W poszukiwaniu symbolicznej sygnatury. Writing cure: ciało, pismo, afekt
p. 78-98
Texte intégral
1W artykule tym chciałabym przyjrzeć się pewnej specyficznej praktyce pisarskiej, jaką jest writing cure – terapia pisaniem. Mając świadomość, że pojęcie „terapia” w kontekście badań literackich czy nawet kulturowych brzmi co najmniej podejrzanie, chciałabym podkreślić rodzaj terapii, jaki mam w tym miejscu na myśli. Nie chodzi tu rzecz jasna o taki rodzaj terapii, jaki oferują w swoich gabinetach licencjonowani terapeuci, lecz formę symbolicznej autoterapii, której stawką jest wytworzenie tekstualnej sygnatury, mogącej się stać zalążkiem dla określenia tożsamości przez uwikłany w tekstualną ekonomię narracji podmiot.
2W pierwszej części artykułu chciałabym przedstawić psychoanalityczny rodowód tejże praktyki, jakim była talking cure – terapia mówieniem, oraz wskazać na jej zapośredniczony charakter w pismach Freuda. O ile bowiem dopuszczenie przez Freuda do głosu histeryczek uznaje się za moment przełomowy dla historii kultury zachodniej, o tyle ich głos nie był ich głosem – był głosem zacytowanym przez Freuda. Następnie chciałabym pokrótce przedstawić komentarz Luce Irigaray odnośnie histeryczności kobiecego języka i pisma oraz ukazać koncepcję, jaką jest writing cure. Ostatnia część będzie stanowiła analizę powieści Sylvii Plath Szklany klosz w kontekście omawianych w artykule problemów.
Narodziny psychoanalizy z ducha histerycznych konwulsji
3Histeria, ta tajemnicza kobieca przypadłość, spędzała medykom sen z powiek przez niemal trzy tysiąclecia, aby ostatecznie zniknąć bez śladu z medycznej mapy diagnostycznej. Wyjaśnienia dla ataków konwulsji, duszności i skurczy, którym ulegały w szczególności młode wdowy, doszukiwano się w dość różnych, często absurdalnych zjawiskach: wędrówkach łakomej macicy, działaniu sił piekielnych, zatruciu krwi przez duchy zwierzęce, waporom wędrującym wzdłuż włókien nerwowych czy nadmiernym lekturom powieści romansowych.
4Rok 1894 stał się momentem przełomowym dla badań nad histerią. Wtedy to Sigmund Freud wraz z Josefem Breuerem opublikowali artykuł O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych. Komunikat tymczasowy, w którym sformułowane zostają pierwsze zręby teorii psychoanalitycznej. A za powstawanie histerycznych symptomów miałby być odpowiedzialny nacechowany afektywnie ślad pamięciowy związany z traumatycznym przeżyciem 1, który nie znajdując ujścia, zadomawia się w psychice pacjenta, stając się ich głównym generatorem:
Jeśli zatem z grubsza w podobny sposób zechcemy teraz dopuścić do głosu symptomy histeryczne jako świadków historii powstania choroby, będziemy musieli nawiązać do doniosłego odkrycia Josefa Breuera, podług którego symptomy histeryczne (pomijając stygmaty) zdeterminowane są przez pewne skuteczne trauamtycznie przeżycia chorego i odtwarzane są w jego życiu psychicznym jako ich symbole pamięciowe. 2
5Aby uwolnić pacjenta od nękającego go symptomu, należało odkryć scenę, na której pojawił się on po raz pierwszy, dotrzeć do owego pierwotnego śladu pamięciowego i przez powtórzenie go, umożliwić pacjentowi właściwą reakcję emocjonalną, która powinna go tym samym uwolnić od niepożądanego symptomu. Freud zauważył również, że przeżycia te najczęściej u swego podłoża mają urazy o charakterze seksualnym, choć związek ten jest często starannie zakamuflowany ‒ zupełnie jakby histeria celowo zakładała maski mające zmylić skonfrontowanego z nią lekarza, aby nie odsłonić swej prawdy. Dotarcie do niej w ramach procesu analitycznego miało stać się szansą wyzwolenia; nie powinno więc dziwić, że Breuer i Freud określili swoją metodę mianem katartycznej:
Wydaje się zatem zrozumiałe, w jaki sposób przedstawiona tu metoda psychoterapeutyczna oddziaływa leczniczo. Metoda ta likwiduje skuteczność pierwotnie nie odreagowanego wyobrażenia w taki sposób, że pozwala ona na odprowadzenie zakleszczonych afektów w formie mowy. 3
6Proces ten został żartobliwie określony jako talking cure. Autorką tego określenia była pacjentka Breuera, Bertha Pappenheim, która do historii przeszła pod pseudonimem Anna O.
7W terapii tej sam akt wypowiedzi był jednak niewystarczający; musiał zostać zinterpretowany, ponieważ symptomom należało nadać znaczenie. Dopiero wtedy mogły one zająć miejsce w historii życia pacjenta, zostać przez niego zaakceptowane i przezwyciężone. W tym właśnie miejscu przychodził z pomocą analityk, który stawał się gwarantem powodzenia procesu analitycznego. Jakkolwiek koncepcja ta brzmiała obiecująco, okazała się być mało skuteczna. Jako przykład można podać tu przypadek wspomnianej już pacjentki Breuera, Anny O., która choć została uznana za wyleczoną, jeszcze przez kilka kolejnych lat była stałą kuracjuszką zakładów leczniczych dla nerwowo chorych 4. Jej przypadek, choć w pismach Breuera został przedstawiony jako przełomowy, z terapeutycznego punktu widzenia okazał się klęską. Nie był to jednorazowy incydent; takich nieudanych interwencji ze strony psychoanalityka było znacznie więcej. Owych błędów w „sztuce lekarskiej” można upatrywać w generalizującym podejściu do diagnozy, gdyż wielce prawdopodobnie w ramach histerii, metodę katartyczną próbowano stosować do licznych schorzeń o podłożu neurologicznym czy zaburzeń schizofrenicznych, wobec których terapia przez rozmowę pozostawała bezradna 5.
8Warto zwrócić uwagę na specyfikę terapii katartycznej, jaką była talking-cure, a także jej narracyjnego charakteru. Odtworzenie intymnej historii pacjenta, uczynienie z niej strukturalnie spójnej opowieści posiadającej swój początek, rozwinięcie i rozwiązanie, nierzadko zapożyczało formę od popularnych gatunków literackich: kryminału, romansu, powieści z kluczem, z czego sam Freud zdawał sobie doskonale sprawę:
Wiem, że – przynajmniej w tym mieście – mieszka dostatecznie dużo lekarzy, osób wystarczająco odrażających, by uznać, że w wypadku tej historii choroby nie chodzi o przyczynek do psychopatologii nerwicy, lecz o coś w rodzaju powieści z kluczem, którą zapragną zgłębiać gwoli własnej rozrywki. Czytelników tego rodzaju pragnę tu zapewnić, że również wszystkie historie choroby, które opublikuję później, chronić będę przed przenikliwością podobną pieczą tajemnicy, mimo że pociąga to za sobą konieczność poważnego ograniczenia zasobu oddanych mi do dyspozycji materiałów. 6
9Jednakże dopiero dzięki ingerencji analityka studium przypadku mające w założeniu służyć celom naukowym nabierało literackiego charakteru. Pacjent dostarczał jedynie surowego materiału, garść porozrywanych wątków, symptomy, kaszel, paraliże, które należało nanieść na mapę historii choroby, a ściślej mówiąc – historii życia, by z pozornie neutralnych utyskiwań dotyczących cielesnych dolegliwości wyłoniła się przesiąknięta erotyzmem, niemal mitologiczna opowieść pełna kazirodczych fantazji, rywalizacji o władzę i uznanie, zakazanych pragnień, ukrytych motywów oraz mrocznych tajemnic. Freud wcielał się w swych narracjach w rolę detektywa próbującego przechytrzyć Nieświadome i uczynić je widocznym, pokonać nieszczerość pacjenta, wstyd, luki w pamięci, zafałszowane wspomnienia:
Co prawda zaczynam terapię od prośby, by pacjenci opowiadali mi całą historię życia i choroby, ale to, co dane mi wówczas usłyszeć, ciągle można porównać do nurtu niespławnej rzeki, której łożysko jest już to zawalone kamieniami, już to pocięte i spłycone przez mielizny. Mogę się tylko dziwić, że inni autorzy byli w stanie napisać tak gładkie i dokładne historie choroby swych histerycznych pacjentów, bo tak naprawdę osoby te nie potrafią snuć tego rodzaju opowieści o samych sobie. Owszem, zdarza się, że w sposób spójny i dostateczny informują oni lekarza o tym czy innym okresie życia, ale zaraz potem pojawiają się luki i zagadki, w jeszcze innym razie człowiek staje w obliczu mrocznych, nie rozświetlonych żadnymi informacjami epizodów. Związki, nawet te pozorne, są najczęściej rozerwane, chronologia różnych faktów – niepewna; w trakcie opowiadania sam chory raz po raz poprawia jakąś informację, jakąś datę, aby po dłuższym wahaniu powrócić do pierwotnej wersji. Niezdolność chorych do uporządkowanego przedstawienia własnej biografii – o tyle, o ile zbiega się ona z historią choroby – jest cechą charakterystyczną nie tylko nerwicy, niepodobna jej również odmówić wszelkiej doniosłości teoretycznej. 7
10Choć z założenia bohaterkami poszczególnych studiów przypadku są pacjentki, to prawdziwym bohaterem tekstu jest Freud-narrator, nieustannie popisujący się erudycją, cytujący Goethego, zaskakujący poetyckimi porównaniami. Dlatego też pisma Freuda stanowią nie tylko punkt zwrotny w obrębie psychologii jednostki, ale przede wszystkim pasjonującą lekturę, pełną zagadek i anegdot, jak choćby Psychopatologia życia codziennego, która o wiele bardziej niż zarys teorii stanowi popis przenikliwości intelektu autora.
11Po odkryciach psychoanalizy losy histerii były już dość krótkie. Temat ten powrócił w kontekście nerwic wojennych dotykających weteranów I wojny światowej, co do pewnego stopnia podtrzymywało tezę o traumatycznym, emocjonalnym podłożu na formowanie się symptomów. Podobnie rzecz miała się z powstaniem medycyny psychosomatycznej, która z początku usiłowała opisywać histerię w postulowanych przez siebie kategoriach. Okazało się jednak, że nie są to zaburzenia o tożsamej etiologii:
Jaka jest różnica między objawem histerycznym a chorobą psychosomatyczną? Nerwica narządu nie zawiera żadnej tajemnicy; niczego nie wyraża, nie ma wartości symbolicznej, nie przekształca emocji w zaburzenie fizjologiczne – jest po prostu fizjologiczną reakcją na sumowanie się afektów, których język nie jest w stanie wyrazić. 8
12Współcześnie uznaje się histerię za wytwór historyczny, który w tajemniczy sposób zaniknął i nie ma swoich kontynuacji. Zespół objawów przypisywanych przez wieki histerii można jednak odnaleźć w jednostce F.44 (ICD-10) pod nazwą zaburzeń dysocjacyjnych lub konwersyjnych. Jest jednak ono stosunkowo rzadkie i nie przypomina już plagi, w ramach której rozprzestrzeniła się w wieku XIX wśród przedstawicielek płci żeńskiej. Powyższą zmianę zwykło się wiązać z przemianami kulturowo-społecznymi 9.
13O ile więc histeria jako jednostka patologiczna znika z mapy diagnostycznej, o tyle nieustannie stanowi obiekt zainteresowania kulturoznawczego, literackiego czy też pola sztuk wizualnych. Jednakże to nie histeria sama w sobie stała się przedmiotem badań, lecz histeryczka:
odartej ze swych objawów histerii pozostało już tylko jedno: osobowość histeryczna. To na niej należy się teraz skupić. Prawdę mówiąc, zainteresowanie osobowością histeryczną nie jest nowe: była to kolejno czarownica, istota cierpiąca na wapory, istota wrażliwa, delikatna i marzycielska, lecz także kapryśnica, dziwaczka i osoba nieobliczalna, a jeśli trzeba również kłamczucha mitomanka, lubieżnica i istota perwersyjna; z braku objawów, w zależności od epoki, autora, obdarzano histeryczkę rozmaitymi atrybutami. 10
Écriture féminine, writing cure, hystories
14Warto w tym miejscu przytoczyć pokrótce poglądy Luce Irigaray, która podjąwszy próbę zdefiniowania kobiecego języka, a co za tym idzie – pisma (écriture féminine) 11, wprost nawiązywała do jego histerycznego rodowodu, zakładając, że histeryczne cielesne symptomy tworzą rodzaj kodu-języka, który należy rozszyfrować w ramach praktyki analitycznej:
Chciałabym postawić na początek pytanie o to, co oznacza owa histeryczna mowa? Czy histeryczki mówią? Czy histeria nie jest uprzywilejowanym miejscem strzeżenia i dochowywania, wszelako „w stanie utajenia”, „w cierpieniu i dolegliwościach”, tego, co nie mówi? A zwłaszcza (nawet w przeświadczeniu samego Freuda…) tego, co niewypowiedziane w więzi między kobietą a jej matką, kobiety z nią samą, kobiety z innymi kobietami. Tego, co zostaje stłumione, zdławione, skazane na milczenie spośród ich pierwotnych kobiecych pragnień przez wzgląd na kulturę niedopuszczającą do tego, by się wypowiedziały. Niemożności „wypowiedzenia”, do której kompleks Edypa dorzuci jeszcze wymóg milczenia. 12
15W innym miejscu nazwane to zostaje „histeryczną nadprodukcją słów” 13– zwykłą paplaniną. Owa wielowymiarowość, płynność i rozproszenie kobiecego głosu, które stara się dowartościować, niebezpiecznie osuwa się w chaotyczne, pozbawione logiki i znaczenia artykułowanie dźwięków, papuzie powtarzanie zasłyszanych słów, które może być jedynie karykaturą męskiej wypowiedzi. Stąd, z braku odpowiednich słów, kobieta sięga do ciała jako środka komunikacji:
Histeria mówi w trybie zatrzymanego, sparaliżowanego gestu, „wypowiada się” w niemożliwym, a tym samym zakazanym języku… Mówi pod postacią „symptomów” czegoś, „co nie może mówić do siebie ani o sobie”… Cały dramat histerii polega na tym, że jest rozdarta między owym sparaliżowanym gestem, zastygłym pragnieniem zamkniętym w jej ciele, a językiem, który przyswoiła sobie w rodzinnym domu, w szkole, w społeczeństwie, w najmniejszym stopniu jednak niekontynuującym ani niestanowiącym metafory „poruszeń” jej własnego pragnienia. Pozostaje jej zatem niemota, a zarazem mimetyzm. Milknie, a równocześnie naśladuje mimiką, gestami. Naśladując zaś i odwzorowując – jakże inaczej? – język, który do niej nie należy, język męski, parodiuje go i wykoślawia: „kłamie”, „myli”, „udaje”, o co kobiety oskarżano od niepamiętnych czasów. 14
16Właściwie to właśnie brak słów – nie jakichkolwiek słów, ale słów rozumianych jako prywatny, sesnotwórczy, by nie powiedzieć „sygnaturotwórczy” język, rodzaj podmiotowego idiolektu, za pomocą którego możliwe staje się uczestnictwo w symbolicznej wymianie znaczeń, jest dla Irigaray przyczyną histerii. Cielesne symptomy traktowane są tu jako rodzaj kodu, za pomocą którego histeryczka próbuje zamanifestować swoją obecność, dać wyraz oporu wobec dominującej kulturze. Innymi słowy, w ramach tej koncepcji kobieta nie posiada językowej „waluty”, dzięki której mogłaby uczestniczyć w symbolicznej wymianie. Co gorsza, nie jest w stanie takiej „waluty” zdobyć ani wytworzyć, dlatego też jej język musiałby zostać stworzony na innych zasadach, wedle innej ekonomii. Być może mogłaby to być ekonomia ciała i afektów.
17Inspiracją dla tego rodzaju interpretacji był przypadek pierwszej pacjentki Breuera – wspomnianej już dwukrotnie Berthy Pappenheim, znanej jako Anna O., najsłynniejszej obok zbuntowanej Dory histeryczki z narracji ojców założycieli metody psychoanalitycznej.
18Doktor Josef Breuer został wezwany do dwudziestojednoletniej wówczas Berthy w listopadzie 1880 roku, odkąd dziewczynę zaczął męczyć kaszel oraz paraliże i parestezje. Jej stan szybko się pogarszał, do objawów dołączyły halucynacje, zaburzenia świadomości oraz mowy. To właśnie te ostatnie okazały się najbardziej osobliwe:
[…] równocześnie z pojawieniem się skurczów dała o sobie znać głęboka, funkcjonalna dezorganizacja mowy. Najpierw można było obserwować, że pacjentce zaczyna brakować słów – objaw ten z wolna się pogłębiał. Po czym mowa jej zaczęła tracić całą gramatykę, wszelką składnię, przestała odmieniać czasowniki, wreszcie – zaczęła posługiwać się czasownikami błędnie, najczęściej używała bezokoliczników w formie participium praeteriti, nie używała rodzajników. W miarę jak ten proces się pogłębiał, zaczęło jej prawie całkiem brakować słów, z mozołem szukała ich w czterech czy pięciu znanych sobie językach obcych, a i wtedy prawie nie sposób było jej zrozumieć. Gdy próbowała coś napisać (na początku, dopóki skurcze nie umożliwiły jej tego), posługiwała się identycznym żargonem. 15
19Równie intrygujące okazały się stany zbliżone do autohipnozy, w które Bertha popadała wieczorami, mamrocząc coś do siebie lub odgrywając sceny, które wydarzyły się przed kilkoma dniami. W stanach tych zwykła snuć też przed Breuerem opowieści, które miały przypominać baśni Andersena. Po zakończonym „seansie” była przytomna i pogodna, co wizytujący ją doktor zaczął wykorzystywać jako element terapii, która trwała aż do czerwca 1882 roku i została przerwana pomimo nie najlepszego stanu pacjentki. Interesujący komentarz do tej sytuacji można odnaleźć w artykule Dianne Hunter, która pisze następująco:
W tym świetle, lingwistyczne dysonanse i konwersje Berthy Pappenheim, jej użycie bełkotu i gestów jako środka ekspresji, może być postrzegane jako regresja z kulturowego porządku reprezentowanego przez jej ojca – ortodoksyjnego patriarchę. Bertha Pappenheim była „niezdolna” mówić w swym ojczystym języku, ale posiadała płynność w obcych formach ekspresji. Nie była w stanie mówić spójną niemczyzną, ale udało się jej skłonić Dr. Breuera, by mówił jej językiem i wstąpił w świat represjonowany przez patriarchalną świadomość. 16
20W dalszej części Hunter zwraca uwagę na rzekomo prawdziwy powód zakończenia terapii. Otóż Bertha w trakcie jednej z takich sesji miała symulować poród dziecka doktora Breuera, co ostatecznie uświadomiło lekarzowi, iż dał się uwieść opowieściom dziewczyny, która na podobieństwo Szeherezady zabawiała go co wieczór nowymi narracjami. To, co jednak wydaje się być najbardziej istotne, to dalsze losy Pappenheim, która aż do 1888 roku z różnym skutkiem próbowała kuracji w licznych sanatoriach. W 1890 roku wydała zbiór opowiadań Sklepik ze starzyzną. Następnie tłumaczyła pracę Mary Wollstonecraft Vindication of the Rights of Women, napisała też sztukę teatralną Prawo kobiety. W późniejszych latach opublikowała pracę Problem żydowski w Galicji. Oddawała się działalności charytatywnej, uczestniczyła aktywnie w organizacjach, które stawiały sobie za cel poprawę sytuacji kobiet oraz dziewcząt pochodzących z nizin społecznych, a także walkę z wykorzystywaniem ich pod względem seksualnym i ekonomicznym. O ile Anna O. pozostała niedojrzałą bohaterką opowieści o tajemniczych symptomach, o tyle Bertha stała się dojrzałą kobietą, biorącą czynny udział w życiu społecznym, w ramach którego „nadmiar pobudliwości i energii psychicznej”, na który zwrócił uwagę Breuer, znalazł satysfakcjonujące dla niej ujście.
21Jak widać więc, związek pomiędzy histerią, literaturą i feminizmem łączy się już w osobie pierwszej pacjentki, której przypadek położył fundamenty pod rozwój psychoanalizy. Związki te chętnie śledziły liczne badaczki feministyczne, spośród których najbardziej znamiennymi są prace Elaine Showalter The Female Malady: Women, Madness, and English Culture, 1830–1980 oraz praca The Madwoman in the Attic autorstwa Sandry M. Gilbert i Susan Gubar, choć prac poświęconych tej tematyce jest oczywiście znacznie więcej. Spośród nich warte przytoczenia są uwagi poczynione przez Diane Prince Herndl, która wskazuje na interesujący mnie aspekt przejścia od talking cure do writing cure. Pisze ona m.in. o wspomnianych już rozważaniach dotyczących natury kobiecego języka i jego roli w terapii histerycznych symptomów w następujących słowach:
Kobieta jako „pisarka” staje się nie tyle podmiotem, co podmiotem, który produkuje to, co jest widzialne i pozostanie widzialne nawet pod jej nieobecność. Produkuje dyskurs, który zajmie jej miejsce. Pisanie staje się jej widzialną reprezentacją w świecie oraz w ramach ekonomii zwierciadlanych znaczących, dzięki czemu zapewnia sobie status podmiotu. Pisanie może zapewnić jej innego, który „wysłucha” jej dyskursu, nawet jeśli taka jednostka nie jest obecna; „ona” może stać się „odczytana”. Oznacza to, że może zostać ujrzana. Pisanie może stać się Innym, jako że dokonuje ona wpisu, re-prezentuje się w swoim tekście. Pisanie oddziela ją od nieznośnej obecności doświadczenia poprzez reprezentację jej jako innej, niż ta, która jest napisana jako nie-ja. W ramach tej roli jako remedium „pisana terapia” [„writing cure”] prezentuje jej doświadczenie histerii w taki sposób, iż jest ono „pisane i jednocześnie wymazywane, metaforyzowane; desygnując się podczas wskazywania na intrasłowne relacje, to [jest] reprezentowane”. Lecz pisanie może być zarówno trucizną jak i lekarstwem, ponieważ aby wyleczyć kobietę, należy zabić histeryczkę. Pisanie zajmuje miejsce histeryczki. I pozostawia podmiot. 17
22To już nie powtórzenie sceny, na której powstał symptom, jest celem terapii, lecz odnalezienie tekstualnej tożsamości, „wpisanie się” przez „wypisanie”, usensownienie swojego istnienia w języku i piśmie. Pomimo tak optymistycznej konkluzji Herndl nie definiuje w jednoznaczny sposób, co rozumie pod pojęciem histerii. Fakt, iż chociaż zarówno psychoanalityczne, jak i feministyczne inspiracje są w jej tekście jawne, to poczynione przez nią interpretacje nie wykorzystują potencjału zawartego w koncepcji writing cure. Wobec opisywanych przez nią przypadków (wspomniana już Anna O. oraz Charlotte Perkins Gilman, autorka powieści Żółta tapeta), można dojść do wniosku, iż jest to metoda zarezerwowana dla nielicznych, utalentowanych przypadków kobiet żyjących u schyłku XIX wieku, które wpisały w tekst własne szaleństwo, aby tym samym odzyskać rozum. Chodziłoby raczej o fakt, iż wedle tej koncepcji każde pisarstwo kobiece jest z gruntu histeryczne: „Kobieta pisarka musi być histeryczką” 18, co chociaż jako postulat brzmi dość atrakcyjnie, może łatwo stać się źródłem nadużyć interpretacyjnych. Takie „histeryczne pisarstwo” łatwo bowiem oskarżyć o brak dojrzałości intelektualnej i warsztatowej, co zamiast je rehabilitować, mogłoby doprowadzić do jego dewaluacji w społecznym odbiorze.
23W ramach tej propozycji „terapeutycznej” mówiąca (choć może raczej wypadałoby powiedzieć: pisząca) kobieta, przez pracę nad zmianą kontekstu, w ramach którego używa ona języka i próbą wpisania w ramy wyznaczone przez obowiązujące reguły i struktury narracyjne, byłaby w stanie opowiedzieć swoją historię, uporządkować doświadczenie i nadać sens prywatnej biografii 19.
Głos w próżni – kilka uwag na temat Sylvii Plath
24Sądzę, iż warto na chwilę zatrzymać się na powieści Sylvii Plath i przyjrzeć się opisanych w niej relacjom pomiędzy kulturową rolą kobiety, szaleństwem i literaturą oraz technikom narracyjnym użytym przez autorkę – głównie ze względu na fakt, iż Szklanemu kloszowi udało się przejść do literackiego kanonu, co pozostaje nie bez wpływu na sposób konstruowania narracji przez jej następczynie.
25Jak głosi plotka, Plath podjęła się pracy nad Szklanym kloszem zachęcona pozytywnymi recenzjami, jaki zbierały dwie wydane w 1961 roku powieści oparte na prywatnym doświadczeniu schizofrenii – chodzi tu o The Ha-Ha Jennifer Dawson oraz Faces in the Water autorstwa Janet Frame. Powieść ta miała przynieść jej upragniony sukces i uznanie w kręgach literackich. Szklany klosz Plath opublikowała w roku 1963 pod pseudonimem Victoria Lucas, niecały miesiąc przed samobójczą śmiercią. Pod prawdziwym nazwiskiem autorki powieść ukazała się w 1967 w Wielkiej Brytanii, a następnie w 1971 w Stanach Zjednoczonych. Uwagi te, pozornie mało istotne, nabierają większego znaczenia, jeśli przyjrzeć się im bliżej. Otóż po pierwsze, opóźniają wejście tekstu w popularny obieg czytelniczy – panna Lucas zebrała dość powściągliwe recenzje i Szklany klosz nie cieszył się szczególną popularnością. Po drugie, posiadają one symboliczny wymiar. Jeśli transpozycja traumatycznego doświadczenia w tekst ma za zadanie oswoić przykre wydarzenie, uczynić je zrozumiałym i możliwym do zaakceptowania, a w przypadku kobiety – mówiąc psychoanalitycznym żargonem – pomóc jej „odnaleźć swą sygnaturę”, wpisać się w symboliczny porządek języka i zaistnieć jako podmiot, to Szklany klosz okazuje się pisarską klęską. Można powtórzyć, za Diane Herndl, iż w tym przypadku pisanie zabiło histeryczkę (i to dosłownie!) – nie doprowadziło jednak do narodzin kobiety.
26Bohaterka-narratorka powieści, Esther Greenwood zwykła być odczytywana jako autorskie alter ego, sobowtórka, której wprowadzenie umożliwiło Plath nabranie dystansu do doświadczeń z okresu, kiedy przebywała w szpitalu psychiatrycznym. Relacja ta jest jednak o wiele bardziej skomplikowana. Uważam, że jeśli zgodzić się co do odczytania postaci Esther jako alter ego Plath, to nie przez wzgląd na zbieżność biografii, ale przez wzgląd na liczne zabiegi pseudonimowania, które pojawiają się w przestrzeni powieści. Chodzi tu przede wszystkim o momenty, kiedy Esther stara się uczynić siebie bohaterką imieniem Elaine w planie powieści, która ma powstać podczas wakacji spędzanych w domu rodzinnym. Prowadzi to do kompulsywnej manii pseudonimowania, spiralnego podążania po łańcuchu imion: Sylvia-Victoria-Esther-Elaine-Elly. Uporządkujmy te aliasy: Victoria Lucas – pseudonim, pod którym Plath opublikowała powieść; Esther Greenwood – powieściowe alter ego Plath; Elaine – wewnątrzpowieściowe alter ego; Elly – wewnątrzpowieściowy pseudonim Esther.
Oczyma duszy jakby z oddali widziałam siebie – siedzącą pomiędzy dwiema pobielanymi, drewnianymi ścianami, krzewem jaśminu, kępą brzóz i żywopłotem, malutką jak figurka z domku dla lalek. Współczucie dla tej samotnej postaci ścisnęło mi serce. Postanowiłam, że bohaterką mojej powieści będę ja sama – trochę, rzecz jasna, zakamuflowana. Bohaterka miała się nazywać Elaine. Elaine. Policzyłam na palcach litery. Sześć. Tyle samo co w Esther. To dobry omen. 20
27Pseudonim staje się więc kamuflażem. Pytanie, które należy postawić, brzmi w związku z tym: co kamufluje ten kamuflaż? Ukrywa prawdziwe emocje czy tożsamość? Biorąc pod uwagę zdystansowanie narracji Szklanego klosza i jej ironiczny wydźwięk, można sądzić, iż chodzi tu właśnie o zakamuflowanie afektu, który należałoby wyartykułować. Taką tezę pozwala postawić pojawienie się w powieści kolejnego pseudonimu-kamuflażu: Elly Higginbottom. Elly jest właśnie tym aliasem, którego Esther używa, kiedy próbuje „być kimś innym”, zakamuflować brak pewności siebie i poczucie zagubienia. Co ciekawe, imię to jest najczęściej używane, kiedy Esther flirtuje z mężczyznami. W efekcie mamy tu do czynienia z kompulsywną manią pseudonimowania, spiralnym podążaniem po łańcuchu imion: Sylvia-Victoria-Esther-Elaine-Elly. Ze względu na wielość pseudonimów, pytanie o autobiograficzność Szklanego klosza nabiera nowego sensu – nie można bowiem jednoznacznie orzec, który z aliasów jest najbliższy autorskiej sygnaturze, który zaś ma stanowić jego tekstualne odbicie; który z nich ma umożliwić artykulacje emocji, a który je ukrywać.
28Intrygujące jest, że paradoksalnie to te fragmenty, po których spodziewalibyśmy się najsilniej nacechowanej emocjonalnie narracji, należą do najbardziej zdystansowanych i ironicznych w całej powieści. Mam tu na myśli opisy kolejnych prób samobójczych, podejmowanych przez Esther, na podstawie których można odnieść wrażenie, że dotyczą kogoś od bohaterki odrębnego, obcego jej i obojętnego – jak na przykład powieściowa, fikcyjna postać:
Podeszłam do lustra. Jeżeli będę się na to patrzyła, wyda mi się, że obserwuję kogoś innego, bohaterkę sztuki teatralnej albo książki. Ale osoba w lustrze była albo sparaliżowana, albo za głupia, żeby wykonać swój zamiar. Postanowiłam puścić trochę krwi, żeby się przyzwyczaić do jej widoku, więc przysiadłam na brzegu wanny, położyłam prawą stopę na lewym kolanie, uniosłam prawą ręką żyletkę i opuściłam na łydkę jak ostrze gilotyny. Nie zabolało na razie. Po chwili przeszedł mnie krótki gwałtowny dreszcz i szeroka smuga krwi wypłynęła z rany. Ciemna krew pęczniała jak dojrzewający owoc, a potem powoli toczyła się po kostce prosto do czarnego lakierka [Sylvia, 157–158].
29Można przypuszczać, iż to właśnie owa fałszywa persona – Elaine czy też Elly – jest tym, co próbuje zabić Esther, aby uzyskać autonomię, możliwość samodzielnego decydowania o swoim losie. To właśnie uwikłanie w narzucane z zewnątrz wzorce realizacji kobiecego losu są dla Esther najtrudniejsze do zniesienia. Greenwood jest otoczona przez kobiety: matkę, panią Wilard, redaktorkę pisma dla pań, ekstrawagancką Doreen, które symbolizują możliwe role społeczne, jakie ta mogłaby przyjąć. Jednak żadna z nich nie jest „jej własną”: Esther nie chce realizować „kariery” potulnej żony i stenotypistki, której oczekiwałaby od niej jej matka i pani Wilard, nie ma też ochoty stać się „niegrzeczną dziewczyną”, jaką jest Doreen:
Po wyjściu Doreen zaczęłam rozważać, dlaczego nagle odechciało mi się robienia tego wszystkiego, co do mnie należy. Rozmyślania te zmęczyły mnie i zasmuciły. A potem zaczęłam się zastanawiać, dlaczego nie chce mi się nawet robić – tak jak Doreen – rzeczy zakazanych. Myślenie o tym zmęczyło i zasmuciło mnie jeszcze bardziej [Sylvia, 35].
Nudne by to było, zmarnowane życie dla dziewczyny po piętnastu latach nauki, to fakt, ale wiedziałam, że tym jest właśnie małżeństwo dla kobiety, sprzątaniem, gotowaniem i zmywaniem. Takie były właśnie główne i niemal jedyne zajęcia matki Buddy’ego, która była żoną profesora, a przed zamążpójściem uczyła w szkole podstawowej [Sylvia, 93].
30Prawdziwym pragnieniem Esther jest wolność, którą dysponuje mężczyzna: wolność w wyborze partnera, kariery oraz możliwość wolnego kierowania swoim losem, nie zaś – jak chciałyby to kobiety z jej otoczenia – układania sobie życia na wzór i podobieństwo ich własnych historii:
Dlaczego tyle brzydkich, starych bab ma do mnie słabość? Bo oprócz słynnej poetki była jeszcze przecież jeszcze Filomena Guinea i Jotka, i dama z Christian Science, i Bóg wie kto jeszcze. Każda z nich chciała się mną w ten czy inny sposób opiekować i wszystkie pragnęły, żebym za to w przyszłości była taka jak one [Sylvia, 229].
Ale najbardziej w świecie bałam się zakotwiczenia w bezpiecznej małżeńskiej przystani, no i tego, żeby nie zostać przypadkiem miejscem, z którego wychodzi strzała. Odwrotnie, marzyłam o zmianach, przygodach i sama chciałam być strzałą – co tam: całą masą barwnych, roziskrzonych strzał, kolorowych jak fajerwerki w święto Niepodległości [Sylvia, 92].
31W tym kontekście Szklany klosz jest nie tylko nieudaną pisarską próbą skonstruowania „własnej” tożsamości, ale przede wszystkim katalogiem porażek. Narratorka nieustannie wylicza rzeczy, których nie potrafi, a które uznane są za typowo kobiece przymioty:
Lista moich niedociągnięć robiła się coraz dłuższa. Nie umiałam, na przykład, zupełnie tańczyć. Nie miałam słuchu. Równowagę miałam chwiejną, szczególnie kiedy kazali chodzić po desce z rozłożonymi ramionami i książką na głowie. Był to popisowy numer szkolnych lekcji gimnastyki. Zawsze się przewracałam. Nie jeździłam ani konno, ani na nartach, a były to dwa sporty, które mi szczególnie imponowały. Były jednakże zbyt kosztowne. Nie znałam niemieckiego, nie czytałam po hebrajsku, nie umiałam pisać po chińsku. Nie byłam nawet pewna, gdzie znajduje się większość krajów, reprezentowanych przez siedzących naprzeciwko mnie delegatów [Sylvia, 84–85].
Postanowiłam, że jeżeli się znajdę w Chicago, to definitywnie zmienię nazwisko na Elly Higginbottom. Wtedy nikt się nie dowie, że straciłam stypendium w jednym z najlepszych żeńskich college’ów na Wschodnim Wybrzeżu, że zmarnowałam cały miesięczny pobyt w Nowym Jorku, ani o tym, że odrzuciłam propozycję małżeńską solidnego studenta medycyny, który na pewno zostanie kiedyś członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Lekarskiego i będzie zarabiał mnóstwo pieniędzy [Sylvia, 141].
32Tak też Esther nie tylko nie potrafi gotować czy tańczyć, ale też znaleźć odpowiednio sytuowanego męża. Osiągnięcia naukowe też nie są jej mocną stroną. Traci stypendium, ocenę na egzaminie z chemii otrzymuje za sprawą podstępu, a planowana przez nią praca naukowa o dziełach Joyce’a brzmi niedorzecznie wobec faktu, iż nie czytała jego powieści.
33Jakby tego było mało, Esther nie jest też w stanie z powodzeniem popełnić samobójstwa. Próby opisywane w jej narracji, podjęte przed przedawkowaniem leków, brzmią groteskowo i trywialnie, choć kontrast, który się w efekcie wytwarza, sprawia, iż są to akurat jedne z ciekawiej napisanych fragmentów powieści Plath. Tak czy inaczej, ostatni egzamin z kobiecości, który próbuje zaliczyć Esther – utrata dziewictwa – również kończy się kompromitacją w postaci obfitego krwotoku i wizyty na ostrym dyżurze. W pewnym sensie choroba Esther staje się dla niej wybawieniem, usprawiedliwieniem, dzięki któremu zostaje zwolniona z udziału w kolejnych „zajęciach z kobiecości”: nie musi uczyć się stenografii, wychodzić za mąż; nie musi też starać się być samodzielną, aktywną i odpowiedzialną.
34Jak się jednak okazuje, szpitalna rzeczywistość wcale nie przypada Esther do gustu, bowiem rządzą nią te same prawa, które można odnaleźć poza jego murami. Jako że panna Greenwood w college’u była pilną i sumienną studentką, w społeczności szpitalnej również stara się osiągnąć jak najlepsze wyniki. Wcześniej zdobywała stypendia, teraz zdobywa przywileje pacjentki, rywalizuje z innymi pensjonariuszkami, w szczególności z Joan – kolejną powieściową sobowtórką, której jedyną „chorobą” jest najprawdopodobniej homoseksualizm. Kiedy więc Esther zostaje przeniesiona z pawilonu Caplan do Belsize’u 21, zamiast radości czuje jedynie irytację z powodu Joan, której udało się przenieść tam wcześniej.
35Zakończenie powieści opisuje przygotowanie do kolejnego egzaminu, który musi zdać Esther – egzaminu ze zdrowia psychicznego, do którego przygotowuje się, starannie dobierając garderobę, jak gdyby miała stanąć do obrony pracy dyplomowej lub przed przedstawicielem agencji matrymonialnej, nie zaś przed komisją lekarską:
Rzucałam coraz bardziej niecierpliwe spojrzenia na drzwi sali konferencyjnej. Wiedziałam, że szwy moich pończoch są równe, czarne lakierki, wprawdzie popękane, ale wyczyszczone na glanc, a czerwony kostium równie śmiały jak moje plany na przyszłość. Miałam na sobie coś nowego i coś starego, tak jak nakazywał dawny przesąd narzeczonym udającym się na ślubną uroczystość.
Ale ja nie miałam przecież stanąć na ślubnym kobiercu. Powinna, pomyślałam, istnieć formuła symbolizująca ponowne narodziny człowieka. Jestem już cała posklejana, przyłożą mi stempelek stwierdzający, że nadaję się do dalszej drogi… Właśnie zastanawiałam się intensywnie nad tym, jakby taki stempelek najlepiej sformułować, kiedy nagle jak spod ziemi wyrosła przede mną doktor Nolan i lekko dotknęła mojego ramienia. – Idziemy, Esther [Sylvia, 255–256].
36Zakończenie Szklanego klosza otwiera możliwość dopisania niemal dowolnego zakończenia – zarówno tego „szczęśliwego”, w którym Esther pogodzi się ze swoim losem (ślubny kobierzec) i z uśmiechem na ustach podejmie się pracy stenografki, wyjdzie za mąż i zrezygnuje z literackich aspiracji, jak i zakończenia „feministycznego”, w którym uzyska niezależność duchową i zostanie pisarką. Najbardziej prawdopodobne wydaje się jednak zakończenie „negatywne” – Esther powróci do środowiska, które wpędziło ją w chorobę, i niebawem przeżyje kolejne załamanie nerwowe. Kuracja insulinowa oraz wstrząsowa wraz z „analizą”, która zostaje zaledwie wspomniana jako element terapii, choć umożliwiły „narodziny nowego człowieka”, to nie pomogły odzyskać jej głosu. Esther czeka bowiem na „stempelek”, kolejną łatkę, z którą będzie musiała się uporać. Biografia Plath pokazuje, iż w jej przypadku trzecie wyjście stało się jedynym możliwym z zasugerowanych zakończeń tej opowieści. Próby odnalezienia „własnego głosu” przez Plath okazały się wątpliwe. Niewykluczone, iż jej poezja – zaledwie dwa tomiki, z czego jeden wydany pośmiertnie – zawdzięcza sobie zainteresowanie czytelników przede wszystkim ze względu na martyrologiczną biografię ich autorki.
37W tym kontekście tytuł powieści The Bell Jar posiada istotne znaczenie. Otóż wbrew polskiemu tłumaczeniu jako „szklany klosz”, the bell jar posiada nieco szerszy zakres znaczeniowy. Obok popularnych w epoce wiktoriańskiej ozdobnych szklanych kloszy ogrodowych czy pokryw np. na tablicę szachową, the bell jar jest także elementem wyposażenia laboratoryjnego, który może być równie dobrze zrobiony ze szkła, jak i z metalu. W naczyniu tym, kształtem przypominającym dzwon, przy użyciu pompy wytwarza się próżnię, a jak wiadomo – fala dźwiękowa potrzebuje ośrodka, w którym mogłaby się rozchodzić – w próżni drgania ulegają wytłumieniu i dźwięk milknie. Tym samym tytułowy szklany klosz, pod którym tkwi Esther, staje się symbolem jej niemoty. Szklany klosz jest bowiem z całą pewnością powieścią pod względem artystycznym co najmniej przeciętną, miejscami egzaltowaną i „pensjonarską”. Egocentryzm Esther, jej naiwne oburzenie wobec wielu banalnych kwestii i ciągłe doszukiwanie się drwin ze strony otoczenia czyni ją trudną do polubienia bohaterką, emocjonalnie niedojrzałą i rozpieszczoną. Jeśli zaś chodzi o fragmenty, w których udaje się jej zdobyć zamierzony dystans, to ukazują, iż posiada ona przenikliwy zmysł obserwacji i satyryczne zacięcie, lecz jej ironia nie rozwija się w pełni. Innymi słowy – narracja, w której afekt ulega wytłumieniu, wypada bardziej efektownie niż ta, gdzie afekt zdaje się zyskiwać swoją reprezentację. To właśnie – świadome czy też nie – bawienie się konwencją powieści dla dorastających panien w połączeniu z fabułą przeplataną elektrowstrząsami i próbami samobójczymi sprawia, iż lektura ta w ostatecznym rozrachunku wypada interesująco.
38Jak Szklany klosz prezentuje się wobec wspomnianej powyżej koncepcji writing cure? Otóż z całą pewnością powieść ta jest próbą odnalezienia symbolicznej sygnatury przez histeryczny podmiot, lecz jest to próba nieudana. Starałam się wskazać, iż ze względu na wielość pseudonimów, ich nieznośny nadmiar, „pisarka” (rozumiana tu jako suwerenna instancja sensu, zdolna do wytworzenia symbolicznej, podmiotowej sygnatury) jest w tekście wciąż prezentowana jako nie-ja, jako inna, której głosu nie słychać; nie znajduje swojej re-prezentacji, a więc nie może zostać ujrzana. Próba zdystansowania się do sfery afektów, wymazania ich z kart powieści (a być może i spoza niej), utrudnia artykulację doświadczenia. Jeśli ubrać to we wczesno-freudowską terminologię, powiedzielibyśmy, że akt pisma, jakim jest Szklany klosz, nie doprowadził do „uwolnienia zakleszczonych afektów”, pozostawiając pisarkę-podmiot na pastwę symptomów. Co ciekawe, „symptomy” te znalazły swoją artykulację w poezji, w szczególności tej wydanej dopiero pośmiertnie w tomiku Ariel – cielesnej, emocjonalnej i wypełnionej przez makabryczne obrazy, jakby zwiastującej tchnienie śmierci. Poezja jednak, choć pozwala wyartykułować afekt, nie pozwala „oderwać go” od podmiotu i umieścić w jego historii.
Notes de bas de page
1 „I oto odkryliśmy, że w wypadku osób histerycznych mamy do czynienia z czystymi wrażeniami, które nie zostały pozbawione afektów, które żywo utkwiły w pamięci. A zatem doszliśmy do stwierdzenia, iż wspomnienia, które przybrały formę patogenną, u histeryków zajmują wyjątkową pozycję wobec zatarcia, obserwacja dowodzi zaś, iż we wszystkich sytuacjach przyczyniających się do powstania zjawisk histerycznych chodzi o traumy psychiczne, które nie zostały w pełni odreagowane, które nie zostały w pełni zlikwidowane. Możemy stwierdzić, że histeryk cierpi na nie w pełni odreagowane traumy psychiczne” – S. Freud, O mechanizmie psychicznym zjawisk histerycznych, w: tegoż, Histeria i lęk, przeł. R. Reszke, Warszawa 2009, s. 15.
2 S. Freud, W kwestii etiologii histerii, w: tegoż, Histeria i lęk, dz. cyt., s. 46.
3 J. Breuer, S. Freud, O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych. Komunikat tymczasowy, w: tychże, Studia nad histerią, przeł. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 20.
4 Wyczerpująca biografia Berthy Pappenheim przedstawiona jest w: L. Appignanesi, J. Forrester, Kobiety Freuda, przeł. E. Abłamowicz, Warszawa 1998.
5 Objawy hebefreniczne opisane przez Kraepelina a później Bleulera były zbliżone do tych charakterystycznych dla histerii. Zob. E. Trillat, Historia histerii, przeł. Z. Podgórska-Klawe, E. Jamrozik, Wrocław 1993, s. 229.
6 S. Freud, Fragment analizy pewnej histerii, w: tegoż, Histeria i lęk, dz. cyt., s. 74.
7 Tamże, s. 80.
8 E. Trillat, Historia histerii, dz. cyt., s. 232.
9 „Zniknięcie histerii stało się również przedmiotem dociekań socjologicznych i politycznych. Według Schnydera histeria wiąże się z represją polityczną. Historycznie pojawia się «za każdym razem, gdy aspiracje ludzkiego umysłu są powstrzymywane i dławione żelaznym prawem istniejącego porządku». A zatem zniknięcie histerii oznacza spełnienie dążeń do wolności. Umysł jest wolny, tłumaczy Schnyder; staje się bardziej krytyczny, mniej łatwowierny. Kończy się podporządkowanie autorytetom i narzuconym wartościom; nie trzeba już uciekać w histerię, albowiem dążenia do wolności i do dobrobytu zostały częściowo spełnione”. Tamże, s. 174.
10 Tamże, s. 238.
11 Obszerne opracowanie zagadnienia można znaleźć w książce Joanny Bator, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza: filozoficzne dylematy feministek „drugiej fali”, Gdańsk 2001 oraz Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, A. Nasiłowska (red.), Warszawa 2009; Krytyka feministyczna – siostra teorii i historii literatury, G. Borkowska, L. Sikorska (red.), Warszawa 2000; „Teksty Drugie” 1993, nr 4/5/6 oraz „Teksty Drugie” 1995, nr 3–4.
12 L. Irigaray, Pytania, w: tejże, Ta płeć (jedną) płcią niebędąca, przeł. S. Królak, Kraków 2010, s. 115.
13 L. Irigaray, „Mechanika” płynów, w: tejże, Ta płeć (jedną) płcią niebędąca, dz. cyt., s. 95.
14 L. Irigaray, Pytania, w: tejże, Ta płeć (jedną) płcią niebędąca, dz. cyt., s. 115.
15 S. Freud, J. Breuer, Studia nad histerią, przeł. R. Reszke, Warszawa 2008, s. 30.
16 D. Hunter, Hysteria, Psychoanalysis, and Feminism: The Case of Anna O., „Feminist Studies” 1983, vol. 9, no. 3, s. 474.
17 D.P. Herndl, The Writing Cure: Charlotte Perkins Gilman, Anna O., and „Hysterical” Writing, „NWSA Journal” 1988, vol. 1, no. 1, s. 68.
18 J. Mitchell, Femininity, Narrative and Psychoanalysis, w: tejże, Women: The Longest Revolution, New York 1984, cyt. za: D.P. Herndl, The Writing Cure, dz. cyt., s. 54.
19 Sądzę, że w tym miejscu skojarzenia z Ricouerowską koncepcją życia-opowieści są jak najbardziej uzasadnione. W obu przypadkach chodzi bowiem o technikę sensotwórczego ustrukturyzowania epizodów z życia za pomocą technik narracyjnych, a także ich fikcjonalizacji, co m.in. ma na celu umożliwić samorozumienie podmiotu. Zob. P. Ricoeur, Życie w poszukiwaniu opowieści, „Logos i Ethos” 1993, nr 2, s. 227–236.
20 S. Plath, Szklany klosz, przeł. M. Michałowska, Poznań 1995, s. 21. W dalszej części pracy oznaczone jako: [Sylvia, numer strony].
21 Szpital składa się z trzech pawilonów: Wymark, Caplan i Belsize. Wymark przeznaczony jest dla chronicznych pacjentów, Caplan jest miejscem pośrednim, Belsize jest zaś oddziałem półotwartym, którego celem jest przygotowanie pacjenta na powrót do domu.
Auteur
WYDZIAŁ POLONISTYKI, UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019