mogła. 9

    11Niepewność, gorycz, wstyd, lęk, tłumiona agresywność, pragnienie odwetu – ta emocjonalna mieszanka nie tylko nie ujawnia się zbyt wyraźnie, ale przeciwnie – dziewczynka robi czasem wrażenie wycofanej, „przygaszonej” (chociaż uchodziła za sprawiającą kłopoty wychowawcze, o czym świadczyło często wzywanie matki do szkoły). Przeżywane przez nią emocje nie zawsze były do końca uświadamiane, jak komentuje to w drugim fragmencie dorosła już bohaterka, dziewczynka nie potrafiła określić tego, co się z nią działo, czego doświadczała. Jej emocje mogły też być tłumione, wyciszane. Siłę jej ówczesnych przeżyć, stan, w jakim się znajdowała, najlepiej odsłaniają sny, których znaczenie narzuca się wprost, bez potrzeby uruchamiania skomplikowanych narzędzi interpretacyjnych – poczucie zagrożenia, przekonanie, że w każdej chwili może zginąć i nie jest w stanie siebie ocalić, mogą przecież łatwo skojarzyć się z obrazem zastraszonego, nieposiadającego bezpieczeństwa dziecka, które nie potrafi samo przeciwstawić się sytuacji, w jakiej się znalazło. Kontrast między „spokojną dziewczynką” a sennymi koszmarami odkrywa jednak nie tylko fakt siły prawdziwych jej przeżyć, ale wskazuje jednocześnie na działanie mechanizmów osłabiających przeżywane przez nią porażki, tłumiących na jawie poczucie odrzucenia, które wraca w snach pod postacią zagrożenia własnego życia.

    12Pierwszy z przywołanych powyżej fragmentów opisuje jedną z wielu prób nawiązania kontaktu z rówieśniczkami, zakończoną pełnym wzgardy potraktowaniem kogoś, kto chce akceptacji i zabiega o nią bardzo nachalnie, wprost narzucając się. Dorosła kobieta określa swoje wspomnienie tych zabiegów jako szczególnie wstydliwe, ale i dziewczynka, udając, że nie chce tak naprawdę dołączyć do grupy („Po co za nami chodzisz? […] – Po nic”), prawdopodobnie zasłania w ten sposób własne poczucie upokorzenia.

    13Bardzo mocno działa w niej mechanizm ukrywania własnych odczuć: funkcjonuje on jako rodzaj ochrony samej siebie przed zbyt dotkliwymi konsekwencjami negatywnych przeżyć 10, jak i jako rodzaj strategii postępowania z innymi. Narzucany przez matkę dystans wiąże się nie tylko z brakiem umiejętności nawiązywania relacji, ale sięga głębiej – ucząc wypychania własnych uczuć poza świadomość. Nie oznacza to jednak, że dziewczynka ich nie doświadcza, co więcej – ponosi koszty związane z ich ukrywaniem, z udawaniem, że nic się nie stało (komentarz padający po odpowiedzi „Po nic”, podkreślający, że niczego tak nie chciała, jak bycia razem, ma właśnie charakter autoironicznej demaskacji – pada on jednak już z innej perspektywy czasu, jest wypowiedziany przez dorosłą kobietę). Badania psychologów nad procesem zatajania przed otoczeniem tego, co się czuje, wyraźnie wskazują na związane z nim obciążenie organizmu, mogące mieć znaczący wpływ na jego stan. Co istotne, badacze podkreślają, że „tłumiona emocja” (a ściślej – tłumiony jedynie zewnętrzny jej przejaw) dalej oddziałuje na jednostkę 11.

    14Sposób, w jaki dziewczynka reaguje na trudne wydarzenia, pokazuje jej dużą wrażliwość, zdolność odczuwania i jednocześnie emocjonalną niepewność. Ta niepewność w pewnym stopniu jest wynikiem nabytego przekonania o byciu „inną”, tą, która została odsunięta przez własną matkę i z którą nikt nie chce się zaprzyjaźnić: w ten sposób, pozbawiona zdolności ufania samej sobie, jest skłonna przyjmować kierowane pod swoim adresem słowa jako nieprzypadkowe.

    Upokorzenia: problem wstydu

    15Tak też właśnie można zrozumieć wspominaną już przez dorosłą kobietę sytuację zamknięcia dziewczynki w szafie przez dzieci: nauczycielka, która przerażona ciszą biegła jej na pomoc, nie potrafiła zrozumieć, dlaczego ona nie krzyczała, nie waliła w drzwi, w jakikolwiek sposób nie zaprotestowała. Wyjaśnienie dziewczynki, że czuła się zawstydzona („Dziwne, że z tego wstydu nie umarła” 12) może nie do końca przekona nauczycielkę, ale w znacznym stopniu odsłania sposób reagowania dziecka: nie buntuje się, a skierowany przeciwko sobie akt agresji przyjmuje jako w jakiś sposób należny. Wstydzi się przecież z powodu własnego upokorzenia, wymierzone w siebie działanie odbiera jako potwierdzenie własnej zbędności, jako dowód na „bycie tą gorszą” (wstyd jest uczuciem, które wiąże się z obrazem własnego ja, ujawnia się w momencie zagrożenia pozytywnych aspektów swojego wizerunku 13). Podkreślona przez bohaterkę siła zawstydzenia tłumaczy jej niezdolność do reakcji pozwalających obronić samą siebie. Przeżywając w danym momencie tak silny wstyd, nie jest w stanie dopuścić do siebie złości, nie ma tym samym potrzebnej siły, by się sprzeciwić temu, co robią z nią dzieci. W tym znaczeniu zawstydzenie jako mocno destrukcyjne doznanie, uderzające we własny obraz, może uniemożliwiać kontakt ze sobą (bo przestaje się siebie akceptować), jak i z innymi (bo osoba doświadczająca wstydu chce się wycofać z danej relacji, „schować” przed innymi). Tracąc oparcie w sobie, nie dowierza się też tym bardziej własnym odczuciom, ukrywając, „wypierając” je przed sobą, ale i innymi (co wiąże się z niskim poczuciem własnej wartości 14). Tak ujmowane poczucie wstydu może więc prowadzić do tłumienia często towarzyszących mu emocji (rozgoryczenia, złości, nienawiści), które jednak mogą po czasie przyjąć formę gwałtownego ich ujawnienia (prowadzącego znów do poczucia wstydu z powodu braku panowania nad sobą) 15.

    16Kwestia wstydu i upokorzenia pojawia się we Włoskich szpilkach w jeszcze innym kontekście, związanym z przekazywaniem informacji o ofiarach wojny. W komentarzu dorosłej kobiety, opisującej praktykę pokazywania fotografii z tamtych czasów (mających oddziaływać edukacyjnie), podkreślony zostaje przerażający ją fakt wystawienia na pokaz każdego widza osób znajdujących się w sytuacjach szczególnego upokorzenia:

    Gdybym mogła, zabrałabym te zdjęcia do domu. […] Jedyne, co w nich podlega dziedziczeniu i w czym mam swój udział to wstyd. A z tym trudno się pogodzić. Nawet poniżenie powinno mieć swoje granice. Oni na pewno woleliby zostawić po sobie zupełnie inne zdjęcia. Te, na których widać, że kiedyś żyli inaczej. Zdjęcia z rakietą tenisową. 16

    17Dziedziczenie wstydu oznacza wspólnotę odczuwania – oglądająca fotografie bohaterka nie tyle skupia się na doświadczeniach przedstawionych na nich osób, co podkreśla nieprawdopodobną ze względu na ich los, ale możliwą reakcję na sytuację bycia oglądanym: świadomość, że niemal każdy może zobaczyć ich poniżenie, odsłaniając przeżycia dotykające ich najgłębiej, wywołuje odczucie zawstydzenia. Odruch ukrycia ma charakter obrony tego, co najbardziej ważne, cenne, najbliższe. Wskazywałby on więc zarazem na poczucie bliskości z ofiarami, które może wynikać ze wspomnianego bardzo silnego współodczuwania ich przeżyć, tym mocniejszeg,o im silniej doświadczało się własnego upokorzenia, ale jednocześnie stanowić wyraz faktycznego pokrewieństwa (dziedziczenie odnosiłoby się tym samym do prawnego aspektu wymogu rzeczywistej bliskości opartej na pokrewieństwie lub powinowactwie 17).

    18Własny wstyd – wstyd dziewczynki traktowanej jakby była zawsze ofiarą (kimś łatwo poddającym się zdarzeniom) i wstyd ofiar II wojny w powyższym fragmencie łączą się ze sobą w poczuciu wspólnoty losu. Nie chodzi tu jednak jedynie o podobieństwo doznań – bohaterka sugeruje bliskość rozumianą jako możliwość powtórzenia przez nią losu ofiar:

    Ja nie chcę tego spadku. Powinnam się go zrzec. […] Nie zastanawiać się więcej, czy mam przyjaciół dostatecznie bliskich, żeby u nich schować rodzinę. Jeśli nie całą, to może chociaż jednego syna – ale którego? A drugiego gdzie? Chciałabym nie zgadywać, jak długo potrafię uciekać, jaki mróz wytrzymać, jaką rozpacz pomieścić i jak ciężką pracą może być umieranie. 18

    19Ten fragment stanowi ważne dopowiedzenie historii matki dziewczynki, która własne przeżycia obozowe starła się odsunąć ze świadomości: wróciły one jednak po jej zapadnięciu na chorobę Alzheimera. Opiekująca się nią bohaterka dopiero teraz zaczyna dowiadywać się ułomków jej historii, a dopowiadając sobie pewne elementy, odbudowuje własną, rodzinną przeszłość, zaczynając – pod metaforycznym obrazem przejęcia niechcianego spadku – rozumieć własne życie jako stan nieustannego braku oparcia, pustki pod stopami 19.

    20Próba zdystansowania się matki wobec własnych przeżyć odbyła się kosztem emocjonalnego wychłodzenia, które zostało przez dziewczynkę doświadczone jako odrzucenie przez najbliższą osobę. Przeżyta w ten sposób przez dziecko trauma jest przez dorosłą kobietę, dzięki uzyskanej wiedzy, łączona z historią matki, tworząc tym samym wzmocnione poczucie przekazu upokorzeń.

    21Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, iż upokorzenie pojawia się w książce Tulli jeszcze w innym, politycznym kontekście – już na początku opowieści, gdy pisze o niewypowiadanym nigdy głośno faktycznym przegraniu wojny przez Polaków i poczuciu klęski, które przypomina chorobę, wstydliwie skrywaną i nieleczoną, przenoszoną na kolejne osoby 20. Takie ujęcie lat powojennych oddaje klimat przytłoczenia, zastraszenia, zniewolenia, bohaterka nawiązuje do niego, gdy – sprowokowana przez wypowiedź chorej już matki, która widzi w niej kogoś, kto był w obozie – wyobrazi sobie siebie jako ocaloną:

    22„Nie, nie chciałam być ofiarą. Takiej plamy nie miałam dotąd w swoim życiorysie. Poniżano mnie, owszem. Ale nie do tego stopnia. Wychowałam się w kraju, w którym poniżanie obywateli było głównym sposobem komunikowania się […]” 21.

    23Bardzo ważne są te cieniowane przez Tulli opisy poniżania, przypominające, iż upokorzenie upokorzeniu nierówne, a różnice między nimi mogą mieć decydujący wpływ na życie poddawanych im osób. Wspomniane powyżej pogardliwe traktowanie ludzi przez władzę i siebie nawzajem dokonuje się w sferze publicznej i może nie dotykać tak bardzo konkretnej osoby (lub jest ona w stanie skuteczniej się jemu przeciwstawić), natomiast poniżanie ofiar w czasie wojny miało charakter całościowy, obejmowało najbardziej intymne obszary życia. Zwracając uwagę na tę różnicę, bohaterka próbuje obronić siebie przed tymi wojennymi, najgroźniejszymi konsekwencjami, stwierdzając, iż: „Gdybym przeszła i przez to, myślałam sobie, stałabym się nikim” 22.

    24Doznane przez ofiary poczucie upokorzenia jest, jej zdaniem, gorsze od poczucia winy. Jak pisze, jeśli już musiałaby przejść przez doświadczenie obozowe, wolałby należeć do tych silniejszych. Do tych, którzy pilnowali porządku. Bohaterka nie prowokuje na tyle, by postawić się na miejscu oprawców, ale szokujące samo w sobie stwierdzenie, iż lepiej byłoby nieść winę niż wstyd oddaje intuicyjnie bardzo istotną różnicę między tymi uczuciami, często traktowanymi jako podobne. Poczucie winy ma jednak charakter bardziej zewnętrzny, wiąże się z jakimś wydarzeniem, czynnością, zaniechaniem i chociaż dotyka naszego wyobrażenia o sobie, to jednocześnie – z uwagi na własne sprawstwo – może nie niszczyć w tak dużym stopniu poczucia własnej wartości 23. Natomiast najbardziej zostaje ono podważone w sytuacjach upokarzania, niszczenia poczucia ja, wkraczania w sferę intymną – zmiany, jakie mogą się wtedy pojawić, mają często charakter długotrwały, ponieważ prowadzą w najlepszym przypadku do osłabienia albo wręcz całkowitego zniszczenia poczucia własnej wartości/tożsamości.

    25Dziewczynka czuła się gorsza, ale jeszcze nie była w stanie dostrzec związku między własną sytuacją a sytuacją matki, doświadczeniami rodzinnymi a konsekwencjami wojny i Zagłady. Dorosła kobieta, która już wie, która doświadczyła różnych poniżających ją sytuacji (w tym także i tych związanych z jej pochodzeniem, mowa o tym w opowiadaniu Ucieczka lisów, dotyczącym 1968 roku), chce odciąć się od spadku przeszłości: „Trudno uporać się z zamętem, który wniosło do mojego życia to pokrewieństwo. Chmura czarnego dymu unieważnia całe moje życie, odbiera prawo do własnego losu […]. Nie chcę na to pozwolić. Mam prawo do własnego losu, jak inni. Im dalej w lata, tym trudniej się bez niego obyć” 24.

    26Im bardziej jednak tego chce, tym mocniej uświadamia sobie, że nie jest się w stanie temu pokrewieństwu przeciwstawić – „wierzy, że nie boi się niczego. A przecież zawsze się czegoś boi” 25. To strach osoby, która czuje, że zagrożenie jest blisko, niewypowiedziane, ale realne. Tym wyznaniem kończy się książka – metaforyczne zdania o uciekających z pokolenia na pokolenie lisach, łownej zwierzynie usiłującej wymknąć się z zasadzek – wydają się zarówno wiązać z problemem rozumienia kategorii ofiary (lis jako zwierzę stosujące różne strategie przetrwania), jak i podkreślać zapętlenie, niemożność zmiany swego położenia. Włoskie szpilki wieńczy poczucie bezradności: pojawiający się w ostatnim opowiadaniu mocny, wyrazisty obraz czarnej chmury, w której, jak czytamy, „płynęła po niebie moja rodzina” 26, staje się wyrazem przytłoczenia, to on zaczyna dominować nad życiem bohaterki. Poczucie upokorzenia własnego i wynikającego z pokrewieństwa z ofiarami Zagłady, lęki, tłumiona agresja – wszystkie te stany emocjonalne wywierają wpływ na obniżanie własnej wartości, powodują niemożność odnalezienia własnego miejsca: nigdzie nie jest bezpiecznie. Mała dziewczynka, zostawiona sama z problemami, nie jest w stanie przeciwstawić się własnemu losowi, co więcej – dźwiga na sobie pokoleniowy ciężar.

    Rodzinny wzorzec emocjonalny

    27Dopiero przeprowadzona powyżej interpretacja emocjonalnych problemów sygnalizowanych przez narratorkę Włoskich szpilek pozwala uwypuklić zmiany, jakie pojawiają się w Szumie. Tym razem bohaterka próbuje dookreślić stany, w jakich się znajdowała jako mała dziewczynka, stara się opisać swoje położenie: dziecka, które jest wrażliwe, ma bardzo wyostrzony odbiór rzeczywistości, mocno doświadczającego i które jednocześnie nie potrafi sobie poradzić z emocjonalnymi przeżyciami. Nie potrafi, ponieważ są one konsekwentnie deprecjonowane i lekceważone przez otoczenie. Jeśli, jak zaznaczałam, dziewczynka z Włoskich szpilek mogła czasem sprawiać wrażenie osoby spokojnej, wyciszonej czy nawet niepotrafiącej przeciwstawić się temu, co jej się przytrafiało, to jej wizerunek z Szumu mocno to przekonanie uniejednoznacznia (oczywiście myślę w tym przypadku o dość powierzchownej lekturze pierwszej z analizowanych książek, ponieważ bardziej wnikliwe jej odczytanie pozwala postawić znak zapytania przy określaniu jej faktycznych możliwości „zbuntowania się” przeciwko poniżaniu i odrzuceniu przez otoczenie, zwłaszcza gdy sama przypomina o chęci odwetu; również „spokój” dziewczynki czasem bywa wyrazem rezygnacji, a czasem efektem wyciszania emocji).

    Moje tematy, te, od których nie mogłam się odłączyć, po drugiej stronie stołu uruchamiały milczący sprzeciw i nakręcały zębate kółko ironii, a ono przez specjalną przekładkę otwierało we mnie zapadkę żalu. Zapadka przeskakiwała, podbijając emocje na wyższy tryb obrotów, przy którym potencjometr sam się ustawiał w nieakceptowanej pozycji. Mechanizm nie chronił rodziny przed krzykami, których nikt nie pragnął, to była jego wada. Ale trzeba przyznać, że spełniał swoje podstawowe zadanie: im bardziej chciałam zostać usłyszana, tym bardziej zagłuszałam samą siebie. 27

    28Powyższy opis to relacja z rodzinnych spotkań, podczas których dziewczynka próbuje opowiadać o szkolnych problemach: jej historie są traktowane protekcjonalnie, jako sprawy, które się rozwiążą i którymi nie warto zaprzątać uwagi. Nie tylko pozostaje niewysłuchana, ale i jest traktowana niepoważnie, czasem w zawoalowany sposób wyśmiana. Dramat dziecka, który toczy się przy niedzielnych obiadach, zostaje przez wspominającego go kobietę opisany za pomocą samonapędzającego się mechanizmu: lekceważenie dziecięcych przeżyć, wyrażane ironicznymi reakcjami, wzbudza w dziewczynce gorycz, kolejne odrzucenie powoduje, że próbuje wyrazić własny żal, wykrzykując go. To nie jest „cicha dziewczynka”. Wywoływane w rodzinie emocjonalne reakcje przez sięgnięcie po metaforyczny opis ich zautomatyzowania sprawiają wrażenie nieuchronnych procesów. To dlatego wspominająca swą porażkę narratorka Szumu spuentuje przedstawioną sytuację ironicznym stwierdzeniem o rosnącym proporcjonalnie do potrzeby wysłuchania odrzucaniem jej przez bliskich. Ironia jest wymierzona w samą siebie, jakby dorosła kobieta zarzucała dziewczynce, że sama – krzycząc coraz bardziej – uniemożliwiała kontakt ze sobą.

    29Takie odczytanie tego fragmentu jest oczywiście niesprawiedliwym ujęciem, autoironiczny charakter ostatniego zdania jest pozorny: paradoksalnie to krzyk dziewczynki powinien doprowadzić do zmiany reakcji rodziny, o ile wcześniej nie poświęcili jej wystarczającej uwagi. Ostatnie zdanie powinno brzmieć inaczej – im bardziej dziecko potrzebowało pomocy (a okazywało to właśnie siłą krzyku), tym mocniej jej najbliżsi powinni się na nim skoncentrować.

    30Oczywiście odwrócenie sytuacji podkreśla jej nienaturalność, oddając klimat panujący w niektórych rodzinach ocalałych z Zagłady. Krzysztof Szwajca, psychiatra zajmujący się panującymi w nich relacjami, wyróżnia właśnie typ „rodzin, «którym się udało»”, żyjących tak, by zaprzeczać jakimkolwiek wyrazom słabości, odrzucających nastroje depresyjne, wypierających doznany wstyd i poniżenie. Jak podkreśla badacz, w tych rodzinach bardzo często dominują osoby ocalałe, wokół których skupia się uwaga, natomiast ich dzieci są często emocjonalnie zaniedbane 28.

    31Trudno o lepszą charakterystykę sytuacji dziewczynki. Ale przedstawiony przez Tulli jej opis nie służy tylko doprecyzowaniu rodzinnych uwikłań, wykorzystane przez narratorkę metaforyczne ujęcie emocji pozwala dostrzec w nim jeszcze inny problem.

    32Obraz mechanizmu zakłada pewne reguły działania, opiera się na zasadach przyczynowo-skutkowych. Bodziec wywołuje określoną reakcję: ironiczne traktowanie (jej „zębate kółko”) powoduje wprawienie w ruch „zapadki żalu”, która uruchamia „wysoki tryb obrotów” emocji, wyzwala pokłady buntu. Z jednej strony powyższy opis ilustruje nieuchronność krzyku dziewczynki (potwierdzając jednocześnie jej bezbronność wynikającą z zależności od bliskich), z drugiej natomiast przywołuje ujęcie emocji jako swego rodzaju skryptów reagowania, przebiegających zawsze zgodnie z procedurą.

    Koncepcja „psychicznej reprezentacji emocji”

    33Warto w tym miejscu przywołać koncepcję emocji zaprezentowaną przez Tomasza Maruszewskiego i Elżbietę Ścigałę. Badacze zaproponowali pojęcie psychicznej reprezentacji emocji, zakładając, iż każdy z nas w większym lub mniejszym stopniu posiada zdolność tworzenia różnych ujęć własnych przeżyć i doznań, a ta umiejętność stwarza nam możliwość wpływania na natężenie i przebieg emocji, dokonując ich kształtowania 29. Zdolność ta zależy od wieku i od zdobytych doświadczeń, w tym także od umiejętności językowych, chociaż badacze podkreślają, iż mimo że słowne wyrażenie emocji pozwala często na jej stabilizację, to jednocześnie z uwagi na charakter samego języka, nie pozwalają one przybliżyć wielu doświadczeń uczuciowych 30. Większe możliwości pod tym względem daje zdolność przechodzenia od samej tylko werbalizacji emocji do ich koncepcyjnego ujmowania za pomocą zdolności poznawczych – procesy te zostały przez psychologów określone jako semantyzacja (oznacza ujmowanie danej emocji w kontekście innych odczuć, pozwalających je różnicować oraz łączenie konkretnych stanów emocjonalnych z wiedzą na temat ich działania – dzięki czemu da się określić ich źródła, przebieg, zdolność kontrolowania) 31i desemantyzacja (daje możliwość zmiany dotychczasowej wiedzy na temat emocji, a tym samym ułatwia ich przekształcanie, tworząc podstawę do bardziej elastycznych reakcji emocjonalnych) 32.

    34Przedstawiona powyżej koncepcja ujmuje dynamikę emocji, pokazuje, w jaki sposób odzwierciedla się w nich zmienność ludzkich reakcji, ale i jak one podlegają przekształceniom z uwagi na przebieg naszych doświadczeń. I chociaż można mówić o pewnych prawidłowościach w przebiegu procesów emocjonalnych (wiemy, jakie sytuacje zazwyczaj wzbudzą dane uczucie i jak może ono przebiegać), to jednak trudno ujmować je jako procesy zmechanizowane.

    35W przywołanym przez narratorkę powieści opisie można zakładać, iż ironiczne traktowanie będzie wywoływało poczucie złości, które z kolei zostanie przez jej najbliższą rodzinę zlekceważone – ale ten „mechanizm” nie ma charakteru deterministycznego, rodzina nie musi ani reagować ironią, ani lekceważeniem. Jeśli jednak tak właśnie zawsze odbiera zachowania dziewczynki, oznacza to pewną uczuciową „sztywność”, bardzo mocny dystans zarówno wobec własnych, jak i cudzych emocji. Matka bohaterki faktycznie bardzo mocno dystansowała się wobec swoich przeżyć („nauczyła się traktować emocje jak przeszkodę, jak wybój na równej drodze”; „Matka nigdy nie płakała” 33), ale i jej ciotka, u której spędzano niedzielne obiady, należała do osób „trzymających fason” do tego stopnia, że nawet jej umieranie nie pozwoliło zrozumieć dorosłej już siostrzenicy, „że rygory zostały stworzone nie dla mnie. I nadal nie domyślałam się, komu były potrzebne do życia” 34.

    36Po tym stwierdzeniu bohaterka przytacza zasłyszaną już po śmierci ciotki historię o jednej z jej podróży pociągiem: gdy znalazł się w tunelu, nie włączyło się automatycznie oświetlenie – ciotka zaczęła spazmatycznie krzyczeć. To przypadkowe przypomnienie sobie wojennych doświadczeń (również, jak siostra, była w obozie) odsłania siłę obronnych reakcji – „trzymanie fasonu” było dla niej sposobem „wytrzymania dalszego życia”. Dopiero wiedza o tym podróżnym przeżyciu ułatwia siostrzenicy inny sposób spojrzenia na jej osobę: „Mam w uszach ten krzyk. Słyszę go w środku siebie, jakbym to ja krzyczała” 35.

    37Pojawiające się w zakończeniu pierwszego rozdziału zrozumienie wynika z przyjmowania bardzo empatycznej postawy, takiej, jakiej była pozbawiona mała dziewczynka (która oczekiwała od ciotki współczucia właśnie 36). Konstrukcja tego rozdziału – od odrzucenia na niedzielnych obiadach po poczucie swego rodzaju „utożsamienia się” z cierpieniem ciotki – przebiega zgodnie z odsłanianymi przez bohaterkę kolejnymi decyzjami o zmianie swojej postawy.

    38Jednym z elementów tej zmiany jest uświadomienie sobie przez bohaterkę przekazu, jaki dostaną od niej dzieci [„myślałam […] czego nauczą się ode mnie. Sztuki kładzenia uszu po sobie?” 37]. Przemiana, która w niej następuje, zostaje wprost określona jako konieczność przeformułowania rodzinnych reguł, z których najważniejszą jest przyznanie sobie prawa do przeżywania i wyrażania uczuć. „Mam prawo czuć to, co czuję, nawet, jeśli w tej rodzinie z jakiejś przyczyny przyjęło się uważać inaczej. Reguły można przecież uzgodnić na nowo, myślałam sobie” 38. Rozumiejąc powody rodzinnego dystansowania się od emocji i coraz mocniej zdając sobie sprawę z wpływu, jakie ono wywarło na jej życie, podejmuje działania, konfrontując ją ze swoimi doświadczeniami, jakby próbowała określić je na nowo.

    Praca nad emocjami – problem agresji

    39Historia „cichej dziewczynki” zostaje też rozbudowana o bardzo istotne szczegóły – powrót do dzieciństwa staje się tym razem (trochę inaczej niż to było we Włoskich szpilkach) powrotem do własnych emocji: wprawdzie w poprzedniej książce bohaterka przedstawiała swe dziecięce doznania, ale były one bardziej „przedmiotem opisu” niż przeżycia: narratorka przywoływała swe ówczesne doznania, pozwalając czytelnikom wyobrazić sobie, co się dzieje z dziewczynką, nie ułatwiając natomiast sobie samej ich przepracowania. Decydując się tym razem na odsłonę pełniejszej wersji swojej historii, pokazuje, z jak dużym problemem chce sobie poradzić: tym razem ukazanie dzieciństwa, jak również czasów młodości, służy próbie przeobrażenia siebie.

    40Wspomniani wcześniej psychologowie zaznaczali, iż stosunek do emocji zmienia się najczęściej w dwóch przypadkach – podjęcia pracy terapeutycznej oraz przeżycia wydarzeń/doświadczeń przeformułowujących dotychczasowe przekonania 39. Bohaterka książek z pewnością znalazła się w sytuacjach, które należą do mocno przekształcających życie: choruje i umiera jej matka, później ciotka, rozpada się jej małżeństwo, dorosłe dzieci zajmują się już sobą. Opowieść o tych wydarzeniach łączy się z odsłanianą stopniowo historią obozowych doświadczeń matki i narracją o małej, samotnej dziewczynce. Opowiadając o swym życiu, bohaterka nie tylko staje się coraz bardziej świadoma związków między tymi wydarzeniami, ale i usiłuje na nowo określić relacje między nimi, tak, by spróbować uratować samą siebie, by spróbować pozbyć się wrażenia nieuchronności (wspomnianej w zakończeniu Włoskich szpilek „czarnej chmury”). Proces ten przypomina rodzaj autoterapii, skupia się nie tylko na dopuszczeniu do głosu własnych emocji, ale i podejmuje się pewnego ich przekształcenia.

    41Sam etap ich ujawniania wiąże się z przywołaniem jedynego poważnego buntu dziewczynki: doprowadzona w szkole wyzwiskami do stanu emocjonalnego wybuchu rzuca przed siebie i roztrzaskuje krzesło: nieustanne upokarzanie wywołało uwolnienie kumulującej się (często tłumionej) złości. Nikt nie jest w stanie dowiedzieć się od niej, dlaczego to zrobiła, a matka, chcąc się pozbyć jak najszybciej problemu, prosi o pomoc znajomego lekarza. Dziewczynka zaczyna przyjmować silne leki uspokajające, zdarza się jej spać na lekcjach:

    Ataki furii nie powracały, wszyscy uwolniliśmy się od nich definitywnie, a razem z nimi na zawsze pozbyliśmy się dziewczynki, która połamała krzesło. Nawet nie zauważyłam jej zniknięcia: była tylko jedną z wielu postaci, z którymi miałam do czynienia. […] Z przyzwyczajenia czasem jeszcze chciałam się odgryzać, walczyć. Ale nie miałam siły. 40

    42To mocne stłumienie reakcji, ich spowolnienie jest jednym z istotnych elementów mogących wywoływać wrażenie bierności dziewczynki (przynajmniej w niektórych z opisywanych sytuacji), ale najbardziej chyba istotnym problemem, będącym konsekwencją zastosowanego „leczenia”, pozostaje odcięcie jej od wyrażania gniewu, od jego ujawniania. Kwestia ta jest wprost sformułowana w historii dziewczynki: „Prawo do wyrażania gniewu nie każdemu jest dane i nie w każdych okolicznościach. To specjalny przywilej, wspomagany siłą grawitacji. Gniew może kierować się tylko z góry na dół, nigdy na odwrót” 41. „…we mnie ten ktoś, kto mógłby się przeciwstawić jej woli, żył spętany, zakneblowany. Jeśli szalała we mnie jego wściekłość, to bezsilna i niema. Gniew nie zmieniał się w impet […]” 42.

    43Wyrażanie gniewu łączy się z własną siłą, ze zdolnością do przeciwstawienia się innym czy sytuacji. Tak ujęte uczucie zakłada również zaufanie wobec siebie – wiarę we własne racje. Oczywiście te racje mogą okazać się niewystarczające, ale by można było w ogóle je przedstawić, potrzeba minimalnego choćby przekonania o własnej słuszności (należy podkreślić, iż w tym opisie cały czas chodzi o ekspresję gniewu, a nie o samo jego doświadczanie – można przeżywać to uczucie i nie ufając sobie nie potrafić go wyartykułować).

    44Dorosła bohaterka pisze o „spętanym gniewie”, o braku umiejętności protestowania. Ta niezdolność sprzeciwu jest ujmowana jako niemożność samoobrony – dziewczynka wie, że nie ma prawa ujawniać swego gniewu wobec innych, dokonuje więc jego wyparcia, przyjmując przeciwstawną mu postawę uległości, zgadzania się na wszystko 43. Warto zwrócić uwagę, iż opis tej sytuacji – dokonany z poziomu dorosłej „ja” – odsłania skomplikowany charakter tego mechanizmu. Po uwadze o własnym „pokornym” zachowaniu pojawia się komentarz:

    Gniew przychodził dopiero nazajutrz i tylko jeśli w nocy esesman miał okazję mi przypomnieć, że wszyscy mi wchodzą na głowę, że sama ich do tego zachęcam, w czym nie ma żadnej zasługi i po prostu nie da się na to spokojnie patrzeć. Wtedy emocje zmieniały bieg, domagały się, żebym przy następnej okazji zapłaciła pięknym za nadobne. […] Ale rozum wiedział swoje i nie chciał ryzykować. 44

    45Dziewczynka tłumaczy sobie, iż ujawniając swój gniew wobec koleżanki, ukarze nie ją, tylko siebie 45. Możemy założyć jej dużą emocjonalną świadomość (okazywanie pogardy wywoła jedynie kolejne negatywne zachowania) lub przyjąć, iż działa w tym przypadku bardzo mocno strach przed własnymi emocjami, wywodzący się (najprawdopodobniej) z sytuacji odrzucenia przez matkę (może go potęgować przerażenie spowodowane własnym wyładowaniem złości w klasie)

    Traumatyczne doświadczenia matki

    46Nawiązanie do relacji z matką pojawia się i jako rodzaj domniemania pochodzenia problemów z emocjami, i jako delikatna, ale wyraźna narratorska wskazówka. Jej odsłonięcie dokona się wprawdzie dopiero pod koniec powieści, chociaż drobne uwagi są obecne już wcześniej. Jedną z nich jest właśnie obecny we śnie dziewczynki esesman. Natomiast wcześniej w powieści padają istotne zdania:

    Matka nigdy nie płakała. Ani jednej łzy, odkąd ją znałam […].
    Zdarzało się jej krzyknąć przez sen. To właśnie było to, co się działo w tym domu: coś się czasem śniło, nie wiadomo co. Może czarne mundury, takie jak na esesmanie, którego zastrzelono z jego własnej broni.
    Wtedy, zaledwie dwadzieścia parę lat po upadku Hitlera, wszędzie było jeszcze pełno esesmanów, ale nie mogłam o tym wiedzieć. […] Obecność esesmanów odbierała światu zewnętrznemu pozór materialnej spójności. 46

    47Esesmani stają się w tych opisach metaforą powracającej traumy: należą do sennych koszmarów, naznaczają codzienność, pojawiają się w najmniej oczekiwanych chwilach, rozrywając poczucie dopiero co osiągniętej, wypracowanej „normalności”. Przeżycia z czasów wojny cały czas tkwią w teraźniejszości („powroty esesmanów” przypominają nawracające obrazy traumatycznych doznań 47) – narratorka wskazuje, że dla jej matki rzeczywistość mogła się rozpaść w każdej chwili, powodując powrót do „placu apelowego” 48. Pojawia się tu bardzo prosta, a zarazem sugestywna metafora rozpadu domu, zapadania się podłogi – będąca rodzajem wizualizacji frazeologizmu „tracić grunt pod stopami”: nie ma ona jedynie charakteru odświeżenia porzekadła, służy bowiem również zobrazowaniu kryjącego się w nim emocjonalnego stanu – uczucie „usuwania się ziemi spod nóg” jest próbą ujęcia zagrożenia, oddania wrażenia absolutnej bezradności i przekonania o własnej samotności wobec niebezpieczeństwa. Narratorka, pisząc o „zapadającej się” pod matką podłodze, zwraca też uwagę na kruchość codzienności, na brak poczucia bezpieczeństwa: są to odczucia, które powodują – tu znowuż pojawia się frazeologizm – „zapadanie się w sobie”, „kulenia się w środku”, świat zewnętrzny jest groźny, odmawia nam własnego miejsca: wizualizacja oddaje stan emocjonalnego niepokoju i jednocześnie przybliża cielesne przeżywanie rozpadu „normalności”.

    48Ten sugerowany w powyższym obrazie związek między nawrotem doświadczeń traumatycznych matki a wizerunkiem zjawiających się nagle niemieckich żołnierzy ma swój bezpośredni związek z jedną z uwag, która pojawia się w pierwszym rozdziale powieści. Gdy narratorka wspomina początek choroby matki, przywołuje jej opowieść o byciu świadkiem zamordowania przez tłum po wojnie esesmana, który próbował się ukryć. Historia budzi zdumienie bohaterki, jak zauważa, dziwi fakt, iż nikt w tym czasie nie próbował zapanować nad tłumem, że nie pojawiły się żadne siły porządkowe 49.

    49Wyjaśnienie tej sytuacji pojawi się pod koniec powieści, gdy bohaterka opowie historię esesmana i odsłoni powody jego obecności w pamięci matki. Był to niemiecki żołnierz, który eskortował kolumnę więźniów z jednego obozu do drugiego, każąc ich karmić codziennie łyżeczką cukru z własnych zapasów, co pozwoliło im „przetrwać morderczy marsz” 50. Esesman w dniu wyzwolenia obozu próbował się z niego wydostać, ale szybko go złapano: szukał kogoś, kto mógłby potwierdzić, że pomagał więźniom – nikogo nie dostrzegł, nikt się nie odezwał, zginął od strzału w głowę. Jedną z osób, która mogła to powiedzieć, ponieważ szła w tym marszu, była matka bohaterki:

    Wystarczyło wykrzyczeć jedno słowo: „Nie!”. Ono zablokowałoby spust. Na wyjaśnienia przyszedłby czas potem. Więc dlaczego milczała? Matkę być może zaskoczyłoby to pytanie, niewykluczone, że nigdy go sobie nie zadała. Musiałaby się nad tym zastanowić i powiedziałaby w końcu, że nie przeszło jej to przez myśl. Pewnie chciałaby jeszcze dodać, że w tamtej chwili sama ledwo żyła. Czerń munduru splamiła w jej pamięci biały cukier, który dostawała na łyżeczce. Matka nie czuła się za nic odpowiedzialna i na to, żeby krzyknąć, nie była gotowa. 51

    50Wyjaśniając nawracające wspomnienia matki, bohaterka próbuje sama dostrzec ich znaczenie dla jej pamięci – podkreśla przecież, iż ona mogła się nad nimi nie zastanawiać i być może nawet odpowiedziałaby wymijająco („nie przyszło jej to przez myśl”), dlaczego tak się zachowała. Pytając o to córka zakłada jednak, iż musiało to być dla matki ważne przeżycie, skoro wróciło tak silnie pod koniec jej życia. Sugeruje, że być może matka nie była w stanie zapomnieć o doznanej przemocy („czerń munduru splamiła […] biały cukier”), przypuszcza, że nie czuła wtedy takiej powinności, nie uważała, że powinna obronić esesmana przed samosądem.

    51Wydaje się, że ta sprawa bardziej nie daje spokoju córce, która próbuje zbliżyć się do przeżyć matki, by w ten sposób zrozumieć ich relację i pomóc samej sobie. Jednocześnie do pewnego stopnia sprawia wrażenie, jak gdyby zakładała, że matka powinna była wtedy zaprotestować i sama stara się ją (przed sobą?) usprawiedliwić.

    52W Szumie pojawia się wprost wyrażone przekonanie o ukrywaniu przez matkę tajemnicy, do której nie chce, nie może wracać nawet we wspomnieniach 52i jednocześnie ukazane jest rodzinne tło gry w to, że „nic się nie stało, co by dalej mogło na nas oddziaływać”. Bohaterka pisze o niewypowiedzianym (ale może też i nieświadomym) pakcie, który zawarły dwie siostry – jej matka i matka kuzyna:

    Jego matka nie wierzyła we wpływ minionych nieszczęść na nasze życie, uważała, że to wymysł, taki sam, jak istnienie podświadomości albo mechanizmu wypierania niewygodnych faktów. […] Zgodnie sądziły, że nawet jeśli potomstwo trochę przypomina rodziców, to jednak co najwyżej zewnętrznie i powierzchownie. […] Obie zgadzały się ze sobą, że niepożądane cechy charakteru są wrodzone, co wcale nie znaczy, że dziedziczne. […] Tu nie ma żadnego związku z przeszłością, a przede wszystkim nie ma żadnego związku z tamtym. Esesmani snujący się po pokojach, zajmujący w nich tyle miejsca, że na zwyczajne życie już go nie wystarcza? Co za bzdura, powiedziałyby, wymieniając znaczące spojrzenia. 53

    53Ta próba unieważnienia wpływu przeszłości pojawia się jako kwestia odrzucania/odsuwania własnej traumy (czyli jako wyparcie właśnie), ale i jako sprawa rzutowania historii tych przeżyć na dzieci, wpływu traumy rodziców na ich życie. O tym unieważnianiu znaczenia wojennych przeżyć pisał przywołany już Krzysztof Szwajca, który określając sposób funkcjonowania rodzin po Zagładzie, w charakterystyce typu nazwanego przez niego mianem „ci, którym się udało” (czyli bliskiej relacjom opisywanym przez Tulli), zauważał, iż rodzice „często zaprzeczają, że Holokaust wywarł na ich życie i życie ich dzieci długotrwały wpływ” 54.

    Lis i esesman – metaforyczne ujęcia problemów emocjonalnych

    54To zaprzeczanie jest zarazem próbą odsunięcia własnych emocji. Stawiając wprost problem przenoszenia rodzinnej traumy, narratorka powieści łączy ze sobą losy osamotnionej dziewczynki z historią jej matki, która próbuje przetrwać własne życie, to „po Zagładzie”. Dziewczynka chce także uratować siebie, w czym miał jej pomóc zjawiający się w Szumie lis, będący metaforą losu próbującej przetrwać zagrożenie ofiary, uczący ją, jak przystosować się do sytuacji, jak radzić sobie z niebezpieczeństwami przez ich unikanie. Ale lis nie jest jedynym mieszkańcem jej wewnętrznego świata – omówioną powyżej historię esesmana rozpoczęłam od przytoczenia snu dziewczynki, w którym stanowił on głos wypartej agresji, rodzaj odruchu obronnego przed uleganiem silniejszym. By lepiej ująć relację między córką i matką, należy więc zwrócić uwagę na obecność esesmana w wyobraźni dziewczynki.

    55Lis pojawił się w momencie, gdy: „Dziewczynka, która połamała krzesło, wyprowadziła się do lasu. […] W lesie mogłaby wrzeszczeć bezkarnie, ale odkąd się tam wyniosła, nie było już powodu i nie miała chęci” 55. Opisując las – i odwołując się do książeczki przywiezionej z Włoch – zauważa jednak, że kogoś jej tam jeszcze brakuje, „kogoś trzeciego”, który uzupełniałby kompozycję. Nie wie jednak, kim by on mógł być 56.

    56Las wydaje się enklawą wolności (nie ma się przeciwko czemu buntować), ale jednocześnie jest przestrzenią izolacji: można w tym obrazie dostrzec dziecięcą wyobraźnię usiłującą ochronić się przed zewnętrznym światem, odciąć od tego, co zbyt bolesne. Nieprzypadkowo pojawia się w opowieści w chwili, gdy dziewczynka pod wpływem leków nie odbiera wszystkich bodźców, jest zobojętniała, senna. Nie można jednak tego obrazu lasu traktować jedynie jako ucieczki od złej rzeczywistości: pojawia się w nim bowiem niepokojąca figura przeniesiona (o czym dowie się czytelnik dopiero pod koniec książki) ze wspomnień matki. Brakującą osobą, o której wspominała dziewczynka, jest zamordowany przez tłum esesmana jeszcze jeden mieszkaniec „lasu” – i dlatego trudno ujmować jego przestrzeń jako strefę czysto ochronną, jako miejsce ucieczki.

    57Skonstruowanie w taki sposób obrazu lasu pozwala dostrzec w nim bardziej metaforę życia wewnętrznego w ogóle, psychiki, niż tylko rodzaj jednego z mogących pojawić się w niej elementów, czyli mechanizmu obronnego. Jego działanie można wprawdzie odnaleźć w samym pomyśle „przeniesienia się” w inną strefę, ale nie odgrywa on roli „tłumiącej”, odcinającej od trudnych przeżyć, przeciwnie – „las” służy do podjęcia próby zmierzenia się z nimi.

    58Tulli, powtarzając historię o osamotnionej dziewczynce, odsłania w Szumie to, co pozostawało we Włoskich szpilkach zakryte przed czytelnikami, w tym znaczeniu ostatnia jej książka byłaby dopowiedzeniem poprzedniej. Ale zarazem, umieszczając w tej historii metaforyczną opowieść o życiu w lesie, dokonuje gestu dekompozycji: to, co wydawało się najważniejsze w pierwszej wersji, czyli problem relacji z matką, problem stosunku matki do dziewczynki, przestawia i w to miejsce wprowadza kwestię stosunku córki do siebie samej, matki i innych osób.

    59Metaforyczność opowieści o lesie wskazuje na konieczność uwzględnienia pęknięcia czasowego: odtwarzając losy dziewczynki, dziewczyny i kobiety, narratorka historii wprowadza pewne zaburzenie w porządku chronologicznym. To kobieta bowiem podsuwa dziewczynce wiedzę o esesmanie, odsłania skomplikowany charakter lisa – ich postaci zawierają w sobie problemy, które mogły być przez dziewczynkę nie do końca uświadamiane. Rozpoznane przez kobietę podsumowującą własne życie – dzięki metaforycznemu ich zwizualizowaniu – mogą zostać nie tyle rozwiązane, ile chociaż rozpoznane. W tym znaczeniu metaforyzacja pozwala ująć ich nieostateczne, podlegające zmianom znaczenie.

    60Lis, będąc pomocnikiem odsłaniającym przed dziewczynką sposoby przetrwania w sytuacjach zagrożeń, uczący ją postawy przyjmowania tego, co przychodzi i na co nie ma się wpływu, jednocześnie jest drapieżnikiem, który potrafi zawalczyć o własne życie, wie, kiedy i gdzie uderzyć. Chociaż jego postać nawiązuje do figury ofiary, nie pozwala jej zawęzić do potocznego jej ujmowania, kojarzonego z biernością: reprezentuje raczej kogoś, kto nawykły do długotrwałego poniżania nauczył się dobrze wykorzystywać sytuacje, w których jest silniejszy od innych. Warto też pamiętać o tym, iż historia lisa nie kończy się dobrze, zwierzę zginie, zastrzelone przez myśliwego: las nie jest więc miejscem bezpiecznym, nie pozwala uciec przed zagrożeniami.

    61Postać lisa wiązałaby się z próbą dowartościowania obrazu dziewczynki, pozwalałaby jej zaakceptować własną sytuację, siebie samą przede wszystkim. Jeśli, odrzucana, wciąż czuła się gorsza, wciąż chciała innym udowodnić, że to przecież ona jest „w porządku”, to dzięki radom lisa zyskuje inną perspektywę: przekonuje się, że nie warto w pewnych sytuacjach walczyć, zwłaszcza wtedy, gdy startuje się z nierównej pozycji. I taka postawa nie musi świadczyć o własnej podrzędności, przeciwnie – może być dowodem dobrej znajomości siebie, znakiem poczucia własnej wartości, które nie pozwala walczyć z „nagą siłą”, które uczy świadomego ustępowania, a nie jedynie ucieczki ze strachu. Lis uczyłby ją w ten sposób osłabienia poczucia wstydu, pokazywał, że to od niej zależy, jak będzie postrzegała daną sytuację.

    62Jeśli jednak spojrzymy na postać lisa w sposób bardziej całościowy, staje się on figurą niejednoznaczną: zmienia obraz biernej ofiary, ale i odsłania realia życia w nieustannym zagrożeniu. Pozwala dziewczynce oswoić własne lęki, zmniejszyć poczucie bycia kimś gorszym przez wskazanie drogi adaptacji jako własnego wyboru. Ale też jest on napadającym, agresorem, który czeka tylko na odpowiedni moment, by upolować zwierzynę. Żyje w świecie zdominowanym przez prawo silniejszego i jemu też się poddaje.

    63Lis nie jest więc jedynie „dobrym duchem z dziecięcej bajki”, jego postać przywołuje ważne emocje, z którymi boryka się dziewczynka: wstyd, lęk i tłumioną agresję (uderzającą w słabszych). Trzeba pamiętać, iż jest to figura spersonalizowana, pozwalająca wprowadzić w jego wizerunek stany i odczucia stanowiące – z perspektywy dojrzałej kobiety – istotne problemy w rozwoju dziewczynki, mocno wpływające na jej dalsze życie. Opowieść o lisie pozwala pokazać splot wstydu, lęku i ukrywanej agresji jako mieszankę prowadzącą do życia na obrzeżach, do prześlizgiwania się poboczami, wymagającą nieustannej czujności, przy czym ta „lisia strategia przetrwania”, chociaż eksponuje własny spryt (i tym samym reinterpretuje poczucie zawstydzenia i lęku) nie gwarantuje bezpieczeństwa (wynika przecież z konieczności dostosowania się do sytuacji, nie jest efektem konformizmu). „Lisia strategia” mogła w czasie dzieciństwa pomóc nie zniszczyć siebie samej, stwarzała niszę, w której dziewczynka była w stanie ochronić siebie, nie dopuszczając do siebie zbyt dużego cierpienia. Ale koszty kontynuowania jej później prowadziły do niemożności kierowania własnym życiem, zachowań skupionych na przystosowywaniu się, bez żadnej szansy na wywołanie w sobie zdolności przeciwstawienia się innym ludziom. Lis sprawia w końcu wrażenie kogoś, kto pozostawił swoje uczucia, zobojętniał na wszystko (nie dopuszczając do siebie tego, co mogłoby osłabić jego wolę przetrwania).

    64Przyznając sobie prawo do własnych uczuć 57bohaterka Szumu odsłania podjętą przez siebie walkę o własne życie – zdolność ujawniania emocji świadczy o zaufaniu do siebie, ale też wiąże się z podjęciem próby zrozumienia ich wpływu na swoje położenie. Ujawniając – za pomocą obrazu lisa – własne lęki i wiążące się z nim „życie w cieniu”, przywołuje zarazem przeciwstawne im pragnienie „odpłacenia się”, wymierzenia kary za to, co ją spotykało. Wyrazicielem tej tendencji jest właśnie esesman – postać ze świata umarłych, nawiedzający duch, który nie budzi przerażenia swym niejasnym ontologicznie statusem (co wynika też z metaforyczności opisu przypominającego dziecięce gry z wyobraźnią), ale cały czas wywołuje strach związany z tym, co robił za życia.

    65To esesman chce namówić dziewczynkę, by zbuntowała się przeciwko lisowi, porzuciła jego rady: „Od lisa niczego się nie nauczysz! Umie tylko czaić się w krzakach i przemykać chyłkiem. Trzeba być twardym a nie miękkim” 58. W jego wypowiedziach pobrzmiewają głosy innych osób, skłonnych do przerzucania winy na dziewczynkę za to, co się z nią działo („Nie możesz pozwalać, żeby pomiatał tobą każdy, kto zechce!” 59), ale i – co także możliwe – odzywa się głos samooskarżenia, przypominający, że to z nią musi być coś nie tak, skoro wszyscy ją lekceważą 60.

    66I lis, i dziewczynka odrzucają jego argumenty, ale esesman nie pozwala się tak łatwo porzucić – mówi, że są oni jego rodziną. Bohaterka rozważa to wyznanie, zwłaszcza gdy dowie się, że może on znać jej tajemnicę: jego słowa o tym, że zrobiła coś okropnego, kojarzy z rzuceniem krzesła w szkole (esesman byłby więc także projekcją jej skrywanych obaw). I przyznaje, że nieraz jeszcze czasem chciała coś takiego zrobić, żeby nie czuć własnego upokorzenia, ale nigdy się nie odważyła – „wybierałam zgniły kompromis między tym, do czego popychała gorączka, a tym, na co mnie było stać” 61.

    67W tak zarysowanej scenie postać esesmana może kojarzyć się z pragnieniem odwetu, poczuciem nienawiści wobec innych – byłby to zwizualizowany obraz własnej podświadomości, pragnącej utrzymać w ryzach agresywne dążenia. Esesman odsłaniałby zło wynikające z kumulowania nienawiści, wskazywałby na skrywane dążenia do rewanżu. Odrzucenie jego sugestii opatrzone jest przytoczonym powyżej komentarzem dziewczynki wyrażającym raczej zrezygnowanie („na co mnie było stać”), nie wynika z jakichś przemyśleń. Jednocześnie to pierwsze pojawienie się jego postaci „w lesie” wiąże się z bardzo wyraźną deklaracją pokrewieństwa (i ta sugestia pozwala później czytelnikom połączyć go z obrazem ze wspomnień matki), ale i wskazuje na kwestię stosunku do oprawców.

    68Dziewczynka i lis związują esesmana, gdy śpi, zostawiając mu jedynie niespętane nogi – by w razie konieczności mógł uciec i jednocześnie nie mógł wyrządzić nic złego. Ten gest wyraźnie przypomina o historycznym aspekcie opisywanej sytuacji, co nie pozwala traktować niemieckiego żołnierza tylko jako symbolicznego ujęcia agresywności i podświadomości, ale i też takiego odczytania jego postaci nie wyklucza. Z jednej strony jest on postrzegany, na zasadzie pars pro toto – za reprezentanta pokolenia62, a z drugiej jest konkretnym esesmanem, który w pewnym stopniu pomógł matce dziewczynki przeżyć marsz śmierci. Wspominane w związku z tamtą historią karmienie cukrem więźniów wraca tutaj jako sygnał konieczności karmienia łyżeczką skrępowanego sznurem mężczyzny. Przeszłość jednak nie tyle wraca, co wciąż jest obecna jako podwójny ciężar: historyczny (problem nazistów) i rodzinny (problem traumy przeżytej przez matkę).

    69Esesman pojawi się później w opowieści we wspomnianym już śnie, gdy kolejny raz namawia dziewczynkę do ujawnienia agresji, do odwetu oraz w momencie zniknięcia lisa i w końcu w scenie nietypowego sądu, który zebrał się, by zastanawiać się nad przebaczeniem.

    70Rady ze snu dziewczynka odsunie od siebie, twierdząc, iż odpłacając się nienawiścią, najbardziej ukarze siebie. Natomiast kolejne spotkanie z esesmanem w lesie rozpocznie od wyznania, że wciąż zapomniała go karmić – w czym odezwie się pogłos niejasnego poczucia winy. Trzeba przy tym podkreślić, iż to poczucie nie osłabia jej uważności, spostrzegawczości, dowiadując się bowiem od niego, że może lis został zastrzelony, ma cały czas wrażenie, że esesman nie odsłania wszystkiego – i pod tym względem zachowuje się jak ktoś z jej rodziny („Jeśli się nawet zaniepokoił, to nic po sobie nie pokazał. […] Jak cała nasza rodzina” 63).

    71Dziewczynka odczuwa potrzebę powinności: jej zachowanie w stosunku do żołnierza odzwierciedla jego stosunek do więźniów – przy czym nie mamy w tym przypadku do czynienia ani z sentymentalnym, wynikającym z litości postępowaniem, ani z bliskim mu działaniem wspartym na przekonaniu o własnej wyższości. Dziewczynki nie interesują też motywacje esesmana. Ten mógł przecież dokarmiać więźniów jedynie dlatego, że potrzebował późniejszego alibi, które mogłoby ocalić mu życie (czego można się domyślać z historii przeżytej przez matkę). Czy uważa, że powinna mu pomóc, bo w jakimś stopniu przyczynił się do przeżycia przez matkę marszu śmierci?

    72Sposób potraktowania esesmana wskazuje na to, że jest dla niego miejsce w dziecięcym lesie, co więcej, że powinien on w nim przeżyć, o czym świadczy związanie mu tylko rąk i dokarmianie. Jednocześnie jego rady są odrzucane, a częściowe skrępowanie ma ograniczyć jego siłę, zapobiec niebezpieczeństwu.

    73Postać esesmana przywołuje własną, skrywaną agresję – najbardziej wyraźnie sugeruje to jego pojawienie się w śnie, gdy dziewczynka przeżywa upokorzenie doznane od koleżanki. W tym kontekście jego obecność w wyobrażonym miejscu azylu mogłaby oznaczać dopuszczenie do siebie tej emocji, uznanie, że złość jest pełnoprawnym elementem wewnętrznego świata. Zostaje ona jednak ukierunkowana: jeśli przyjmiemy, iż powyższe ujęcie ma charakter symboliczny, częściowe skrępowanie wskazywałoby na konieczność ograniczenia niszczącego aspektu agresji (rozumianej jako sposób wyrażania złości), ale dopuszczałoby te jej aspekty, które pozwalają siebie ochronić, zapewniając możliwość ucieczki. Dopuszczając do siebie agresję, dziewczynka może zaprzestać procesu jej tłumienia (który mógł się objawiać autoagresywnym poczuciem własnej podrzędności) i wykorzystać jej siłę pozwalającą odciąć się od innych i zająć własne stanowisko.

    Pytanie o wybaczenie

    74Esesman jest jednak zarazem konkretnym żołnierzem, zajmującym miejsce w pamięci matki i przez jej przeżycia (a także dzięki jej przeżyciu) wpływającym na życie bohaterki. Relacja z esesmanem jest relacją z oprawcą, który pozostaje obecny w psychice, nie pozwalając się od siebie uwolnić: wiążą się z nim traumatyczne przeżycia („czerń munduru” w przypadku matki), jak i pytanie o zdolność wybaczenia zadawane przez córkę [to ono, najpewniej, kryje się za jej rozważaniami o przemilczenie przez matkę jego zachowań w czasie marszu śmierci, których ujawnienie mogłoby odwlec (czy powstrzymać? – to raczej mało prawdopodobne) chwilę jego śmierci].

    75Traumatyczność nie pozwala nic zmienić w historii matki: obecność esesmana/esesmanów pozostaje nieusuwalnym naznaczeniem, na które w powieści wskazują wciąż dokonywane przez nich „naruszenia” ciągłości świata, rozrywanie dopiero co zbudowanej „codzienności”, powodujące powrót cierpień.

    76Dziewczynka, a potem dorosła już kobieta, „dokarmiając” esesmana zarówno podczas spotkania w lesie, jak i później w trakcie „procesu w sprawie wybaczenia”, podejmuje decyzję o zmianie własnego stosunku do przeszłości: dokonując takiego wyboru, w pewnym stopniu „oddaje” esesmanowi to, co od niego dostała matka, ale to tylko jedna z płaszczyzn istotnych dla zrozumienia jej gestu (płaszczyzna też niekoniecznie oczywista dla wszystkich – prawdopodobnie nie do przyjęcia właśnie przez matkę).

    77Natomiast gest bohaterki – w sali „podziemnego sądu”, którego sceneria przypomina zaświaty, stwarza wrażenie snu na jawie – ma charakter przeobrażający nią samą: wypowiedziane przez nią przekonanie, że wybaczyć można jedynie wtedy, gdy przestanie się być ofiarą, zostaje wsparte manifestacyjnym (wobec zgromadzonych w sali osób) karmieniem esesmana czekoladą:

    – Więc co z tym przebaczeniem? – spytał on, syn swojej matki, uśmiechając się krzywo. – Jest możliwe czy nie?
    – Jest możliwe – powiedział lis.
    – A kiedy nikt nie przeprasza?
    – Jeśli krzywda jest ciężka, zrobisz, co w twojej mocy, bo nie masz wyboru – powiedziałam. – Może ci się nie udać, ale lepiej, żeby się udało. Inaczej…nie będziesz żył jak człowiek. 64

    78I chociaż wcześniejszy komentarz bohaterki wskazywał, że słowa o „śmierci ofiary” można rozumieć dwojako: jako zaprzeczenie jej istnienia, powodujące, że jednocześnie znika oprawca, ale i jako przeświadczenie, że dopóki żyją ofiary, przebaczenie nie jest możliwe 65, to powyższe stwierdzenie pokazuje jeszcze inny sposób ich ujmowania. „[…] w nas musi umrzeć […] ofiara”66 – mówi bohaterka i te słowa mogą wskazywać na konieczność psychicznej metamorfozy. Życie z poczuciem krzywdy jest w tym ujęciu pułapką, rodzajem samozniszczenia:

    Ludzie nie umieją przełknąć krzywdy, za którą nikt nie przeprasza, więc próbują oddać ją temu, od kogo przyszła. Jeśli gniew jest duży, oddadzą każdemu, kto się nawinie. A jeśli to gniew bezsilny, zamieni się w nienawiść. Ciężar nienawiści dźwigają potem na własnych plecach, póki nie stracą sił. Wtedy ich przygniecie. 67

    79Warto podkreślić, iż te słowa dotyczą tylko bohaterki i jej stosunku do przeszłości – nie są w żądnym wypadku zbiorową deklaracją czy postulatem adresowanym do innych, co wyraźnie widać, gdy w „sądzie” pojawią ci, którzy nie ocaleli z Zagłady i o których esesman mówi, że „nie przebaczą”. Być może jest to jedynie jego przekonanie, wyraz jego lęku – ale ich milcząca obecność wprowadza w zakończeniu sceny w sądzie niepokój, osłabia przekonanie o możliwości mówienia o przebaczeniu 68.

    80Bohaterka powieści, córka matki, której traumatyczne doświadczenia naznaczyły całe życie, podejmuje walkę o własne życie, o to, co określiła mianem wyzwolenia się od ciężaru.

    81Wszystko, co w pierwszym momencie wydaje się koncentrować w świecie dziecięcej wyobraźni, okazuje się procesem podjętym przez dorosłą kobietę, która chce za pomocą metaforycznych obrazów zmienić własny sposób postrzegania i reagowania.

    Re-lektura emocji

    82Lis i esesman to postaci wskazujące na problem wycofania i ekspansji, wynikający z konieczności przystosowania i agresywnego, skupionego na sobie pragnienia dominacji. Lis odsłania wszystkie zalety i wady funkcjonowania mechanizmów obronnych: zapewniających w danym czasie przetrwanie i utrudniających życie po zagrażających wydarzeniach. Jednocześnie jednak to właśnie lis przewodzi rozprawie, która ma doprowadzić do przebaczenia: jego uległość, niechęć wobec manifestacji siły, staje się w tym przypadku metaforycznie ujętą możliwością zmiany relacji. Esesman, który chce nauczyć dziewczynkę bycia twardym, niepokojąco przypomina sposób funkcjonowania jej rodziny: „Trzeba być twardym, a nie miękkim, tego byli pewni. Z miękkości jeszcze nigdy nie wynikało nic dobrego” 69. Z jednej więc strony jego obecność przypomina o skrywanej przez dziewczynkę agresji (próbuje ją namówić do uwolnienia związanych z nią emocji), a z drugiej strony jego postać przywołuje problem eksponowania siły. Ale – należy to koniecznie podkreślić – pojawia się w tym przypadku powierzchowne zestawienie twardości esesmana, pozwalającej mu używać przemocy i „twardości” rodziny, próbującej się w ten sposób bronić przed powrotem własnych cierpień. Mimo iż są to inne „rodzaje bycia twardym”, dziewczynce skojarzą się ze sobą ze względu na odpychanie słabości.

    83Jej dążenia koncentrują się na szukaniu „własnej siły”: nie chce ona tej, która łączy się z przemocą, ani tej, która wynika z chęci ukrywania słabości. Odrzuca moc nieopanowanego gniewu, ale i gniewu stłumionego. Metaforycznie ujęte karmienie esesmana przypomina próbę wyciszenia – a nie stłumienia – tej negatywnej emocji, zmiany jej działania: zaspokajając głód żołnierza, dziewczynka/kobieta traktuje go na własnych zasadach, nie przejmuje jego agresji. Ale nie udaje też, że jej problem nie istnieje (odrzuca więc rodzinne stereotypowe „odgrywanie scen”): cały czas ma świadomość możliwości jej pojawienia się, woli się zabezpieczyć wspomnianym już kilkakrotnie sznurem, częściowo krępującym zdolność ruchów esesmana.

    84Trudno interpretować Szum Magdaleny Tulli jako książkę o konieczności wybaczenia oprawcom: obraz esesmana jest zbyt metaforyczny, by gest głównej bohaterki książki ująć w ten sposób. Tym bardziej że można go odebrać jako gest humanitarny, odrzucający mściwy rewanż. Ale z pewnością po lekturze tej powieści można zastanawiać nad możliwością wybaczania, nad tym, w czyjej mocy leży wykonanie tego gestu: jeśli ci, którzy ocaleli (i którzy nie ocaleli: ich przecież także przywołuje narratorka w swej wizji sądu) odmawiają jego uczynienia, czy decyzja spoczywa na drugim pokoleniu? Jedyne, co wiem, to to, że narratorka mówi tylko we własnym imieniu: wskazując problem, w żadnym wypadku go nie rozwiązując.

    85Jeśli czytamy powieść Tulli za pomocą metaforycznego klucza „lasu z lisem i esesmanem”, obrazu psychiki poddanej upokorzeniu i pragnącej się zrewanżować, to cały ciężar jej interpretacji skupia się na wewnętrznych przeżyciach bohaterki, która dokonuje re-lektury własnych doświadczeń. Spersonalizowany lis i „żywy trup” esesmana pozwalają jej odsłonić skomplikowane układy emocjonalne (lis byłby tutaj metaforą różnego typu racjonalizacji – czyli mechanizmów obronnych – ułatwiających przystosowanie, łagodzących doznawane cierpienie; postać esesmana natomiast wskazywałaby na konsekwencję wypierania negatywnych emocji, odsłaniałaby problem utraty emocjonalnej kontroli). Pokazując na przykładzie snutej opowieści sposoby ich oddziaływania (postaci z lasu/procesów emocjonalnych), odsłania zarazem własny stosunek do nich – to ona jest narratorką ich historii, to nie oni układają (wpływają na) jej opowieść o sobie.

    86Wracając do metaforycznego ujęcia emocjonalnego życia rodziny bohaterki jako mechanicznego układu bodźca-reakcji, widać wyraźnie na przykładzie powyższej analizy, że ona sama – zdając sobie sprawę z oddziaływania emocji na jej funkcjonowanie – podejmuje się próby zdystansowania wobec rzekomej nieuchronności ich przebiegu. Wybrany przez narratorkę tok opowieści o własnym dzieciństwie i młodości opiera się na procesie przekształcenia własnych reakcji emocjonalnych, dzięki zobaczeniu konsekwencji ich mechanicznego przyjmowania.

    87Przywołani przeze mnie autorzy koncepcji psychicznej reprezentacji emocji 70podkreślają ich dynamiczny charakter: doświadczająca tego typu doznania jednostka kształtuje ich ujęcie i zarazem wpływa na ich przebieg. To od sposobu ujęcia emocji zależy nasze zachowanie, które z kolei oddziałuje na jej obecność: „Najczęściej powstanie błędów w reprezentacji emocji jest efektem różnego rodzaju zniekształceń czy inklinacji poznawczych służących m.in. ochronie Ja” 71.

    88Gniew nie musi i nie zawsze bywa negatywną emocją – przeobrażenie jego znaczenia najpierw dla dziewczynki, a potem już dorosłej kobiety zakłada umiejętność przeformułowania utrwalonych reakcji. Podjęty przez bohaterkę powieści proces sformułowania historii o wstydzie i agresji ma wszelkie cechy działania desemantyzacyjnego, pozwalającego inaczej ująć nabyte wzorce emocjonalnych reakcji. Tym samym metaforyzacja doznań umożliwia przekształcenie istniejących wzorców w nowe sposoby doświadczania rzeczywistości, dokonując „rozwoju i weryfikacji doświadczeń emocjonalnych” 72.

    89Maruszewski i Ścigała wyróżniają jeszcze jeden proces twórczego ujmowania emocji, który opiera się na symbolizacji i desymbolizacji. Pierwszy z nich zakłada przechodzenie od ujęcia emocji jako doznania fizycznego do jego metaforycznego – indywidualnego określenia, drugi natomiast pozwala tak stworzone metafory odbierać znów przez percepcję zmysłową 73. I chociaż przywołana koncepcja mogłaby się pojawić jako kontekst opisu książki Tulli, to jednak – mimo swego twórczego nacechowania – nie eksponuje ona problemu przeformułowania wzorca reakcji emocjonalnej: proces symbolizacji sprowadzałby się do stworzenia emocjonalnej metafory, natomiast dopiero późniejszy przebieg jej re-narratywizacji (desemantyzacji) pozwalałby na rozwinięcie zawartej w niej potencjalnie nowej formuły reagowania i doznawania.

    90W takim ujęciu narracja o emocjach staje się próbą ich re-lektury: powrotu do ich doświadczenia i przekształcenia ich znaczenia. Nie jest to przekształcenie radykalne, ogranicza się raczej do zarysowania niewielkich różnic, które mogą mieć jednak istotny wpływ dla doznających je osób.

    91Droga, która biegnie od matki odsuwającej od siebie wszelkie emocje, prowadzi przez rodzinne skrypty sztywnych zachowań do problemów wyciszającej własne emocje dziewczynki, która musiała minimalizować w ten sposób własne cierpienie wynikające z odrzucenia. Dorosła kobieta wraca do rodzinnych uwikłań, pokazując ich wpływ na własne życie, ale także podejmując próbę zrozumienia sposobów przystosowania się do życia matki i ciotki, które jedynie tak mogły przeciwstawiać się traumatycznej przeszłości. Jeśli Włoskie szpilki kończyły się obrazem własnej bezradności przytłoczonej „czarną chmurą”, to Szum stawia pytania o możliwość życia – zarówno po traumie Zagłady, jak i w związku z traumą wynikającą z funkcjonowania w rodzinie ocalałych. Są to tylko (aż?) pytania – chociaż pewną przesłanką, która pojawia się w zakończeniu powieści, jest stwierdzenie narratorki, że jedyne, co ma za złe własnej matce, to fakt opuszczenia siebie 74– odcięcia się od własnych doznań. Patrząc z tej perspektywy, bohaterka podjęła próbę zrozumienia własnych, emocjonalnych uwikłań, wróciła do siebie także po to, by przekształcić dziecięce przeżycia – by odzyskać dorosłą „Ja”. Jest to jednakowoż tylko jedna z opowieści drugiego pokolenia.

    Notes de bas de page

    1 M. Tulli, Włoskie szpilki, Warszawa 2011, s. 102.

    2 Tamże, s. 120.

    3 Tamże.

    4 Tamże.

    5 Zob. J. Dunn, Doświadczanie i rozumienie emocji, relacji społecznych oraz przynależności kulturowej, w: Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, P. Ekman, R.J. Davidson (red.), przeł. B. Wojciszke, Sopot 2001, s. 297.

    6 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 122.

    7 Tamże, s. 99.

    8 Tamże, s. 114.

    9 Tamże, s. 121.

    10 Tak można rozumieć następujący fragment: „Ona prawie nie czuje bólu. To ból tak mały, że trudno nawet dociec, skąd promieniuje. Z żołądka, z głowy czy z serca. Prawdziwy ból, ten zbyt wielki został wypchnięty poza kadr” (tamże, s. 101). [Można, ponieważ, „wypchnięcie” wskazywałoby zarówno na czynność dokonaną przez samą dziewczynkę (także na progu działań świadomych i nieświadomych), jak i na sposób postrzegania jej przez otoczenie, które nie zauważa jej przeżyć, tego, co się z nią naprawdę dzieje].

    11 „Badania nasze sugerują […], że osłabienie zewnętrznych przejawów emocji nie jest skutecznym sposobem na obniżenie doznawanej emocji” – J.R. Averill, Nieodpowiednie i odpowiednie emocje, w: Natura emocji, dz. cyt., s. 237–238.

    12 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 118.

    13 Zob. M. Lewis, Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, w: Psychologia emocji, M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), przekład zbiorowy – cytowany fragment przeł. E. Wojtych, Gdańsk 2005, s. 787.

    14 Zob. tamże, s. 792.

    15 Zgodnie z teorią wstydu Thomasa Scheffa, emocja ta, gdy pozostaje usunięta ze świadomości, może wywoływać wybuch złości („Jednostki mogą nawet zostać zamknięte w cyklach wstydu i złości, w których każdy wybuch złości wywołuje kolejny przypływ wstydu, który jest negowany lub wypierany w taki sposób, że wzmaga intensywność kolejnego wybuchu złości” – J.H. Turner, J.E. Stets, Socjologia emocji, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2009, s. 175.

    16 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 74.

    17 Nie oznacza to, że dziedziczenie nie dotyczy osób z innego kręgu niż tylko najbliżsi (np. przyjaciół, kolegów), ale to poszerzone znaczenie mieściłoby się w pierwszym z przywołanych przeze mnie ujęć, tym dotyczącym poczucia emocjonalnej bliskości z nienależącymi do rodziny osobami.

    18 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 75.

    19 Tamże, s. 65.

    20 Tamże, s. 13.

    21 Tamże, s. 37.

    22 Tamże, s. 37.

    23 M. Lewis, Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, w: Psychologia emocji…, dz. cyt., s. 787–788.

    24 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 140.

    25 Tamże, s. 142.

    26 Tamże, s. 149.

    27 M. Tulli, Szum, Kraków 2014, s. 12–13.

    28 K. Szwajca, Rodziny po Zagładzie, „Midrasz” 2011, nr 6, s. 14.

    29 „Emocje są […] stanami występującymi wewnątrz jednostki i od niej zależnymi. Powstanie tych reprezentacji może zmieniać same emocje, a zatem to, jaki kształt mają te reprezentacje, jak są tworzone, jakie dane jednostka wykorzystuje przy ich tworzeniu, wpływa zwrotnie na same emocje” – T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, Poznań 1998, s. 11.

    30 Tamże, s. 11 i 61–62.

    31 Tamże, s. 73–74 („Dzięki semantyzacji człowiek potrafi zrozumieć własne emocje. […] Oczywiście, głębokie rozumienie doświadczeń emocjonalnych wymaga uprzedniego przeżycia tych emocji, a nie tylko uzyskania wiedzy o charakterze «teoretycznym»”, s. 74).

    32 „Proces ten jest efektem głębokiego zaangażowania jednostki w reinterpretację dotychczasowej wiedzy o istocie, źródłach i mechanizmach własnych i/czy cudzych emocji” – tamże, s. 75–76.

    33 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 28; M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 44.

    34 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 38.

    35 Tamże.

    36 „Bardzo chciałam, żeby kiedyś zgodziła się ze mną przynajmniej co do tego, że moja wina jest niewielka, a kłopoty ogromne i niezasłużone” – tamże, s. 13–14.

    37 Tamże, s. 27

    38 Tamże, s. 25.

    39 T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, dz. cyt., s. 76.

    40 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 49.

    41 Tamże, s. 80.

    42 Tamże, s. 62.

    43 Tamże, s. 95.

    44 Tamże, s. 95.

    45 Warto podkreślić, iż w tym przypadku gniew pozwoliłby zamanifestować protest przeciwko poniżającemu traktowaniu, nie miałby nic wspólnego z opisywaną we Włoskich szpilkach sytuacją tłumionego pragnienia wyładowania agresji na kimś słabszym – zob. M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 120.

    46 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 44, 57 i 59.

    47 M. Lis-Turlejska, Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne, Warszawa 2005, s. 15. K. Prot, Życie po Zagładzie. Skutki traumy u ocalałych z Holocaustu. Świadectwa z Polski i Rumunii, Warszawa 2009, s. 55–56.

    48 „Na przykład nasza podłoga, która na pierwszy rzut oka cała była z solidnej bukowej klepki, w rzeczywistości tu i ówdzie kryła w sobie niewidoczne otchłanie. Nieuważne stąpnięcie mogło dla matki – tylko dla niej – skończyć się upadkiem przez wiele pięter, przez więcej, niż ich miał nasz dom, prosto na plac apelowy” – M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 59.

    49 Tamże, s. 29–30.

    50 Tamże, s. 178.

    51 Tamże, s. 180.

    52 Tamże, s. 41.

    53 Tamże, s. 137–138.

    54 K. Szwajca, Rodziny po Zagładzie, dz. cyt., s. 14.

    55 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 50.

    56 Tamże, s. 57.

    57 Tamże, s. 25.

    58 Tamże, s. 66.

    59 Tamże.

    60 „Przychodziło mi do głowy, że sceny pomiatania nie trwałyby tak długo i nie były tak straszne, gdyby nie to coś, co przeszkadza mi wypowiedzieć moją kwestię we właściwym czasie” – tamże, s. 80.

    61 Tamże, s. 67.

    62 „[…] mocno związaliśmy go sznurkiem, […]. Gdybyśmy mogli, postąpilibyśmy tak samo z całą tą formacją” – tamże, s. 67.

    63 Tamże, s. 100.

    64 Tamże, s. 177.

    65 Por. tamże, s. 175–176.

    66 Tamże, s. 176.

    67 Tamże, 174.

    68 Tamże, s. 181–182.

    69 Tamże, s. 132.

    70 Inny sposób opisu afektu w twórczości Tulli przedstawił Marek Zaleski – z uwagi na wybrany przedmiot analiz badacz nie zajmował się jednak, co oczywiste, kwestią reprezentacji emocji. Por. M. Zaleski, Niczym mydło w grze w scrabble, „Teksty Drugie” 2013, nr 6.

    71 T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, dz. cyt., s. 53.

    72 Tamże, s. 76.

    73 Tamże, s. 7–78. Por. A. Jasielska, Reprezentacja współczesnych modeli emocji w dziełach sztuki, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 214–216. Komentując koncepcję przywołanych badaczy, autorka ogranicza swą analizę jedynie do przypadku symbolizacji i desymbolizacji.

    74 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 189.

    Auteur

    Beata Przymuszała

    WYDZIAŁ FILOLOGII POLSKIEJ I KLASYCZNEJ, UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 M. Tulli, Włoskie szpilki, Warszawa 2011, s. 102.

    2 Tamże, s. 120.

    3 Tamże.

    4 Tamże.

    5 Zob. J. Dunn, Doświadczanie i rozumienie emocji, relacji społecznych oraz przynależności kulturowej, w: Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, P. Ekman, R.J. Davidson (red.), przeł. B. Wojciszke, Sopot 2001, s. 297.

    6 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 122.

    7 Tamże, s. 99.

    8 Tamże, s. 114.

    9 Tamże, s. 121.

    10 Tak można rozumieć następujący fragment: „Ona prawie nie czuje bólu. To ból tak mały, że trudno nawet dociec, skąd promieniuje. Z żołądka, z głowy czy z serca. Prawdziwy ból, ten zbyt wielki został wypchnięty poza kadr” (tamże, s. 101). [Można, ponieważ, „wypchnięcie” wskazywałoby zarówno na czynność dokonaną przez samą dziewczynkę (także na progu działań świadomych i nieświadomych), jak i na sposób postrzegania jej przez otoczenie, które nie zauważa jej przeżyć, tego, co się z nią naprawdę dzieje].

    11 „Badania nasze sugerują […], że osłabienie zewnętrznych przejawów emocji nie jest skutecznym sposobem na obniżenie doznawanej emocji” – J.R. Averill, Nieodpowiednie i odpowiednie emocje, w: Natura emocji, dz. cyt., s. 237–238.

    12 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 118.

    13 Zob. M. Lewis, Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, w: Psychologia emocji, M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), przekład zbiorowy – cytowany fragment przeł. E. Wojtych, Gdańsk 2005, s. 787.

    14 Zob. tamże, s. 792.

    15 Zgodnie z teorią wstydu Thomasa Scheffa, emocja ta, gdy pozostaje usunięta ze świadomości, może wywoływać wybuch złości („Jednostki mogą nawet zostać zamknięte w cyklach wstydu i złości, w których każdy wybuch złości wywołuje kolejny przypływ wstydu, który jest negowany lub wypierany w taki sposób, że wzmaga intensywność kolejnego wybuchu złości” – J.H. Turner, J.E. Stets, Socjologia emocji, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2009, s. 175.

    16 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 74.

    17 Nie oznacza to, że dziedziczenie nie dotyczy osób z innego kręgu niż tylko najbliżsi (np. przyjaciół, kolegów), ale to poszerzone znaczenie mieściłoby się w pierwszym z przywołanych przeze mnie ujęć, tym dotyczącym poczucia emocjonalnej bliskości z nienależącymi do rodziny osobami.

    18 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 75.

    19 Tamże, s. 65.

    20 Tamże, s. 13.

    21 Tamże, s. 37.

    22 Tamże, s. 37.

    23 M. Lewis, Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, w: Psychologia emocji…, dz. cyt., s. 787–788.

    24 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 140.

    25 Tamże, s. 142.

    26 Tamże, s. 149.

    27 M. Tulli, Szum, Kraków 2014, s. 12–13.

    28 K. Szwajca, Rodziny po Zagładzie, „Midrasz” 2011, nr 6, s. 14.

    29 „Emocje są […] stanami występującymi wewnątrz jednostki i od niej zależnymi. Powstanie tych reprezentacji może zmieniać same emocje, a zatem to, jaki kształt mają te reprezentacje, jak są tworzone, jakie dane jednostka wykorzystuje przy ich tworzeniu, wpływa zwrotnie na same emocje” – T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, Poznań 1998, s. 11.

    30 Tamże, s. 11 i 61–62.

    31 Tamże, s. 73–74 („Dzięki semantyzacji człowiek potrafi zrozumieć własne emocje. […] Oczywiście, głębokie rozumienie doświadczeń emocjonalnych wymaga uprzedniego przeżycia tych emocji, a nie tylko uzyskania wiedzy o charakterze «teoretycznym»”, s. 74).

    32 „Proces ten jest efektem głębokiego zaangażowania jednostki w reinterpretację dotychczasowej wiedzy o istocie, źródłach i mechanizmach własnych i/czy cudzych emocji” – tamże, s. 75–76.

    33 M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 28; M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 44.

    34 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 38.

    35 Tamże.

    36 „Bardzo chciałam, żeby kiedyś zgodziła się ze mną przynajmniej co do tego, że moja wina jest niewielka, a kłopoty ogromne i niezasłużone” – tamże, s. 13–14.

    37 Tamże, s. 27

    38 Tamże, s. 25.

    39 T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, dz. cyt., s. 76.

    40 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 49.

    41 Tamże, s. 80.

    42 Tamże, s. 62.

    43 Tamże, s. 95.

    44 Tamże, s. 95.

    45 Warto podkreślić, iż w tym przypadku gniew pozwoliłby zamanifestować protest przeciwko poniżającemu traktowaniu, nie miałby nic wspólnego z opisywaną we Włoskich szpilkach sytuacją tłumionego pragnienia wyładowania agresji na kimś słabszym – zob. M. Tulli, Włoskie szpilki, dz. cyt., s. 120.

    46 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 44, 57 i 59.

    47 M. Lis-Turlejska, Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne, Warszawa 2005, s. 15. K. Prot, Życie po Zagładzie. Skutki traumy u ocalałych z Holocaustu. Świadectwa z Polski i Rumunii, Warszawa 2009, s. 55–56.

    48 „Na przykład nasza podłoga, która na pierwszy rzut oka cała była z solidnej bukowej klepki, w rzeczywistości tu i ówdzie kryła w sobie niewidoczne otchłanie. Nieuważne stąpnięcie mogło dla matki – tylko dla niej – skończyć się upadkiem przez wiele pięter, przez więcej, niż ich miał nasz dom, prosto na plac apelowy” – M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 59.

    49 Tamże, s. 29–30.

    50 Tamże, s. 178.

    51 Tamże, s. 180.

    52 Tamże, s. 41.

    53 Tamże, s. 137–138.

    54 K. Szwajca, Rodziny po Zagładzie, dz. cyt., s. 14.

    55 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 50.

    56 Tamże, s. 57.

    57 Tamże, s. 25.

    58 Tamże, s. 66.

    59 Tamże.

    60 „Przychodziło mi do głowy, że sceny pomiatania nie trwałyby tak długo i nie były tak straszne, gdyby nie to coś, co przeszkadza mi wypowiedzieć moją kwestię we właściwym czasie” – tamże, s. 80.

    61 Tamże, s. 67.

    62 „[…] mocno związaliśmy go sznurkiem, […]. Gdybyśmy mogli, postąpilibyśmy tak samo z całą tą formacją” – tamże, s. 67.

    63 Tamże, s. 100.

    64 Tamże, s. 177.

    65 Por. tamże, s. 175–176.

    66 Tamże, s. 176.

    67 Tamże, 174.

    68 Tamże, s. 181–182.

    69 Tamże, s. 132.

    70 Inny sposób opisu afektu w twórczości Tulli przedstawił Marek Zaleski – z uwagi na wybrany przedmiot analiz badacz nie zajmował się jednak, co oczywiste, kwestią reprezentacji emocji. Por. M. Zaleski, Niczym mydło w grze w scrabble, „Teksty Drugie” 2013, nr 6.

    71 T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje – aleksytymia – poznanie, dz. cyt., s. 53.

    72 Tamże, s. 76.

    73 Tamże, s. 7–78. Por. A. Jasielska, Reprezentacja współczesnych modeli emocji w dziełach sztuki, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 214–216. Komentując koncepcję przywołanych badaczy, autorka ogranicza swą analizę jedynie do przypadku symbolizacji i desymbolizacji.

    74 M. Tulli, Szum, dz. cyt., s. 189.

    Kultura afektu - afekty w kulturze

    X Facebook Email

    Kultura afektu - afekty w kulturze

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Kultura afektu - afekty w kulturze

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Przymuszała, B. (2015). Włoskie szpilki a Szum Magdaleny Tulli: re-lektura emocji. In R. Nycz, A. Łebkowska, & A. Dauksza (éds.), Kultura afektu - afekty w kulturze (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8366
    Przymuszała, Beata. « Włoskie szpilki a Szum Magdaleny Tulli: re-lektura emocji ». In Kultura afektu - afekty w kulturze, édité par Ryszard Nycz, Anna Łebkowska, et Agnieszka Dauksza. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8366.
    Przymuszała, Beata. « Włoskie szpilki a Szum Magdaleny Tulli: re-lektura emocji ». Kultura afektu - afekty w kulturze, édité par Ryszard Nycz et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8366.

    Référence numérique du livre

    Format

    Nycz, R., Łebkowska, A., & Dauksza, A. (éds.). (2015). Kultura afektu - afekty w kulturze (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8253
    Nycz, Ryszard, Anna Łebkowska, et Agnieszka Dauksza, éd. Kultura afektu - afekty w kulturze. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8253.
    Nycz, Ryszard, et al., éditeurs. Kultura afektu - afekty w kulturze. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2015, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.8253.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement