Historia mówiona a afektywny krajobraz pamięci
p. 99-112
Texte intégral
Wstęp
1Alessandro Portelli zauważa, że „źródła historii mówionej przekazują nie to, co ludzie zrobili, ale to, co chcieli zrobić, wierzyli, że robią oraz to, co teraz wydaje im się, że zrobili” 1. Narracje mówione są więc przede wszystkim interpretacjami przeszłych zdarzeń, o których traktują, a także subiektywnymi relacjami, w których ważniejsze od dokładnych faktów historycznych są związane z nimi emocje, uczucia i konkretne znaczenia. Takie założenie jest zasadnicze dla analizy oral history, gdyż nie klasyfikuje jej jako podrzędnego źródła historycznego czy świadectwa uzupełniającego historię podręcznikową, lecz pozwala zwrócić uwagę na inne aspekty decydujące o wartości historii mówionej.
2Specyfika narracji mówionych konstytuuje się w wyniku przecięcia różnych konfrontacji i intensywności. Po pierwsze, jest to konfrontacja narratora z przywoływanymi z pamięci i opowiadanymi doświadczeniami, w wyniku której wyłania się postać jednostkowej tożsamości i indywidualnego losu. Po drugie, interakcja rozmówcy i jego pamięci z holistycznie pojmowanym krajobrazem i miejscem. W moich rozważaniach spróbuję zastanowić się nad znaczeniem tych konfrontacji oraz złożonością relacji między pamięcią, afektem, narratorem a krajobrazem. Materiału badawczego dostarczyło mi natomiast archiwum projektu „Przez te wspomnienia i mnie wspomną… Szczekocińska historia mówiona”, a także własne obserwacje poczynione podczas kolejnych etapów jego realizacji. Projekt został zapoczątkowany w 2007 roku przez uczniów i nauczycieli Zespołu Szkół w Szczekocinach, a obecnie liczy ponad dwadzieścia nagrań wideo. Polega przede wszystkim na przeprowadzaniu metodą biograficzną wywiadów z mieszkańcami Szczekocin lub osobami, których biografia była związana z tym miastem
Afektywna narracja mówiona
3Historia mówiona może być rozumiana jako szczególnego rodzaju akt komunikacyjny – rozmowa dwóch (lub większej liczby) osób na temat przeszłych zdarzeń, która jest przeprowadzana z zamiarem jej zarejestrowania. Piotr Filipkowski powiada za Lindą Shopes, że
komunikacja ta, choć przybiera postać relacji, pozostaje dialogiem – jej forma i treść zależą od pytań (a te od kontekstów, w jakich porusza się pytający), od przeświadczenia rozmówców o tym, co jest, a co nie jest istotne, od jego zasobów interpretacyjnych, od kontekstu (a raczej od wielu kontekstów, w jakich się porusza). Spotkanie jest dynamiczną interakcją.2
4Zgodnie z precyzyjniejszą definicją, zaproponowaną przez Martę Kurkowską-Budzan, historia mówiona może być postrzegana jako „badanie doświadczenia ludzkiego w próbie przekazu (czyli procesie nadawania sensów przeżyciom – budowania tożsamości) poprzez opowieść (czyli w formie językowej) współtworzonej w dialogu z historykiem (czyli w interakcji z drugim człowiekiem)” 3. W takim ujęciu wskazuje się na nadrzędny dla historii mówionej proces wywoływania z pamięci pewnych zdarzeń z życia i próbę ujęcia ich w uporządkowaną narrację, a więc – jak chce Paul Ricoeur – przyjęcia roli autora własnego życia, który dochodzi do zrozumienia i przemyślenia swoich doświadczeń przez ich opowiedzenie 4.
5Przyjrzyjmy się zatem fragmentowi jednej z narracji mówionych:
I tak przepracowałam 41 lat. Po 41 lat, latach… Ale jeszcze ważną sprawę opuściłam, przepraszam. Jak pracowałam w partyzantce, powiem jeden moment. Jadę z Jędrzejowa z meldunkami, jestem koło Jaronowic, widzę od strony Szczekocin jadą 4 furmanki, podwody, wiozące aresztantów. Jadę i tak myślę, widzę z daleka, co jest. Uciekać w las, bo las niedaleko, zaczną strzelać, jechać dalej, zatrzymają, zrewidują i zastrzelą. Tak śmierć i tak śmierć. Staję, schodzę z tego roweru, dochodzę do pierwszej furmanki, która jechała. Dochodzę i pytam: „Wie viel Uhr?”, tego Niemca, co tam był. Ten mi powiedział godzinę, podziękowałam i odeszłam z tym rowerem, ale nogi miałam sztywne, nie na swoich nogach szłam. Gdy oni skręcili już, tak ja dopiero w las i dopiero tam odpoczęłam trochę z tych nerwów. Pracując w Domu Książki w latach, które to mogły być lata… pięćdziesiąte trzecie, powstało technikum księgarskie w Warszawie.
6Powyższy fragment rejestruje moment przerwania opowieści o wydarzeniach powojennych i przywołania jednego zdarzenia z czasów partyzanckiej działalności narratorki. Wojenny epizod stanowi w odniesieniu do całej narracji dopowiedzenie, parantetyczną wypowiedź, która nie jest powiązana z tokiem opowieści, ale jako taka odsyła poza siebie, do innych znaczeń i kontekstów. Bardziej istotny od historycznego wymiaru tego wydarzenia staje się bowiem wpływ afektów oraz stanów emocjonalno-uczuciowych na sposób, w jaki opowieść zostaje przywołana, a także na znaczenie, jakie narratorka przypisuje temu zdarzeniu z pewnego oddalenia czasowego.
7Moment „pęknięcia” narracji jest śladem dokonującej się w toku relacji mówionej selekcji doświadczeń, która – jak wskazuje Linda Shopes – zależy w głównej mierze od opowiadającego, a ma ona charakter świadomy i nieświadomy 5. Wydaje się jednak, że rozmówca próbuje zachować jedynie pozór świadomego opowiadania i panowania nad własnymi wspomnieniami. Narracja mówiona kształtuje się pod wpływem nieustannego negocjowania świadomego z tym, co nieświadome, którego przykładem może być przytoczony fragment relacji. Zmianę toku opowieści sygnalizuje najpierw krótka pauza, a następnie wypowiedziana przez rozmówczynię uwaga: „Ale jeszcze ważną sprawę opuściłam, przepraszam”, która świadczy o świadomości narratorki zakłócenia logicznego porządku czasowego i przekonaniu, że to ona odpowiada za chaotyczność swojej opowieści. Przerwanie narracji dokonuje się jednak mimowolnie i nie jest kontrolowane przez osobę opowiadającą, gdyż powoduje je działanie afektów, zarejestrowane w owym „pęknięciu” i pauzie. Afekty, postrzegane jako krótkotrwałe, bezrefleksyjne i automatyczne stany, odgrywają dominującą rolę w kształtowaniu się relacji mówionej, gdyż pobudzają do konkretnej reakcji emocjonalnej czy przywołania określonej opowieści ze swojego życia. Ujawniają się – jak wymienia Katarzyna Bojarska – „pomiędzy, w prześwitach, pęknięciach, w niedostawaniu do siebie płaszczyzn porozumienia i rozumienia, w nagromadzeniach intensywności, w akumulacji przeżyć, które nie zawsze w pełni przyswojone nękają naszą narrację o nas samych, siedzą gdzieś, tkwią w zdjęciach, w dokumentacjach jako widma w archiwach, zapisane, ale nieprzyswojone, zarejestrowane, ale niewywołane” 6.
8Naruszenie koherencji zacytowanej narracji odnosi się do dwóch aspektów – zakłócenia porządku chronologicznego relacji oraz przyjęcia szczególnego punktu widzenia opartego na zasadzie praesens historicum. Opowieść dzięki swojej fragmentaryczności i niespójności, wynikającej z nałożenia się przeszłej i teraźniejszej perspektywy, staje się bardziej dynamiczna oraz sugestywna. Jej wyrazistość podkreśla ponadto kontrast między opowieścią o zdarzeniach powojennych, która jest (podobnie jak u większości innych rozmówców) dosyć zdawkowa i monotonna, a relacją z doświadczeń wojennych – emocjonalną oraz bogatą w szczegóły 7. Spotkanie z niemieckim żołnierzem ma doniosłe znaczenie dla rozmówczyni i jest ono nadal żywym obrazem, aktualnym i obecnym w jej życiu wspomnieniem. Aktualne są przede wszystkim emocje i uczucia, które towarzyszyły narratorce podczas tego wydarzenia – strach o własne życie, niepewność związana z koniecznością podjęcia szybkiej i ryzykownej decyzji, ale także poczucie dumy z własnej odwagi i opanowania. Zarzucenie na czas opowieści świadomości przyszłych zdarzeń i nieświadome wykorzystanie form czasu teraźniejszego do opisu przeszłego wydarzenia oddaje porządek emocjonalny, któremu zostaje poddana narracja. Relacjonując zdarzenie, rozmówczyni zaczyna też żywiej gestykulować, zmienia się mimika jej twarzy (np. uśmiecha się pod koniec opowieści). Przekazuje ona więc odbiorcom nie tyle swoje doświadczenie historyczne, ile uczucia i emocje, które niezmienione trwale istnieją w jej pamięci.
9Jaka zachodzi jednak relacja między uczuciami i emocjami a afektami w historii mówionej? Emocja jest postrzegana przede wszystkim jako subiektywny, społeczno-językowy akt przypisania jakości danemu doświadczeniu, który dokonuje się w obrębie danej społeczności czy wspólnoty. Emocję można więc rozpoznać, nazwać i wyrazić. Większość socjologów podkreśla, że emocje są społecznie konstruowane, gdyż warunkują je struktury społeczne, w jakie człowiek jest zaangażowany 8. Uczucie ma natomiast charakter prywatny i jednostkowy, gdyż pojawia się w reakcji na przeżycia danej osoby oraz zarejestrowane przez nią wrażenia. Różnica pomiędzy uczuciami a emocjami leży również w stopniu ich wiarygodności, tzn. uczucie jest szczere, podczas gdy emocja może być udawana lub podporządkowana obowiązującym normom społeczno-kulturowym 9. W tym pojęciowym splocie afekty, będące nieuświadomionymi siłami, zajmują miejsce przed emocjami i uczuciami jako tymi, które są konstytuowane przez ludzką świadomość. Istotę afektów określa zatem nieuformowana potencjalność, która umożliwia samo przeżywanie, wychwytywanie konkretnych wrażeń oraz przetwarzanie ich za pomocą świadomości i woli człowieka. Rozmówcy, przywołując te opowieści, które zostały przez nich zapamiętane jako ważne czy przełomowe w ich życiu, mogą ponownie doświadczyć dawnych uczuć w teraźniejszym kontekście. Za pomocą narracji możliwa jest ekspresja emocji i uczuć, która w konsekwencji angażuje refleksyjność oraz zdolność interpretacji opowiadanych zdarzeń.
10Brian Massumi w swoim szkicu Autonomia afektu utożsamia afekt z intensywnością, którą
można sklasyfikować jako stan emocjonalny, a ów stan to temporalny i narracyjny szum. To stan zawieszenia, a potencjalnie zerwania. […] nie jest to stan bierny, wypełnia go bowiem ruch, wibracja i rezonans. Nie jest to jednak jeszcze aktywność, ponieważ nie sposób tu mówić o ruchu, który można by skierować (choćby tylko symbolicznie) ku praktycznym celom w świecie ukonstytuowanych przedmiotów i celów (choćby tylko na ekranie). 10
11Afekt w postaci „temporalnego i narracyjnego szumu” dobitnie rejestrują w narracji mówionej momenty milczenia, pauzy i zawieszenia toku narracyjnego. Milczenie stanowi swego rodzaju konsekwencję historii mówionej jako wydarzenia komunikacyjnego – może bowiem oznaczać po prostu brak porozumienia, nieufność i osoby przeprowadzającej wywiad, i narratora, ale także barierę przed podjęciem trudnego tematu tabu 11. Warto jednak zastanowić się jeszcze nad innym znaczeniem, jakie ujawnia się w perspektywie działania afektów. Momenty milczenia i ciszy stają się wyrazem pobudzanych przez afekty zmagań z pamięcią oraz napięć między usilnym pragnieniem przypomnienia sobie danych zdarzeń a niemożnością ich zrelacjonowania.
12W innej relacji ze szczekocińskiego zbioru rozmówczyni nie potrafi przywołać w pełni żadnego wspomnienia, dlatego też jej narracja jest szczątkowa i zdawkowa. Przypomina sobie jedynie pojedyncze nazwiska oraz przypadkowe informacje, które powtarza czasami niezależnie od tematu, jakiego dotyczyło pytanie. Wskazuje to zarówno na próby wywołania jakichkolwiek wspomnień, jak i bezsilność narratorki w zmaganiach z pracą własnej pamięci, podlegającej procesom zapominania. Rozmówczyni wydaje się być świadoma niewystarczalności i ułomności własnej pamięci. Wyrażając swoje obawy związane z problemami z pamięcią, kilkakrotnie powtarza takie sformułowania, jak: „nie wiem, czy będę wiedzieć wszystko”; „dobrze mówię, czy źle…”.
13Wspomnienie będące wyobrażonym obrazem, próbą przywołania tego, co nieobecne, nigdy nie oddaje minionej rzeczywistości w pełni. W pamięci wyryte są tylko ślady przeszłości, które stopniowo ulegają zatarciu 12. Marek Zaleski podkreśla, że:
rekonstruowana przeszłość to coś innego niż przeszłość, która była, bo pamięć jest zawsze fragmentaryczna, stronnicza i skłonna do cenzurowania niewygodnych dla nas faktów, czyli do amnezji. Już zresztą sama autonomia pamięci jako władzy umysłu – co podkreślają badacze – przesądza o tym, że kiedykolwiek sobie coś przypominamy, za każdym razem uzyskujemy tę samą, a zarazem inną przeszłość. 13
14Przywołana relacja stanowi zatem zapis amnezji, milczenia i ciszy, z którego wyłaniają się tylko pojedyncze doświadczenia. W takim kontekście przywołane wydarzenia z przeszłości wywołują bardziej przejmujące wrażenie, np. powracające jak mantra wspomnienie śmierci matki, gdy rozmówczyni była sześcioletnią dziewczynką.
Krajobraz pamięci
15Narracja mówiona jawi się jako scena konfrontacji narratora i jego pamięci, inicjowana przez działanie afektów. Konfrontacja ta nie ma jednakże tylko wewnętrznego czy introspektywnego charakteru, gdyż – jak powiada Van Alphen – afekty mogą również przychodzić do człowieka z zewnątrz, w interakcji z drugą osobą, rzeczą, otoczeniem czy też dziełem sztuki i literatury 14. Przyglądając się narracjom zgromadzonym w ramach szczekocińskiego projektu historii mówionej, warto więc zwrócić uwagę na relację rozmówcy i jego otoczenia. Przywoływane w opowieściach przeszłe zdarzenia rozgrywają się bowiem w konkretnym miejscu –Szczekocinach, czyli małym, prowincjonalnym miasteczku, położonym w województwie śląskim nad rzeką Pilicą, które obecnie liczy 4 tysiące mieszkańców. Od XVII wieku miasteczko zamieszkiwała społeczność żydowska, przed II wojną światową stanowiła ona połowę mieszkańców miejscowości. Szczekociny były zatem typowym sztetlem, tzn. miasteczkiem polsko-żydowskim, w którym Żydzi współtworzyli lokalną historię. Wraz z rokiem 1942, w którym szczekocińscy Żydzi zostali zamordowani w obozie zagłady w Treblince, zakończyła się wielokulturowa historia miejscowości. Miejsca i budynki, związane ze społecznością żydowską, m.in. synagoga, cmentarze, mykwa, w czasie wojny zostały zniszczone lub użyte do innych celów. Po wojnie materialne ślady dawnego krajobrazu kulturowego zaczęto zacierać – budynek synagogi został zamieniony w sklep i restaurację, a na terenie starego cmentarza zbudowano prywatny dom.
16Konfrontacja narratora z przestrzenią dawnego sztetla wpływa znacząco na kształt narracji mówionych, w których paralelnie do osobistych doświadczeń z życia rozmówców kształtuje się opowieść o miejscu. Historia mówiona za pośrednictwem afektów otwiera ponadto szerszą perspektywę, w której – obok indywidualnych i jednostkowych losów – tworzy się krajobraz pamięci.
17Pojęcie „krajobrazu” jest rozpatrywane – jak przekonuje Beata Frydryczak – z dwóch odmiennych perspektyw: jako idea, związana z kategorią the picturesque i wskazująca na krajobraz estetyczny, oraz jako proces, określony przez kategorię wzniosłości, w wyniku którego wyłania się krajobraz kulturowy 15. W estetycznym ujęciu krajobraz przybiera formę statycznego obrazu, który staje się przedmiotem spojrzenia lub reprezentacji, podczas gdy krajobraz kulturowy charakteryzuje dynamiczność i procesualność. W tak rozumianym krajobrazie nakładają się na siebie relacje społeczno-kulturowe i świat naturalny, krajobraz odgrywa rolę dynamicznego czynnika sprawczego, który działa jako kulturowa praktyka oraz wpływa na doświadczenia człowieka i uczestniczy w zdarzeniach 16. Dlatego też krajobraz kulturowy „przynależy tak do kultury, jak i do natury – natura jest jego tworzywem, kultura przydaje mu sensów i znaczeń. Jest konstruktem kulturowym, nadbudowanym nad tym, co społeczne, uwarunkowanym przez to, co estetyczne i stworzonym z tego, co przyrodnicze” 17. Krajobraz kulturowy kształtuje się pod wpływem interaktywnej relacji między podmiotem a otoczeniem, którą James Gibson określa mianem afordancji. Oznacza to, że podczas działania podmiotu w środowisku są jednocześnie aktywowane określone cechy otoczenia, które podmiot uznaje w danej chwili za korzystne i przydatne. Relacja ta ma więc charakter dynamiczny, a opiera się na wzajemnym oddziaływaniu na siebie podmiotu oraz przedmiotu, jak również na „mediacyjnej relacji sprawczej”, w obrębie której podmiot i środowisko kształtują swoje postaci i formy. Konstytutywne znaczenie tej relacji ujawnia się jednak dopiero wtedy, gdy krajobraz kulturowy zaczyna podlegać przemianom, zanika i jest przywoływany z materialnych śladów 18.
18Rekonstrukcja krajobrazu kulturowego, dokonująca się w wybranych przeze mnie narracjach oral history, jest determinowana zarówno przez to, co zostało zachowane w pamięci rozmówców, jak i przez zmiany i przekształcenia zachodzące w otoczeniu. Topografia miasta, którą przekazują relacje mówione, nie jest jednolita, gdyż w toku opowieści zmienia się sposób jej opisywania. Mieszkańcy Szczekocin lokalizują poszczególne miejsca i obiekty, będące elementami przedwojennego miasta, przez odniesienie do obecnego ukształtowania przestrzeni. Używają takich sformułowań, jak: „kino było tam, gdzie sklep monopolowy”, „szkoła powszechna, była na Zarzeczu, tutaj, gdzie jest porodówka”, „tu, gdzie jest biblioteka, była żandarmeria”. Nakładanie się perspektyw czasowych świadczy niejako o funkcjonowaniu rozmówców w dwóch światach: dawnym (zazwyczaj przedwojennym) i obecnym, a czasami nawet o silniejszym zakorzenieniu w przeszłości (gdy rozmówca nie potrafi powiedzieć, co obecnie zastąpiło dawny obiekt).
19Warto jednak zaznaczyć, że przywołane stwierdzenia podkreślają paradoksalnie przede wszystkim dystans czasowy dzielący teraźniejszość od przeszłości oraz fakt nieistnienia wymienianych miejsc. Podkreślenie czasowego oddalenia zanika jednak, gdy rozmówcy próbują umieścić na swojej pamięciowej mapie miasta obiekty związane ze społecznością żydowską. W relacjach pojawiają się wtedy następujące określenia: „Cmentarz żydowski był, jak jest ta bóżnica stara w rynku”, „Były dwa cmentarze żydowskie, ten cmentarz tutaj, cmentarz stary, który ma ponad sto lat […]. Za mojego życia chowali tam na końcu”. Opisy żydowskich miejsc, których zawiłość i niejednoznaczność wskazują na poszukiwania właściwego sposobu wyrażania, nie zawierają zatem odniesienia do tego, co dziś znajduje się w dawnym budynku synagogi czy na terenie cmentarzy. Pomimo tego, że miejsca te przestały spełniać swoje funkcje obrzędowe i nie są wykorzystywane do celów religijnych, we wspomnieniach mieszkańców pozostają nadal obiektami o randze sakralnej, z którymi wiąże się imperatyw stosownego o nich mówienia. Z drugiej strony taki opis miejsc żydowskich rejestruje wpływ zmieniającego się krajobrazu na to, w jaki sposób przeszłość została zapamiętana przez mieszkańców. Pamięć zostaje więc wpisana w krajobraz, który zostaje obarczony traumą i jako taki afektuje podmiot poprzez przywoływanie wypartych i nieprzepracowanych treści 19. Postrzegać krajobraz oznacza zatem – jak stwierdza Tim Ingold – „przywołać wspomnienia, przypomnienie jest nie tyle kwestią przywołania wewnętrznego obrazu, zachowanego w umyśle, co aktywnej percepcji środowiska, które jest samo w sobie brzemienne przeszłością” 20. Materialne pozostałości zgładzonej społeczności żydowskiej stają się widomymi znakami utraty i braku, funkcjonują w miejskiej przestrzeni jako miejsca pamięci, które Pierre Nora nazywa „fundamentalnymi resztkami, najwyższymi wcieleniami pamiętającej świadomości, ledwie ocalałej w epoce historii, która przywołuje pamięć, gdyż ją odrzuciła” 21.
20„Mediacyjna relacja sprawcza” rozmówców i ich otoczenia skutkuje więc konkretnym obrazem miasteczka, ukazującym przede wszystkim miejsce koegzystowania dwóch społeczności: polskiej i żydowskiej. Podczas jednego z wywiadów rozmówca przywołuje następującą opowieść:
Było 50% Żydów w Szczekocinach. To samo było w szkole. Byli chasydzi i był Josek Szwarcelbaum. Jak była dłuższa przerwa, to myśmy sobie umyślili, że my te pejsy mu zetniemy. To byłem ja, Władek Boryń i Heniek Kubań. Wciągnęliśmy go do latryny. Władek trzymał go za włosy, a my mu te pejsy cięli. A on zaczął krzyczeć. A Władek mówi: „Josek, jak będziesz krzyczał, to my cię w tych gównach utopimy. Bądź spokojny, to wygrasz”. I te pejsy mu ucięliśmy. On poleciał, przyszedł ojciec do kierownika: „Oj, panie kierowniku, to jest nasza wiara, to musi takie być”. Kierownik wezwał wychowawcę, nas: „Nie wolno tak, na drugi raz dostaniecie takie lanie, jak nie wiem co”. Ale pejsy my ucięli i koniec.
21W większości relacji pojawiają się tego typu opowieści, przywołujące zdarzenia, w których Polacy w jakiś sposób utrudniają życie Żydów, np. uniemożliwiają wypełnienie religijnych obowiązków związanych z szabatem czy Świętem Szałasów lub dokuczają im w szkole. Co ciekawe, narrator zacytowanej relacji traktuje swoją opowieść jako zabawną anegdotę, o czym świadczą towarzyszące jej gesty i mimika – rozmówca wyraźnie się ożywia, śmieje się, zaczyna też mocniej gestykulować, próbując zobrazować opowiadaną sytuację. Rozbijający opowieść dysonans między treścią przytoczonego fragmentu relacji a nagłą i silną emocjonalnie reakcją, ma swoje źródło w afektach. Ocena relacji między Polakami i Żydami i stosunek samego rozmówcy do żydowskiej społeczności miasteczka nie zostaje wyrażona wprost, lecz jest „opakowana” w zapośredniczoną przez afekty opowieść. Dodajmy również, że narrator ujawnia swój ambiwalentny stosunek do dawnych sąsiadów nieświadomie. Jego postawa świadczy o tym, że w pamięci zostały zachowane uczucia i emocje, których doznał jako mały chłopiec w reakcji na zdarzenie z dzieciństwa. Rozmówca nadal nie odczuwa winy ani też nie uznaje swojego zachowania za niewłaściwe.
22Podczas innej rozmowy narratorka opowiada, że Żydówka, z którą siedziała w ławce, nie pozwalała jej odpisać zadania na sprawdzianach. O niechęci narratorki wobec Żydówki również nie dowiadujemy się expressis verbis, lecz przede wszystkim dzięki gestom i mimice, które dopełniają eliptyczną wypowiedź: „Siedziałam z Żydówką w ławce. Kiedy chciałam…, to ona nie… Żydówka” (rozmówczyni wykonuje tu ruch zasłaniania ręką kartki papieru). Działanie afektów wpływa na niekoherencję narracji mówionej tak na poziomie językowym, jak i pozawerbalnym; opowieść pęka i rozpada się na poszczególne fragmenty. Połączenie słów, gestów i mimiki na drodze interpretacji pozwala uchwycić ich znaczenia, dlatego też konieczne staje się – jak postulował Michael Frisch – przywrócenie historii mówionej jej oralności:
Znaczenia i sensy danych słów tkwią w kontekstach, w których się pojawiają, gestach, intonacji, mowie ciała, w tym, w jaki sposób są wyrażane, pauzach i całej sferze performatywnej rejestrowanej relacji. W momencie, gdy nasze poszukiwania ograniczymy wyłącznie do transkrypcji tekstowej, utracimy możliwość odkrycia, zbadania, wyciągnięcia wniosków i podzielenia się bogactwem wszystkich aspektów świadectw historii mówionej. 22
23Afektywna narracja wskazuje, że pomimo, a może właśnie dzięki dystansowi czasowemu i całkowitej zmianie przestrzeni miasta, rozmówcy zachowują dawny krajobraz kulturowy dwóch społeczności: polskiej i żydowskiej. Żydowscy mieszkańcy Szczekocin są trwale obecni w krajobrazie pamięci, ale ta obecność – generalizując i upraszczając – jest nacechowana ambiwalentnie. W narracjach mówionych Polacy i Żydzi funkcjonują jako odrębne i zamknięte społeczności, a barierę pomiędzy nimi wyznacza przede wszystkim religia i wynikające z niej odmienne tradycje oraz zwyczaje, a nawet inny strój czy wygląd (zwłaszcza w przypadku chasydów). Taki obraz podtrzymują – jak wynika z relacji – emocje i uczucia, których narrator doświadczył podczas osobistego kontaktu z członkiem społeczności żydowskiej. Przeżycie w tamtym momencie określonych uczuć (pobudzanych przez działanie afektów) kształtuje stosunek rozmówcy do Żydów i jednocześnie wpływa na sposób, w jaki postrzega on relacje z dawnymi sąsiadami. Uczucia oraz emocje sprawiają, że wyobrażenie dawnego świata jest „zakonserwowane” w ludzkiej pamięci i tkwi w nieprzepracowanych ramach.
Podsumowanie
24Historia mówiona postrzegana jako afektywna narracja mówiona ukazuje proces kształtowania się krajobrazu pamięci i zarazem ludzkiej tożsamości. Warto zwrócić uwagę, że relacje, zebrane w ramach szczekocińskiego projektu oral history, powstały ponad siedemdziesiąt lat po opisywanych wydarzeniach. Zostały wywołane z pamięci przez osoby, które nigdy wcześniej nie spisywały swoich historii, a w większości przypadków nigdy ich też w takiej formie nie przekazywały. Oddalenie czasowe oraz milczenie, niepozwalające na przepracowanie przeżytych uczuć, a z drugiej strony – zmieniające się i wyselekcjonowane otoczenie, zawierające miejsca uobecniające przeszłość i miejsca zacierające jej ślady, wpływa zarówno na to, jaki krajobraz pamięci został w relacjach przekazany, jak i na „mediacyjną relację” między podmiotem a otoczeniem.
25Aktywną korelację człowieka i krajobrazu stymuluje działanie afektów, które choć nie jest do końca rozpoznane i wyrażalne, pozostawia w narracjach mówionych swoje ślady. Można mówić o co najmniej trzech elementach, na których opiera się taka opowieść: po pierwsze – pęknięcia i nieprzystawalność do siebie różnych sposobów wyrażania (słów, gestów, mimiki, intonacji i in.); po drugie – milczenie wynikające przede wszystkim ze zmagań z własną pamięcią; i po trzecie – gra między nieświadomym a świadomym (które okazuje się pozorne). Takie ujęcie historii mówionej pozwala dostrzec znaczący potencjał kierowanej afektami oralności (tego, co werbalne i pozawerbalne) oraz umożliwia poznanie mechanizmów rządzących relacją mówioną.
Notes de bas de page
1 A. Portelli, What makes oral history different, w: The Oral History Reader, R. Perks, A. Thomson (red.), London and New York 1998, s. 82–84.
2 P. Filipkowski, Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wrocław 2010, s. 14.
3 M. Kurkowska-Budzan, Informator, świadek historii, narrator – kilka wątków epistemologicznych i etycznych oral history, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” 2011, nr 1, s. 28.
4 Por. P. Ricoeur, Życie w poszukiwaniu opowieści, przeł. E. Wolicka, „Ethos i Logos” 1993, nr 2.
5 L. Shopes, What Is Oral History?, http://historymatters.gmu.edu/mse/oral/ oral.pdf, s. 7 [dostęp: 25.05.2014].
6 K. Bojarska, Poczuć myślenie: afektywne procedury historii i krytyki (dziś), „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 11.
7 Więcej na ten temat w: P. Filipkowski, Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych, Wrocław 2010.
8 Zob. J.H. Turner, J.E. Stets, Socjologia emocji, przeł. M. Bucholc, Warszawa 2009, s. 16.
9 Zob. K. Bojarska, Poczuć myślenie…, dz. cyt., s. 13.
10 B. Massumi, Autonomia afektu, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 114.
11 Por. L. Shopes, What Is Oral History?…, dz. cyt., s. 10.
12 Zob. P. Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, przeł. J. Margański, Kraków 2007, s. 15–34.
13 M. Zaleski, Formy pamięci, Gdańsk 2004, s. 7.
14 Zob. E. Van Alphen, Affective operations of art and literature, „RES” 2008, vol. 53/54, s. 23.
15 Zob. B. Frydryczak, Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Poznań 2013, s. 50.
16 Zob. W.J.T. Mitchell, Introduction, w: Landscape and Power, W.J.T. Mitchell (red.), Chicago 2002, s. 1–2.
17 B. Frydryczak, Krajobraz…, dz. cyt., s. 52.
18 Zob. R. Nycz, Krajobraz kulturowy, albo o kulturze jako czasowniku. Wprowadzenie do dyskusji panelowej, niepublikowany tekst pochodzący z materiałów konferencyjnych z II Zjazdu Polskiego Towarzystwa Kulturoznawczego (2013 r.).
19 Zob. S. Schama, Landscape and Memory, New York 1996.
20 T. Ingold, The Temporality of the Landscape, s. 152, cyt. za: B. Frydryczak, Krajobraz…, dz. cyt., s. 212. Opozycyjną do tezy Ingolda jest koncepcja Kena Taylora, według której w ludzkiej pamięci przechowywane są zrodzone przez krajobraz wrażenia zmysłowe. W takim ujęciu krajobraz kulturowy staje się „lustrem” naszych wspomnień i mitów, zakodowanych za pomocą znaczeń, które mogą być odczytywane i interpretowane. Czynnikiem konstytuującym krajobraz staje się zatem percepcja człowieka, który rejestruje oddziaływanie krajobrazu, nadaje mu określone wartości i znaczenia. Widzimy i tworzymy krajobraz jako rezultat zbiorowego systemu wierzeń i ideologii. Zob. K. Taylor, Landscape and Memory: cultural landscapes, intangible values and some thoughts on Asia, http:// www.international.icomos.org/quebec2008/cd/toindex/77_pdf/77-wrVW-272.pdf [dostęp: 31.05. 2014].
21 P. Nora, Między pamięcią a historią: lieux de memoire, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2011, nr 105, s. 6.
22 M. Frisch, Historia mówiona i rewolucja digitalna. W kierunku post-dokumentalnej wrażliwości, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia, E. Domańska (red.), Poznań 2011, s. 296.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019