Romantyczna dama, jej afekta i nie zawsze wielka literatura
p. 253-270
Texte intégral
Romantyczna dama
1Biografowie Adama Mickiewicza nigdy nie przepadali za Konstancją z Bojanowskich Łubieńską. Historia wielkopolskiego romansu wieszcza nie tylko nie dawała się przedstawić jako opowieść o wzniosłej, romantycznej miłości, ale przede wszystkim nie chciała mieścić się w ramach nobliwych hagiografii. Raziła swą romansową przyziemnością, pikantnym posmakiem utrwalonego w plotce skandalu obyczajowego i trywialnością przewidywalnych zwrotów akcji.
2Konstancja Łubieńska – poznańska Madame de Staël 1była niewątpliwie piękną kobietą. Piękną i nieźle wykształconą. Była bogata, świadoma swej urody, a rozbudzone ambicje artystyczne i literackie zainteresowania uzasadniały jej wyjątkową pozycję na tle innych dam ziemiańskiego świata 2. Doskonale nadawała się na romantyczną muzę. Mogła, jak Delfina Potocka, być inspiratorką i adresatką lirycznych westchnień bądź jak Maria Trębicka czy Zofia Węgierska wyrozumiałą powierniczką duchowych zmagań i artystycznych poszukiwań natchnionego twórcy. Pamiętnikarze potwierdzają, że miała ambicje literackie – pisała salonowe wiersze, układała poematy, oczywiście malowała, zajmowała się muzyką, ale w jej świecie pojęcia takie jak geniusz, artysta, poeta nie miały rodzaju żeńskiego 3. Przebrana w męski surdut George Sand wciąż jeszcze postrzegana była jako skandalistka – swą pozycję wybitnej powieściopisarki utrwali dopiero po sukcesie „wiejskich powieści”. O romantycznych poetkach nikt jeszcze nie słyszał (na improwizatorskie występy Deotymy trzeba będzie poczekać do lat czterdziestych), a wielkie damy ówczesnej literatury jak Maria Wirtemberska, Łucja Rautenstrauchowa czy Anna Mostowska nadto przypominały osiemnastowieczne sawantki. Na romantyczny Parnas wstęp miały jedynie pianistki i śpiewaczki – Maria Szymanowska, Maria Kalergis, Maria Malibran, czy słynna Angelica Catalani. Panna z dobrego domu mogła oczywiście układać wiersze, ale pod warunkiem że wpisywała je do sztambuchów swych przyjaciół; mogła pisać powieści, ale tylko, gdy patronował im zbożny cel pouczania maluczkich (jak czyniły to Izabela Czartoryska, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa czy Elżbieta Jaryczewska). Obdarzonej literackimi talentami damie z wyższych sfer musiał wystarczać tytuł muzy, własną twórczość trzeba było zamienić na „egzaltację do wielkich mistrzów słowa” i „westchnienia do zbliżenia się z nimi” 4.
3I to jest właśnie przypadek Konstancji Łubieńskiej, która na romantyczny Parnas dostała się w atmosferze niebywałego skandalu i na krótką jedynie chwilę, do wielkiego świata literatury wchodząc kuchennymi drzwiami jako kochanka wieszcza. Miała jednak to nieszczęście, że los zetknął ją z poetą latem 1831 roku – w momencie gdy ważyły się losy powstania listopadowego i gdy decydowały się losy samego Mickiewicza. W czasie trudnym dla poety, ale jeszcze trudniejszym, jak się w przyszłości okaże, dla jego wielbicieli a potem biografów, którzy nie potrafiąc wyjaśnić bierności Mickiewicza wobec dogorywającego zrywu, chętnie kierowali spojrzenie ku pięknej damie i ją czynili odpowiedzialną za okazany przez poetę brak heroizmu 5. Sama pani Łubieńska w tymże 1831 roku też nie bardzo pasowała do wyobrażenia o romantycznej heroinie – miała już lat trzydzieści trzy, była żoną poważanego obywatela Wielkiego Księstwa Poznańskiego i matką czworga dzieci. Nie był to straszny grzech, jak przekonywał przykład pani Joanny Bobrowej – muzy Słowackiego i Krasińskiego (też małżonki ziemianina i matki). Na niekorzyść Łubieńskiej przemawiał jednak fakt, że jej romans rozgrywał się w swojskiej scenografii wielkopolskich dworów – jego tłem nie były zagraniczne pejzaże, ale dom życzliwego poecie męża damy i okoliczne dwory fetujących go sąsiadów. Ich uwielbienie dla Mickiewicza i przekonanie, że goszcząc go wypełniają patriotyczny obowiązek, stało w rażącej sprzeczności wobec towarzyskiego skandalu, jaki wybuchł, gdy Łubieńska, pewna uczuć kochanka, przestała skrywać swe uczucia i postanowiła odejść od męża.
4Pani Konstancja nigdy nie została przez wielbicieli Mickiewicza uznana za drugą Marylę – nie potrafiła milczeć, nie potrafiła biernie przyjmować swego losu. A jak pisał niezastąpiony Piotr Chmielowski:
Kobieta jest służebnicą miłości […]. Gdy kto jej uczucia podepce – kamienieje. Odtąd świat przestaje istnieć dla niej: albo myśli swe w szalonym śmiechu zamyka, albo grób sobie kopie za życia. […] Wszystko przebaczy, nawet swoje upodlenie; o wszystkim zapomni – oprócz o swojem uczuciu. […] Czyny tylko nie od niej zależą. Ona jest cieniem ukochanego; jak cień, nie może mieć ruchów dowolnych… Razem z nim skacze w przepaść lub wznosi się na wyżyny; szanuje lub pogardza, zwisa na chmurach idealizmu lub tonie w kałuży zmysłowości. Wola jej pozostaje zawsze w stanie zarodkowym. Kieruje nią ten, komu się odda… 6
5Łubieńska nie zrealizowała tych oczekiwań, do historii więc przeszła jako niefortunna awanturnica, która uwodząc poetę nie tylko naraziła na obmowę nobliwą wielkopolską familię, ale przede wszystkim odwiodła wieszcza od patriotycznej powinności. W oczach współczesnych ostatecznie pogrzebały ją ekstrawaganckie (by nie rzec afektowane) szaleństwa zakochanej kobiety, która zdecydowana na rozwód i związany z nim skandal towarzyski desperacko „naprzykrzała” się Mickiewiczowi ze swymi uczuciami 7. Za otwarte wyznanie swych afektów Łubieńska zapłaciła wysoką cenę. Pośród plotek o nieślubnym dziecku, będącym owocem tego związku, informacji o kłótniach i awanturach, jakie miała urządzać Mickiewiczowi w Dreźnie a potem w Paryżu, czy pogłosek na temat pojedynku, jakim grozili poecie urażeni kuzyni niefortunnej kochanki, najłagodniejszą „karą”, jaka spotkała panią Konstancję, było domniemanie, iż Telimena z kart Pana Tadeusza jest jej karykaturalnie zniekształconym portretem. Cień słynnego romansu towarzyszył Łubieńskiej do końca życia. Nawet po latach, gdy będąc już stateczną damą próbowała swych sił jako publicystka, działaczka na rzecz emancypacji kobiet czy organizatorka życia literackiego w Poznańskiem, musiała zmagać się ze złośliwymi komentarzami na temat żywionych w przeszłości afektów.
6Zakłopotanym biografom wieszcza, próbującym przemilczeć bądź bagatelizować historię tego romansu w sukurs przyszli Władysław Mickiewicz i spadkobiercy Łubieńskich – z determinacją niszczyli listy i pieczołowicie zacierali wszelkie ślady niewygodnej przeszłości. I tak historia wielkopolskiego romansu po dziś dzień pozostaje we władaniu rozplotkowanej legendy, która uparcie nie chce wierzyć w zapewnienia Władysława Mickiewicza, że „do pożaru nie doszło”, a „ogień niepodsycany wygasł” 8. Nie ma dokumentów, nie ma listów, brak wiarygodnych pamiętnikarskich zapisków. Pozostały tylko plotki, zwietrzały posmak niegdysiejszego skandalu i niepokojący, migawkowy portret „nieproszonej Beatryczy” 9.
7Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy jest obowiązujące w historycznoliterackim dyskursie przyzwyczajenie, by o Konstancji Łubieńskiej pisać niemal wyłącznie w kontekście wielkopolskiego epizodu biografii wieszcza. Tymczasem historia związku tych dwojga ludzi bynajmniej nie kończy się wraz z wyjazdem poety do Drezna a potem do Paryża – trwa w najlepsze przez blisko dwadzieścia pięć lat. Jej ostatnim śladem są listy wysyłane przez Mickiewicza tuż przed wyjazdem do Konstantynopola, gdzie umarł w 1855 roku. Listy intymne, zdradzające głęboką więź łączącą korespondentów. I choć na kartach biografii poety najczęściej przeczytać można o uporze i nachalności Łubieńskiej, która miała dręczyć Mickiewicza najpierw swą miłością, a potem narzucać się z pomocą finansową, to zachowane listy nie pozwalają, by wieloletnią relację, jaka połączyła niegdysiejszych kochanków, banalizować, sprowadzając jedynie do wybuchów egzaltacji ambitnej damy i erotycznego epizodu w życiu wielkiego poety. Chyba jedynie Roman Koropeckyj w najnowszej biografii Mickiewicza poważnie potraktował tę historię, pisząc o trudnym, ciągnącym się latami romansie pełnym chwil melodramatycznych, ale i dającym obojgu „wzajemne zrozumienie i duchowe pokrewieństwo, rosnące w miarę jak dwoje kochanków zmieniało się i dojrzewało” 10. Łubieńskiej wszak Mickiewicz powierzył opiekę nad swą córką Marią, sam w Paryżu gościł jej dzieci 11. Do Koła Sprawy Bożej wprowadził najstarszego syna Konstancji – Franciszka. Przez ponad dwadzieścia lat dawni kochankowie listowali ze sobą, zwierzali się, udzielali rad: Łubieńska dobrze orientowała się w domowych kłopotach Mickiewicza – w czasie jednej z wizyt w Paryżu poznała zarówno Celinę Mickiewiczową, jak i Ksawerę Deybel; on prawie nawrócił ją na towianizm, doradzał w kolejnych literackich przedsięwzięciach, wspierał, gdy miała kłopoty z pruską policją i gdy wbrew rodzinie postanowiła poślubić o dziesięć lat młodszego guwernera swych synów Wandalina Wodpola. Zachowana korespondencja, nawet w tej szczątkowej postaci, wciąż oddaje emocjonalną intensywność ich kontaktów, stając się świadectwem głębokiego zaufania i szczerego zaangażowania.
8Nienapisana historia wieloletniej relacji (przyjaźni? miłości?) łączącej Łubieńską i Mickiewicza jest nie tylko tematem o wiele ciekawszym niż przykurzone wielkopolskie sensacje rozpalające wyobraźnię niegdysiejszych plotkarzy, ale przede wszystkim pozwala spojrzeć na dziewiętnastowieczne rozumienie afektów w znacznie szerszej perspektywie. Kłopoty biografów Mickiewicza, którzy zupełnie nie potrafili sobie poradzić z opowieścią o emocjonalności poety – albo tabuizując istnienie jej erotycznego wymiaru, albo nie dostrzegając całego skomplikowania relacji łączących Mickiewicza z kobietami, można porównać do szamotaniny dziewiętnastowiecznych encyklopedystów i leksykografów, którzy podjęli się próby „uwięzienia” afektów w siatce pojęć rodzącej się wówczas psychologii jako dyscypliny naukowej oraz zdefiniowania w miarę spójnego zakresu znaczeniowego tak powszechnie nadużywanego pojęcia.
9Niemal pół kolumny poświęcone afektom w Słowniku warszawskim Karłowicza, to prócz wyliczanki powszechnych wówczas: afekcików, afekcji, afektacji, „afekcjonalnych ocząt”, „strzelistych afektów” i „afektownych świergotań”, także dość konsekwentna propozycja definiowania pola semantycznego pojęcia w kontekście chorobliwego podrażnienia, pobudzenia. Tradycyjnie kojarzone z afektem wzruszenia i namiętności niebezpiecznie blisko sąsiadują tu z nienaturalnością, rozdrażnieniem, egzaltacją i przesadą 12. Zdaje się, że pod koniec XIX wieku pojęcie afektować, czyli okazywać afekt, wyraźnie ewoluowało, znacząc przede wszystkim przesadę w okazywaniu wzruszeń. Sam zaś afekt rzadziej pojawiał się w ówczesnym języku jako synonim miłości, by przenieść się na karty coraz popularniejszych dzieł psychologicznych, gdzie definiowany był za Wilhelmem Wundtem w opozycji do uczuć długotrwałych jako: „stan duchowy o silniejszym natężeniu, ale powstający nagle i szybko przemijający” 13, jako „uczucie nagłe, silne i krótkotrwałe” 14.
10Ceniąca racjonalność epoka, pewnie też nieco znużona wcześniejszą zbyt intensywną eksploatacją pojęcia, dostrzegała w afektach zagrożenie społecznego ładu, rodzaj detonatora niepożądanych zachowań i emocji. Afekt, ośmieszany w nadużywanych deminutiwach bądź demonizowany przez mocno podkreślaną antyracjonalność i skojarzenia z patologią, zdaje się konotować tabuizowaną w tamtej kulturze sferę ciała i erotyzmu, dlatego tak często pojawia się w opozycji do idealizowanej odcieleśnionej miłości platonicznej.
Affekt – pisał Fryderyk Lewestam w haśle Encyklopedii Orgelbranda – oznacza każde wzruszenie umysłu i pozbawienie go właściwej równowagi miedzy myślą a wolą. Powstaje on zwykle z wrażeń silnych i gwałtownych, zwłaszcza nieprzewidzianych, o ile takowe w skutkach swoich nadwerężają i zmieniają spokojność umysłu […]. Affekt tym się różni od namiętności, że ta ostatnia jest raczej jedynie trwałą do niego dyspozycją, raz na zawsze w duszy ludzkiej wkorzenioną, niby podstawą wulkaniczną, z której za najlżejszym dotknięciem wybuchają płomienie afektu w uczuciach i w czynie. Dlatego też namiętność bywa trwałą, afekt przemijającym, choć za to wprawdzie tem silniejszym, jakoż w najwyższym stopniu doznany, działa on częstokroć na chwilową lub dłuższą utratę przytomności, niekiedy nawet zabija. 15
11W przywołanej definicji z 1858 roku nie ma już śladu po subtelnych rozróżnieniach Samuela Lindego, który w 1807 roku pisał, że afekt to „wszelkie poruszenie lub wzruszenie umysłowe”, to prócz miłości także „skłonność, przywiązanie, chęć ku czemu, przychylność” 16. W dawnej polszczyźnie, co zdaje się jednoznacznie poświadczać Linde, afekt nie oznaczał zawłaszczenia czy aneksji, nie był kojarzony z niemożliwym do opanowania wybuchem namiętności, ale stawał się rodzajem uczucia negocjowanego w przestrzeni międzyludzkiej, znakiem poszukiwania wspólnoty. Sfera jego działania rozciągała się między erotyzmem i cielesnością a wzniosłością kojarzoną z głęboko uwewnętrznioną relacją łączącą dwoje ludzi.
12Zestawienie tych obu słownikowych definicji zmusza do bezradnej konstatacji, że nie znamy odpowiedzi na najbardziej podstawowe z pytań: co się stało z afektami w romantyzmie? Jakim sposobem marzący o „komunii dusz” romantycy tak diametralnie odmienili pojmowanie afektów, że sprowadzili je do nieracjonalnych i nietrwałych wybuchów egzaltacji, u źródeł których nieodmiennie czaił się złowrogi Eros.
Afekta
13Gdy w październiku 1832 roku pani Łubieńska, nie chcąc pogodzić się z faktem, że jest już tylko byłą kochanką, miała naprzykrzać się Mickiewiczowi, Stefan Garczyński w liście do przyjaciela próbował ją usprawiedliwiać: „Kocha ciebie biedaczka – pisał – i dlatego warto jej winy odpuścić” 17. Ale po roku i on zniecierpliwiony egzaltacją damy, która nie chciała dać o sobie zapomnieć, zapewniał:
Nie wiem, drogi mój Adamie, jak sobie możesz wyrzuty robić sumienia z rzeczy, która nawet na pamięć nie zasługuje. Pani Łubieńska jest kobieta, którą każdy, co wiersze pisze, przewracać by mógł na prawo i na lewo. Zresztą ona tego bigosu nawarzyła. – Brzydką jest kokietką, nic więcej. 18
14Z żołnierskim wdziękiem, a raczej zupełnie bez wdzięku, Garczyński ujął problem, który nie dawał spokoju także innym ówczesnym plotkarzom. Z zachowanych przekazów wyraźnie wynika, że roztrząsając szczegóły romansu wieszcza, emocjonowano się nie tylko smakowitym skandalem obyczajowym i oburzającym naruszeniem norm społecznych. Niemal we wszystkich wypowiedziach pojawia się ton niepokoju dostrzeżony w zachowaniu Łubieńskiej przemieszaniem życia i literatury, spontaniczności temperamentu i wyreżyserowanych, wedle ówczesnej mody literackiej, teatralnych póz. Sława Mickiewicza – romantycznego geniusza, którego poetycki talent unieśmiertelniał kolejne wybranki serca – prowokowała pytania o czystość intencji pani Konstancji – na ile zakochana była w poecie, a na ile w jego poetyckiej sławie. Czy był to „poryw serca”, czy wyrozumowana intryga ambitnej sawantki, która postanowiła przeżyć romansowo-romantyczną przygodę, o jakiej do tej pory tylko czytywała. Ryszard Berwiński w swym Don Juanie poznańskim tropił w tej historii fałsz, rodzaj teatralnego pozerstwa, które za wszelką cenę chce być postrzegane jako prawda:
Tu przede wszystkim wyznać należy,
Boć to nie lada zaleta;
Że ona była – któż mi uwierzy?
– Wcale niezwykła kobieta.
Wyższa nad marne przesądy świata,
Gardziła formą przyjętą:
W bliźnim uznawać nie chciała brata,
Ani uchodzić za świętą.
Słyszałem później – nie ręczę wszakże,
Czy to prawdziwe są wieści,
Że prócz przyszłości stało tam na grze
Przeszłych lat blisko trzydzieści,
I reszta wdzięków! Na pointerce
Różnych lancknechtów i sztosów,
Przegrawszy młodość – dziś na grę losów
Stawiła rękę i serce. –
Stawiła mało – mniej jeszcze pragnie,
Zrzeka się mitry książęcej –
Nic więcej – tylko parolik zagnie
Za słowa k o c h a m – nic więcej! 19
15Historia Łubieńskiej i Mickiewicza, historia związku dojrzałej kobiety, mężatki i romantycznego poety nie tylko Berwińskiemu kojarzyła się z literaturą. Układała się podług scenariusza już napisanego – scenariusza zrealizowanego w życiu, a potem rozpisanego w powieści przez Benjamina Constanta. Zanim w 1836 roku Alfred de Musset napisze Spowiedź dziecięcia wieku i rozliczy się z miłości do George Sand, to właśnie Adolf Constanta (wydany w 1816 roku, a oparty na historii romansu z de Staël) będzie pełnił funkcję takiej formacyjnej lektury – wzorcowego zapisu doświadczenia trudnej, namiętnej, zawikłanej relacji miłosnej. Dziś nieco zapomniany, w tamtej epoce Adolf ceniony był na równi z René Chateaubrianda i Korynną de Staël i podobnie jak Nowa Heloiza Rousseau czy Cierpienia młodego Wertera fundował tę niezwykłą, a jakże charakterystyczną dla kultury sentymentalizmu i wczesnego romantyzmu zasadę transpozycji literackich fabuł do prywatnego życia i „nieliterackiej” twórczości, obejmującej epistolografię, pamiętnikarstwo, dzienniki intymne czy nawet wypowiedzi w kręgu najbliższych 20. Wielokrotnie opisywany mechanizm wzajemnych uwarunkowań romantycznych fikcji i realności ich czytelników – pseudonimowany najczęściej metaforą „książek zbójeckich” – można sprowadzić do obserwacji, że literatura uczyła nie tylko wzorów odczuwania, ale też przeżywania ‒ bo „przekład” (tak jak to ujmował George Steiner) odbywa się nie tylko w przestrzeni form literackich, ale dokonuje się także między literaturą a egzystencją, która wyraźnie modelowana jest na wzór uwielbianych bohaterów literackich.
16Romantyczna literatura definiowała więc i kształtowała „prawdziwie” romantyczne biografie, była rodzajem partytury, na której jej czytelnicy wygrywali swoje własne doświadczenia. Literatura także „uczyła”, jak przeżywać i jak wyrażać emocje. Wydaje się to o tyle ważne, że stoi w sprzeczności z tak podkreślanym przez badaczy nowoczesności przed-racjonalnym, przed-społecznym charakterem „współczesnych” afektów. Rozpowszechnienie wypracowanego już w szkole sentymentalnej lektury (od Nowej Heloizy po Nierozsądne śluby Bernatowicza) modelu empatycznego odbioru dzieła sztuki (z całym rozbudowanym sztafażem łez, omdleń, urywanych oddechów i rumieńców) zmusza do wprowadzenia korektur, gdy mówimy o spontaniczności romantycznych afektów i autentyzmie poddanych rytualizacji reakcji romantycznej publiczności – i to zarówno publiczności literackiej, która odbiera dzieło sztuki w intymnej lekturze (o jej wzorcach pisała Marta Piwińska21), jak i publiczności teatralnej i koncertowej 22.
17Zanim Bolesław Prus na kartach Lalki (w scenach koncertu Rossiego) wyśmieje tę szczególną predylekcję dziewiętnastowiecznej publiczności, by wybuchami egzaltacji honorować artystów, ale i przy okazji udowadniać swą wrażliwość i artystyczne kompetencje, opisy entuzjazmu słuchaczy fetujących słynnych skrzypków czy improwizatorów będą stanowić obowiązkowy punkt relacji prasowych, zapisów pamiętnikarskich zdających sprawę z wszelakich koncertów i przedstawień. Wirtuozowski styl brillante, kult gwiazd i charyzmatycznych improwizatorów wielce sprzyjały tym zachowaniom romantycznych melomanów. Zirytowany prowincjonalną egzaltacją warszawskiej publiczności, która oklaskując lokalnych instrumentalistów, wpadała w entuzjazm tak wielki, że można go było pomylić z reakcją na grę geniuszy na miarę Paganiniego, Liszta czy Berlioza – Julian Klaczko złośliwe pisał o romantycznym delirium artisticum 23. Nabożnym, posuniętym wręcz do bałwochwalstwa kulcie sztuki i artystów – kulcie, w którym sztuka wcale nie była najważniejsza, bo w rzeczywistości liczyła się desperacka próba potwierdzenia swej przynależności do kręgu wybrańców. Krytyk nie miał przy tym żadnych wątpliwości, że warszawscy melomani jedynie nieudolnie odtwarzali znane z paryskich gazet scenariusze obowiązującego w wielkim świecie rytuału ‒ informacje o długości oklasków, hołdach, wieńcach i sanitariuszach udzielających pomocy omdlałym słuchaczkom stanowiły nieodzowną część takich recenzji. Trudno więc się dziwić, że i romantyczna panna, by nie usłyszeć, iż jest „zimna” lub „bez serca”, gotowa była na wiele: potrafiła symulować omdlenia, ronić łzy na zawołanie, w ostateczności nerwowo poruszać wachlarzem. Zasady tej gry były znane wszystkim – może z wyjątkiem poczciwego pana Rzeckiego. Uwielbiali je demaskować ówcześni humoryści, z cynizmem pisał o nich Ludwik Sztyrmer, wyśmiewali je Narcyza Żmichowska, Józef Ignacy Kraszewski i Edmund Chojecki w Alkhadarze. Nie darmo przecież dziewiętnastowieczny afekt kojarzył się z teatralną afektacją:
Afektacja, przesada, przeciwna naturalności i szlachetnej prostocie, udaje zalety, których nie ma i pragnie wzbudzić przekonanie o ich wrodzonym istnieniu, w którym to celu najczęściej stara się naśladować cudze wzory. W artystach scenicznych afektacja jest wadą niezmiennie szkodliwą dla iluzji prawdy, w jaką nas widok przedstawienia wprawić zamierzył; w życiu potocznym najczęściej wyradza się w śmieszność i liche daje wyobrażenie o umysłowych zasobach osoby afektującej. 24
18Przypadek Konstancji Łubieńskiej zdaje się podpowiadać, by baczniej przyjrzeć się romantycznej grze afektami. Ludzie tamtej epoki, choć sami chętnie ulegali modzie na afiszowanie się swą emocjonalnością, doskonale pojmowali zasady gry w ramach tej konwencji. Dlatego może im bardziej afektowane (w znaczeniu: nieracjonalne, desperackie, podyktowane emocjami, a przede wszystkim sprzeczne z poczuciem społecznego przyzwolenia i obowiązującym konwenansem) były kolejne posunięcia kochanki Mickiewicza, tym bardziej, zdaniem plotkarzy, zdradzały swą literacką proweniencję. Obserwatorzy tamtych wydarzeń z minami teatralnych koneserów na rzeczywiste zdarzenia patrzyli jak na źle zagraną sztukę. Paradoksalne, ale i dość w tym kontekście oczywiste, że zdeklarowani wielbiciele romantycznej poezji okazywali się wyrafinowanymi tropicielami literackich fałszów i bezwzględnie odbierali nieakceptowanym heroinom prawo do autentycznego przeżywania wielkiej romantycznej miłości. Zarzucali więc Łubieńskiej, że uwodząc Mickiewicza, sama płonęła „sztucznym i fajerwerkowym ogniem” (Kantecki), że jej uczucia – jak pisał Chmielowski – były jedynie efektem „zapalonej wyobraźni” 25. Że jako niespełniona artystka nie w materii słowa, ale własnym życiem miała chcieć tworzyć wielką sztukę i przeżywać znane z literatury emocje. Jeszcze w 1881 roku na łamach „Kłosów” nieznoszącym sprzeciwu tonem Tekla Zmorska oznajmiała:
Że nieszczęśliwe serca poetów stają się często ofiarą najniesłuszniejszych napaści, więc i tu mniemana miłość Mickiewicza dla pani Konstancji Ł. była czystą fikcją […] ze strony interesownej pani […]. Piękna Wielkopolanka mająca w sobie coś z upojeń odaliski, raczej sama zapłonęła ambicją podboju tego, który silną plastyką uczucia uwiecznił był Marylę. 26
19Ile w tej historii lęku, by ocalić nienaruszony obraz Mickiewicza – boskiego geniusza poezji, ile małostkowej zazdrości wobec szczęśliwej wybranki, a ile nieuświadomionego lęku przed naruszającymi ład społeczny konsekwencjami przenoszenia w materię życia zastrzeżonych dla literatury afektów, tego już nie sposób ocenić… Istotne okazuje się jednak, że choć romantyczne afekty funkcjonowały w schizofrenicznej przestrzeni „pomiędzy” 27, w szczelinach egzystencji, to w znacznej mierze okazywały się zbiorowymi wytworami kultury – przeżywane emocje były tyleż elementem indywidualnego doświadczenia, co składnikami bogatego kodu zachowań społecznych kreowanych w ramach romantycznego stylu zachowań. Francuskie affecter oznaczało przecież tyleż znajdować w czymś upodobanie, co i udawać…
20A Konstancja Łubieńska? Łubieńska – poszukiwaczka romantycznych afektów padła ich ofiarą. Brutalne słowa Garczyńskiego: „każdy, co wiersze pisze, przewracać by ją mógł na prawo i na lewo” ‒ zdradzają nieufność samych romantyków wobec emocji, które generowali. Nie sposób nie zauważyć, że opowieść ta konsekwentnie prezentowana jest z perspektywy męskiej – Mickiewicza (jego ówczesnych stanów depresyjnych, wątpliwości, lęków i skrywanego poczucia winy – „fałszywie sobie wystawiła mój charakter”), z perspektywy jego przyjaciół i wielbicieli, uważających poetę za ofiarę egzaltacji niedyskretnej kochanki oraz z perspektywy ówczesnych, definiowanych przez mężczyzn, standardów obyczajowych.
21Tryumf romantycznej literatury nie oznaczał bynajmniej dezaktualizacji staropolskiego powiedzenia: Afekty chociaż będą święte, rozumem mają być ujęte 28.
Powieści pisane afektami
22Zaplątana w afekty i w literaturę bohaterka tej opowieści stała się więźniem własnej biografii – nie tylko odmówiono jej prawa do szczerości uczuć, do końca życia musiała się zmagać z plotką i towarzyszącym wszelkim jej działaniom odium skandalistki. Mimo że od 1838 roku Łubieńska przemieszkiwała w Poznaniu, gdzie prowadziła salon literacki i jako publicystka współpracowała z „Dziennikiem Domowym”, mimo że zaprzyjaźniona z Entuzjastkami i Żmichowską pisywała poważne artykuły na temat roli kobiety i jej obowiązków w społeczeństwie, to rosnąca sława Mickiewicza nie pozwalała zapomnieć o dawnym romansie. Wywyższona przez związek z poetą, ale poniżona przez plotkę Łubieńska próbowała walczyć o prawo do własnej wersji tej historii. Taką próbą przejęcia kontroli nad własną biografią była decyzja o publikacji powieści Niedowiarek (1842) oraz oddanie swej historii Narcyzie Żmichowskiej, która spisała ją w opowiadaniu Capriccio (1845) 29. Oba utwory, w sposób zawoalowany, z kobiecej perspektywy opowiadają historię, którą można uznać za rodzaj „wariacji” na temat wielkopolskiego romansu Łubieńskiej i Mickiewicza.
23Pierwsza z powieści, oczekiwana jako sensacyjne wyznanie jawnogrzesznicy, mocno skonfundowała czytelników, bo okazała się hołdem dla Mickiewicza i jego poezji, a przez przeniesienie relacji bohaterów w sferę debat filozoficzno-religijnych próbowała zatrzeć kontekst erotyczno-sensacyjny całej historii. Powieść była jawną próbą rehabilitacji nadszarpniętej reputacji samej autorki. W Niedowiarku Łubieńska opowiada historię uczucia, jakie rodzi się między pogrążonym w depresji poetą a melancholijną damą, w której zamczysku ów młodzieniec znalazł schronienie. Choć oboje zdają się dla siebie stworzeni, dama heroicznie rezygnuje z możliwego szczęścia u boku pięknego Władysława, by całą swą energię zaangażować w próbę przywrócenia go do wspólnoty wierzących. Filozoficzne dysputy, patos i tłumiąca erotyzm egzaltacja religijna wpisane zostają w fabułę rodem z gotyckiego romansu, który niedwuznacznie podpowiada, że skrywa rodzaj zaszyfrowanego pamiętnika. Zamykająca powieść deklaracja: „duszami należym do siebie, choć robimy ofiarę z serca upałów!”30 wybrzmiewa jak desperacka próba ostatecznego przecięcia plotkarskich spekulacji na temat słynnego romansu. Warto dodać, że utwór powstał już pod wpływem fascynacji rozbudzona duchowością spod znaku Towiańskiego i jego adresatem wcale nie musiał być rozplotkowany romantyczny Poznań, ale sam Mickiewicz – któremu Łubieńska przesłała zadedykowaną powieść.
24Utwór pisany jest Mickiewiczem. Jego koncepcje gminnej duchowości z czasów Ballad i romansów, a przede wszystkim wizja miłości z IV części Dziadów, powracają w długich wywodach bohaterki, jego styl i obrazowanie słychać w jej wierszach, którymi gęsto inkrustowane są kolejne rozdziały, przede wszystkim jednak czuć intensywność religijnych poszukiwań – będących rodzajem ekwiwalentu dla oczekiwanego przez czytelników erotyzmu. W całym dziele panuje ciężka, duszna atmosfera niedopowiedzenia, wysiłku, z jakim autorka próbuje przedefiniować łączącą bohaterów relację. Tak jakby chciała przekonać czytelników a może i siebie samą, że powszechnie znana historia wyglądała właśnie tak, jak ona ją opisuje. Roi się od westchnień: „Boże, czemuż niepokalaną pociechę duszy kala zawsze zmysłowa ponęta, czemu zawsze chwyta i mota w sidła zmysłowe!”. Nic więc dziwnego, że współcześni skwitowali to niezupełnie artystyczne wydarzenie złośliwościami w stylu: „W Poznaniu rozpoczyna się druk powieści pod tytułem Niedowiarek […]. Jest to jednak tylko błąd drukarski, bo ta powieść ma podobno nosić tytuł Niedowarzona” 31.
25Drugi z przywołanych utworów to Capriccio Narcyzy Żmichowskiej i choć znów nie jest to dzieło najwyższej próby, to sposób opracowania tematu zasługuje na uwagę. Gabryella bowiem historię romansu damy i poety zamyka w ironiczny nawias – przedstawiając ją jako historię prawdziwą, ale i „najnierozumniejszą, najszaleńszą ze wszystkich szaleństw”. Wiele tu goryczy i zawodu, bo opowieść o namiętności zamienia się w opowieść o zdradzie i utracie zaufania, o egotyzmie poety i egoizmie mężczyzny, który nie waha się oddać poezji intymne wyznania kochanki:
Miłość poety […] [okazuje się] balladą, sonetem, elegią, ale niczym więcej. – Poeta się kocha dla rymu, bo mu do natchnienia tej średniówki w życiu potrzeba, oświadczy ci się w pięknie zakreślonym periodzie, a jeśli wzruszona łatwowierna, z bijącym sercem ze łzą w oku, dasz mu pełną uczucia, prawdy i wzniosłości odpowiedź, on ją gotów w lada pisemku za swój własny utwór przedrukować. 32
26I trochę to tak wygląda, jakby posługując się piórem Żmichowskiej, Konstancja Łubieńska chciała odpowiedzieć na zarzuty rzekomych moralistów, którzy to ją oskarżali o zawłaszczenie afektów i uzurpację nienależnych praw, jakie przysługują jedynie muzom i kochankom romantycznych poetów. „Przyoblekając” swe afekty w literacką fikcję, poznańska Madame de Staël domagała się uznania ich autentyczności.
27Niezwykłość przypomnianych utworów leży nie tyle w ich wartości literackiej, ile w wyrafinowanej grze afektami. Właśnie grze, bo w obu obecna jest intencja tyleż odsłaniania afektów, co wtórnego ich reżyserowania. Celem zdaje się nie próba dotarcia do tego co nienazywalne, ponowne doświadczenie emocji, zanim te zostały zaklęte w słowo i tym samym poddane konwencjonalizacji, ale próba zdominowania, przezwyciężenia narzuconego dyskursu, próba przedstawienia własnej interpretacji tego, co niegdyś było afektem.
28Na zakończenie jeszcze tylko jedno wyjaśnienie. Gdy używam archaizowanej liczby mnogiej i piszę „romantyczne afekta”, to nie tylko bawię się literacką stylizacją próbującą oddać koloryt epoki – w tym geście kryje się wahanie i brak pewności, czy uprawnione jest stawianie znaku równości między afektami przeżywanymi przez ludzi romantyzmu i tych epoki ponowoczesnej. Paradoksalnie te romantyczne wydają się bardziej uspołecznione, skonwencjonalizowane i „oswojone” – wpisane w siatkę znaczeń romantycznej kultury. Znamienny okazuje się także obserwowany już przez ludzi końca XIX wieku dynamicznie postępujący proces rozmywania się znaczeń samego pojęcia i wzmocnienia konotacji humorystycznych, wyraźnie deprecjonujących wartość afektów. Julian Ochorowicz nie tylko nie miał wątpliwości, że afekt jako pojęcie utracił swą funkcjonalność w epoce rozwoju psychologii, co więcej – pisał: „dziś wyraz ten stał się już archaizmem” i przybrał odcień ironiczny („zwłaszcza z dodatkiem liczby mnogiej”). Hasło Afekt dla Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej zamknął Ochorowicz jakże znaczącym zdaniem:
W ogóle więc mało z niego [afektu] pożytku w terminologii naukowej polskiej; wyrazy: wzruszenie, uniesienie, miłość, uczucie i namiętność zastępują go w zupełności, odpowiadają dokładniej określonym pojęciom33.
Notes de bas de page
1 M. Laubert, Frau von Łubieńska, eine polnische Staël, „Aus dem Posener lande” 1910, nr 9, s. 432–434. Za: J. Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi. Rekonstrukcje i refleksje, Poznań 1972, s. 486.
2 Jedyny biograf Konstancji Łubieńskiej Klemens Kantecki pisał: „Ożywiona, wesoła, dowcipna i wymowna, różniąca się nie mało od siostry (Antoniny Gorzeńskiej) wielką swobodą w obejściu, humorem, werwą w konwersacji, bystrością i oryginalnością poglądów, umysłowymi zaletami podbijała tych, co się zdołali oprzeć jej zewnętrznym powabom. Posiadając wielką łatwość do wierszowania i rysunków, komponowała w lot uderzające zręcznością i podobieństwem karykaturki, tworzyła bardzo sprytne bajeczki i maleńkie satyryczne ucinki, które jej się udawały dlatego, że leżały w jej naturze i zakresie talentu. Ale nie zadowalając się właściwym sobie rodzajem, puszczała się na większe rzeczy, które wychodziły na świat nieudałe”. Za: K. Kantecki, Mickiewicz w Śmiełowie, „Ruch Literacki” 1875, nr 47–48.
3 Zob. M. Siwiec, Oblicza Narcyzy. Czy romantyczna poetka jest poetą? O „Szczęściu poety” Narcyzy Żmichowskiej, w: Oblicza Narcyza. Obecność autora w dziele, M. Cieśla-Korytowska, I. Puchalska, M. Siwiec (red.), Kraków 2008.
4 K. Kantecki, Mickiewicz w Śmiełowie, dz. cyt., s. 48.
5 Gorzko brzmiały słowa powszechnie szanowanego Dezyderego Chłapowskiego: „kiedy wszyscy się bili, on tutaj, w moim sąsiedztwie, z niecną kobietą złe życie przez cztery miesiące prowadził”.
6 P. Chmielowski, Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. Studium literackie, Warszawa 1881, s. 16–18.
7 Aleksander Niewiarowicz opowiadał Władysławowi Bełzie: „Bawiącemu w r. 1831 w Poznaniu narzucała się ze swoją natrętną znajomością pani xxx. Osoba ta prześladowała go swoim wzrokiem, kokieterią i bezwzględną natarczywością. Mickiewicz, czysty tak w duszy jak i w zewnętrznym swoim zachowaniu się, ignorował młodą kobietę, która bądź co bądź, postanowiła zapanować w jego sercu. Wszystkie jednak jej manewra odbijały się o lodowatą, choć grzeczną obojętność Adama. I cóż powiesz. Razu pewnego wracał Mickiewicz pod wieczór do domu – i gdy wstępował na schody, uczuł, że jakaś siła niewidzialna wstecz go odtrąca. Próbuje wstąpić po raz drugi i trzeci – tenże sam opór natrafia za każdym razem. Wtedy ze zdwojoną energią wstępuje na stopnie i szybko wbiega do swego mieszkania. A wiesz-że kogo zastał czekającego nań przed drzwiami? Oto ową nieproszoną Beatryczę, której grzecznie oświadczył, że jest gotów odprowadzić ją do domu”. W. Bełza, „Słowiczku mój”. Wiersz i muzyka Adama Mickiewicza, „Tygodnik Ilustrowany” 1882, t. XIII, nr 325, s. 175–176. Za: J. Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi…, dz. cyt., s. 184.
8 W. Mickiewicz, Żywot Adama Mickiewicza: podług zebranych przez siebie materiałów oraz z własnych wspomnień…, Poznań 1895, t. IV, s. 270.
9 A. Nowaczyński, Adam i Konstancja, w: tegoż, Słowa, słowa, słowa, Warszawa 2013, s. 221. Nowaczyński jako pierwszy zwrócił uwagę na postać Konstancji Łubieńskiej. Pisał: „Zmowie wszystkich dla jej przemilczenia czy wymazania trzeba wreszcie położyć kres i udowodnić opinii na przekór, że to był w każdym razie ktoś ta pani, z którą „najczęściej i najchętniej przestawał” [Mickiewicz], no i przy której się przez lat z górą dwadzieścia pięć zatrzymał”.
10 R. Koropeckyj, Adam Mickiewicz. Życie romantyka, przeł. M. Glasenapp, Warszawa 2013, s. 207.
11 Dwadzieścia pięć listów wydał Ludwik Merzbach (Poznań 1863), kolejne pięć Ludwik Posadzy (Poznań 1924). Zob. także: Z. Sudolski, Mickiewicz. Opowieść biograficzna, Warszawa 1997, s. 363, 428 i 543.
12 Słownik warszawski, J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki (red.), Warszawa 1900, t. I, s. 11.
13 J. Ochorowicz, hasło: Afekt, w: Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Warszawa 1890, t. I, s. 210.
14 C. Murray, Zasady psychologii. Podręcznik, przeł. H. Wernic, J.W. Dawid, Warszawa 1887, s. 383 (przypis).
15 F.H. Lewestam, hasło: Affekt, w: Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, Warszawa 1859, t. I, s. 160.
16 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807, t. I, s. 6.
17 List z 16 października 1832 r. Za: J. Maciejewski, Wielkopolskie drogi…, dz. cyt., s. 188.
18 J. Kleiner, Mickiewicz, t. II, Lublin 1997, s. 256. List ze zbiorów Muzeum Mickiewicza w Paryżu, rkp. 529.
19 R. Berwiński, Don Juan poznański, w: Księga życia i śmierci. Wybór pism, M. Janion (oprac.), Warszawa 1953, s. 99–140.
20 G. Steiner, Po wieży Babel. Problemy języka i przekładu, przeł. O. i W. Kubińscy, Kraków 2000, s. 615. Zob. też A. Lubaszewska, Poetyka doświadczenia duchowego. W stronę antropologii form literackich, Kraków 2009, s. 19.
21 Zob. M. Piwińska, Miłość romantyczna, Kraków 1984 oraz tejże, Złe wychowanie, Gdańsk 2005.
22 Zob. E. Nowicka, Omamienie – cudowność – afekt. Dramat w kręgu dziewiętnastowiecznych wyobrażeń i pojęć, Poznań 2003 oraz I. Puchalska, Improwizacja poetycka w kulturze polskiej XIX wieku na tle europejskim, Kraków 2013.
23 J. Klaczko, Sztuka polska, w: tegoż, Rozprawy i szkice, I. Węgrzyn (oprac.), Kraków 2005, s. 368.
24 F.H. Lewestam, hasło: Affektacja, w: Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, dz. cyt., s. 160.
25 P. Chmielowski, Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki, Warszawa–Kraków 1886, t. II, s. 109.
26 Korespondencja czasopisma „Kłosy”. Z Poznania w końcu 1880 (spóźniona). „Kłosy”, t. XXXII (181), s. 38. Za: J. Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi…, dz. cyt., s. 184.
27 Zob. M. Rosińska, Schizofreniczność afektu, „Kultura Współczesna. Teoria. Interpretacje. Praktyka” 2012, nr 3, s. 219–224.
28 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1959, t. I, s. 13.
29 Wbrew ustaleniom Mieczysławy Romankówny Jarosław Maciejewski dowodzi, że Capriccio Żmichowska pisała w połowie roku 1842 na Podlasiu. Utwór został opublikowany w Poznaniu, w czasie ponownego pobytu pisarki w Wielkopolsce w tomie Wolne chwile Gabrielli w roku 1845 (data cenzury: 20 listopada 1844). Za: J. Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi…, dz. cyt., s. 210. Zob. także: M. Romankówna, Mickiewicz w życiu i twórczości Narcyzy Żmichowskiej, Łódź 1962, s. 49.
30 K. Łubieńska, Niedowiarek. Powieść moralna, Poznań 1842, s. 226.
31 „Tygodnik Literacki” 1842, nr 23. Za: J. Maciejewski, Mickiewicza wielkopolskie drogi…, dz. cyt., s. 221.
32 N. Żmichowska, Capriccio, w: tejże, Wolne chwile Gabrielli, Poznań 1845, t. I, s. 223– 224.
33 J. Ochorowicz, hasło: Afekt, w: Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Warszawa 1890, t. I, s. 210.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019