Rozdział 2. Czytelnictwo kobiet na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku – działania normotwórcze
p. 96-196
Texte intégral
1. Początek
1Działania XIX-wiecznych publicystów mające na celu unormowanie lektury kobiet były ściśle związane z naszkicowaną w poprzednim rozdziale debatą publicystyczną poświęconą „kwestii kobiecej” i podporządkowane różnie rozumianym procesom modernizacyjnym. Jedni więc (głównie zwolennicy Kościoła) próbowali ograniczyć czytelnicze zainteresowania kobiet wyłącznie do spraw religijnych i domowych, drudzy (przede wszystkim reprezentanci środowisk liberalnych) – upowszechnić i utrwalić wśród czytelniczek takie praktyki lekturowe, które służyłyby postępowi cywilizacyjnemu bez naruszania ładu społecznego. Bez względu na różnice światopoglądowe wszyscy jednak zwracali uwagę na zagrożenia płynące z niekontrolowanej lektury, a zarazem na korzyści, jakie może przynieść czytelnictwo kobiet, oczywiście pod warunkiem, że będzie odpowiednio sterowane. Do problemów tych większej wagi nie przywiązywali tylko publicyści sympatyzujący z socjalizmem. Działo się tak prawdopodobnie dlatego, że ograniczaną przez cenzurę polityczną i obyczajową lekturę broszur, książek i czasopism sygnowanych przez środowiska lewicowe samą w sobie postrzegano jako rewoltę wobec obowiązujących norm.
2Inspiracją do polskiej debaty na temat czytelnictwa kobiet, zapoczątkowanej przez Pamiątkę po dobrej matce Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, była między innymi troska o przetrwanie kultury narodowej w sytuacji politycznego zniewolenia. W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku publicystyczną ofensywę kierowano jednak nie przeciwko zaborcom, ale przede wszystkim przeciw szerzącej się wśród warstw oświeconych frankofilii1. Według Kazimierza W. Wóycickiego, w epoce kampanii napoleońskich
[…] mało która z Polek utwory […] pisarzów narodowych znała, lecz za to karmiła się nienasycenie romansami Floriana, pani Genlis, pani Cottin i wielu innych. Romans Atala Chateaubrianda wyciskał łzy i tym, które po francusku nie umiały, bo te romanse mieliśmy zaraz tłumaczone i chciwie rozkupywane. Zwolna, pustoszały coraz bardziej ogniska dworów wiejskich, przy których tuliła się z rozkoszą tradycja ojczysta, wiodąc z miłością za ręce zwyczaj i obyczaj narodowy. Państwo przenosiło się do Warszawy, to do miast większych, młodzież na obcych ziemiach stała pod sztandarami Napoleona I, a dziewice polskie musiały porzucać gniazda własne za rodzicami swemi. Teraz wśród miejskiego gwaru i tak odmiennego trybu życia, wynikła potrzeba szukania umysłowych rozrywek, a najpierwsza po balach i wieczorach tańcujących była gotowa literatura francuska. Wolter i Rousseau, jak P. Corneille, Racine, Delille, Molière, oprócz romansopisarzy byli bogatym skarbem do czerpania wiedzy dla młodych dusz z płci pięknej.2
3W tej sytuacji czytanie utworów polskich (podobnie jak i ich pisanie), zaczęto traktować coraz częściej jako gest patriotyczny. Znajomość wybranych przynajmniej dzieł Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego, Juliana U. Niemcewicza, Adama Naruszewicza, a w późniejszych latach również twórczości romantyków z Adamem Mickiewiczem na czele stanowiła ekwipunek intelektualny i emocjonalny niezbędny każdemu świadomemu Polakowi. Przepisywanie utworów, uczenie się ich na pamięć, deklamowanie podczas spotkań towarzyskich służyło scalaniu i przechowywaniu pamięci narodowej. Kobiety z wyższych warstw społecznych musiały w tych praktykach uczestniczyć, zarówno jako Polki, jak i jako wychowawczynie młodego pokolenia.
4Nic zatem dziwnego, że z wdzięcznością przyjęto pierwsze próby przełamania francuskiego monopolu na beletrystykę w postaci powieści Marii Wirtemberskiej Malwina czyli domyślność serca (1816)3, która – wedle deklaracji samej autorki – nie miała „innej zalety nad tę, że w ojczystym języku pierwszym jest w tym rodzaju romansem”4. Z jeszcze większym entuzjazmem środowisk opiniotwórczych musiała spotkać się Pamiątka po dobrej matce, w której krytyczny stosunek do lektury romansów łączył się z kwestionowaniem sensu nauki języków obcych, jeśli mają one służyć wyłącznie czytaniu dla rozrywki:
[…] cóż zyskałyśmy na umiejętności kilku języków? – padały retoryczne pytania – Moralność zyskałaż co na tej umiejętności? […] Nauczywszy się z pracą kilku języków, […] cóż robi większa część niewiast naszych? Oto we wszystkich tych językach, które umieją, czytają romanse, napajają swój umysł płonnemi marzeniami, zapalają wyobraźnię, podkopują swoje cnoty i szczęście, i często zapominają o obowiązkach cnotliwych matek i małżonek.5
5Stopniowe, jak pisał Piotr Chmielowski: „uszczuplenie tej wziętości, jaką u nich [Polek] posiadał język francuski”6, było więc w dużej mierze zasługą popularności dzieł Hoffmanowej.
6Pisarka ta zresztą nie tylko uczuliła czytelniczki na problem zaniedbywania piśmiennictwa narodowego, ale też przyczyniła się do ukształtowania modelu „matki-Polki”, realizującej w nieco zmodernizowany w stosunku do wieku XVIII sposób tradycyjne zadania kobiet z warstw wyższych. Chociaż pomysł książki zaczerpnęła od popularnego wówczas austriackiego autora Jakoba Glatza7, pracę tę, łączącą elementy fikcji literackiej i poradnika dla panien, szybko na ziemiach polskich uznano za wyrocznię w sprawach związanych z wychowaniem i edukacją kobiet8. Pamiątka po dobrej matce zyskała też dużą popularność wśród odbiorców9, zapoczątkowując karierę autorską Tańskiej oraz ustalając na kolejne dziesięciolecia jej autorytet pedagogiczny. W 1872 roku na łamach „Bluszczu” pisano np.:
Tańska przetworzyła u nas wychowanie, przetworzyła rodzinę, kobietę, a raczej zawróciła ją ze złej drogi nowej, i kazała jej iść za postępem, wychodząc przecież z punktu drogi dawno znanej, i nowy tor w starym kierunku prowadzącej. Nazwisko jej pozostanie też na zawsze wliczone między postacie otoczone czcią i miłością ogółu, zasługa jej nie przestarzeje się nigdy, i każda dzisiejsza kobieta, która czuje zdrowo a gorąco, myśli jasno i podniośle, a głównie każda, która obowiązki swoje spełnia, życie jak poważną pracę, poważne zadanie uznaje, jej – przez filiacją [!] pojęć – grunt swój moralny zawdzięcza. Ona wychowała matki a te córkom swoim dały zasady uczciwe i rozumne, duch jej więc działa jeszcze i żyje przez popęd dany, przez wytknięty drogi kierunek.10
7Za sprawą Hoffmanowej również niezbędnym narzędziem formującym moralny i intelektualny szkielet nieugiętej wobec życia i zaborcy polskiej kobiety stała się „dobra książka”. „Nic więcej nie uczy, nie oświeca, jak czytanie; gust do niego, dobrze prowadzony, czasem edukacji miejsce zastąpić może; dobra książka żywiołem jest duszy, ozdabia serce i umysł, zatrudniając nas przyjemnie”11 – twierdziła w Pamiątce po dobrej matce i konsekwentnie powtarzała tę myśl w 1849 roku w pracy O powinnościach kobiet12. Z perspektywy trzydziestoletnich doświadczeń na polu pedagogiki pisała też wówczas: „Rzadki widok ażeby pierwsza edukacja przewróciła umysł kobiety, skutek to zwykle czytania; bo cóż to jest czytanie tak użyte jak być powinno? jest to pokarm rozumu, źródło do ozdoby i ugruntowania umysłu, do zaszczepienia zdań i uczuć prawych, do cnót wkorzenienia; jest to skarbiec umysłowy, gdzie czerpać może i zbogacać się na zysk własny i pewny, tysiąca doświadczeniem wieków i ludzi mądrością”13. Przekonana o tym, że czasem jedna książka „na cały układ człowieka, na sposób myślenia i postępowania, na całe życie jego wpływ miewa”14, Hoffmanowa podkreślała ogromne znaczenie właściwego doboru lektur oraz odpowiedniego ich czytania, to znaczy przede wszystkim uważnego i wielokrotnego. W przypadku dziewcząt i młodych kobiet za najkorzystniejsze uważała czytanie głośne, w towarzystwie dojrzałej osoby, która mogłaby na bieżąco interpretować przeczytany tekst i wyjaśniać niezrozumiałe fragmenty. Zalecała również prowadzenie przez czytelniczkę dzienniczka lektur, rejestrującego jej refleksje i wrażenia. Argumentowała:
Dzieło każde tak odczytane, tak użyte, stanie się i okaże nieraz lepszym przyjacielem, od tych co zwykłych sztambuchów kartki zajmują; księga takowa będzie prawdziwą szkołą, dokończeniem nauk, a napełnienie jej, czas zabierając, ochroni od czytania dzieł próżnych i na nic nieprzydatnych. Nawykłszy bowiem do tego trybu, przyrzekłszy sobie, ażeby z każdej książki przeczytanej, zdać sprawę w tym naukowych pamiętniku, wprawiamy się mimowolnie do poznania tylko dzieł użytecznych i godnych być czytanemi.15
8Do dzieł użytecznych i godnych czytania Hoffmanowa zaliczała zaś, poza piśmiennictwem historycznym i utworami wybitnych autorów polskich, również teksty religijno-moralne propagujące doktrynę Kościoła katolickiego.
Piękność duszy najrzetelniejszą, najdroższą jest pięknością; ćwiczenie się w religii i cnocie, najpierwszą i najpotrzebniejszą nauką: książki, pomagające do osiągnięcia tego ważnego celu, najpierwej ci zalecam. […], co dzień przynajmniej pół godziny poświęć czytaniu pism religijnych. Wybieraj te, w których jaśnieje czysta i prawdziwa moralność świętej Ewangelii; przyozdobią one duszę twoję, ułatwią ci drogę cnoty, ulgę przyniosą w cierpieniu.16
9Autorka Pamiątki po dobrej matce nie tylko stworzyła utrzymującą się do drugiej połowy XIX wieku typologię „dobrych książek”, ale również jako jedna z pierwszych polskich publicystek zdiagnozowała i wyczerpująco opisała zagrożenia płynące z lektury książek „złych”, zaliczając do nich przede wszystkim powieści oraz prace przeciwne wierze katolickiej17. Największego niebezpieczeństwa dla czytelniczek upatrywała jednak w utworach beletrystycznych, tłumacząc:
Romanse, nieszczęściem! wielu młodych kobiet ulubionem są czytaniem, a nic bardziej ich serca, rozumu, a nawet i szczęścia nie psuje. Zataić tego nie można, iż podobne książki każdego bawią, a opisując ludzi doskonałych, mężczyzn wiernych, czułych, na miłości zasadzając całe szczęście niewiasty, koniecznie się młodej osobie podobać muszą. Ale jakże jest nieszczęśliwą ta, co w nie wierzy! która sobie wystawia świat i ludzi takiemi, jak one ich malują!.18
10Jej zdaniem szkodliwe następstwa lektury powieści wynikały z tego, że kobiety bezrefleksyjnie przykładały romansowe matryce fabularne do własnych biografii, co wzbudzało w nich niezadowolenie z życia oraz rozczarowanie ludźmi i wywoływało pragnienie zintensyfikowania realnych przeżyć. Czytelniczki takie często pod wpływem powieści „wzdychają do urojonego szczęścia, przejmują się fałszywemi zdaniami, nabywają wygórowanych sentymentów, a stając się obywatelkami zmyślonego świata, są dla naszego stracone”19.
11Niewątpliwie więc między innymi pod wpływem Hoffmanowej publicyści poruszający problem czytelnictwa kobiet zawsze łączyli go z kwestią wychowania, edukacji i ról społecznych, dostrzegając ścisłą zależność między tym, co i jak czytają kobiety, a tym, jak kształtuje się ich charakter oraz postawa życiowa. Zagadnienia, które pojawiły się w wypracowanym przez nią dyskursie, powracały stale przynajmniej do końca XIX wieku20. Były to:
„dobre” i „złe” książki – zachęta do czytania pierwszych, przestrogi przed drugimi;
wpływ czytania na kształtowanie się kobiecej tożsamości;
czytanie jako element samokształcenia i szerzenia przez kobiety oświaty (przekazywanie kultury czytelniczej dzieciom, najbliższemu otoczeniu, a także, w miarę możliwości, niższym warstwom społecznym);
czytanie jako czynnik wyzwalający dążenia emancypacyjne kobiet.
12Wprawdzie narratorka Pamiątki po dobrej matce przestrzegała córkę przed pogardą dla „zatrudnień przyzwoitych” i ostrzegała, że jeżeli ta miałaby się oddawać „jedynie księgom i talentom”, to lepiej byłoby dla niej, gdyby zapomniała o zdobytych naukach, a „nabrała gustu do roboty i do gospodarstwa”21. Hoffmanowa jednak przyczyniła się swą książką do utrwalenia przekonania, że czytelnictwo kobiet jest zjawiskiem pożądanym, pod warunkiem, że się je kontroluje, nadając mu odpowiedni kształt i kierunek. Za jej też przykładem w pierwszej połowie stulecia kładziono nacisk – zgodnie z potrzebami narodowymi – na zainteresowanie czytelniczek literaturą i historią polską oraz tekstami moralno-religijnymi. Lektura miała bowiem wspomagać proces kształtowania dobrych Polek, katoliczek i matek. W związku z tym równie często odradzano wówczas czytanie „złych” książek (głów- nie romansów), które osłabiały akceptację kobiet dla ich społecznego przeznaczenia. Tendencje te zaczęły zmieniać się dopiero w dobie postyczniowej.
2. Cele lektury kobiet w drugiej połowie XIX wieku
13Transformacja gospodarcza i represje polityczne po upadku powstania styczniowego, zmieniając położenie materialne wielu rodzin, zwłaszcza ziemiańskich, pociągnęły za sobą konieczność przewartościowania celów stawianych zarówno wychowaniu i edukacji dziewcząt, jak i – w konsekwencji – czytelnictwu kobiet. Wprawdzie nadal dominował tradycyjny pogląd, że lektura powinna służyć przede wszystkim rozwojowi duchowemu, pogłębianiu przekonań religijnych oraz kultywowaniu patriotyzmu, jednak dla zwolenników ideałów pozytywistycznych i innych liberalnie nastawionych publicystów priorytetem stało się wówczas uświadomienie, zwłaszcza średnim warstwom społecznym, że w zmienionych realiach życia codziennego najważniejszym celem kobiecego czytania powinno być samokształcenie. Na pierwszym miejscu – zgodnie z zasadami utylitaryzmu i pragmatyzmu – stawiali więc, coraz obficiej reprezentowane, piśmiennictwo umożliwiające uzupełnianie braków w wiedzy wyniesionej ze szkół i pensji. Rekomendując określone nazwiska i tytuły, publicyści ci prowokowali także zachowawczo nastawionych przywódców opinii do ustosunkowania się nie tylko do dzieł przybliżających odkrycia naukowe, nowe koncepcje filozoficzne i społeczne, ale także do podnoszonego od XVIII wieku problemu, jakim powinien być zakres wiedzy, zarówno tej dawkowanej dziewczętom na etapie edukacji szkolnej, jak i tej zdobywanej przez dorosłe kobiety samodzielnie, z książek i prasy. Z tego powodu na przykład hasło samokształcenia, w rozumieniu przyjętym przez entuzjastów zachodniej myśli pozytywistycznej za sprawą pracy Samuela Smilesa22, zyskało również oblicze bardziej umiarkowane. Środowiska konserwatywne zaczęły bowiem propagować dzieła biskupa orleańskiego Félixa A.P. Dupanloupa, cieszącego się ogromnym autorytetem wśród katolików w Europie i Ameryce23.
14Czytelnictwo kobiet, przez zagadnienia edukacji i pracy, wiązano często z kwestią równouprawnienia. Pisano na przykład, że „[…] jak na dzisiaj przynajmniej, jest [ono] jedynym środkiem podniesienia skali umysłowości kobiecej, jest przeto gruntem dla zdrowej emancypacji; a stać się ono może tym wszystkim wtedy, gdy opartym będzie: 1) na prowadzeniu czytelniczej pracy podług z góry wytkniętego planu i 2) na odpowiednim wyborze książek [wyróż. – A.P.]”24. W pewnym sensie zatem batalia środowisk normotwórczych o zakres i cele czytelnictwa kobiet toczyła się zarazem o definicję i granice kobiecej emancypacji. Normy mające regulować kontakt kobiet ze słowem drukowanym odzwierciedlały jednocześnie stopień przyzwolenia na niezależność myśli, a co za tym idzie – na swobodę indywidualnego wyboru roli społecznej. Potrzeba tworzenia norm dotyczących lektury kobiet świadczyła o lęku przed konsekwencjami uprawiania przez nie czytelnictwa pozbawionego kontroli. Im silniejsze były tendencje do ograniczania wolności czytelniczek, tym – proporcjonalnie – z większą wrogością odnoszono się również do kwestii emancypacji kobiet. Niechęć ta manifestowała się na różne sposoby, począwszy od sofistycznych tyrad mających dowieść, że problem „poddaństwa” nie istnieje, gdyż chrześcijaństwo już dawno zrównało w prawach kobietę z mężczyzną25, kończąc zaś na akcentowaniu różnic między „zdrową”, „właściwie rozumianą” emancypacją a jej chorobliwymi wypaczeniami26, przejawiającymi się w naśladowaniu mężczyzn w ubiorze i zachowaniu, ignorowaniu norm moralnych, obyczajowych i społecznych oraz lekceważeniu świętej instytucji rodziny (zdrady, rozwody)27.
15Charakterystyczne dla stanu świadomości społecznej obrazy wywoływane „na dźwięk wyrazu: emancypacja kobiet” naszkicowała Eliza Orzeszkowa – co znamienne – odnosząc się również do zasobu lekturowego prezentowanych typów. I tak, w słowach pozującej na mężczyznę „kobiety-lwicy” miał rozbrzmiewać „cynizm Parnych i Diderotów”; z kolei „kapryśna i rozpieszczona w bogactwie pani, pustą, z próżnowania wylęgłą fantazją lub chwilowym szałem wiedziona zrywa związki rodzinne, zrzeka się powinności żony, matki i obywatelki i bez innych powodów, oprócz rozdrażnionej i zepsutej próżnowaniem i czytaniem ognistych romansów wyobraźni, rzuca się w świat awantur”; trzeci wreszcie typ „kobiety pseudouczonej” to czytelniczka „Bacona, Kartezjusza, Leibniza, Kanta, Hegla itd.”, która mówi o „ekonomii politycznej, filantropii, idealizmie, materializmie, realizmie itd.” i nabrała stąd przekonania o swej głębokiej mądrości i wysokim wykształceniu28. Orzeszkowa, podobnie jak wielu innych publicystów, uważała więc, że książki – niezrozumiane w ogóle lub rozumiane niewłaściwie, czytane bez uprzedniego przygotowania, bez wyboru, w nadmiarze, czytane wreszcie nie po to, by stać się dojrzałym, światłym i użytecznym członkiem społeczeństwa, ale żeby nasycić swoją ciekawość albo by zabłysnąć w towarzystwie erudycją, ewentualnie zaspokoić próżność i znaleźć usprawiedliwienie dla niekoniecznie moralnych postępków – w dużej mierze przyczyniają się do wyrobienia w kobietach fałszywych wyobrażeń na temat emancypacji, a co za tym idzie, na temat ich obowiązków społecznych29. Ze względu na te – powszechnie obserwowane i krytykowane wady czytelnictwa kobiet – działania przywódców opinii, zarówno ze środowisk zachowawczych, jak i liberalnych, koncentrowały się głównie na przekonywaniu czytelniczek o szkodliwości „niewłaściwej lektury”, to jest takiej, która służyła albo wyłącznie rozrywce, kompensacji i eskapizmowi, albo – zdobyciu pozorów uczoności30. Przeprogramowanie czytelnictwa kobiet na formę społecznie akceptowaną i potrzebną wymagało więc drastycznego ograniczenia elementarnej, wydawałoby się (przynajmniej od XVIII wieku), funkcji lektury, a mianowicie – czytania dla przyjemności. Dlatego wśród celów stawianych kobiecemu czytelnictwu rozrywka zajmowała miejsce marginalne. Ludyczne aspekty czytania tolerowano tylko wówczas, gdy towarzyszyły im wymierne korzyści intelektualne lub moralne, i tak na przykład lektura powieści mogła dostarczać rozrywki, jeśli dodatkowo, dzięki analizie stylu pisarza albo postaw bohaterów służyła zarazem kształceniu estetycznemu lub etycznemu. Uczulała na to jedna z bardziej wpływowych publicystek epoki postyczniowej, Anastazja Dzieduszycka:
Lekkich przeto czytań nie należy wykluczać ze spisu zajęć młodej osoby; muszą one tam mieć obywatelstwo, ale pod trzema warunkami, a mianowicie: że wybór ich będzie stosowny, że nie będą czytaniem jedynem, i że takie czytanie do prac i zajęć liczone nie będzie. […] Ale o ile czytanie dzieł lekkich wyobraźni jest pożyteczne, jako przyprawa poważniejszej umysłowej pracy, o tyle nic szkodliwszego nad żywienie się niem wyłącznie, i to w mniemaniu, że się tem samem umysłowo pracuje i cały zakres pracy umysłowej przebiega! A jednak tak jest w istocie. „To osoba wykształcona, czyta dużo”, mówią o wielu kobietach, które nigdy nic nad powieść, odcinki dzienników, albo lekkie francuzkie monografie nie czytają! Lepiej by nieraz było, gdyby nic nie czytały. Niezajęte chwile obracałyby zapewne na jakąś pracę pożyteczną rodzinie lub społeczeństwu.31
16Dwie dekady później, chociaż już z dużo większą tolerancją wobec czytania uprawianego przez kobiety dla rozrywki, Zofia Seidler apelowała do czytelniczek o priorytetowe traktowanie lektury służącej jednak samorozwojowi:
W naszych czasach, kiedy kobiety dążą do zdobycia coraz doskonalszej harmonii między rozwojem uczuć i domysłu, kiedy się przed niemi otwierają coraz rozleglejsze horyzonty pracy i działania, kiedy się rozświetlają i rozszerzają ich pojęcia, podnosi poziom ogólnego ich wykształcenia, samo z siebie wypływa, że czytanie w życiu kobiety, aczkolwiek zawsze uważane głównie za miłą rozrywkę, schodzić jednak powinno stopniowo, chociaż w części, na takie dziedziny, iżby w duszy czytającej rozwijało, jeśli nie zamiłowanie do poważnych studiów, to w każdym razie, poczucie dobra i piękna.32
17Do „dzieł lekkich” zaliczano przede wszystkim beletrystykę, dlatego redakcje czasopism, które nie kierowały się jedynie zyskiem, ale miały na uwadze między innymi kształtowanie gustów literackich publiczności czytającej, przywiązywały dużą wagę do przemyślanego doboru recenzowanych oraz prezentowanych w całości tekstów. Publikując w odcinkach powieści wybranych autorów, omawiając utwory godne lektury, ze wskazaniem ich mocnych i słabych stron, takie periodyki przeznaczone dla kobiet, jak „Bluszcz”, „Tygodnik Mód” czy „Świt” próbowały kreować świadomość literacką swoich czytelniczek33. I pewnie do pewnego stopnia rzeczywiście tak oddziaływały, choć cele, które wyznaczały kobiecej lekturze, znajdowały się na przeciwnym biegunie naturalnych preferencji czytelniczek. Słowo drukowane miało być bowiem narzędziem kontroli ich umysłów, a nie – jak tego chciały kobiety – pożywką dla ich wyobraźni i katalizatorem silnych emocji. Aby zmienić postawę czytelniczek, przywódcy opinii przestrzegali je przed konsekwencjami nieodpowiedniej lektury oraz przekonywali zarazem o korzyściach płynących z wyboru stosownych książek i czytania ich z określonym nastawieniem. Szczególnie wymownie brzmiał w tej sprawie – skierowany bezpośrednio do młodych kobiet – głos Fryderyka H. Lewestama:
Czytanie jest istotną potrzebą naszego ducha, ale czytanie szkodzi temu duchowi, jeżeli go całkowicie i godnie nie zdoła sobą zapełnić. Niejedna kobieta zatruła pełen nadziei kwiat swojej młodości czytaniem książek złych, albo choćby tylko nieodpowiednich, a przy tem, zamiast złotego owocu życia, wypielęgnowała sobie i drugim zbyt plenne niestety! zielsko, zagrzebała szczęście i całą wartość swego istnienia w romansie, miłem omamieniem wyobraźni oszukała serce i rozum, i w zadowoleniu fantazji postradała prawdziwą rozkosz swojego życia. […] Otóż, ani czytanie zanadto pobieżne, chciwe tylko nowości, efektu, ani zbyteczne poddawanie się pod sztuczne wrażenia, jakie autor wywołać by pragnął, nie uchronią kobiety od tak niebezpiecznego wypadku, jeżeli sama w sobie nie potrafi ducha umocnić przeciw dwoistej pokusie, jeżeli przede wszystkiem nie przejmie się myślą, że w gruncie nie brak ukształcenia, ale jednostronne, złe ukształcenie bywa źródłem największych nieszczęść i w ogóle ludzkiej niedoskonałości.34
18W drugiej połowie XIX wieku publicyści zintensyfikowali zatem działania perswazyjne, wymierzone przeciw lekturze bezproduktywnej i odrywającej od codzienności, podkreślając jednocześnie znaczenie czytania jako wysiłku intelektualnego, który powinien przynosić korzyści nie tylko jednostce, ale – przede wszystkim – społeczeństwu. W dyskursie publicystycznym można w tym okresie dostrzec następujące cele stawiane czytelnictwu kobiet:
formowanie postawy etycznej i rozwój duchowy,
kształcenie estetyczne,
samokształcenie, zdobywanie wiedzy przydatnej w pracy zawodowej,
wychowanie i edukacja potomstwa oraz szerzenie oświaty wśród niższych warstw społecznych (służących, ludu),
rozwijanie uczuć patriotycznych.
19Oczywiście powyższe cele niejednokrotnie łączono ze sobą lub wyodrębniano w zależności od aktualnej sytuacji społecznej i światopoglądu autora poruszającego kwestię czytelnictwa kobiet. Jednak – w rozmaitych konfiguracjach – wszystkie stale powracały w publicystyce postyczniowej.
20Ponieważ najczęstszą inspiracją do rozważań o kobiecym czytelnictwie były, jak już wspominałam, niepokojące zjawiska z zakresu edukacji i obyczajowości, przez określenie właściwych celów czytania i dobór odpowiednich lektur starano się równoważyć rozbudzone ambicje naukowe lub dążenia emancypacyjne. Publicyści o światopoglądzie zachowawczym kładli więc nacisk na rozwój duchowy oraz kształcenie estetyczne, odsyłając czytelniczki do prac religijno-moralnych, biografii wybitnych postaci oraz wybranych arcydzieł literatury. Przeciwnie liberalni – ci, oprócz poznawania kanonu beletrystyki, zalecali systematyczne studiowanie prac popularnonaukowych i naukowych z dziedzin humanistycznych i przyrodniczych. Jednakże nawet w przekonaniu publicystów próbujących zaadaptować do polskich warunków zyskującą pod koniec lat 60. coraz większy rozgłos ideę emancypacji, lektura miała stanowić nie tylko swego rodzaju ekwiwalent pracy, zaspokajający ambicje zawodowe tych kobiet, którym nie wystarczała rola żony, matki i pani domu lub chciały ją wypełniać lepiej, bardziej świadomie i planowo, ale powinna być także sposobem ochrony tradycyjnych, chrześcijańskich przekonań i wartości przed docierającymi z zachodu Europy nowymi koncepcjami zarówno etyki życia społecznego (debata nad francuskim prawem rozwodowym, światopoglądem materialistycznym i socjalizmem), jak i estetyki literackiej (naturalizm).
21W dobie postyczniowej jedną z pierwszych ważnych prób skupienia uwagi opinii publicznej na konsekwencjach lektury dla kształtowania etycznych i estetycznych postaw kobiet oraz na jej następstwach dla całej zbiorowości był odczyt Henryka Struvego, wygłoszony w auli warszawskiej Szkoły Głównej 29 marca 1867 roku. Prelegent przekonywał:
Literatura nadobna, poezje, powieści i romanse stały się dzisiaj codziennym chlebem duchowym dla każdej kobiety czytającej. Roboty ręczne, ubranie, upiększenie osoby i domu, zmuszają każdą kobietę do ciągłego wydawania sądów estetycznych, sądów o piękności i harmonii różnych rzeczy. Nie ma się tedy czemu dziwić, że kobiety prawie wszędzie i zawsze były głównemi przedstawicielkami smaku estetycznego.35
22Profesor wyciągał z tego daleko idące wnioski, dotyczące nie tylko roli społecznej kobiet i właściwie pojmowanej emancypacji36, ale także odpowiedzialności czytelniczek za stan kultury narodowej:
Szlachetne kobiety, posiadające prawdziwe i głębokie pojęcie piękna, wywołują zawsze z serca męskiego najwznioślejsze idealne dążności i obudzają w niem chęć i siłę do urzeczywistnienia najpotężniejszych pomysłów. […] Ale za to kobiety ze smakiem zepsutym, z obyczajami lekkiemi, zawsze wywierały wpływ najszkodliwszy na cały stan literatury i sztuki. […] stan literatury nadobnej i sztuk pięknych zależy głównie od estetycznego wykształcenia większej części kobiet, od ich smaku i krytyki, od ich poetycznych i artystycznych wymagań. Każda świetna epoka literatury lub sztuk pięknych, wyradza się tylko pod wpływem szlachetnych i estetycznie wykształconych kobiet; stąd grono podobnych kobiet jest po większej części podstawą, niby koniecznym warunkiem dla rozwoju najwyższych geniuszów każdego czasu. Przeciwnie, wszelki upadek literatury i sztuk pięknych daje się wyprowadzić z braku szlachetnych kobiet, zdolnych wywierać wpływ idealizujący na mężczyzn.37
23Dowartościowana w ten sposób kwestia estetycznego kształcenia kobiet odbiła się szerokim echem w prasie i powróciła wkrótce także w czasopismach kobiecych38. Pół roku po odczycie Struvego, przywołując wiele z jego stwierdzeń, Maria Ilnicka przekonywała w podobnie emfatyczny sposób:
Rozszerzenie, podniesienie estetycznego smaku nie pozwoli im [kobietom] lgnąć do mierności tuzinkowych, do utworów płaskich i małodusznych, więc nie da wykrzywić sobie fantazji, zmanierować uczucia i popaść w rozmaite a poetyczne niby chorobliwości, w marzycielstwo i sentymentalność. Pojęcie prawdziwego piękna tylko rzecz wysoką i czystą na jego pierwowzór podnieść pozwoli, i z książek przeniesie do życia to przekonanie, że piękność musi być koniecznie zdrowiem, prawdą i siłą, tylko uduchowioną, i w czarownej łunie z góry bijących blasków stojącą. Tak poczuć piękno jest to wyrobić sobie umysł do rozumnego, spokojnego sądu o rzeczach, i ideał swój górnie postawić; jest to mieć w sobie potężny kamerton dla ustalenia tej wewnętrznej harmonii, tej równowagi pojęć i uczuć naszych, które piękne z dobrem w doskonałej zgodzie kojarzy i nigdy im z sobą rozbratu wziąć nie pozwoli, a rzeczy ziemskie blaskami górnemi prześwietlając, daje nam coś z tego przymiotu, tylko z Bogiem człowiekowi wspólnego, który jest współczesnem bytowaniem na ziemi i w niebie.39
24Kontakt z literaturą wysokoartystyczną w przekonaniu przywódców opinii miał więc nie tylko dostarczać przeżyć estetycznych, ale przez doświadczanie „prawdziwego piękna” przybliżać czytelniczki do rozumienia i odróżniania dobra od zła, doskonałości od miernoty, a więc kształtować w nich pożądany system aksjologiczny. Mechanizm ten następująco wyjaśniała Ilnicka:
[…] kobieta, która pozna i zrozumieć zdoła najpierw wielkie utwory nasze, potem wysokie kreacje mistrzów obcych, która zadrży sercem i zapłacze łzami wzruszenia szlachetnego, na przykład przy dramatach Szyllera (!) i Szekspira, już się potem nad byle czem nie rozczuli, już życiowym wzorem swoim nie zrobi żadnej tuzinkowej heroiny płaskiego utworu.40
Na zależność rozwoju moralnego od estetycznego zwracał uwagę w późniejszym okresie również wybitny pedagog Florian Łagowski:
Człowiek, który ma w sobie pierwiastki poetyczne, posiada talizman przyciągający ludzi do niego; w tem to zapewne, najczęściej, sekret owej sympatii, jaką ludzie czują ku niemu. Taki człowiek jest niezawodnie szlachetniejszym od innych, bo musi mieć w swojem sumieniu miarę, która piękno moralne od brzydoty wyróżnia. Człowiek, który ma zmysł estetyczny rozwinięty, doznaje tysiąca rozkoszy nie tylko niewinnych, ale udoskonalających jego stronę etyczną.41
Czytanie, kształcenie estetyczne oraz kształtowanie postawy etycznej w spójny system łączył zaś pod koniec XIX wieku ceniony metodyk Waldemar Osterloff:
Nauczaniem literatury nazywamy zaznajamianie z utworami znanej wartości: celem i zadaniem tego nauczania – rozwój uczuć etycznych i poczucia estetycznego, wpojenie zdrowych zasad i wytworzenie racjonalnego poglądu na życie, a także zaprawienie do logicznego i konsekwentnego myślenia, do zastanawiania krytycznego nad tem, co się czyta, uzdolnienie do odróżnienia dobrego od złego, pięknego od brzydkiego, a przez to wzbudzenie zamiłowania do dobrej lektury, zdolność przyswajania sobie co dobre, a oporność przeciwko złemu – jednem słowem umiejętność kształcącego czytania.42
25Nie umniejszając roli ekonomiczno-politycznych realiów popowstaniowych, należy zauważyć, że koncentracja uwagi na znaczeniu lektury kobiet w procesie ich wychowania i kształcenia miała swoje źródło także w stałym naśladownictwie wzorów francuskich, w tym we wpływie dzieł wspomnianego wcześniej Dupanloupa43. Zakres czytania wyznaczony przez biskupa orleańskiego z myślą o Francuzkach odzwierciedlał ponadnarodową jednomyślność środowisk konserwatywnych co do kwestii kształcenia kobiet z wyższych i średnich warstw społecznych. Należało ich edukację uczynić gruntowniejszą, ale tylko w granicach wyznaczonych przez tematy bezpieczne ze społecznej i katolickiej perspektywy, a więc uwzględniających przeznaczenie kobiety do roli żony i matki.
26Nieprzypadkowo chyba debata nad „kwestią kobiecą” i czytaniem nasiliła się w tym samym, 1867 roku, w którym ukazało się trzecie francuskie wydanie Femmes savantes et les femmes studieuses44. Zbyt wiele zbieżności pojawia się w sposobie rozumowania Dupanloupa i publicystów polskich, by wykluczyć doniosły udział prac biskupa w kształtowaniu ich zapatrywań. Wystarczy porównać cytowane poglądy Struvego i Ilnickiej ze stosunkiem Dupanloupa do estetyki, którą uważał za właściwą domenę kobiet:
[…] kobiety nadzwyczajnie wpływają na sztuki piękne, i na smak narodu. Wpływ ten oddziaływa zbawiennie, jeżeli rozumieją i miłują to, co prawdziwie piękne i dobre; przeciwnie, jeżeli ich pojęcia o pięknie są płytkie i spaczone, spada na nie ciężka odpowiedzialność za upadek sztuki i dobrego smaku, bo z ich winy stoczy się ona w przepaść pogańskiej – że ją tak nazwę – zmysłowości.45
Z twierdzeniami tymi korespondował nakaz metodycznych studiów nad literaturą wysokoartystyczną, wspomagającą doskonalenie ducha. Biskup diagnozował :
Zajmując się wiele literaturą, kobiety czytają mało dobrych książek swoboda prawie nieograniczona w tym względzie, opłakaną jest szczególniej dla młodych kobiet i dziewcząt. Chcą wszystko poznać, aby móc mówić o wszystkiem; bez rozróżnienia więc biorą do ręki złe romanse, szkodliwe poezje, przewrotne komedie, nawet dzieła wymierzone przeciw wierze i obyczajom. […] Niewiasty chrześcijańskie winny […] odrzucać wszystkie książki mierne i bez wartości – w wolnych zaś chwilach czytać same arcydzieła.46
27Rozwojowi ducha i ugruntowaniu wiary, ale również „przyzwyczajeniu umysłu do rozwagi i zastanawiania się, wzmocnieniu go i pokrzepieniu” służyć miało, zgodnie z jego zaleceniami, czytanie dzieł filozofów chrześcijańskich. Jako najbardziej skuteczną ochronę przed „zamiłowaniem literatury lekkiej lub szkodliwej”47 wskazywał zaś prace historyczne, zwłaszcza biografie wybitnych postaci kobiecych, jak św. Klotylda, św. Batylda, Joanna d’Arc. Kobiety powinny poznawać ich losy, aby czerpać z nich przykład do naśladowania. Nieodzowna też według Dupanloupa była gruntowna wiedza na temat dziejów ojczystych, wspomagająca rozwój uczuć patriotycznych. Czytanie dzieł historycznych miało więc pełnić dwojakie funkcje – dostarczać wzorców zachowań oraz wiedzy o przeszłości własnego narodu.
28Postrzeganie lektury jako skutecznego narzędzia formującego postawę etyczną czytelniczek utrzymywało się w dyskursie publicystycznym przez całą epokę postyczniową. Pisano na przykład:
[…] pierwsze miejsce, miejsce koniecznego i systematycznego zatrudnienia, radzilibyśmy takiemu czytaniu naznaczyć, które służy ku uszlachetnieniu, nauce i wzbogaceniu ducha. […] Na pierwszym miejscu stawiamy dzieła treści religijno-moralnej, jako konieczny pokarm dla każdego wykształconego umysłu. Podnosi on ducha, uszlachetnia charakter, wprowadza umysł w głębie tajników prawd Boskich, rozwija przed oczyma czytelnika szereg obowiązków do spełnienia względnie do Twórcy, rodziny i społeczeństwa.48
29Nieustannie przypominano też o zależności między respektowaniem w życiu zasad etyki chrześcijańskiej, a wrażliwością estetyczną kobiety. Uwzględnianie takiej perspektywy uważano za niezbędne w wychowaniu dziewcząt, o czym świadczyły recenzje prac prezentujących nowe projekty pedagogiczne. Przykładowo, w omówieniu książki O wychowaniu dziewcząt z uwzględnieniem obecnych stosunków i potrzeb Mieczysława Baranowskiego brak uwag na temat demoralizującej roli „złej książki” został wytknięty jako istotne uchybienie autora:
W całokształcie wychowania ważną dla dziewcząt rzeczą jest wyrobienie w sobie poczucia piękna. Estetyczne wykształcenie smaku jest kobiecie pomocnem nie tylko w jej zajęciach zawodowych. Uczucie estetyczne wspiera nieraz bardzo silnie uczucie moralne, bo to, co jest złem, jest także brzydkiem i obudza wstręt w naturach estetycznych. Że tak jest, wątpić nie można, ale zasada to dająca się stosować wyjątkowo i pod tym względem bezpieczniej jest oprzeć się na tem, co autor nazywa wychowaniem duchowem, a które obejmuje obok kształcenia wyobraźni, rozsądku i rozumu, kształcenie uczuć moralnych i religijnych, woli i charakteru. Jest przecież w wyrobieniu smaku estetycznego jedna wielka dźwignia moralna, którą autor pomija: a to obrona przed lichą, przed złą książką, przed czytaniem psującem, które brudzi wyobraźnią i tępi wstręt naturalny do brzydot nieczystych.49
30Tendencja do łączenia wartości estetycznej utworu literackiego z jego wpływem na kształtowanie etyczne czytelnika uwidaczniała się w publicystyce jeszcze na początku XX wieku. Jak twierdziła Maria Gerson-Dąbrowska:
Czytanie jest bez wątpienia jednym z najważniejszych czynników estetycznych w życiu ludzkiem, chodzi o to tylko, aby niem w istocie było, a żeby tak było, potrzeba dwóch warunków: nie czytać za dużo, czytać tylko rzeczy dobre, a przynajmniej unikać złych, bezwartościowych. Ogromna ilość materiału literackiego już nagromadzona i stale wzrastająca sprawia, że dzieci, młodzież i ludzie dorośli nawet czytają bardzo wiele i na ogół bez wyboru. Jest w tym pędzie do czytania ogromny pierwiastek lenistwa umysłowego, jest i nieumiejętność odszukania w czytanych utworach ich strony estetycznej.50
31Choć w miarę upływu czasu środowiska konserwatywne postrzegały lekturę jako coraz większe zagrożenie, to jednocześnie widziały w niej oręż w walce z „falsyfikatami ideału” i „zmaterializowanym światopoglądem”51. W ostatniej dekadzie XIX wieku, kiedy dyskutowano o demoralizującym wpływie prawa rozwodowego Alfreda J. Naqueta na społeczeństwo francuskie52, gdy podkreślano destrukcyjne następstwa szerzenia się idei socjalistycznych i nihilistycznych, gdy ubolewano nad upadkiem krytyki literackiej i produkcji wydawniczej, która promuje twory wyuzdanej fantazji i pesymizmu53, zachowawczy publicyści nadal wierzyli, że przez staranne wychowanie i odpowiednio dobrane lektury można utwierdzić kobiety w przekonaniu o słuszności zasad chrześcijańskich i przygotować je do etycznego odrodzenia ludzkości. Zalecano nawet, by w celu przygotowania młodych czytelniczek wyznających tradycyjne wartości do nieuchronnej konfrontacji z nowymi, „rozkładowymi” prądami, wręcz zapoznawać je z piśmiennictwem tego nurtu:
Niechaj tedy ugruntowana w zasadach rozejrzy się i w tym dziale literatury, niech pozna doktrynę całą, traktaty i rozprawy przestudiuje, niech nie daruje nawet literaturze pięknej, bo i w niej te dążenia reprezentowane są przecież. A wtedy wszystkie frazesy, wystrzały i wykrzykniki odbiją się od jej serca bez szkody, wtedy dla wszelakiej opętanej diablicy, jak Regina wykrzykującej z patosem, że jej kościołem fabryka, będzie miała jedno tylko, jedyne możliwe ruszenie ramion.54
32Poglądowi o estetyczno-moralnych celach lektury towarzyszyło, jak już wspomniałam, nastawienie pragmatyczne. Książki i prasa – zgodnie z zaleceniami przywódców opinii – miały być wykorzystywane nie tylko do formowania charakteru i przekonań czytelniczek, ale również do uzupełniania edukacji w zakresie szerszym niż literatura piękna, historia i filozofia chrześcijańska. Na samokształcenie jako cel uprawiania czytelnictwa wskazywali początkowo głównie publicyści o orientacji pozytywistycznej, poszukujący rozwiązań najbardziej palących problemów społecznych, do których po 1864 roku należał przecież niedostatek szkół dla dziewcząt, niedostosowany do potrzeb system ich edukacji, o braku dostępu do uniwersytetów nie wspominając. W połowie lat 70. pisano więc:
Przypuśćmy, że młoda panienka opuściwszy pensyją przeczuwa cały szereg swoich umysłowych braków, które też chcąc choć w części wypełnić, chcąc zdobyć zdrową i gruntowniejszą wiedzę, rzuca się z zapałem do czytania poważniejszych książek. Podręczniki i dzieła popularne z dziedziny nauk społecznych i przyrodniczych, traktaty filozoficzne itp., wszystko to wertuje chciwie i bez wytchnienia, wszystko jednym tchem chciałaby pochłonąć i zgłodniałemu umysłowi przyswoić; wszystko jednak chwyta w sposób gorączkowy, dorywczy i spostrzega ze smutkiem, że wszystko to dało jej tylko zlepek oderwanych pojęć i umysłowy haos [!]. […] Gdyby owa młoda czytelniczka zabierając się gorąco do nauki, miała przede wszystkim narysowany plan przewodni, gdyby np. obrawszy sobie zakres nauk społecznych i przyrodniczych przechodziła systematycznie wszystkie szeregi i stopniowania naukowych zasad i pojęć, to jest gdyby mogła trzymać się ściśle odpowiedniego wyboru książek, wtedy niewątpliwie praca jej nie poszłaby na marne, a czytelnictwo dając wiedzę prawdziwą, byłoby owym właśnie potężnym środkiem samoistnej nauki, byłoby tym, czym u nas w ogóle, a odnośnie do kobiet w szczególności być może i powinno.55
33Niewątpliwie publicyści, którzy zachęcali do samodzielnego zgłębiania różnych dyscyplin naukowych, musieli jednocześnie zmagać się z pokutującym w wyższych warstwach społecznych uprzedzeniem do samouków, postrzeganych raczej jako osoby niedouczone niż ambitne, a nawet ze „wstydem” panien przed dalszą nauką po ukończeniu pensji56. Propagowano więc wizję samokształcenia jako obowiązku każdego świadomego człowieka, a uczenie się jako proces, który trwa całe życie, niezależnie od przebiegu edukacji instytucjonalnej57. Zgodnie bowiem ze stwierdzeniem Smilesa: „Ani rodzice, ani nauczyciele, ani szkoły, ani uniwersytety nie mogą nam dać najwyższego wykształcenia, oczekiwać go powinniśmy dopiero od naszej własnej, szczerej, niezmordowanej i bezwzględnie wytrwałej usilności w kształceniu się. Wysoki moralnie i praktycznie użyteczny cel niech będzie gwiazdą prawdziwą naszych usiłowań, a kształcąc siebie samych, przyczynimy się zarazem do moralnego i duchownego postępu narodu, do którego należymy […]”58. Pisząc o samokształceniu, zwracano uwagę na to, co powinno stanowić podstawę wszelkich działań człowieka – na wyznaczanie celów. Podkreślała to na przykład Orzeszkowa:
Jeżeli […] człowiek chce żyć logicznie i rozumnie, a pożytecznie dla siebie i ludzkości, której jest członkiem, powinien: 1) znaleźć i jasno wytknąć sobie cel; 2) poznać i zrozumieć leżące tak w nim samym, jak w zewnętrznym świecie zapory; 3) nauczyć się najwytrwalej ponosić trud i najumiejętniej kierować wysileniami, mającymi go doprowadzić do osiągnięcia wytkniętego celu. Takim się zdaje być rozumne osnucie człowieczego istnienia, taka rządząca tym istnieniem teoria.59
34W podobnym tonie przemawiał do młodych kobiet trzy dekady później ks. Julian A. Łukaszkiewicz: „Masz dużo, bardzo dużo do zrobienia w życiu. Wytknij sobie cel i zdążaj ciągle powoli do niego. Wśród tej drogi pomocnem ci będzie czytanie dobrych książek, ułatwiając pracę, podając różne środki, zachęcając, podnosząc i krzepiąc siły ducha”60.
35Jeśli więc celem czytania miało być samokształcenie, to również samokształceniu powinien był przyświecać jakiś społecznie użyteczny cel. Kobiety czytające w poszukiwaniu wiedzy kierowano w stronę tych dziedzin, których znajomość mogła znaleźć zastosowanie w życiu codziennym, zgodnie z najczęściej pełnionymi przez nie funkcjami. Studiowanie prac pedagogicznych i z zakresu psychologii miało służyć nie tylko przygotowaniu się do zawodu nauczycielki, ale również do roli matki.
Poznanie literatury pedagogicznej w całym jej zakresie, w całym historycznym jej rozwoju, oto obowiązek ukształconej matki – wyjaśniała Ilnicka – […] Poznać ją, umysłem rozumnie przetrawić, pewne własne wnioski z pedagogicznej wiedzy swojej wyciągnąć, powinna każda kobieta, która błogosławieństwem macierzyństwa obdarzoną być może, i dlatego każda już żona czytanie wszystkich ważniejszych publikacyj w tym kierunku za taki obowiązek uważać sobie powinna, jak każdy człowiek obowiązany jest do uzdolnienia się przez ukształconą wiedzę do tego, co zadaniem życia swego, swojem powołaniem wśród społeczeństwa uczynił. Sumienny lekarz lekarskie, dobry chemik chemiczne, a dobra, sumienna matka pedagogiczne dzieła czytać powinna, aby trzymać się na równi z postępem ludzkości w tem, co jej obowiązek stanowi, aby wreszcie z wszechstronnych na przedmiot poglądów wyrobić sobie własne a nie zacieśnione, nauką i doświadczeniem innych poparte zdanie.61
36Poszerzanie znajomości nauk przyrodniczych miało natomiast sprzyjać nie tylko lepszemu rozumieniu świata, ale także praktycznemu stosowaniu informacji, na przykład z zakresu botaniki w ziołolecznictwie lub ogrodnictwie, z chemii w gospodarstwie domowym, z higieny i fizjologii w dbaniu o zdrowie własne, dzieci i najbliższego otoczenia. W popularnym kalendarzu zapewniano: „Znajomość higieny, to nierzadko kwestia życia i śmierci, zatem kwestia niesłychanej wagi i doniosłości”62. Z kolei Dobieszewska przekonywała:
Obok higieny, z którą, jeżeli nie jest objęta nauczaniem elementarnem, zapoznawać się należy koniecznie czytaniem – staje druga nauka: fizjologia, której nie wypada uczyć dzieci, ale którą powinien studiować umysł dojrzały. Jeżeli bowiem jest co bardziej pociągającem dla człowieka, to bez wątpienia badanie jego własnej natury, której prawa rozwoju i trwania obejmuje fizjologia. Lecz uczyć się jej należy nie tylko dorywczo, po trosze, dla zaspokojenia ciekawości, ale w taki sposób, żeby chwycić jej podstawowe prawa, jej główne zadanie, ten punkt najwyższy, w którym ona styka się z psychologią, czyli filozofią ducha.63
37Natomiast wiedzę z zakresu ekonomii kobiety powinny poznawać przede wszystkim z myślą o rozumnym zarządzaniu finansami domowymi64. Orientacja w zjawiskach makroekonomicznych także powinna znaleźć zastosowanie praktyczne. Karol Weylepp twierdził:
Dla kobiety, o ile chce ona stanąć na stanowisku oświeconego członka społeczeństwa, znajomość zagadnień gospodarczych niemal równie jest niezbędną jak dla mężczyzny. Styka się ona z niemi w prasie i literaturze, w życiu codziennem, którego tak prostych zjawisk jak choćby obecny nagły spadek cen zboża, nie potrafi sobie wytłumaczyć, znajomość praw gospodarczych skieruje również usiłowania jej i chęci w kierunku przynoszącym korzyść rzeczywistą, pokaże we właściwem świetle znaczenie choćby takiej działalności jak filantropijna.65
38Świadomość, że samokształcenie kobiet jest niezbędne dla ich prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, wzrastała i rozpowszechniała się coraz bardziej z każdą dekadą. Pod koniec XIX wieku nawet konserwatywni publicyści zachęcali kobiety do lektury, która poszerzy ich horyzonty i wiedzę o świecie. Doceniali też wartość studiowania „poważnych” książek dla rozwoju samodzielnego myślenia66, chociaż samodzielność tę tolerowano jedynie w granicach wyznaczanych przez tradycyjne role społeczne. Takie stanowisko dominowało na przykład w spolszczonej i wydanej przez redakcję „Niwy” adaptacji pracy Maxa Wolffa:
Istota wykształcenia nie zasadza się bynajmniej na pewnej, stale oznaczonej liczbie wiadomości, lecz na zajmowaniu się, tudzież na zrozumieniu, okazywanem wypadkom, prądom, dążeniom, umysłowej pracy epoki współczesnej; zasadza się też na samodzielności sądu, wydawanego o wszystkich owych powyższych faktach. Nie na tem polega wykształcenie, że się wiele wie, przeciwnie nawet wiedza encyklopedyczna, kalejdoskopowa, otaczająca swoim kręgiem wiele, ale wszystko powierzchownie, zdradza od razu pyszałkowatą i niedokształconą zarozumiałość.67
39Autor tego opracowania, ubolewając nad „degeneracją” nie tylko kobiet ze średnich i wyższych warstw społecznych, ale w ogóle całego rodu ludzkiego, uznał lekturę za antidotum na zepsucie moralne, a samokształcenie za powinność wszystkich sióstr, żon i matek. Zachęcał:
Naszych i obcych poetów, dzieła historyczne, historie cywilizacji, popularnie pisane prace ekonomiczne, dzieła przyrodnicze, byleby tylko bez żadnych antyreligijnych tendencji, powinna czytywać każda kobieta wykształcona, która pod względem rozwoju umysłowego nie chce pozostawać w tyle poza swoim mężem, narzeczonym, bratem! Każdy, kto weźmie do ręki dzieło istotnie wartościowe, istotnie naukowe, znajdzie tam i najwznioślejszą rozkosz i pomnożenie swej wiedzy i podnietę do rozmyślań owocodajnych nad najważniejszemi pytaniami życiowemi, nie potrzebując się obawiać, aby przeładowywał niepotrzebnie swój umysł i przerabiał się na powierzchniowego (!) polihistora czy encyklopedystę. Kobieta, czytająca rozważnie książki poważne, nigdy nie będzie „feministką” lub „pończochą błękitną”, która zasypuje redakcje banalnemi nowelkami. Kobieta natomiast, mężatka i panna, która nie rozumie, nie zajmuje się, nie interesuje temi świetnemi owocami ducha ludzkiego, jest i pozostanie mimo swojej biegłości w przebieraniu palcami na klawiszach fortepianu, mimo swojej francuszczyzny i angielszczyzny, mimo łatwości w rozmowach salonowych, cymbałem brzęczącym, skorupą dźwięczną a pustą. Taka kobieta nie może nawet żądać, aby ją uważano za „człowieka płci niewieściej”68.
40Jak się więc wydaje, na początku XX wieku nikt już nie podawał w wątpliwość, że – zwłaszcza z powodu trudności w dostępie dziewcząt do publicznego systemu oświaty – czytanie musi stać się dla polskich kobiet powszechnym środkiem zdobywania wiedzy, a książka– „narzędziem pracy umysłowej, jak młot lub piła narzędziem pracy fizycznej”69. Ze sprawą samokształcenia w dyskursie publicystycznym epoki postyczniowej współistniała kwestia czytelnictwa kobiet uprawianego w celu wychowania dzieci i krzewienia oświaty wśród niższych warstw społecznych. Czytelniczki nie tylko zachęcano do zapoznawania się ze zdobyczami pedagogiki i psychologii, które miały ułatwić im zrozumienie i zaprogramowanie procesów wychowawczych70, ale również (nawet z większą intensywnością) nakłaniano je do czytelniczej inicjacji i edukacji młodego pokolenia71, ponadto zaś do wypełniania misji alfabetyzacji polskiego społeczeństwa.
41Jedną z najbardziej zaangażowanych na tym polu publicystek była Ilnicka72, która często – zwłaszcza w związku z nowymi wydawnictwami dla dzieci i młodzieży ukazującymi się przed Bożym Narodzeniem – uczulała czytelniczki „Bluszczu” na pedagogiczne znaczenie czytania: „[…] wspólne czytanie rodzinne występuje już jako ważny środek edukacyjny, jako jedna z najlepszych pomocy, które matka do współdziałania w wychowaniu wezwać może. Umieć czytać dobrze i mieć tego dobrego czytania nawyknienie, to rzecz w całym ciągu życia ludzkiego niezmiernie ważna, a której przecież od młodu nabywać trzeba”73. Nieustannie przypominała o odpowiedzialności rodziców za inicjację czytelniczą dzieci:
Rodziny powinny czytać, powinny pokarm umysłowy przyjmować i w ruchu umysłowym społeczeństwa swego brać udział jakiś. Toteż zamiłowanie książki przez wychowanie obudzić, jest jednym z bardzo ważnych warunków tego wychowania, jednym z warunków, który wielostronnych potrzeb i obowiązków człowieka dotyka, z wielu względami bardzo wysokiego znaczenia w stosunku zostaje. Aby przecież owo zamiłowanie mogło się dobrze wyrobić, aby następnie przybrało kierunek odpowiedni i stało się rzeczywiście pożytecznem, trzeba rodzicom i wychowawcom wcześnie, bo już w pierwszych latach wychowania nad tem się zastanowić, czem książka jest i czem być powinna dla dziecka? Czytanie dziecinne to przedmiot poważnego przemyślenia dla rodziców i pedagogów.74
Konsekwentnie apelowała też o wzbogacanie księgozbiorów domowych literaturą dla młodszych odbiorców:
Dobra książka do czytania dla dzieci i dorastającej młodzi jest rzeczą ceny niezmiernej, bo ona to gust do czytania rozbudza, ona umysł młody do zajęć literackich zaprawia, więc otwiera przed nim drogę do coraz wyższego kształcenia się w przyszłości, i z tego koniecznego punktu uważana, literatura dziecinna każdego kraju stanowi jednę z gałęzi jego edukacji. Szkoła sama nie wszystko dać może; że książka do czytania musi tu być z niejednego względu dopełnieniem rzeczy, wiedzą od dawna wszyscy pedagogowie i rodzice też wiedzieć powinni, tak dalece nawet, że jak w planie, tak i w budżecie edukacji dzieci swoich należy im książkę tego rodzaju pomieścić i w rubryce niezbędnych, corocznych wydatków zapisać.75
Aby nakłonić rodziców, a zwłaszcza matki, do zaktywizowania czytelniczego dzieci, Ilnicka nie wahała się używać patetycznych porównań i analogii, sugerujących, że lekceważenie tego obowiązku w wychowaniu jest grzechem śmiertelnym:
Jest cały świat myśli, cały świat uczuć, poza granicami właściwej nauki leżący, względem którego dziecko obojętnem i nieświadomem pozostać nie może – przekonywała – są pojęcia moralne, jest wreszcie wielka sprawa piękności, czystości języka; i dlatego to książka do czytania jest pewnego rodzaju pokarmem duchowym, jest pewnego rodzaju komunią, która się dziecku od rodziców należy pod karą i winą niedbałości o niezmiernie ważny moralny interes ich dzieci.76
42Odwoływała się do uczuć nie tylko religijnych, ale także obywatelskich: „Zadaniem matki jest więc i wybór książki dla dziecka; wybór, starannie dokonany, bo jeżeli pragniemy prawdziwego rozwoju szlachetnych pojęć i myśli w społeczeństwie, trzeba aby rodzice poczuwali się do prawdziwego spełniania obowiązków swoich względem dzieci”77.
43Temat edukacji czytelniczej najmłodszych stale powracał na łamach „Bluszczu”. Niewątpliwie periodyk ów wywarł znaczący wpływ na wyrobienie wśród intelektualnych elit nawyku myślenia o lekturze jako środku oddziaływania pedagogicznego. W tej kwestii wypowiadała się nie tylko Ilnicka, ale także inne ówczesne autorytety. Dzieduszycka na przykład, rozpatrując problem czytelnictwa dzieci w kontekście samokształcenia kobiet, przestrzegała:
Każda matka porównawszy swój umysł z umysłem dziecka, czuje się uzdolnioną do uczenia go przez lat wiele – ale wierząca w to niechaj nie zasypia zbyt spokojnie, niech inaczej postawi pytanie: „Jakie jest moje zadanie w pierwszych latach życia dziecka? Oto mam kształcić wszystkie jego władze zmysłowe i umysłowe i uczyć ich użytku! A znamże ja te władze? Wiemże w jaki sposób mam je rozwijać?” A jeżeli odpowiedź wypadnie przecząco, niechże się matka czem prędzej bierze do odczytania kilku dzieł pedagogicznych, niech je pilnie odczyta, dobrze wyrozumie.78
44Stawiała ona zresztą czytelniczkom jeszcze wiele innych pytań, które miały być probierzem przygotowania do świadomego macierzyństwa. Kobietom niepotrafiącym udzielić na nie twierdzącej odpowiedzi podpowiadała:
Wiadomości tych, jeżeli ich nie posiadam, nabyć mogę za pomocą nauki o rzeczach, z podręczników o naukach przyrodzonych – własnem badaniem i zastanawianiem się… Później nastąpi nauka czytania, pisania, rachunków – poznać mi przeto wypada najlepsze nauczania metody i te sobie przyswoić. Pragnę dziecię jak najdłużej wychowywać w domu, jak najlepiej przygotowane następnie wysłać do szkoły – wcześnie przeto postanowię do jakich szkół przygotowywać je będę, wreszcie poznam podręczniki w tych szkołach używane, przypomnę sobie gramatykę, arytmetykę, jeśli je zapomniałam, wyuczę się tego, czego mnie jako kobiety nie uczono wcale. Nigdy za wcześnie!79
45Przekonanie, że samokształcenie jest obowiązkiem każdej odpowiedzialnej matki, wyrażała także inna ceniona autorka – Zofia Kowerska. W pracy nagrodzonej w konkursie zorganizowanym przez redakcję „Bluszczu” pisała:
Kto nie idzie naprzód, ten się cofa – prawda to stara jak świat – a młoda matka z wiedzą częstokroć powierzchowną, nie ugruntowaną i nieprzetrawioną rozmyślaniem, zapomniałaby wkrótce i tej odrobiny, jaką pod przymusem szkolnym nabyła. Dziecię miałoby w niej troskliwą bonę, ale oświeconej kierowniczki nie znalazłoby z pewnością. Pozwalając ograniczonej swej wiedzy umniejszać się codziennie, matka musiałaby zasmakować w literaturze powieściowej wyłącznie – trudno bowiem przypuszczać, by nigdy nic nie czytała – a z tej, dla niej samej, niewielka korzyść wypłynąć może, dla dziecięcia zaś żadna. Z tych przeto powodów sądzę, że matka, oświecając swoję małą gromadkę, sama się kształcić i oświecać powinna.80
46Powinnością kobiet miało więc być czytanie i samokształcenie nie tylko ze względu na potrzeby własnego rozwoju, ale – w przypadku matek – przede wszystkim z uwagi na obowiązek kształtowania postawy moralnej i umysłowości młodego pokolenia81.
47Ogólnie rzecz biorąc, pod koniec XIX wieku można odnotować wyraźne przesunięcie akcentów w dyskursie adresowanym do czytających kobiet – zelżał nacisk na kształtowanie ich własnych preferencji czytelniczych, zwiększyła się natomiast presja, by dojrzałe, kompetentne czytelniczki kontrolowały lektury dzieci i młodzieży, nie tylko żeńskiej, ale również męskiej82. Wymiana refleksji na temat lektur wybieranych przez matkę dla syna uczącego się poza domem miała na przykład stanowić według Ilnickiej „wielką prezerwatywę przeciw wpływom, które słusznie mogą niepokoić serca matek”83, a więc służyć przede wszystkim podtrzymaniu moralnego oddziaływania rodziny na dojrzewającego mężczyznę.
48Wobec zalewu rynku wydawniczego często bezwartościową lub nawet szkodliwą literaturą dziecięcą Cecylia Walewska zwracała się do kobiet z propozycją:
Matki, które nie marzycie, lecz chcecie naprawdę wychować dzieci wasze od kolebki – do chwili zdobycia przez nich [!] pożądanej samodzielności, zabierzcie się do tej wstępnej pracy dla młodego pokolenia, pracy zupełnie dla was dostępnej i łatwej przy wszystkich waszych obowiązkach, a która niewątpliwą i doraźną przyniesie korzyść i da wam głęboką rozkosz skromnej lecz rzetelnej zasługi. Pracą tą jest ułożenie katalogu rozumowanego wydawnictw obrazkowych i książek dla małych dzieci. Od tego zacząć trzeba, choć może się na tem nie skończy praca wasza, jeśli w niej zasmakujecie. […] Wydanie dobrego katalogu rozumowanego wydawnictw obrazkowych jest pracą dosyć długą, wymagającą pewnego zasobu wytrwałości i sumienności, lecz pracą rzeczywiście pożyteczną i dającą zadowolenie każdej matce, która znaczenie tej kwestii rozumie. Celowo pragnęłabym ją powierzyć właśnie matkom, gdyż mam najgłębsze przekonanie, że one wywiązałyby się z tego zadania gruntowniej, lepiej i wszechstronniej od każdego grona specjalnych krytyków. A i dla siebie znalazłyby w tem wielką korzyść, zarówno w czytaniu i porównaniu rzeczy różnej wartości, jak w tysiącznych dysputach, które się przy takiej pracy wywiązują i nieraz myśli naszej otwierają nowe drogi.84
49Na przełomie stuleci jednak nadzór kobiet nad czytelnictwem młodzieży zmienił nieco swój charakter. Nie walczono już bowiem o to, by dorastające dziewczęta nie czytały powieści, w których przedstawiano wątki romansowe czy erotyczne. Uznano, że jeśli wyjście za mąż stawia się im jako jeden z najważniejszych celów życiowych, to nie powinno się usuwać sprzed ich oczu miłości prowadzącej do małżeństwa, a nawet konfliktów pojawiających się w owych zalegalizowanych związkach. Przestrzegano natomiast przed literaturą, która oddziaływała na popęd seksualny i niskie instynkty oraz przedstawiała w atrakcyjnym świetle rozwiązłość i demoralizację antybohaterów, podważając tym samym tradycyjne wartości. Pisano:
Nie przed powieścią zawierającą w sobie epizody miłosne, ale przed zjawiskami zwyrodnienia miłosnego w druku zasłonić pragnie oko dorastającej dziewczyny dobrze zrozumiana troskliwość matki dzisiejszej. Nie bojaźliwość niewczesna powoduje tą matką, ale poczucie obowiązku, gdy strzeże dziecko swoje przed wyuzdaniem erotycznem, nie mającem z prawem przyrodzonem żadnej zgoła wspólności – nie te książki uprzątać się ona stara z przed córki swojej, w których autor dotyka kolizji w stosunkach małżeńskich trafiających się często, ale takich, w których młody umysł ma sobie w ponętnej formie podanem wszechwładztwo zmysłów jako prawo jedyne i najwyższe – w których dla kaprysu depcze kobieta honor i obowiązek pod hasłami obłędnemi niczem niekrępowanego prawa osobistej wolności. […] matka rozumna nie zawaha się pokazać córce postaci takiej jak Fantina V. Hugo, ani jak Krysta Konopnickiej, ani chociażby Magda z ostatniej powieści Rodziewiczówny, bo to wszystko jest życie, a więc cierpienie, upadek, dźwiganie się, ale nie pornografia. Nasz ogół nauczył się rozróżniać potrawę od przyprawy, szczerość i podniosłość duszy wybranej autora od perfidii producentów plugastwa literackiego na tuziny pod fałszywemi etykietkami.85
50Kobietom z wyższych i średnich warstw społecznych, oprócz kurateli nad czytelnictwem dzieci i młodzieży, powierzano także misję krzewienia oświaty wśród włościan. Do przyjęcia odpowiedzialności za stan umysłowy służby należącej do domu, a co za tym idzie – do czytania prac dotyczących problemu oświaty ludowej wzywała Ilnicka:
Kobieta będąca naczelniczką domu, więc kobieta, która ma pod swoim zarządem i działaniem wpływów swoje sługi, powinna czytać każdą celniejszą książkę, traktującą o oświacie ludowej, a to dlatego, aby umysł jej, rozświeciwszy się pod tym względem, nauczył ją rzeczy bardzo ważnej: jak z jednej strony być wyrozumiałą dla istoty ciemnej, z drugiej zaś jak uwzględnić potrzeby tej, która już jakąś iskierkę światła dostała. Obie te rzeczy nie są bynajmniej łatwe dla pani, która nie zastanowiła się nigdy nad umysłowym stanem ludu, więc na służbę swoję nie spojrzała nigdy z tego stanowiska, że to są ludzie, którzy zupełnie tak jak ona mają duchową potrzebę wykształcenia umysłu, a są zarazem albo wcale go pozbawieni, albo dostali z niego cząstkę bardzo maleńką. Gospodyni, która się raz na taki punkt widzenia podniesie, już stanie się natychmiast inną w całym układzie swojego gospodarstwa, już odnośnie do sług cały system postępowania swego zmieni.86
51Autorka odwoływała się do empatii prenumeratorek „Bluszczu”, by zmniejszyć kulturowy dystans i poczucie ich wyższości w stosunku do służby. Mając na uwadze przede wszystkim postęp cywilizacyjny, nie wahała się zabiegać o demokratyzację relacji między swoimi czytelniczkami i ich najbliższym otoczeniem. Niemniej, każąc w przedstawicielach ludu dostrzec czujących i myślących ludzi, nie kwestionowała kierowniczej pozycji kobiet z warstw wyższych. Wymagała od nich przecież nie tylko wprowadzania analfabetów w świat słowa pisanego, ale także wskazywania odpowiednich lektur i kształtowania umysłowości: „[…] sama nauka czytania tu nie starczy – twierdziła – […] dla większości tłumów nieoświeconych, samo poznanie litery, martwą literą na zawsze pozostaje i trzeba jednocześnie innego jeszcze współdziałania, aby światło ożywcze wybłysnąć z tego miało. Trzeba żywego słowa, trzeba komunii myśli – trzeba pewnego obcowania umysłu ciemnego z umysłem oświeconym”87. Kobiety „oświecone”, czyli takie, które same zdobyły gruntowne wykształcenie, a przy tym były świadomymi obserwatorkami i (w miarę możliwości) uczestniczkami życia społecznego, miały – według ówczesnych przywódców opinii – pełnić rolę przewodniczek na drodze do cywilizowania warstw „nieoświeconych”, skłaniając ich przedstawicieli do zastanawiania się nad rozmaitymi kwestiami związanymi z procesami modernizacyjnymi. Ilnicka jako przykład godnych rozpropagowania tematów wskazywała zagadnienia z higieny i dietetyki oraz wychowania dzieci. Według niej kobiety z warstw wyższych mogłyby w przystępnej formie, podczas codziennych rozmów, przybliżać służbie najnowszą wiedzę z tego zakresu.
52Niektórzy publicyści zachęcali, by na edukowanie ludu wykorzystywać czas letnich wycieczek na wieś. Jedną ze zwolenniczek łączenia podczas wilegiatury przyjemnego z pożytecznym była Maria Konopnicka, przedstawiająca sielankową i wyidealizowaną wizję kontaktu z włościanami:
Za główny pożytek społeczny z licznych ubocznych, można by uważać zetknięcie się warstw oświeconych narodu z ludem. Wyobraźmy sobie, że tysiące rozpraszających się na lato po kraju mieszczuchów przejęte są myślą, że mogą, a nawet obowiązani są spełnić podczas wakacji skromną, ale doniosłą cywilizacyjną misję. Panienka czy niewiasta, starzec czy młodzieniaszek, za jakiegoś rubla, potrąconego z rubryki mniej potrzebnych wydatków przedwyjezdnych, kupuje kilka książeczek ludowych, tanich a pożytecznych, jakich wiele na widok publiczny się ukazuje. […] Nie trzymają się na uboczu, nie spoglądają na wieśniaków z góry, nie wchodzą z nimi w rozmowę po to jedynie, aby się nad ich prostactwem pośmiać, aby się ich gburowatością zabawić. Owszem, przystępują do nich z powagą i zaczynają z nimi rozmawiać o rzeczach poważnych. Więc o tem, jak to się ludzie po świecie uczą, jak wynalazki robią, jak pracę sobie ułatwiają i produkcyjniejszą ją czynią, jak marnowania zimowego czasu unikają. Albo też o czem innem. Jak to, dajmy na to, po kraju naszym różne obyczaje, jaki lud odmienny bywa, chociaż bratni, gdzieś w dalekich krajach; jak ludzie pracują dla przyszłości, myślą o niej, dążą do niej. Chłop słucha chętnie, bo lubi on rozmowę poważną. […] Kiedyście go już zainteresować umieli, kiedy się dziwuje wynalazkom, o jakich mu opowiadacie albo innym rzeczom, o których chciałby jak najwięcej słuchać – przychodzi kolej na książkę. Wyjmujecie ją z kieszeni i prosicie gospodarza, aby ją od was na pamiątkę przyjął, a co wyczyta, zapamiętał i na pożytek starał się obrócić. Chłop przyjmuje, rękę wam ściska i odchodzi do chałupy, oświecony nieco i z tem przekonaniem w duszy, że i w surdutach lub tiurniurach chodzą poczciwi ludzie, którzy dobrego ludowi życzą i pamiętają o nim.88
53O konieczności podniesienia poziomu umysłowego warstw niższych przez alfabetyzację przypominano kobietom również za pomocą statystyk. Alarmowano więc na przykład, że w Królestwie Polskim:
[…] przyrost roczny czytających wynosi 1,2%, a że jednocześnie przyrost stały ludności naszej stanowi 1,7%, przeto wynikiem oczywistym jest, że cyfra analfabetów nie zmniejsza się u nas w stosunku do przyrostu ludności, a owszem wzrasta z rokiem każdym. Chcąc się przekonać, czy to twierdzenie jest dowolnem, czy opartem na faktach, zróbmy inny rachunek, t.j. zobaczmy co się stało z procentem czytających w ciągu ostatnich 14 lat. Obecnie przy ludności 6-cio milionowej i 2,500 szkołach wypada nam 150 tysięcy uczęszczających do szkół, czyli 1 uczący się na 40 mieszkańców. Przed 14 laty t.j. w roku 1882, przy ludności wynoszącej 4 ½ miliona mieszkańców było szkół początkowych 2,600 – było uczących się 130 tysięcy, wypadał zatem 1 uczący się na 35 mieszkańców. A zatem oświata wśród ludu cofnęła się w tym okresie czasu o 8%. Rachunek przeto pokazuje się dobrym. Zobaczmy teraz jak się mają te sprawy w miastach i osadach. Na 114 naszych miast i 533 osad jest ogółem szkół początkowych 351, do których uczęszcza 30 tysięcy dzieci. Jest nadto 118 szkół rzemieślniczych z 5,000 chłopców, co zestawione z ludnością miast i osad daje 1-o uczącego się na 37 mieszkańców. W ogólnych zarysach wzięty stan rzeczy taki pozwala domyślać się, że w stosunku do zagranicy wyglądamy co do oświaty bardzo nieszczególnie, […].89
54Jakkolwiek wnioski wyciągnięte przez autora artykułu mogą budzić wątpliwości, to jednak trzeba przyznać, że podane liczby i proporcje dość obrazowo pokazywały dramatyzm sytuacji polskiej oświaty, spotęgowany jeszcze przez porównanie jej z wysokim stopniem alfabetyzacji w Niemczech czy nawet w „prowincjach nadbałtyckich” Rosji.
55Jeśli nawet udawało się tymi argumentami przekonać kobiety do wysiłku na rzecz edukacji niższych warstw społecznych, stawiano je przed problemami, które ostatecznie mogły zniechęcić do podejmowania jakichkolwiek działań. Wykazywano bowiem przede wszystkim brak pożytecznej, a jednocześnie atrakcyjnej literatury dla ludu. Demokratycznie nastawieni publicyści uważali, że odrębna kategoria piśmiennictwa, tworzona z myślą o włościanach, niczemu nie służy, a istniejące już publikacje, przez swój paternalistyczny i dydaktyczny charakter, nie spełniają pokładanych w nich nadziei. Nadal jednak dominował pogląd – wzmacniany wynikami badań psychologicznych i doświadczeniem pedagogicznym – że każdy etap rozwoju umysłowego wymaga adekwatnej do potrzeb i możliwości „strawy duchowej”: „[…] tak jak jest pedagogia dla niedorosłych wiekiem, tak muszą być i zastrzeżenia, ograniczenia pewne, i stopniowania dla nieświadomych, nierozwiniętych i nieukształconych”90. Z powodu braku dobrej literatury ludowej podwójna odpowiedzialność ciążyła zatem na tych, którzy zechcieli podjąć się edukowania warstw nieoświeconych, zarówno przez dobór publikacji, jak i odpowiednie kierowanie ich lekturą: „[…] nie dosyć jest wybrać książkę trafnie, i nie dosyć dać ją w rękę. Książkę taką trzeba przeczytać razem z tym, który ma z niej osiągnąć pożytek. Bez objaśnień, bez naprowadzania i pomocy, rzecz będzie zrobiona zaledwie połowicznie”91. Sprawa opieki kobiet z warstw wyższych nad czytelnictwem ludu nabrała dynamiki dopiero po 1905 roku, gdy – zwłaszcza na łamach „Świata Kobiecego”, organu Zjednoczonego Koła Ziemianek – zaczęto udzielać dokładnych instrukcji, między innymi, w jaki sposób organizować na wsi użyteczną dla włościan wypożyczalnię92 lub czym się posiłkować przy doborze literatury dla ludu93.
56Najtrudniejszym do zwerbalizowania przez przywódców opinii celem czytania kobiet było pielęgnowanie postaw patriotycznych. Ze względów cenzuralnych bowiem, zwłaszcza w publicystyce Królestwa Polskiego, nie wypowiadano się bezpośrednio o kultywowaniu polskości, akcentowano co najwyżej konieczność uzupełniania w domu edukacji dzieci o „takie czytania, któremi szkoła zajmować się nie może”94. Prawdopodobnie zastępczą formę dyskursu dotyczącego tego obszaru aktywności czytelniczej stanowiło akcentowanie szczególnego znaczenia, jakie w edukacji dziewcząt i samokształceniu kobiet powinna zajmować lektura prac historycznych w połączeniu z nauką geografii politycznej i studiów krajoznawczych oraz klasyki literatury pięknej i jej specjalistycznych opracowań95. Sugestie, że czytanie arcydzieł polskich i uzupełnianie wiedzy o historii Polski jest obowiązkiem Polek, o ile się zdarzały, miały charakter dość enigmatyczny. Hoffmanowa, wyjaśniając intencje, które przyświecały jej podczas pisania książki o Janie Kochanowskim, tłumaczyła na przykład: „Ja w niej, prócz zwyczajnych widoków moralności, miałam na głównym celu obznajmienie cokolwiek naszych Polek z rzeczami ojczystemi, o których one zwykle bardzo nawiasowe mają wyobrażenie, a przeto lekce je ważą; chciałam i wskazać niektóre źródła, gdzie czerpać tych wiadomości mogą”96. Podobnie zakamuflowaną retorykę patriotyczną napotkać można było na łamach szczególnie represjonowanego przez cenzurę „Bluszczu”97. Z okazji trzechsetnej rocznicy śmierci Kochanowskiego pisano o czarnoleskim poecie, podkreślając integracyjne znaczenie znajomości jego dorobku dla narodu polskiego: „Nie, nie jest i nie będzie wzgardzony; ale pamiętajmy, że prawdziwe pomniki wznosimy poetom tylko przez czytanie ich dzieł. Kto książki polskie czyta, a Kochanowskiego nie zna – ten sam wyłącza się ze społeczności umysłowej, w której właśnie żyć, wzrastać i kształcić się jest obowiązany”98. Niewiele jednak znalazłoby się tak bezpośrednich wypowiedzi, jak ta, którą w swoim poradniku czytelniczym zawarł Feliks Kozubowski. Zwracał się w nim do rozczytanej w romansach uczennicy:
Pani nie masz prawa tak postępować! […] Dziewczę każdej innej narodowości: Niemka, Francuzka, Angielka itd. znalazłszy się w twem położeniu, będzie tylko jedną więcej jednostką w tej świątyni szkarady – nic więcej; bo kraje te są wolne – przynajmniej o tyle, że je nikt obcy nie ciemięży i, przy nieuniknionym upadku moralnym pewnego procentu ludności, zawsze jeszcze pozostanie dość zdrowych sił w narodzie, aby całości zapewnić przyszłość i wszelkie warunki normalnego bytu. Jako Polka – nie masz pani prawa brudzić twej wyobraźni i tym sposobem stawać się igraszką twych namiętności. Kraj nasz rozbito i rozćwiartowano potem; dziś resztki ducha narodu tlejące jak iskry w ruinach i popiele usiłują nasze wrogi zniszczyć jedynym środkiem, łatwym a niezawodnym – brudząc nam młódź, aby zniedołężniało przyszłe pokolenie. Pani, jako Polka, nie masz prawa rozporządzać absolutnie ani twoimi myślami, ani twem ciałem – i jedne, i drugie należą do kraju. Jeżeli nie wobec narodu, to wobec własnego sumienia zdasz kiedyś ciężki rachunek z twego postępowania. Gdy zostaniesz żoną i matką potem, co powiesz mężowi – jak będziesz wychowywać twe dzieci? Czy dasz im takie książki do ręki?99
57Patriotyczna postawa polskich czytelniczek powinna była przejawiać się także w znakomitej znajomości języka ojczystego. Ksiądz Łukaszkiewicz nakazywał:
Gramatyka polska i historia literatury polskiej niechaj leżą zawsze na twym stoliku. Zaglądaj do nich często. Jeżeli Polki wyrażają się niepoprawnie, błędnie piszą po polsku, niegramatycznie, jeżeli nie znają bogactw własnego piśmiennictwa, to któż ma je w tem wyręczyć, Niemki, czy Węgierki? Matka jest pierwszą nauczycielką mowy rodzinnej, więc powinna znać doskonale język polski, mówić nim poprawnie, nie mieszać słów z obcych języków i unikać wyrazów szorstkich, w dobrym towarzystwie nieodpowiednich.100
58Równie ważna jak świadomość patriotyczna samych czytelniczek, była ich troska, by przekazać ją także kolejnemu pokoleniu. Jak pisał Jan Gnatowski: „Ona [matka] wcześnie zaprawia do czytania dobrych książek i organizuje w rodzinie głośną lekturę dzieł polskich, co zwłaszcza pod zaborem pruskim i rosyjskim jest skutecznym środkiem przeciw wynarodowieniu”101.
59Świadomość trudności, jakie kobiety mogły napotkać na swojej czytelniczej i życiowej drodze, skłaniała przywódców opinii do podejmowania działalności poradniczej. Z tą intencją swoją Złotą książkę polskiej dziewicy napisał na przykład ksiądz Łukaszkiewicz:
Takim przewodnikiem niech będzie ta książka dla Ciebie, dziewico polska, gdy po ukończeniu szkół lub domowej nauki jak ptaszę wylatujesz z gniazdka w świat szeroki i nieznany. Ona Ci wskaże pewne drogi, któremi krocząc, znajdziesz cel jasny, zadowolenie i prawdziwe na ziemi szczęście. […] Możesz bezpiecznie polegać na podanych w tej książce radach; możesz w istocie stać się dziewicą-aniołem swego otoczenia, jeżeli rady te w czyn wprowadzisz.102
60Choć w drugiej połowie XIX stulecia liczba nie tylko poradników lekturowych i kompendiów dla samouków, ale także wszelkiego rodzaju literatury o charakterze poradnikowym stale rosła, wypowiedziom o przydatności opracowań, udzielających wskazówek na temat samokształcenia, szukania nowych źródeł zarobku dla kobiet, prowadzenia gospodarstwa domowego czy wychowywania dzieci nieodłącznie towarzyszyło ubolewanie nad niedostatkiem tego rodzaju prac, zwłaszcza napisanych przez autorów polskich lub utyskiwania nad ich wadami103. Nie były od nich wolne także książki służące praktykom religijnym i modlitwie, zwłaszcza tworzone z chęci zysku, często „nożyczkami w dni kilka”104. Czasem problem tkwił w braku publikacji uwzględniającej potrzeby i możliwości określonego typu czytelniczek. Na początku XX wieku na przykład Helena Stattlerówna wskazywała na konieczność stworzenia poradnika skierowanego do absolwentek pensji chcących kształcić się samodzielnie, który tłumaczyłby, na czym polega samokształcenie:
Co jej z tego, że poradnik podaje tytuły i ocenę dzieł z wszelkich gałęzi wiedzy, gdy ona nie wie, do której gałęzi się zabrać, i gotowa jest równie chętnie studiować po kolei wszystkie wymienione dzieła z dziedziny chemii, jak z dziedziny historii, filozofii, matematyki itd. Że zaś w dodatku ogromna większość tych dzieł nie posiada dotąd przekładu na język polski, a kończące szkoły dziewczęta z obcymi językami są zazwyczaj niezbyt dobrze zapoznane, więc z konieczności, czytając, zmuszone bywają nieraz pomijać najważniejsze dzieła z powodu niedostępnego im języka.105
61Bolesław Londyński zaś, który swym wielotomowym „podręcznikiem życia praktycznego dla dziewic polskich wszelkich stanów, opracowanym na podstawie licznych źródeł swojskich i obcych” postanowił wypełnić lukę, jaką dostrzegł w wydawnictwach dotyczących „życia towarzyskiego”, konstatował: „Oprócz odwiecznych Powinności Hoffmanowej można by wykazać kilka zaledwie luźnych broszur i rozpraw, omawiających w sposób popularny niektóre ważniejsze sprawy z życia panien, jak: emancypację, dzieje ruchu kobiecego, wykształcenie uniwersyteckie kobiet i t. p., atoli życie towarzyskie w różnych jego przejawach nie znalazło dotąd odpowiedniej autorki […]”106.
62Nic dziwnego zatem, że – jak już wspomniałam we wstępie – rolę autorytetu i przewodnika pełniły w tych warunkach przede wszystkim czasopisma społeczno-kulturalne, zwłaszcza adresowane bezpośrednio do kobiet107. Wraz z przejęciem w 1860 roku przez Jana K. Gregorowicza „Magazynu Mód”, gdy oprócz tytułu zmieniono również formułę pisma, rozpoczęła się era kobiecych periodyków, które nie tylko dostarczały tekstów literackich oraz informacji o najświeższych trendach w modzie i wykrojów, ale także miały ambicję kształtowania światopoglądu i uzupełniania wiedzy czytelniczek przez zamieszczanie artykułów popularnonaukowych, publicystyki na tematy społeczne i wychowawcze, porad dotyczących gospodarstwa domowego, kroniki wydarzeń bieżących czy przeglądu prasy108. Redakcje czasopism dla kobiet stwarzały swoim prenumeratorkom także możliwość wymiany myśli przez publikowanie nadsyłanej korespondencji. Na przykład na łamach „Świtu” deklarowano: „Ponieważ listy, jakie odbieramy od czytelniczek i czytelników »Świtu« dotykają nierzadko kwestii, budzących ogólniejsze zainteresowanie, a nadto bywają nieraz bezpośrednim głosem potrzeb społecznych, przemawiających o sobie z różnych zakątków kraju, będziemy przeto dawali z nich od czasu do czasu małe wyjątki”109. Tym sposobem wzmacniało się normotwórcze i socjalizujące działanie prasy. Odzew ze strony odbiorców wskazywał bowiem na najważniejsze obszary życia społecznego w różnych zaborach, a zarazem odzwierciedlał wpływ publicystyki na świadomość czytelników, zgodnie z zasadą, że „słowo pisane nie zaradza potrzebom społeczeństwa, bo nie zastępuje czynów i szczodrobliwej na rzecz publiczną hojności. Słowo pisane jednak wytwarza lub potęguje świadomość potrzeby”110.
63Czytanie czasopism niewątpliwie wspierało kobiety w ich rozwoju duchowym i intelektualnym oraz w codziennych zajęciach. Dostarczało cennych wskazówek zarówno w kwestii wychowania dzieci, wyboru zawodu, sposobów wywabiania plam, odpowiedniego przechowywania pożywienia, dbania o cerę, jak i właściwej interpretacji utworów literatury wysokoartystycznej. Warunkiem, jaki musiały spełnić czytelniczki, była jednak umiejętna lektura prasy. Jak bowiem pisała Stattlerówna: „[…] i czasopisma trzeba umieć czytać, trzeba nauczyć się w steku głupstw, kłamstw, plotek, wiadomości tzw. bieżących i tygodniowej beletrystyki wyławiać artykuły, cenne treścią i obrobieniem, perły myśli i talentu, wreszcie nauczyć się brać krytycznie chwilowe zwroty opinii lub mody”111.
64Omówione powyżej cele lektury kobiet wpisywały się w projekty pedagogiczne i edukacyjne drugiej połowy XIX wieku. Odzwierciedlały też sposób postrzegania przez przywódców opinii roli społecznej przedstawicielek wyższych i średnich warstw. Poglądy środowisk liberalnych nie odbiegały diametralnie od przekonań publicystów konserwatywnych. Obie grupy bowiem rozpatrywały czytelnictwo kobiece przede wszystkim w powiązaniu z obowiązkami matki i „kapłanki domowego ogniska”, nawet samokształcenie kobiet uzasadniając korzyściami, jakie rodzina i społeczeństwo odniesie ze wzrostu poziomu intelektualnego „oświeconych”. Rozbieżności dotyczyły tylko priorytetów i rodzaju zalecanych lektur, co w uproszczeniu prezentuje Tabela 1.
Tabela 1. Hierarchia priorytetów i rodzaje lektur zalecanych kobietom przez środowiska tradycjonalistyczne i liberalne

3. Lektury obowiązkowe/zakazane
65„Jest rzeczą prawie ogólnie uznaną, że kobieta lubi czytać, że czyta więcej i chętniej, niż mężczyzna – twierdziła w 1871 roku Ilnicka, tłumacząc następnie kobiecą skłonność do lektury – Mniej czynne, a przynajmniej jednostronnie tylko czynne życie kobiety dopełnia się książką; przy tem w uczuciowej duszy kobiecej tkwi niewątpliwie zaród poetycznego żywiołu, codzienna powszedniość życia starczy jej z trudnością i książka jest dla niej tą dziedziną ideału, którego choć cząsteczki jakiejś potrzeba jest kobiecie, aby rozwijała się dobrze i naturalnie, bez szkody dla ducha swojego”. Pytała przy tym retorycznie: „Czy przecież, biorąc rzecz ogółem, czytanie kobiety przynosi jej to właśnie, po co naturalnym instynktem duch jej się wyciąga, czy ją istotnie podnosi i uskrzydla, wprowadza w sferę prawdziwej poezji i ideału górnego?” Odpowiedź była oczywista, bo powtarzana przez ponad pół wieku:
„[…] kobieta istotnie czyta źle, bo po większej części czyta utwory pospolite, na powszedniości uczuć i myśli oparte, wyższego polotu ducha pozbawione, więc w następstwie ducha nie podnoszące, a zniżające go nawet przez obałamucenie czynności umysłowej i sprowadzenie jej na drogę niską i jałową”112.
66Romanse czy też „literatura szalona”, jak Michał Grabowski określił francuskie powieści zawierające wątki miłosne i sensacyjne, których bohaterowie częstokroć postępowali wbrew normom obyczajowym i społecznym113, były przez cały wiek XIX głównym obiektem ataków publicystów dążących do unormowania kobiecego czytelnictwa. Powszechna, niezależna od światopoglądu niechęć do romansów, skutkowała zarówno rozmaitymi przestrogami przed konsekwencjami czytania „złych” książek, jak i zaleceniami dotyczącymi wyboru książek „dobrych”. Typologia całego piśmiennictwa sprowadzała się bowiem do tych dwóch określeń, stale obecnych w dyskursie epoki114. Wartościowanie zaś konkretnych tytułów wynikało już z przekonań poszczególnych publicystów, z ich wizji kobiety jako członka zbiorowości.
67Autorzy reprezentujący stanowisko Kościoła katolickiego mianem „złej” książki określali zatem nie tylko publikacje „przeciwne obyczajom”, czyli romans i powieść sensacyjną, ale przede wszystkim – „przeciwne wierze”. Zdaniem Dupanloupa „najwstrętniejszym” tego rodzaju dziełem był Vie de Jésus [Żywot Jezusa, 1863] Ernesta Renana115. Biskup Orleanu, wymieniając z odrazą tytuł tej pracy, żądał wręcz „od kobiety chrześcijańskiej, by gardziła książką pustą i średniej wartości, by odrzuciła od siebie wszystko, co złe i niebezpieczne i by same tylko czytała arcydzieła. Sumienie nakazuje jej unikać tych dzieł niezdrowych, w których straciłaby nie tylko delikatność uczuć, ale i czystość duszy”116. Na kobiety bowiem czytanie – „z powodu żywości wyobraźni i rodzaju inteligencji” – oddziaływać miało o wiele silniej niż na mężczyzn.
68Podobny pogląd funkcjonował w środowisku konserwatywnych publicystów polskich przynajmniej od lat 40. Wówczas przed czytaniem książek zagrażających wierze przestrzegała kobiety Hoffmanowa: „Są czasem dzieła zbawienne na oko a w istocie niebezpieczne; takiemi szczególniej dla kobiet są dzieła o religii. Dobierajmy jedynie dzieł czysto moralnych, gruntownych, uczących, rzetelnych […]”117. W drugiej połowie XIX stulecia troskę o religijność kobiet i postęp zgodny z duchem chrześcijaństwa, zagrożone coraz bardziej przez światopogląd ateistyczny i materialistyczny szerzący się za pośrednictwem druku, wyrażano między innymi na łamach „Przeglądu Katolickiego”. Niejednokrotnie wyjaśniano tam mechanizmy działania literatury niszczącej wiarę. Pisano na przykład: „W złocistych pucharach podają nam kłamstwo, leją je nam w powabnych tworach fantazji i w subtelnie naciąganych teoriach rozumu: w poezji, w powieściach, w romansach, w filozofii i w historii, poruszając zawsze najsilniejsze i najgłębsze namiętności ludzkie. Więc serce lgnie do dzieł fałszu; a najwyższe dobro ludzkie zagrożone: wiara i czystość obyczajów. Ci, którym staranie o zbawienie duszy jest na myśli, wiedzą jak niekiedy myśl jedna tylko zamącić może pokój duszy: dzieło złe nasuwa myśli takich roje całe”118. Hierarchów Kościoła przedstawiano jako strażników prawd Bożych, którzy, kierując się jedynie dobrem wiernych, utworzyli indeks ksiąg zakazanych. Index Expurgatorius wskazywano więc jako najważniejszy drogowskaz każ- dego prawomyślnego katolika, który chce uniknąć „zatrucia” umysłu i skażenia duszy z powodu sięgnięcia po nieodpowiednią lekturę: „Więc kto występuje przeciwko kościelnemu zakazowi czytania złych książek, ten podobnie występować powinien przeciwko zakazowi rządowemu sprzedawania trucizny, ale nie ma nikogo, kto by był tak nieroztropnym. Czem trucizna dla ciała, tem zła książka dla duszy”119. Warto przy tym przypomnieć, że do pisarzy, których wszystkie dzieła znalazły się na indeksie, należał między innymi Emil Zola, na łamach polskiej prasy konserwatywnej w drugiej połowie XIX wieku stale prześladowany i oskarżany o demoralizację publiczności czytającej, a zwłaszcza kobiet120.
69Tradycjonalistycznie nastawieni publicyści, odstręczając od niebezpiecznych lektur, ustalali jednocześnie własny kanon książek „dobrych”. Nieprzypadkowo przywołałam wcześniej postać Dupanloupa, gdyż to właśnie jego prace chyba najczęściej stawiano za wzór wartościowej literatury. Jedna z autorek pisała na przykład w połowie lat 80.: „W dziedzinie pedagogicznej i ściśle moralnej nie masz zapewne w literaturze całej oświeconej Europy utworów więcej nauczających, bardziej kompletnych i wpływowych i lepszym duchem natchnionych, jak dzieła niedawno zmarłego Pasterza Orleanu, księdza Féliksa Dupanloup, z których główniejsze, jak Dziecię, Małżeństwo chrześcijańskie i inne, mamy już w przekładzie polskim”121. Na autorytet biskupa powoływał się nawet Prądzyński, który polemizując z poglądem konserwatystów, że „kobiecie w zakresie duchowego życia pietyzm wystarczyć powinien”, przytaczał przeczące temu stwierdzeniu fragmenty z La femme studieuse122 .
70Biskup Orleanu z charyzmą i talentem wypowiadał się na tematy dotyczące wychowania dzieci, kształcenia i życia małżeńskiego, zajmując przy tym – jak na hierarchę – stanowisko dość otwarte123. Wielokrotnie podkreślał na przykład, że praca i nauka powinny stać się obowiązkiem kobiet, oczywiście w zakresie zadań związanych z domem i rodziną124. I chociaż słowa swoje kierował przede wszystkim do Francuzek, to jednak – jak stwierdzał polski recenzent – „prawdy, jakie się tu mieszczą, znajdą zastosowanie wszędzie, nikt bowiem lepiej od ks. Dupanloup nie zrozumiał jakie być winno postępowanie kobiety chrześcijańskiej we wszystkich okolicznościach jej życia”125. Biskup Orleanu jasno określał również, jaki powinien być stosunek prawdziwych chrześcijan do nowych prądów umysłowych. Analizując systemy takich autorów, jak Émile Littré, Auguste Comte, Hippolyte Taine i Ernest Renan, dowodził, że są one nie do przyjęcia dla wiernych Kościoła katolickiego, ponieważ przeczą istnieniu Boga, duszy i życia wiecznego126. Z tych wszystkich powodów dzieła Dupanloupa chętnie polecano kobietom127, zwłaszcza że poświęcał on dużo miejsca tematyce samokształcenia i wyboru właściwych lektur.
71Innym pisarzem, którego prac nie mogło zabraknąć w biblioteczce chrześcijanki, był Éloi Jourdain, tworzący pod pseudonimem Charles Sainte-Foi128, szczególnie zainteresowany oddziaływaniem czytania na odbiorcę. Porównując lekturę do kontaktu z innym człowiekiem, uczulał młodą czytelniczkę: „Powinnaś […] przede wszystkim wiedzieć, co właściwie znaczy książka niebezpieczna, jakie są jej znamiona i czyjej rady zasięgnąć powinnaś, zanim sąd jakiś wydasz w tym względzie”129. Udzielając szczegółowych instrukcji w tym zakresie, tak między innymi definiował „złą” książkę: „[…] książka wtedy jest złą i niebezpieczną, gdy ponętnie i zajmująco przedstawia sytuację, której nieuniknionym następstwem bywa upadek i wina – lub, jeśli wyobraźni twej uobecnia fakta i słowa, na które nie chciałabyś patrzeć ni słyszeć ich w rzeczywistości”130. W ocenie potencjalnej szkodliwości lektury miała według niego pomóc także refleksja czytelniczki, która powinna odpowiedzieć sobie na pytanie: „czy chciałabyś, by jej autor był twoim ojcem lub przewodnikiem duchowym”131. Sainte-Foi uzasadniał tę ostrożność nie tylko przekonaniem, że „[…] między tym, który dzieło jakieś stworzył, a tym, kto zeń korzysta, zachodzi związek tak ścisły, że można by go uważać za rodzaj ojcostwa duchowego i moralnego, którego skutki głębsze i trwalsze niż sądzisz”132, ale również tym, że uważał kobietę za „dziecko swej lektury”133.
72Wśród obowiązkowych lektur chrześcijanek, jako swoisty przewodnik duchowy, musiała też się znaleźć książka Tomasza z Kempis O naśladowaniu Chrystusa, ponieważ „wszyscy zgadzają się, że jest to najdroższa perła w morzu literatury ascetycznej i że wszystkie bez wyjątku prace w podobnym rodzaju daleko jej nie dorównywają. […] W istocie, któż chętnie nie idzie krok w krok za tym pobożnym autorem, kiedy daje rady tyczące się wewnętrznego życia i zbliżenia się do Boga?”134. Niemniej, o czym pisano na łamach „Tygodnika Mód”, nawet ta książeczka wymagała komentarza niezbędnego do jej właściwej interpretacji. Polecano w tym przypadku Objaśnienia do ksiąg o naśladowaniu Chrystusa przypisywanych Tomaszowi à Kempis księdza doktora Jana Siemieńskiego135. Ponadto proponowano kobietom sięganie po katechizmy136, studiowanie dzieł Ojców Kościoła oraz prac księży, wśród których godne uwagi były zwłaszcza „znane całemu katolickiemu światu i polecane przez wszystkich zwierzchników Kościoła”: Zasady i całość wiary katolickiej, czyli wykład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socjalny, od stworzenia świata aż do naszych czasów Jeana J. Gaumego137. Dużym autorytetem cieszyły się też prace arcybiskupa Reims Jeana F.A. Landriota. Z klasyków często wymieniano nazwiska Jacques’a B. Bossueta oraz nieśmiertelnego François Fénelona, którego De l’ éducation des filles (1687) stało się dla Dupanloupa inspiracją do rozważań o wykształceniu kobiet. Poczesne miejsce w katalogu lektur chrześcijanek miały oprócz tego zajmować żywoty świętych, przy czym Polkom – ze względu na sytuację narodową wymagającą pielęgnowania wartości patriotycznych w każdy możliwy sposób – zalecano sięganie przede wszystkim po Żywoty Świętych Pańskich Piotra Skargi138.
73Niejednoznaczne natomiast były opinie na temat studiowania Pisma Świętego, które choć z jednej strony przedkładano nad wszystkie książki świeckie, to z drugiej – na jego lekturę nakładano rozliczne ograniczenia i restrykcje. W odróżnieniu bowiem od prac religijno-moralnych, noszących „na drugiej stronie tytułu potwierdzenie od władzy kościelnej”139, Biblia nie mogła być czytana w całości i zupełnie swobodnie, gdyż po pierwsze, przeczyło to zasadom obowiązującym w Kościele katolickim140, po drugie, niektóre księgi, zwłaszcza Starego Testamentu, uznawano za niestosowne dla kobiet. Według Boguchwały
sucho historyczne, obrzędowe, mistyczne, teologom zostawić potrzeba; ależ dwie pierwsze księgi Mojżesza, Jozuego, Sędziów, Królewskie, Ruty, Tobiasza, Judyty, Estery, Joba, Machabejskie, Ezdraszowe, Psalmy, Przypowieści, Mądrość, Ekklezjast i Ekklezjastyk, a przed wszystkiemi cały Nowy Zakon (wyjąwszy objawienie św. Jana), cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy św. Pawła, Piotra, Jana i Jakuba, temi nigdy dosyć nakarmić się nie potrafimy.141
74Wybrane księgi Pisma Świętego należało przy tym czytać koniecznie z komentarzami i objaśnieniami ojców Kościoła albo w towarzystwie osób o nieskażonych przekonaniach religijnych. Najbezpieczniejsze zaś dla polskich katoliczek były kompilacje i tłumaczenia przygotowane przez Hoffmanową, które zresztą – według Antoniny Machczyńskiej – cieszyły się wśród czytelniczek ogromną popularnością:
Z jej książek do nabożeństwa uczyły się Polki nie tylko modlitwy, ale i cnót im najpotrzebniejszych; Żywoty świętych niewiast wskazywały im na wzorach, że kobieta na każdem stanowisku, czy dziewica, czy matrona […] – może się uświęcić – jeśli zechce; a Pismo święte jej układu dla kobiet, jest do dzisiaj – po tekście całkowitym księdza Jakuba Wujka, najobszerniejszym i najlepszym streszczeniem Starego i Nowego Zakonu w naszej literaturze.142
Hoffmanowa była zresztą polecana czytelniczkom nie tylko jako autorka książek religijnych:
Wszystkie te tak różnorodne, a jednak zarówno pożyteczne dzieła Hoffmanowej, były niegdyś rozchwytywane i śmiało powiedzieć można, że nie było domu, w którym by się nie znajdowały. Matki nasze poczytywały sobie poniekąd za obowiązek znać je i czytać, toteż mało który z naszych pisarzy na tem polu miał w tak krótkim czasie tyle rozgłosu co ona. I dziś nawet, choć to już tyle lat minęło, choć tyle mamy dzieł innych, przez znakomitych pisarzy tak dla młodocianego wieku, jak i dla kobiet wydanych, przecież dzieła Hoffmanowej są jeszcze czytywane skwapliwie i wiele, wiele jeszcze lat minie, a będą zawsze świeże, pożądane i miłe. Uznano to nawet jako niezbędny warunek dokończenia edukacji panienki dobrze wychowanej, aby przeczytała wszystkie dzieła „dobrej matki”. Dzieła te, przystępne dla każdego stanu, dla każdego wieku, wywierają ciągle ogromny wpływ na całą naszą społeczność.143
75Nowa edycja dzieł Hoffmanowej, przygotowana w połowie lat 70. przez Narcyzę Żmichowską, odzwierciedlała zapotrzebowanie na wszystkie jej prace, od Wiązania Helenki poczynając, a na Janie Kochanowskim w Czarnolesie kończąc144. W latach 80. o ponadczasowej wartości jej pism przypominała Dzieduszycka. Znając z autopsji nieocenione oddziaływanie Pamiątki po dobrej matce, zachęcała:
Pięćdziesiąt lat ubiegło, a czyż dziś nie warto czytać Pamiątki? czy tam podane rady już się nam dziś nie przydadzą? Przeciwnie, czytać je warto: życie ludzkie, a więc i obowiązki ludzkie, zawsze te same w treści, tylko formy życia się zmieniają, i treść do nich zastosowywać należy, nie naruszając jej jednakże; czytać choćby dlatego tylko, aby się przejąć mocno temi ważnemi prawdami, które z nich niegdyś wysnułam.145
W podobnym duchu przemawiała Jadwiga Łuszczewska, wykazując nieprzemijający pozytywny wpływ dzieł Hoffmanowej na czytelniczki:
[…] każdą kobietę, co sumiennie kształciła się na Hoffmanowej, można i w najdalszych latach poznać po tych pyłkach jasności, które migają w jej najmniejszem słówku, w jej najzwyczajniejszem zajęciu, a zwłaszcza w tym złotym humorze, co jest jednym z największych powabów towarzyskich, i jedną z najtrudniejszych, a razem najdroższych cnót domowych.146
76Wprawdzie pod koniec XIX wieku ranga pisarki uległa obniżeniu i coraz częściej wysuwano wobec jej książek zarzut, jeśli nie wstecznictwa, to co najmniej zdezaktualizowania się pewnych zawartych w nich poglądów, jednak większość przywódców opinii zgadzała się, że nadal powinny one stanowić obowiązkową lekturę młodych kobiet. Józefa Bąkowska tłumaczyła wówczas krytycznym czytelniczkom:
[…] nie starzeje się tylko – światło. Blask etyczny i artystyczny, bijący z dzieł Tańskiej, nie potrzebuje na to zdania i sądu niedojrzałych podlotków, przedwcześnie opasionych Zolą i Dumasem, aby przetrwać ich zestarzenie się, i dojść do rozsądniejszych może ich wnuków. Ruinie podpada to co typowe, czasowe, i to właśnie, co w dziełach Tańskiej było potrzebą danej chwili, warunków społecznych, miejscowych, co było wówczas zwyczajem, to ona wówczas uszanować musiała, aby być słuchaną i nie być dziwaczką, bo nie miałaby była wpływu; ale właśnie to – minęło. Zostały prawdy zawsze jednakie, głoszone przez nią śmiało, może nieraz odważniej, niż my to dziś czynimy. […] Czytajmy dzieła Tańskiej, bierzmy to, co tam jest dla nas, a znajdziemy skarby światła, ciepła, jasnej myśli i tej rzetelności, która pomaga do patrzenia w siebie i w świat i w przyszłość. […] czytajmy jej dzieła, uczmy się z nich jak to się w artystycznym polskim języku popiera ważną sprawę, wprowadza rzeczy nowe i przeobraża do głębi współczesne nam ludzkie dusze.147
77Osłabienie pozycji dzieł Hoffmanowej mogło mieć związek z pojawieniem się w dobie postyczniowej kilku znaczących i w pewnym sensie konkurencyjnych książek poświęconych kobietom, uwzględniających nowe realia życia oraz postęp procesu emancypacji. Jedną z autorek, która zajęła ważne miejsce w katalogu polecanych lektur, była wspomniana wyżej Dzieduszycka. Ilnicka, recenzując Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych, przekonywała:
Pani A.D. wykazuje bardzo dobrze, pięknie, bardzo rozumnie jak wyższe wykształcenie kobiety bynajmniej społeczeństwu nie zaszkodzi, jak przeciwnie, kobieta wyżej oświecona potrafi lepiej zadość uczynić wszelkim obowiązkom społecznym: rodzinnym i obywatelskim. […] Wszyscy też którzy się lękają, aby światło udzielone kobiecie, nie straciło naraz swojej natury, i wbrew swoim właściwościom nie dobroczynnie, ale szkodliwie działać zaczęło, wszyscy ci zatrwożeni, niewierni, postępem nowych wyobrażeń zaniepokojeni, książkę tę przeczytać powinni. Każda w ogóle matka z czytania jej rzetelny pożytek wyniesie, bo wszystko co tam znajdzie, jest zacnie pomyślane i z talentem napisane.148
78W autorce tej Ilnicka odnalazła też sojuszniczkę w popularyzowaniu idei czytelnictwa, wskazując, że w późniejszych o rok Gawędach matki Dzieduszycka: „[…] kładzie za najważniejszy dobrego wychowania nabytek wykształcony gust do czytania, a kto tylko zastanowi się nad tem, czem w dzisiejszym wieku jest dla człowieka książka, niewątpliwie zgodzi się na to. Człowiek, który czytać nie lubi, jest dziś kaleką moralnym, jest jak gdyby pewnym rodzajem ociemniającej łuszczki dotkniętym”149.
79Prace Dzieduszyckiej spotkały się z uznaniem nie tylko ostrożnej w formułowaniu sądów na temat kwestii kobiecej Ilnickiej. Docenił je również i polecał czytelniczkom znacznie bardziej wymagający i stanowczy w tym przypadku, reprezentujący środowiska liberalne, Aleksander Świętochowski. O Gawędach matki pisał:
Praca ta jest niższą od pierwszej [Myśli o wychowaniu…], choćby dlatego, że w znacznej części jest jej odbiciem. Mimo to, ukazanie się jej nie tylko nie jest zbyteczne, ale nawet wpływowe. P.D., odtrąciwszy idealizm religijny, jest autorką przekonań trzeźwych, słusznych i postępowych. Jeżeli więc przybywa z nowym upomnieniem się za sprawę, która wymaga ciągłych bodźców ze strony literatury, zasługuje na szczere uznanie. […] Dla nas p. D. ma dwie ważne zalety, naprzód wie czego chce, a chce zgodnie z duchem czasu i jego potrzebami, po wtóre stara się udowodnić swe teorie na drodze rad praktycznych. […] Prace p. D. powinny znaleźć się w ręku czytających kobiet i zniszczyć fałszywy wpływ przeżytych na dziś, dobrych skądinąd, rad Tańskiej.150
80W tym samym czasie co Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych ukazały się dwie inne ważne prace: Orzeszkowej Kilka słów o kobietach (prwdr. „Tygodnik Mód” 1870 nr 40-44, 48-53) oraz Józefy Dobieszewskiej Wychowanie kobiet wobec dzisiejszych dążeń społecznych (Lwów 1871). Recenzenci ze środowisk liberalnych także je przyjęli przychylnie, choć nie bez zastrzeżeń. O drugiej z nich pisał cytowany już Świętochowski: „[…] książka p. D., jakkolwiek w swej tendencji jest postępową, w swych szczegółowych punktach rozsądną, w całym jednak składzie swej treści albo niewyczerpującą przedmiotu, albo odstępującą od niego. W każdym razie nie bez korzyści będzie ona dla każdego niewieściego umysłu, a jako nowy krok na polu śmiałych dążeń nie bez wartości dla literatury specjalnej”151. Dobieszewska zaś, zestawiając Kilka słów o kobietach Orzeszkowej z Kilkoma myślami o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych Dzieduszyckiej, pierwszej książce przyznawała większą odwagę w formułowaniu poglądów:
Praca p. Orzeszkowej napisana piórem talentu, jest miejscami porywająca wymową, mimo to przerazi niektóre umysły, dlatego może właśnie, że, jak powiedziałam, zakreśla obszerne ramy dla działalności kobiecej, nie wdając się w szczegóły drobniejsze. Jej celem było raczej wykazanie praw kobiet do wyższego wykształcenia i dowodzenie, że wykształcenie takie jest dziś naglącą potrzebą społeczną. Nie jest to żaden podręcznik pedagogiczny, z którego matka, biorąc go do ręki, mogłaby się od razu nauczyć, jak ma chować córkę swoję, ale też matka z podobnego czytania poczerpnąć może dla siebie natchnienie, aby wysnuć z własnej myśli dla swego wychowańca program stosowny. Dziełko p. A.D. w odmienny nieco traktowane sposób, w gruncie do tego samego dąży celu. Jeżeli poglądy p. Orzeszkowej są śmiałe, odznaczające się bystrością postrzegania i wnikania w sam rdzeń kwestii, tutaj znowu jest pewna ostrożność, chęć unikania opinij nie tylko krańcowych, ale zbyt śmiałych, żeby się komu nie narazić. Ostrożność jednak ta może mieć bardzo dobre skutki; są ludzie, którzy tak podaną prawdę daleko łatwiej przełkną.152
81Oprócz Dobieszewskiej, Dzieduszyckiej i Orzeszkowej – najważniejszych publicystek zajmujących się „kwestią kobiecą”, których prace w kręgach liberalnych uznano za obowiązkową lekturę czytelniczek pretendujących do miana „oświeconych” – wkrótce zaczęto wymieniać również nazwisko Edwarda Prądzyńskiego, autora O prawach kobiety (1873). Poddając tę książkę drobiazgowej analizie i omawiając najważniejsze jej tezy, Ilnicka radziła: „każda też matka córki, każda naczelniczka domowego ogniska, niech ją uważnie przeczyta na korzyść dla życiowych swych poglądów i prac rodzinnych”153. Recepcja wymienionych prac oczywiście ewoluowała. Na przykład zdaniem niektórych recenzentów drugie wydanie Kilku myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych Dzieduszyckiej, które ukazało się w 1874 roku, przegrywało już w rywalizacji z wymienionymi książkami Prądzyńskiego i Orzeszkowej154.
82Pojawienie się opracowań podejmujących problem emancypacji nie wszyscy przyjmowali z entuzjazmem, gdyż według publicystów konserwatywnych stanowiły one zagrożenie dla tradycyjnych wartości i modelu rodziny. Polemikę podjął między innymi Stanisław Bronikowski w rozprawie Emancypacja i równouprawnienie kobiety (1877). Poglądom omówionych autorów przeciwstawiał on pietystyczną koncepcję wychowania Eleonory Ziemięckiej, dowodząc, że realizacja postulatu równouprawnienia płci musi nieuchronnie doprowadzić do rozpadu rodziny i społeczeństwa. „[…] p. Orzeszko idzie za daleko – twierdził – sięga tam, gdzie kobiecie sięgać nie dano, dokąd jej zdrowe, z samowiedzą rządzące się społeczeństwa nigdy nie dopuszczą, bo by straciły kobietę, a bez kobiety i jej błogosławionego wpływu ostać się nie mogą. I p. Dzieduszycka tym samym idzie torem, dalej p. Dobieszewska – p. Prądzyński im towarzyszy”155. Mimo jednak, wyrażanego nie tylko przez Bronikowskiego, szacunku do Ziemięckiej za jej zasługi dla postępu „kwestii kobiecej” w latach 40. XIX stulecia i uznania dla jej najważniejszych prac (Myśli o wychowaniu kobiet, 1843; Kurs nauk wyższych dla kobiet obejmujący: psychologię, estetykę, pedagogikę i moralność, 1863)156, w dobie postyczniowej przegrała ona rywalizację o rząd dusz z nowymi, mniej „uczonymi”, a bardziej „uczuciowymi” autorytetami157. Dla zwolenników umiarkowanych systemów wychowawczych i tradycyjnej wizji społeczeństwa alternatywą dla liberalnego nurtu piśmiennictwa poświęconego aktualnej sytuacji kobiet stały się bowiem prace takie jak: Kobieta w rodzinie Teofili Brodowskiej (1879) czy O wychowaniu macierzyńskiem Zofii Kowerskiej (1881) – „dzieło premiowane na konkursie, przez redakcję »Bluszczu« ogłoszonym”158.
83Spośród ważniejszych pisarzy zachodnich poruszających problemy kształcenia i pracy kobiet najczęściej reklamowano Henry’ego T. Buckle’a159, Julie V. Daubié160, Ernesta Legouvégo161, Fanny Lewald162, Johna S. Milla163, Eugène Pelletana164, Jules’a Simona165. Prądzyński pisał na przykład: „Zalecają się szczególniej jako dzieła odznaczające się gruntownością Histoire morale des femmes Ernesta Légouvego; La femme pauvre au XIX siècle przez pannę Daubié; L’ouvrière Juliusza Simona, w tłumaczeniu polskiem; utwór, najgłośniejszego angielskiego myśliciela Johna Stuarta Milla: Poddaństwo kobiety [!] i H.T. Buckle’a: Wpływ kobiet na postęp wiedzy, tłomaczenie pana Czarnowskiego”166.
84Ocena tych prac wynikała, co oczywiste, z poglądów danego recenzenta na kwestię kobiecą i w większości przypadków należałoby mówić o swobodnej interpretacji lub o polemice z rozprawami wymienionych pisarzy167. Jak bowiem pisała Ilnicka: „Czytać wszystko jest to wytrawiać pojęcia swoje w pewnym rodzaju dyskusji. Za i przeciw spotykane kolejno, zmusza nasz umysł do krytyki, do porównania i sądu, z którego własne nasze zdanie wychodzi ugruntowane na zasadzie pewnej, przemyślane dobrze, więc już nie mniejsze, nie lękliwe, nie zmieniające się w niespokojności trwożliwej”168. Nie bez znaczenia dla kształtowania świadomości społecznej było jednak to, że wszystkie znaczące publikacje, które dotykały problematyki kobiecej, szeroko omawiano w prasie, nie tylko zresztą w pismach liberalnych, ale także konserwatywnych. Jak oceniano z perspektywy lat 90.:
Charakterystycznem jest, że jeśli pisano u nas o tzw. sprawie kobiecej dość dużo, to głównie w zakresie dziennikarstwa. Literatura książkowa w tej kwestii jest u nas bardzo niebogatą w ogóle, a rzeczy istotnie wartościowych naturalnie niewiele wyliczyć można. Z oryginalnych więc utworów w naszym języku niepodobna ani poznać gruntownie naukowo tej ważnej a zawiłej sprawy, ani nabrać wyobrażenia o stopniu rozwoju przez nią osiągniętego nie posiłkując się tłumaczeniami. Lecz i wybór dzieł tłumaczonych z małymi wyjątkami często bywał także nie dosyć umiejętnym, przy spolszczaniu zaś zamiast tłumaczenia, kazano nam zadawalniać się rzeczą mocno okrojoną, czasem nawet skoszlawioną. Ogólnie da się powiedzieć, iż u nas przeważnie argumentowano w tym przedmiocie, zamiast, jak to czynili i czynią piszący innych narodów, studiować gruntownie i badać przedmiot na podstawie historii, statystyki, prawa i ścisłych obserwacji życiowych. Dlatego u nas kwestia ta jest tak ogółowi mało znaną i tak dziwaczne o niej pojęcia istnieją jeszcze w opinii publicznej, wbrew narzucającym się faktom rzeczywistym a nawet tradycjom przeszłości.169
85Potwierdzeniem tej refleksji mogą być opublikowane w 1895 roku dwa tomy studium Zygmunta Kaczkowskiego Kobieta w Polsce, które choć napisane jeszcze w latach 60. XIX wieku, było ówcześnie jedynym polskim dziełem „obejmującym całość historycznego rozwoju losów kobiety naszej”170.
86Oprócz książek poświęconych zagadnieniom wychowania, kształcenia i sytuacji prawno-ekonomicznej kobiet na ziemiach polskich i w Europie Zachodniej, polecano – zgodnie z celami wyznaczanymi czytelnictwu kobiecemu – lekturę prac wspomagających indywidualny rozwój i samokształcenie. Przybliżano zatem czytelniczkom treść publikacji Samuela Smilesa171, prezentowano nowości z dziedziny pedagogiki172, „filozofii moralnej”173, szeroko rozumianej higieny174, nauk przyrodniczych175 oraz popularne poradniki, jak Świat kobiety (1890) Johna E. Hardy’ego. Waleria Marrené, która przetłumaczyła tę książkę z angielskiego, uzasadniała jej przydatność dla polskich czytelniczek następująco: „Dla tych-to racjonalnych pojęć, pojęć, znamionujących zdrowe społeczeństwo, Świat kobiety zasługuje na rozpowszechnienie; pomimo więc pewnej różnicy w zapatrywaniach, pragnęłabym gorąco, ażeby nie tylko ta książka znalazła się w ręku każdej kobiety, ale żeby każda kobieta przejęła się sumą pożytecznych zdań jaką zawiera”176.
87Jako formę poradnika traktowano też kalendarze. „Wszystkim wiadomo – pisano na łamach »Opiekuna Domowego« – że kalendarz jest pierwszą potrzebą w każdej rodzinie, poradnikiem w domowych stosunkach i pierwszym objawem uznanej potrzeby choć jakiego takiego umysłowego zamiłowania. Jest wiele i niestety nadzwyczaj wiele rodzin, dla których kalendarz i książka od nabożeństwa, to jedyne tylko części składowe biblioteki domowej”177. Ze względu na tę powszechną obecność w domach, zwracano uwagę na poziom i zawartość kalendarzy, niejednokrotnie bowiem chciwi zysku wydawcy powielali ich treść z roku na rok, aktualizując jedynie datę178. Wyróżniano więc i polecano te publikacje, które zostały „wydane z całą zacnością zamiaru szerzenia istotnej oświaty”. Wśród wydawnictw warszawskich na rok 1867 na przykład „pierwsze miejsce […] zajmuje Kalendarz Polski ilustrowany Jana Jaworskiego i Noworocznik Illustrowany dla Polek Dzwonkowskiego. Dalej idzie Kalendarz dla gospodyń pani Dobieszewskiej, […] z kolei za nim zajmuje miejsce Kalendarz ilustrowany Józefa Ungra, dalej Kalendarz domowy Jaworskiego, a szereg ich, lubo daleko słabszy od dopiero wymienionych, zamyka Kalendarz premjowy Kaufmana”179. Jak w 1869 roku pisał recenzent „Opiekuna Domowego”, Kalendarze Jaworskiego i Ungra „wyrobiły sobie powszechne uznanie”, potwierdzając po raz kolejny ich przydatność dla czytającej publiczności180. Podobnie o użyteczności kalendarzy wypowiadano się parę lat później w „Przeglądzie Tygodniowym”, choć w tym czasie czasopismo to zajmowało zupełnie inne stanowisko światopoglądowe niż „Opiekun Domowy”: „Publikacja kalendarska jest nader ważną gałęzią literatury krajowej, jako najpoczytniejsza i najpopularniejsza ze wszystkich, mieścić też w sobie powinna ile można wszystko dla wszystkich” oraz zajmować „poczesne miejsce w najdobrańszej nawet bibliotece”181. Dobry kalendarz uznawano zatem także za lekturę obowiązkową kobiet, zwłaszcza mniej zamożnych.
88Niezbędnym wyposażeniem intelektualnym kobiety chcącej uchodzić za wykształconą była natomiast znajomość arcydzieł literatury polskiej i światowej oraz jej opracowań. Zdaniem Wandy Reichsteinowej, w księgozbiorze młodej Polki „nie powinno nigdy zabraknąć podstawy, tj. szlachetnych utworów wielkich naszych zwłaszcza poetów, oddziaływających zbawiennie i pouczająco […]” . Wśród „wielkich naszych” wymieniała: Jana Kochanowskiego (zwłaszcza jako autora Psalmów i Trenów), Ignacego Krasickiego, Juliana U. Niemcewicza (Śpiewy historyczne), a ponadto romantyków – Zygmunta Krasińskiego, Adama Mickiewicza (Pan Tadeusz), Antoniego E. Odyńca (polecała jego przekłady dzieł George’a Byrona Czciciele ognia, Narzeczona z Abydos oraz Waltera Scotta Dziewica z jeziora , jak również korespondencję ze Szwajcarii), Wincentego Pola (na przykład Mohort, Pacholę hetmańskie), Juliusza Słowackiego182. Żmichowska zaś, uzupełniając spis lektur z zakresu klasyki literatury pięknej, zalecanych przez Hoffmanową, wymieniała:
[…] nazwiska poetów naszych, których wszystkie dzieła zarówno godne są czytania, i których znajomość już obowiązkową się stała dla osób wykształconych; do tych należą: Kazimierz Brodziński, Antoni Malczeski [!], Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Bohdan Zalewski [!], Seweryn Goszczyński, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz). Obok dzieł tych mistrzów z chlubą zamieścić możemy wszystkie prześliczne wiersze Marii Ilnickiej; poemata i improwizacje Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej), niektóre oryginalne i tłumaczenia pani Seweryny z Żochowskich Duchińskiej.183
89Po śmieci Żmichowskiej w 1876 roku próbowano wśród czytelniczek rozbudzić zainteresowanie również jej twórczością. Redakcja „Bluszczu” na przykład reklamowała „zbiorowe wydanie pism Gabryelli”, przekonując, że autorka ta: „We wszystkiem, co zostawiła po sobie, dowiodła takiej potęgi uczucia, takiej twórczości fantazji, takiej głębokości i niepodległości myśli, że historia literatury zapewnia jej pierwsze miejsce pomiędzy wszystkimi poetami, dla których ogniskiem działalności w epoce od 1840-1860 roku była Warszawa”184. W tym samym mniej więcej czasie Piotr Chmielowski wieszczył wzrost znaczenia autorki Poganki w polskiej kulturze:
Teraz, gdy po śmierci Żmichowskiej tyle sympatycznych o niej ukazało się wzmianek, gdy już dłuższe o jej pismach drukują się artykuły, gdy publiczność zainteresowała się nieco znaną sobie z kilku zaledwie wierszy poetką, wolno dla dzieł jej lepszą rokować przyszłość. Popularnemi nie staną się one może nigdy, tak jak nie są popularnemi poematy Krasińskiego i niektóre Słowackiego; ale wiadomość przynajmniej o nich rozpowszechni się szeroko; myśli i uczucia poetki przenikną w treść duchową ogółu; a historycy literatury, pozbywszy się nałogu przepisywania komunałów, zamieszczą Żmichowską w rzędzie wielkich talentów poetycznych, których poznanie winno stać się obowiązkowem dla każdego średnio ukształconego, w rzędzie tych talentów, których życie ziemskie uwiecznia się ziemską nieśmiertelnością.185
90Z prozaików współczesnych za „najbezpieczniejszego” uchodził Józef I. Kraszewski186. Oprócz niego wymieniano Józefa Korzeniowskiego, Henryka Rzewuskiego, Ignacego Chodźkęi innych autorów powieści historycznych187, Jana Zachariasiewicza188 oraz Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza i Elizę Orzeszkową – chociaż tych ostatnich nie uznawano jednomyślnie za pisarzy odpowiednich dla młodych czytelniczek, wkraczających dopiero w dorosłość189.
91Niezbędną pomocą we właściwym zrozumieniu utworów literackich oraz w poznaniu historii literatury miały być odpowiednie monografie i podręczniki, między innymi polecane przez Łagowskiego: Rys dziejów literatury polskiej Ludwika Kondratowicza w opracowaniu Wojciecha Grochowskiego, Historia literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana Juliana Bartoszewicza, Zarys dziejów literatury polskiej dla użytku szkolnego Adama Kuliczkowskiego, Kurs literatury polskiej Władysława Nehringa, Rys dziejów literatury polskiej opracowany z notatek Aleksandra Zdanowicza przez Leonarda Sowińskiego, Dzieje literatury polskiej Włodzimierza Spasowicza190 czy też – Prozaika czyli stylistyka prozy Jana Rymarkiewicza191. Za niezbędną kobietom uważano także znajomość prac historycznych, przede wszystkim polskich (Juliana U. Niemcewicza, Joachima Lelewela, Karola Szajnochy, Juliana Bartoszewicza)192, ale też zagranicznych, dotyczących zarówno dziejów powszechnych (Friedricha Ch. Schlossera i Johna W. Drapera), jak i poszczególnych państw (np. Historii cywilizacji w Anglii Henry’ego T. Buckle’a)193.
92Nieodzowną lekturą kobiet – ze względu na tak duży wybór literatury – okazywały się wreszcie poradniki lekturowe, na przykład Co i jak czytać (I wyd. książkowe 1896, fragmenty ukazywały się wcześniej na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”) Władysława M. Kozłowskiego194, katalogi rozumowane, a nawet proste zestawienia, jak cytowany Spis naprędce dzieł w języku polskim do czytania i nauki, dla młodzieży płci żeńskiej Hoffmanowej, uaktualniony w połowie lat 70. przez Żmichowską albo (z powodu zakazu cenzury dostępny jedynie czytelniczkom spoza zaboru rosyjskiego) Feliksa Kozubowskiego Przewodnik w wyborze książek dla młodzieży szkolnej (rzecz dla nauczycieli ludowych) z 1879 roku. Od poradników lekturowych kobiety powinny zaczynać „metodyczne czytelnictwo”195, które z kolei było niezbędne w planowym, systematycznym samokształceniu. Tym bardziej że – jak twierdził autorytet w tej dziedzinie –
Wybór książek stanowi niewątpliwie jedno z najtrudniejszych zadań przy czytaniu systematycznem, trudny dla doradcy, jeszcze trudniejszy dla tego, kto zmuszony jest sam bez obcych wskazówek szukać tego, co odpowiada jego potrzebom, wymaganiom, dążnościom. Każdy człowiek wykształcony ma zapewne w pamięci szereg dzieł, które w swoim czasie zrobiły na nim szczególne wrażenie, które oddziałały może na wybór powołania a przynajmniej wywarły potężny wpływ na wyrobienie upodobań lub przekonań życiowych. Te też zwykle doradza każdemu jako najlepsze i najodpowiedniejsze. Czy wszakże książka, która była dobrą dla mnie może wywrzeć również dodatni wpływ na kogoś innego? Czy dzieła, na których wychowało się pewne pokolenie są również właściwe i dla innego? Czy nie łudzi mię wreszcie perspektywa czasu, czy dzieło, które wprawiało w zachwyt młodociany umysł nie wydałoby się teraz gdybym je przejrzał na nowo pozbawionem wszelkiej wartości.196
93W gruncie rzeczy zatem, poza pewnymi, częściowo wyliczonymi w niniejszym podrozdziale powszechnikami lekturowymi, których nieznajomość kompromitowała „w towarzystwie” osobę chcącą uchodzić za wykształconą, wybór książek pozostawał sprawą indywidualną. Dyskurs publicystyczny tylko w ograniczonym zakresie mógł przyczyniać się do zainteresowania książkami wartościowymi bądź unikania tych uznanych za niebezpieczne.
4. Sztuka „dobrego czytania” a „złe czytanie” i jego następstwa
94Jak pisał Łagowski, „[…] nawet najstosowniejszy wybór [książek] szkodzi, jeśli się nie zachowa miary w ilości czytania, jeśli to, co się czyta nie zostało doskonale przyswojone umysłowi”197. Z tego też względu wyrobienie w kobietach poprawnych nawyków lekturowych zaprzątało uwagę środowisk normotwórczych w nie mniejszym stopniu niż polecanie im lub odradzanie konkretnych tytułów. Do cech modelowej lektury, o których najczęściej była mowa w dyskursie publicystycznym XIX wieku, zaliczano właściwie przez całe stulecie:
dokładnie przemyślany wybór lektury, ograniczanie liczby czytanych tekstów na rzecz ich jakości, skupianie się na utworach o wysokich wartościach etycznych, estetycznych i poznawczych, czytanie książek akceptowanych i zalecanych przez autorytety;
czytanie powolne, uważne, będące raczej dyskusją z autorem niż biernym przyswajaniem treści;
wielokrotne czytanie tego samego dzieła;
tworzenie własnej biblioteczki, złożonej ze starannie dobranych książek, zapewniającej stały i szybki dostęp do ulubionych autorów;
świadomość celów lektury, prowadzenie „dziennika lektury”, zawierającego ważniejsze cytaty i refleksje z czytania;
poszukiwanie myśli autora, dążenie do zrozumienia jego intencji;
czytanie na głos w samotności (poezja, prace naukowe, literatura obcojęzyczna) oraz głośno w gronie rodzinnym, jako wstęp do dyskusji;
czytanie w towarzystwie dorosłej, doświadczonej osoby, służącej pomocą w zrozumieniu treści.
95O tym, że „lepiej daleko mało znać dzieł, a gruntownie, niż wiele, lecz tylko nawiasem”198, pisała już Hoffmanowa w Pamiątce po dobrej matce. Do kwestii nadmiernej i pospiesznej lektury powróciła później w pracy O powinnościach kobiet. Wyjaśniała tam:
[…] kto chciwie i prędko czyta, ten żadnej korzyści z czytania nie odnosi. Nigdy nie radzę kobiecie unosić się tą próżnością, ażeby koniecznie za bardzo oczytaną uchodzić, owszem, życzę każdej, ażeby mało czytała, ale dobrze. Nie pojmuję jaka może być chluba z przerzucenia książki, z poznania jej tytułu, kiedy rzecz sama nie zostanie w pamięci, kiedy nas w niczem nie oświeci, nie ulepszy, kiedy żadnej nowej myśli nie poda. Przerzucać tylko oczyma dzieło jakie kartka po kartce, uważać jedynie jak daleko do końca i spieszyć się jakby kto gonił, nie jest to czytać, ale raczej udawać czytanie; nie jest to użytek czynić z czasu, ale marnować go.199
96Przekonanie to podzielali wszyscy publicyści wskazujący na warunki „dobrego czytania”. Fundament polecanego kobietom sposobu lektury stanowiła kontemplacja sensu tekstu lub, posługując się określeniem Rolanda Barthes’a – obserwacja „nawarstwiania się znaczenia”200. August Jeske, wyjaśnił:
Szczególniej, dorastające dziewice powinny ile możności jak najwcześniej zająć się poważnem czytaniem. Prawdziwe wykształcenie kobiet nie zasadza się na długim szeregu przeczytanych książek, nie na biegłości konwersacyjnej szermierki, nie na popisowej doktrynerii, jak raczej na zaprawianiu umysłu do przedmiotów niezbędnie potrzebnych i do przeniknienia zasad i obowiązków życia, które źle lub powierzchownie zrozumiane, gmatwają nam uczciwe wyobrażenia o zadaniu i ważności życia społecznego.201
97Intensywna lektura miała być jednym z istotnych elementów wypełniających czas dorastającej panny między ukończeniem nauki na pensji (lub w domu) a zamążpójściem. Zadaniem takiego czytania było uzupełnienie braków w wiedzy oraz wyrobienie samodzielności myślenia i przygotowanie do przyszłych zadań, wśród których nie powinno zabraknąć również czasu na „poważne czytania”.
98Uważnej, powolnej lekturze, służącej nie przyjemności, ale rozwojowi i samokształceniu nie powinno się poświęcać zbyt wiele czasu. „Czytać z rozwagą nie można długo; godzina, dwie na dzień w ten sposób spędzone, są bardzo dostateczne” – powtarzała za Hoffmanową Boguchwała202. Podobnie twierdziła bardziej od niej liberalna Dzieduszycka. Odróżniała zresztą czytanie „systematyczne”, a więc wymagające wysiłku i skupienia, podejmowane w celu podniesienia poziomu umysłowego, od czytania „doraźnego”, czyli lektury „książek lżejszych”, takich jak biografie, monografie literackie, pamiętniki, powieści, oraz lektury czasopism. Na czytanie doraźne radziła przeznaczać chwile przerwy w wypełnianiu codziennych obowiązków (w czasie podróży pociągiem, w oczekiwaniu na przybycie gości itp.): „Te [książki lżejsze] czyta się, gdy w ręce wpadną, o ile możności nawiązując je do logicznej całości z naukowem czytaniem. Na te czytania nie potrzeba osobnych chwil naznaczać, dość z każdej wolnej korzystać, dbać o to, aby zawsze mieć takie czytanie i nigdy nie myśleć, że zacząć czytać nie warto, bo to chwila tylko”203. Ważne przy tym było, żeby nawet takie czytelnictwo miało charakter planowy. Reichsteinowa ostrzegała, że „nie wolno […] co godzina zabierać się do czytania innego dzieła, nie zważając na to, czy treść obydwu dzieł zgadza się ze sobą”204. Również w jednym z kalendarzy zwracano uwagę, że „Systematyczność w czytaniu winna być jak najpilniej zachowywaną. […] Należy zatem postawić sobie za zasadę dokończenie książki, którą się raz zaczęło. Drugą ważną zasadą także jest czytać tylko jedną książkę na raz, nie zaś kilka lub kilkanaście, jak to czynią niektórzy smakosze”205.
99Niespełnienie tych warunków, a więc czytanie szybkie, powierzchowne, dla rozrywki i zaspokojenia ciekawości, prowadziło w konsekwencji – jak pisała Dzieduszycka – do „umysłowego rozleniwienia”206. Maria Gerson-Dąbrowska następująco określała przyczyny i objawy tego stanu:
Jest w tym pędzie do czytania ogromny pierwiastek lenistwa umysłowego, jest i nieumiejętność odszukania w czytanych utworach ich strony estetycznej. Lenistwo umysłowe objawia się dwojako, albo w pośpiesznem czytaniu i odczytywaniu jednego i tego samego, albo co gorsza w rozpoczynaniu jednego i rzucaniu w połowie rozpoczętej książki, zawsze z jednym i tym samym zwrotem „to nudne”. Nudne! Czemu nudne? A właśnie dlatego, że niewyrobiony umysł nie może z danego utworu wyciągnąć jego właściwej wartości, jego strony estetycznej lub użytkowej, a chwyta tylko łapczywie fabułę, która przykrzy się prędko, jak sprzykrzyłyby się podniebieniu same pieprzne i ostre przyprawy.207
100U kobiet czytających za dużo lekkich książek, zwłaszcza w okresie dojrzewania i u progu dorosłości, dopatrywano się nawet objawów przypominających uzależnienie od używek, takich jak alkohol, narkotyki czy tytoń. Pisała na przykład Żmichowska: „Z mnóstwa dowodów przekonywamy się, że narkotycznych własności nabiera [książka – przyp. A.P.], w miarę jak coraz pożądańszą i konieczniejszą być zaczyna, coraz szybciej na skuteczności swego działania traci, i staje się tem dla umysłu, czem opium dla nałogowego chińczyka [!]”208. Podobne problemy u czytelników uprawiających wyłącznie lekturę ekstensywną diagnozował Kraszewski: „Widziałem ludzi, przywykłych czytać wszystko tak, jak się przywyka do używania morfiny lub opium; sądzę też, że czytali oni nie wiedząc, co czytają, machinalnie i bez korzyści. Wszakże, raz nabyte przyzwyczajenie było nie do zwalczenia; wyradzało się w wadę”209.
101Przed apatią, zniechęceniem do życia i jakiejkolwiek aktywności spowodowanymi nadmierną i bezmyślną lekturą przestrzegał Jeske:
Zbyteczne, nadmierne rozkoszowanie się w poezji bez powrotu do życia czynnego, bez przymieszania historii, filozofii i nauk przyrodzonych czyni nas mętnemi, odurza i przytępia. […] Zbyt częste a nieoględne czytanie ukształca nas tylko jednostronnie, nasamprzód dlatego, że życie z przymglonych zwierciadeł jego, z książek, poznać usiłujemy, a potem, że czytając nie staramy się być samoistnemi w poglądach, i to też zraziło już niejednego, odjęło mu chęci i siły, bo wzwyczaiwszy się w niewolnicze czytanie ani sam myśleć ani działać nie mógł.210
102Szczególną ostrożność zalecał w kontakcie z powieściami, które według niego wykazywały najsilniejsze działanie uzależniające spośród całego piśmiennictwa, atakujące wolę i umysł czytelniczek: „Kto je czyta jedynie dlatego, ażeby się rozerwać lub niemi czas zabić, staje się zwykle niewolnikiem piszącego, co gorsza, niewolnikiem najdziwaczniejszych częstokroć pomysłów autora, urojeń spaczonych, nieopartych na żadnej prawdzie lub zasadzie życia, sam zaś nie będzie wiedział, na czem stoi, i stanie się w końcu ofiarą pierwszej lepszej idei lub zasady”211. Jeske dostrzegał też pewien dodatkowy niepokojący symptom nałogowego czytelnictwa powieści, który przenosił się na stosunek do rzeczywistości – było to sprawdzanie zakończenia przed lekturą tekstu:
[…] kto czyta li dla zaspokojenia ciekawości, kto po przeczytaniu tytułu lub ustępu książki zagląda ukradkiem do ostatnich kartek powieści, ażeby sobie wprawdzie nie popsuć całkiem iluzji, ale i nie być udręczoną ofiarą połechtanej ciekawości, ten unikać będzie w swojem życiu wszelkich zajęć poważnych i obowiązków i temu przez myśl nie przejdzie szukać rozkoszy, to w nauce, to w pracy powszedniej. Boć przecież nie czytamy dla jednej chwili, lecz dla życia.212
103Z takim pojmowaniem funkcji czytania zgadzała się Reichsteinowa, przekonując: „Przecież każda rozsądna czytelniczka musi z przeczytanych książek wyciągnąć jakiś sens moralny w zastosowaniu do swego własnego życia. Może to zaś osiągnąć wtedy tylko, jeżeli czyta z natężoną uwagą, gdyż tylko w ten sposób zrozumie dobrze, co czyta”213.
104„Dobre czytanie” w przekonaniu XIX-wiecznych publicystów wymagało zatem intensywnego wysiłku umysłowego, który z jednej strony powinien być podejmowany z pełną świadomością celów, jakie czytelniczka chce dzięki lekturze osiągnąć, z drugiej zaś – zmierzać do rozpoznania intencji autora, do zrozumienia nie tylko sensu pojedynczych myśli, ale także do dokonania syntetycznej oceny czytanego dzieła. Dlatego Ilnicka „dobrem czytaniem” nazywała „czytanie takie, co sobie z książki przeczytanej sprawę zdaje, i myśli w niej spotkane w umyśle swoim przetrawia, a z każdem założeniem autora albo się zgadza, albo je odrzuca”214. Bardziej szczegółowo omawiał to zagadnienie Kozłowski:
Każdą książkę należy czytać tak, jakbyśmy mieli zamiar napisać jej krytykę. Nie znaczy to, że powinniśmy w niej szukać wad i usterek, których wykrycie dogadza miłości własnej czytelnika, dając mu urojone najczęściej wyobrażenie wyższości swojej nad autorem, ale to znaczy, że zdania i sądy autora powinniśmy zestawić z tymi jakieśmy mieli o tych samych przedmiotach przed przeczytaniem książki, zastanowić się nad tem, którym z nich powinniśmy oddać pierwszeństwo oraz nad pobudkami, które nas do tego sądu skłaniają, starać się wykryć związek pomiędzy poruszanemi przez autora zagadnieniami, a temi które nas najbliżej interesują, zestawić je wreszcie z poglądami, które słyszeliśmy przez kogokolwiek wypowiadane, lub, jeśli się już coś czytało w tym przedmiocie, z sądami innych autorów. Wreszcie ocenić należy, cośmy z danej książki nabyli, w jakim stopniu rozszerzyła ona nasz widnokrąg umysłowy.215
105Ułatwieniem w zapamiętaniu najważniejszych zagadnień oraz w wyrobieniu i utrwaleniu sądu o całości czytanego dzieła powinno być prowadzenie notatek w specjalnie na ten cel przeznaczonej „książce z białym papierem”. Praktykę tę zalecała Hoffmanowa216, a za nią Boguchwała217. Także Kozłowski uważał, że „najlepszym środkiem, ułatwiającym […] zastanowienie się nad przeczytanem, jest prowadzenie dziennika lektury”. Udzielał przy tym szczegółowej instrukcji na temat sporządzania tego typu notatek. Uważał, że „w dzienniku takim notować należy z możliwą treściwością zawarte w dziele myśli lub wiadomości, jako też te myśli i uwagi, które się nasuwają przy czytaniu danego dzieła, niemniej i ocenę dzieła z tylko co przytoczonego stanowiska”. Zaznaczał też, że „należy unikać biernego zapisywania zdań wziętych z książki, (jakkolwiek notowanie pojedynczych trafnych wyrażeń, dosadnych określeń lub przeciwstawień zaleca się tak dla wyrobienia stylu jak niemniej dla ścisłego rozgraniczenia pojęć, które jest podstawą poprawnego myślenia), również jak parafraz lub obszernych streszczeń strona za stroną”. Bierne przepisywanie bowiem dużych fragmentów czytanych książek według Kozłowskiego „wyrabia przyzwyczajenie uważać za nabyte, to co się w kajecie zapisało, a jakkolwiek notatki takie często mogą się przydać później zwłaszcza jeśli nie mamy książki pod ręką, sprowadzają one jednak stan pewnej niemocy. Ten kto ma swój rozum w kajecie, czuje się obezwładnionym, skoro tylko nie ma w ręku kajetu, tak jak muzyk przyzwyczajony grać tylko z nut, gdy się okaże w obcym domu. Najważniejszą jednak wadą tego sposobu notowania jest ta, że się nie ujmuje dobrze całości”218.
106W normotwórczym dyskursie publicystycznym lekturę kobiet traktowano zatem nieco ambiwalentnie. Z jednej strony bowiem chciano w niej widzieć przede wszystkim katalizator samodzielnego myślenia, o czym świadczą sugestie, by podejmować dyskusję z autorem, uważnie śledzić jego tok rozumowania, dążyć do syntetycznego ogarnięcia dzieła oraz do wyrobienia sobie własnego poglądu na jego całość. Z drugiej jednak strony oczekiwano niezmiennie, że charakter lektury będzie dostosowany do repertuaru ról społecznych odpowiednich dla kobiet, że będzie środkiem reprodukowania systemu wartości, nabytego uprzednio w trakcie wychowania w domu i szkole. Dlatego tak dużą presję wywierano zarówno na same kobiety, jak i na ich otoczenie, by czytelniczkom jednak nie pozwolić na zbyt daleko posuniętą niezależność myślenia i wyborów lekturowych. W następstwie prowadziło to do utrwalania się w kobietach stałej potrzeby podporządkowywania swoich decyzji (nie tylko czytelniczych) autorytetom – matki, ojca, męża, nauczycieli, Kościoła, prasy itp.
107Nadzorowi nad tym, co i w jaki sposób czytają kobiety, miała służyć między innymi głośna lektura. Opisywano ją zwykle w sielankowej tonacji:
Szkoda, że wychodzi ze zwyczaju głośne czytanie, przy którem mile płynęły wieczorne godziny, gromadząc wokoło stołu młodych i starych. Tradycjonalna lampa starego domostwa, co najmniej tak poetyczna jak salonowe świeczniki i pająki, kiedy przy jej blasku biegłe i zwinne palce zajęte przeróżną robotą, często jakąś dla ubogich pracą, a tymczasem głos wprawnej czytelniczki zabawia umysły i słyszeć daje już to piękne dramatu sceny, już powieść udatną, albo poważne dziejów karty. Gospodyni domu sama powinna zrobić rozumny wybór książki mogącej zabawić, zająć, bez szkodliwego wpływu na wyobraźnię i serce.219
108Jedną z zalet głośnego czytania, oprócz pożytków towarzyskich, miała być możliwość lepszego zrozumienia treści, zarówno dzięki zwiększonej koncentracji na tekście, ponieważ: „czytając głośno, zmuszeni jesteśmy mimo woli do przeczytania dokładnie tego, co byśmy może, czytając po cichu, zaledwie przebiegli pobieżnie”220, jak i za sprawą rozmowy z innymi słuchaczami: „Jakże jednak wiele zyskujemy na tem, gdy książka czytaną jest w gronie osób zaufanych, lub w kole rodzinnem, bo wtenczas fałszywy wstyd nie przeszkadza do przyznania się, że coś dla nas jest niezrozumiałem. Następuje więc wzajemna wymiana myśli, a wskutek tego łatwiejsze przyswojenie sobie czytanej rzeczy”221.
109Chociaż w drugiej połowie XIX wieku głośne czytanie jako praktyka towarzyska w wyższych warstwach społecznych ustępowało miejsca lekturze indywidualnej, to bez wątpienia w jednej sytuacji, wraz z postępem pedagogiki i psychologii, jego znaczenie zdawało się wzrastać – w inicjacji lekturowej dziecka. Jak już wspominałam, jednym z celów, jakie stawiano czytelnictwu kobiet, było właśnie odkrywanie przed dziećmi uroków i zalet lektury, co wiązało się przecież z koniecznością czytania na głos. Według Ilnickiej rola czytającej dziecku matki była zbliżona do funkcji krytyka literackiego – wiązała się z taką samą odpowiedzialnością oraz wymagała podobnej wiedzy i umiejętności222. Kontakt lekturowy z dzieckiem miał bowiem polegać nie tylko na wyborze właściwej książki i na jej odpowiednim odczytaniu, ale także na pełnym zaangażowaniu emocjonalnym i intelektualnym w ten proces, tłumaczeniu opisanych sytuacji, wyjaśnianiu trudnych pojęć, wreszcie sprawdzaniu efektów lektury. Ilnicka tłumaczyła:
Tak dziecko swoje do czytania przyuczyć, jest to nie tylko zapewnić mu spożytkowanie dzisiaj czytanej książki, ale wszystkich książek, które kiedykolwiek czytać będzie: jest to dać mu nawyknienie bogato procentujące w przyszłości, a zdolne je ustrzec od wszelkich zboczeń i usterków czytania, od wszelkich nadużyć książki, a tem samem przygotować mu umysł do przyswojenia sobie wszystkiej wiedzy, jaką czytanie dać może, przysposobić go do przyjęcia tej poważnej i prawdziwej nauki, jakiej nikt nigdy już osiągnąć nie zdoła, kto za młodu rozleniwił, rozłakomił sobie umysł szukaniem w książkach samej tylko przyjemności, chwilki wrażeń miłych, przelotnego zatrudnienia wyobraźni.223
Nieocenione walory wychowawcze wspólnego czytania matki i córki podkreślała również Kowerska:
Najłatwiej też zaprawić dorastające dziewczę do zasmakowania w przedmiotach poważnej treści przez wspólne z niem czytanie. To zamiłowanie, szczególniej w późniejszem życiu wyda owoce zbawienne. Nad czytaniem matka rozciągnąć może kontrolę i uczynić je posilnem, a nie szkodliwem dla ducha; […]. Matka, która wpoiła w córkę zamiłowanie poważnego czytania, rzuciła może pod jej stopy deskę zbawienia, mającą ją uchronić od prądu zgubnej namiętności.224
110Przekonanie o złożoności praktyki czytania z dzieckiem, wymagającej kompetencji z zakresu wielu dziedzin (literatury, historii, geografii, nauk przyrodniczych, pedagogiki, psychologii), podzielali także inni autorzy. Na początku XX wieku pisano na przykład:
[…] idzie o dostarczenie młodym czytelnikom podniosłych estetycznych wrażeń w całej ich pełni i sile; gdy więc zrozumienie i ogarnięcie dzieła stanowi zbyt wielką trudność, poczucie piękna zatraca się, zaciera i słabnie. Jest natomiast cały szereg utworów, prozą i wierszem, które w swym prostym i łatwym artyzmie są najzupełniej dzieciom dostępne. Do takich należy wiele poezji Pola, SyrokomliLenartowicza, Zaleskiego, niektóre Ballady Mickiewicza, w prozie zaś łatwo wybrać stosowne dla dzieci z pośród nowel Sienkiewicza, Orzeszkowej, Konopnickiej, wreszcie wyjątki z dzieł obszerniejszych, stosownie do pojęcia i rozwoju młodych czytelników. Utwory takie, prawdziwie artystyczne, lepiej jest czytywać głośno, niżeli dawać do czytania, gdyż nie dość jest dzieciom powiedzieć, że coś jest piękne: trzeba im jeszcze owo piękno pokazać, zwrócić ich uwagę na myśl przewodnią, charakterystykę głównych postaci, wreszcie na barwność i obrazowość języka.225
111Jak więc widać, czytelnicza edukacja dziecka wymagała od kobiety uprzedniego przygotowania i – w myśl postulatów, by matka była pierwszą nauczycielką swojego potomstwa – miała przypominać raczej nauczanie szkolne niż formę zabawy.
112Jak nadzór nad lekturą dzieci wpisywano w zakres obowiązków matki, tak samo bezwzględnie wymagano pośrednictwa autorytetów w kontakcie kobiet ze specyficzną książką, mianowicie – Pismem Świętym. Pisałam już, że nie wszystkie księgi Biblii uznawano za odpowiednie dla czytelniczek, ale zalecenia dotyczyły także samego sposobu ich lektury. Czytanie Pisma Świętego miało służyć umacnianiu wiary, uzasadnianiu istniejącego stanu rzeczy, a także być źródłem pociechy religijnej. Powinno być przy tym poprzedzone poznaniem katechizmu i nauką moralności chrześcijańskiej. Odbiór Biblii miał być przede wszystkim emocjonalny i duchowy, pełen pokory, pobożności i bojaźni bożej. W odróżnieniu od innych tekstów, Pisma Świętego nie wolno było kobietom analizować i interpretować, kierując się rozumem, logiką i krytycznym osądem. Przestrzegała przed tym między innymi Boguchwała: „nigdy, broń Boże, nie czynić żadnych wniosków, nie wdawać się w rozwiązanie rzeczy trudnych, nie silić się nad wykładem niezrozumiałych, tylko czytać w duchu pokory i miłości, szukać jedynie słów życia, przyczyn tego, co jest i czego odmienić ani podobna, ani się godzi, przepisów i przykładów moralnych płci naszej, przeznaczeniu i powinnościom naszym właściwych”226. O ile bowiem mężczyźni czytający Biblię mogli w niej odnaleźć na przykład potwierdzenie swej dominującej pozycji społecznej, o tyle kobiety – poczynając od Księgi Rodzaju, a na Listach św. Pawła kończąc – trafiały na rozliczne dowody swojego upodrzędnienia, „przyczyn tego, co jest i czego odmienić ani podobna, ani się godzi”. Warunek prawidłowego odczytania Pisma Świętego przez kobiety stanowiła więc akceptacja boskiego nakazu „bycia posłuszną mężowi” oraz zgoda na cierpienie i poświęcenie jako konsekwencje grzechu Ewy. Symboliczny status Biblii – przekazu pochodzącego od samego Boga – stanowił dodatkowe zabezpieczenie przed jej obrazoburczym odbiorem.
113Publicyści konserwatywni w prawomyślnej lekturze Pisma Świętego widzieli ważne narzędzie walki z tekstami propagującymi światopogląd antyklerykalny bądź ateistyczny. Czytelniczki Biblii (a także innych tekstów religijnych) miały bowiem pełnić funkcję obrończyń wiary czy – wedle określenia Étienne Lamy – „konserwatorek idei ogólnej”. Autor Kobiety i wiedzy wyjaśniał:
Rodzina jest najpierwszem kołem, gdzie rozsądek skromny i rozum prawdziwy wpływ swój [kobieta] wywierać będzie: siostra w serdecznej zażyłości z bratem, żona w rozmowie, pełnej słodyczy, z mężem, kiedy on wyjawia swoje myśli, znajdą często sposobność obrony wiary i zwalczania szkodliwych usterek. Zrobią to z przenikliwością, bo nie wystarcza już, aby się uśmiechać i odpowiadać, że pobożność i nauka nie jednym mówią językiem. Słowami wiedzy w razie potrzeby przemawiać one będą. Niech tej walki się nie lękają; zdziwią się wkrótce, jak mało potrzeba wiedzy, by w kłopot wprowadzić prawie każdego niereligijnego mężczyznę.227
114Jednym z warunków „dobrego czytania” był także właściwy stosunek do książek jako obiektów materialnych. Chodziło zarówno o tworzenie własnej biblioteki, umożliwiającej bezpośredni i szybki dostęp do ulubionych dzieł, pozwalający więc na ich niespieszne i wielokrotne odczytywanie, jak i o nieskrępowany wybór najdogodniejszych okoliczności lektury. O tej drugiej kwestii pisano:
[…] inaczej smakuje książka czytana w szlafroczku, w negliżu, na szeslągu [!], inaczej na fotelu, inaczej na skromnem krzesełku przed stolikiem do pisania. Inaczej czytana głośno, inaczej czytana samej sobie. W tej lub owej sytuacji czyta się milej, łatwiej do mózgu przystaje rzecz czytana, za to łatwiej się zapomina, i na odwrót. Far niente pozbawia odbierane wrażenia przymiotu trwałości, i takie wrażenia są mniej silne, czasami ckliwe. Do far niente na szeslągu [!], nadają się jedynie naszem zdaniem książki lekkie, których, nawiasem mówiąc radzibyśmy jak najmniej polecać. Dzieła wielkie, pomnikowe, czytać się winny z odpowiednim nastrojem ducha, więc nie w negliżu, nie z zatłuszczonemi rączkami i czepkiem na bakier, lecz z uszanowaniem i godnością, jakie świadczyć należy każdemu geniuszowi, każdemu umysłowi wyższemu.228
115Nacisk na dostosowywanie miejsca, pozycji i ubioru do lektury wynikał prawdopodobnie z panującego w XIX wieku przekonania, że czytanie jest specyficzną formą obcowania z innym człowiekiem. Inaczej zatem należało podejmować geniusza, dzielącego się ponadczasową mądrością bądź pięknem słowa, inaczej badacza opisującego najnowsze odkrycia nauki, a jeszcze inaczej – narratora opowieści o życiowych perypetiach wyimaginowanych postaci.
116Przedmiotem większej troski publicystów niż właściwe okoliczności lektury była jednak niechęć kobiet do zakupu książek i prenumerowania czasopism. Przekonując czytelniczki, że tworzenie własnej biblioteki to konieczność, wyznacznik stopnia ucywilizowania229, najczęściej odwoływano się do porównań, że czytanie to karmienie umysłu, a słowo drukowane to pokarm. Ponieważ własny księgozbiór stawał się w tym ujęciu rodzajem spiżarni, która powinna zawierać zapas zdrowego pożywienia, tłumaczono, że w budżecie domowym należy uwzględniać także wydatki na książki i czasopisma:
Przecież w tych towarzyskich warstwach, które nazywać trzeba wykształconemi i które wykształconemi być powinny, książka, literatura choćby tylko nadobna, już zawsze do pewnego stopnia może stanowić dobre i miłe zajęcie jakiej godziny dziennie, dlatego też osoba na czele rodziny stojąca obowiązana jest nieodwołalnie czuwać, aby istniała w każdym domu biblioteka rodzinna, był tak zgromadzony pokarm umysłowy, jak się gromadzi przezornie pokarm, który jest ustom potrzebny. Czy tak jest wszędzie? Nie można niestety tego powiedzieć. Jest wiele lepiej jak było, ale nie jest jeszcze w naszym społeczeństwie, tak dobrze, jak być powinno i książka kupiona wydaje się jeszcze u nas zbytkiem, grosz wydany na nią oderwaniem od potrzeb koniecznych.230
117Kupowanie książek oraz prenumeratę czasopism przedstawiano nie tylko jako inwestycję we własny rozwój, ale także jako czyn obywatelski, ponieważ od liczby sprzedawanych egzemplarzy zależała ich cena, a więc dostępność dla mniej zamożnych osób. Przyczyniając się do zwiększenia nakładów, kobiety kupujące książki i prasę miały według przywódców opinii wpływać na postęp kultury narodowej:
Kupić książkę od czasu do czasu, dobre publikacje periodyczne trzymać, więc podtrzymywać, jest to składać podatek obywatelski na rzecz dobra ogólnego, na utrzymanie życia umysłowego społeczności swojej. Gdzie tego życia nie ma, tam jest już śmierć moralna a spojrzyjmy teraz na praktyczną, przemysłową stronę bogacenia się lub ubożenia literatury. Gdzie książka rozchodzi się w wielkiej ilości egzemplarzy, tam jedynie tanią być może, bo nakład na małą albo dużą liczbę tych egzemplarzy jest jeden i ten sam, i tylko nieznaczny wydatek papieru wzrasta. A gdzie książka jest tanią, tam jedynie przestaje być istotnie zbytkiem, tam dostaje się w ręce ogółu, tam znajduje się ona wreszcie, bo w miarę zacieśnionego lub rozszerzonego koła nabywców, wydawnictwa istnieją lub zamierają, i tylko książka wchodowa, obca, rozkłada się na półkach księgarskich.231
118Argumenty przekonujące do zakupu książek wzmacniano krytyką rozrzutności kobiet, które żałując stosunkowo niewielkich sum na tworzenie własnej biblioteki, nie wahały się wydawać znacznie więcej na wzbogacanie zawartości garderoby. Pytała Reichsteinowa: „Czyż nie lepiej wydawać pieniądze na pożyteczne książki, które pozostaną na zawsze waszą własnością, niż wyrzucać je na niepotrzebne stroje, bez jakich zupełnie obyć się można?”232 Ksiądz Łukaszkiewicz napominał zaś „polskie dziewice”:
Nie żałuj grosza na kupno książek. Dla kaprysu rzucasz koronami, rublami, markami; na drobiazgi i fatałaszki nie żałujesz nawet większej sumy; dlaczegóżbyś nie miała być równie hojną celem nabycia rzeczy dobrej i pożytecznej? Zły to zwyczaj pożyczać książki, gdyż dla pośpiechu nie można odczytać ich z uwagą i korzyścią. Książkę własną czyta się bez pośpiechu, rozważnie, czyta się raz drugi i trzeci, stąd pożytek z niej wielki.233
119Na temat kobiet z wyższych warstw społecznych, które mogłyby pozwolić sobie na kupowanie książek, ale zamiast tego korzystają z wypożyczalni, dosadnie wypowiadał się w jednym ze swoich odczytów Georg M.C. Brandes:
Jest to stanowczo oznaką braku kultury i smaku, gdy w kraju tak wielkim, jak Niemcy, widzi się w sposób nieunikniony, w każdej miejscowości kąpielowej, damy w bogatych toaletach, każdą trzymającą w ręku zabrudzony romans z wypożyczalni. Te panie wstydziłyby się nosić jedną suknię, suknię, którą już przedtem nosiła inna, ale na kupnie książek oszczędzają; nie są w stanie czytać nic innego, jak tylko romanse z wypożyczalni, czytają je jeden po drugim i tak że jeden wytrąca drugi z ich pamięci. Cesarzowa Niemiec bierze także książki z wypożyczalni Nicolai’ego w Berlinie.234
120Tak więc korzystanie z czytelni i wypożyczalni – aprobowane przecież i zalecane w odniesieniu do ubogich czy nawet mniej zamożnych czytelniczek z klas średnich – w wypadku kobiet dysponujących większymi środkami materialnymi stawało się kompromitujące. Ich obowiązkiem było kupowanie książek, tym bardziej że przeprowadzana od czasu do czasu reorganizacja domowej biblioteki mogła być sposobnością do przekazania części księgozbioru potrzebującym235.
5. Rezultaty działań normotwórczych
121Celem podejmowanych przez XIX-wiecznych publicystów prób unormowania czytelnictwa kobiet była zmiana tych wzorów praktyk lekturowych, które zgodnie oceniano jako wysoce szkodliwe, niewłaściwe lub przynajmniej nieużyteczne społecznie. Zaliczano do nich zarówno nadmierne i pospiesznie czytanie romansów oraz podrzędnej literatury obyczajowej i sensacyjnej, jak i pozbawioną celu oraz systematyczności lekturę prac naukowych czy popularnonaukowych. Obiektem dyskursu była na ogół kobieta próżnująca, zagubiona w świecie wyobraźni, rozmarzona czytelniczka powieści, która lekceważąco odnosiła się do swoich obowiązków i unikała konfrontacji z rzeczywistością, ale entuzjazmu nie wzbudzały także ambitne kobiety, które pod wpływem haseł pozytywistycznych i emancypacyjnych, bezkrytycznie pochłaniały piśmiennictwo naukowe, pozując następnie na erudytki. O tych drugich, dokonując jednocześnie prywatnego rachunku sumienia, pisała korespondentka „Świtu”: „Obznajmione z beletrystyką kobiety nasze, noszą nazwę »wcale nie głupich«; uczęszczające na odczyty i studiujące reporterskie sprawozdania z takowych, dla sklecenia własnego sądu, są »bardzo wykształconemi«, czytające książki historycznej lub literackiej treści »mądremi«; rzucające się na wszystko, choćby tak, jak ja i cały szereg moich przyjaciółek, bez ładu, bez systemu w wyborze – »uczonemi«”236. Nad niskim poziomem umysłowym owych młodych czytelniczek ubolewała także Ilnicka:
Jakże mało znalazłoby się dawnych „Entuzjastek” wśród dzisiejszego pokolenia panien z pretensją do wykształcenia, które by wzięte na ścisły examin, dowiodły, że znają całego Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Pola, Syrokomlęi innych wybitniejszych poetów, że wiedzą też bez namysłu kto panował przed Batorym, a co zrobił Kazimierz Wielki, które by czytały Szajnochę i Bartoszewicza!… A przecież wiedzieć o tem wszystkiem i znać to wszystko, to chyba obowiązek wykształconej Polki.237
122Epidemia niedouczonych „sawantek” świadczyła o fałszywej interpretacji postulatów pogłębiania edukacji kobiet i konieczności podejmowania przez nie działań społecznie użytecznych, czy to w wąskim zakresie – przez odpowiedzialne wychowanie dzieci i rozsądne prowadzenie gospodarstwa domowego, czy w szerszym – przez pracę zarobkową i aktywność filantropijną. Była jednak często także rezultatem kultywowania wyobrażeń o kobiecie czytającej co najwyżej książkę do nabożeństwa i wrogiego nastawienia opinii publicznej do intelektualnych ambicji kobiet. O istnieniu tej drugiej tendencji świadczyło używanie na określenie nowego typu czytelniczek, znanego już od XVIII wieku, francuskiego terminu „bas-bleu”, o czym ironicznie pisał Dupanloup:
W ustach ludzi, którzy bez zastanowienia i instynktownie lubią wszystko ściągać z wyżyn do swego poziomu, słowo „bas-bleu” oznacza kobietę poważną, która czyta i zastanawia się – bo otóż to w oczach pewnych osób prawdziwą jest zbrodnią. Pozwala się kobiecie czytać, ale pod warunkiem, że czynić to będzie bezmyślnie, że zbierać będzie tylko na to, by znowu zakopywać, że nie będzie okazywała najmniejszej chęci interesowania się czemkolwiek innem, jak kuchnią, lub tą odwieczną toaletą. Jednem słowem: wolno kobiecie czytać i nawet wiedzieć cośkolwiek dla siebie, ale nie wolno brać jej udziału w podnioślejszej rozmowie.238
123Tymczasem – co pokazywały wypowiedzi nie tylko biskupa Orleanu, ale też innych autorów – nawet w niektórych środowiskach kościelnych panowało przekonanie, że jedynie gruntowniejsza edukacja kobiet umożliwi spełnienie ich posłannictwa jako strażniczek wiary i religijności.
124Oczywiście, nawet najwierniejsze odtworzenie dyskursu dotyczącego czytelnictwa kobiet w drugiej połowie XIX stulecia nie da pełnego i prawdziwego obrazu tego, co i jak czytały ówczesne kobiety. Diagnozy przywódców opinii wynikały bowiem z reguły z subiektywnych, przypadkowych obserwacji, a nie z zakrojonych na szerszą skalę badań239. Poza tym jednoczesne pojawianie się w prasie sprzecznych opinii na ten sam temat dowodzi, że owe intuicyjne często oceny sytuacji stanowiły głównie formę nacisku na odbiorców w celu zmiany ich praktyk lekturowych w kierunku pożądanym przez poszczególnych autorów. Przykładowo, w 1884 roku w „Bluszczu” diagnozowano upadek kobiecego czytelnictwa:
Niegdyś przyznawano u nas pod tym względem kobietom wyższość, że czytały więcej od mężczyzn i były z natury i upodobań „literatkami”, dlatego iż w książkach szukały częściej rozrywki, nauki i lepszego nieraz od ludzi towarzystwa. Dziś – dzieje się inaczej… Dawne protektorki literatury, poezji, sztuki, giną coraz bardziej, nasze panie coraz mniej znajdują czasu, a może tylko chęci, do spełnienia swej pięknej roli rzeczniczek i opiekunek, choćby tylko literatury nadobnej; coraz rzadziej w rozmowach z płcią piękną książka, dzieło sztuki, poezja stanowi temat pożytecznej wymiany zdań; mówi się chętniej i lepiej o „niczem” albo wecuje język i zaostrza spryt na pustych frazesach banalnej pogawędki salonowej.240
Natomiast w „Świcie” zamieszczono relację dowodzącą, że znajduje się ono w jak najlepszej kondycji:
W ogóle kobiety czytują więcej; mężczyźni lepiej i poważniej. Na jednych i na drugich czytanie wywiera silny, dodatni wpływ, budząc drzemiący umysł, roztwierając przed nim szersze horyzonty, ucząc pewniejszego i jaśniejszego zapatrywania się na sprawy ogółu, podnosząc ponad zwykły poziom ludzi, jednostajną pracą na chleb zajętych. I ci ludzie, żyjący tylko z pracy, nie posiadający żadnej własności, wydziedziczeni, należący pod względem materialnym do proletariatu, czują się obywatelami kraju, trzeźwo, rozumnie, bez uprzedzeń; badają przeszłość, pracują dla przyszłości. I ci ludzie, po znojnej poza domowej pracy powróciwszy do domu, znajdują w czytaniu najmilszą rozrywkę, nie szukając, nie marząc o innej. Kobiety, przywykłe do zajęć umysłowych, nie mogą się już w żaden sposób zasklepić całą duszą w zatrudnieniach kuchennych, śpiżarnianych, igłowych – ale, spełniwszy je, jako nader ważną część obowiązków gospodyni domu, z radością w wolnych chwilach biorą książkę w rękę.241
125Zrekonstruowanie dyskursu poświęconego lekturze kobiet pozwala jednak poznać sposób myślenia środowisk normotwórczych o tej kwestii. Niewątpliwie więc można stwierdzić, że nawet wówczas, gdy wysoki stopień analfabetyzmu oraz stosunkowo wysoki koszt zakupu książek i prasy nadawał czytelnictwu wyjątkowo elitarny charakter, czytanie – ów jedyny ponadlokalny środek komunikacji społecznej – postrzegano jako zjawisko wymagające szczególnej kontroli. Paradoksalnie to, że lektura miała niewielki zasięg społeczny, pogłębiał wiarę, iż można jej będzie nadać pożądany charakter a postępująca alfabetyzacja będzie pogłębiać procesy modernizacyjne. Wzorem dobrych czytelników miały stać się czytające kobiety. To bowiem one przez wychowanie kształtowały nie tylko moralność i charakter dzieci, ale także ich stosunek do słowa drukowanego. Obserwowane u kobiet z warstw wyższych praktyki lekturowe powinny na zasadzie naśladownictwa przenikać do warstw niższych (służby, ludu), ponadto że oczekiwano, iż kobiety te świadomie włączą się w szerzenie oświaty, że prowadząc tak zwaną pracę u podstaw – będą uczyć czytania i pisania, kierunkować sposób myślenia warstw niewykształconych, zapoznawać je ze zdobyczami nauki, ale też dbać o przetrwanie wśród nich wiary i religijności.
126Niesłabnące przez cały wiek XIX przestrogi przed „złym czytaniem” oraz krytyka rzeczywistych zachowań kobiet pozwalają przypuszczać, że projektu sterowania ich praktykami lekturowymi nie udało się w znacznej części zrealizować. Przyjmując perspektywę przywódców opinii, można jednak odnotować i pewne sukcesy. Sądząc na przykład z dużego do dziś zainteresowania literaturą poradnikową, wśród kobiet zaś – zwłaszcza z zakresu psychologii, wychowywania dzieci, zdrowia i spraw związanych z domem (gotowanie, urządzanie wnętrz itp.)242, przekonano czytelniczki, że w życiu powinny kierować się wskazaniami autorytetów, niezależnie od tego, czy chodzi o przygotowanie wykwintnego posiłku, gustowne umeblowanie domu, hodowlę kwiatów, czy o rozwiązywanie problemów wychowawczych, małżeńskich lub o samodoskonalenie – od likwidacji piegów i farbowania włosów poczynając, na osiągnięciu duchowej równowagi kończąc. Udało się zatem wykorzystać podatność kobiet na sugestie innych, w tym uległość wobec zaleceń specjalistów. Odsyłane od drugiej połowy XIX wieku do poradników, kompendiów i czasopism kobiety stały się na trwałe największą grupą konsumentów tego rodzaju publikacji, do czego zresztą – jako ofiary przemocy symbolicznej, niezdolne do samodzielnego myślenia – posiadały wrodzone czy raczej „znaturalizowane” w procesie socjalizacji predyspozycje.
127Gorzej było w innych dziedzinach. Ze smutkiem konstatowano na przykład, że kobiety: „Czytają […] byle co, styl zajmuje więcej niż treść. O cel autora, o wynik w przyswajaniu sobie pewnych pojęć i zastosowaniu ich do życia, nikt nie pyta”243. Niewątpliwie środowiska normotwórcze nie zdołały narzucić czytelniczkom intensywnego modelu lektury. W większości przypadków pozostały one wierne swym fantazjom i upodobaniom, niezmiennie sięgając przede wszystkim po powieści obyczajowe i czerpiąc przyjemność z zaspokajania fabularnej ciekawości. Obroniły sposób lektury, o którym Brandes mówił: „Wyczytać samą siebie w książce”, a któremu przeciwstawiał, jak wielu innych przywódców opinii, nakaz: „[…] jeśli pragniemy zrozumieć książkę, nie idzie wtedy o to, ażeby odnaleźć w niej nas samych, lecz pojąć to, co autor chciał nam powiedzieć przez system znaków, które reprezentują osoby książki”244. Ekstensywność kobiecej lektury, lekceważenie intencji autora i narzucanie tekstowi „samej siebie” przestano poddawać krytyce dopiero w XX wieku. Przyczyniło się do tego uprawomocnienie przez naukę zasady otwartości odbioru utworów literackich. Z tej perspektywy postawę XIX-wiecznych czytelniczek wobec beletrystyki można uznać za nowatorską. Ich lektura miała bowiem od początku charakter intymny, stwarzała prywatną, niezależną przestrzeń wewnętrznej wolności, która w następnym stuleciu okazała się niepodważalnym prawem każdego odbiorcy.
128Sprzeczność, jaką można dostrzec w postawach kobiet wobec narzucanych im norm lektury, była tylko pozorna. To, że z jednej strony, czytając dla własnej przyjemności, kobiety odrzucały wszelkie zakazy i nakazy, odnajdując w tej formie spędzania czasu atrakcyjną, bo nie wymagającą wysiłku ani odpowiedzialności ucieczkę przed rzeczywistością245, z drugiej zaś – że z ogromną trudnością i tylko w wyjątkowych przypadkach potrafiły zdobyć się na działania, które nie zostały uprzednio zaakceptowane przez opinię publiczną lub środowiska starające się tę opinię kształtować, było konsekwencją ich społecznej natury czy, używając terminologii Pierre’a Bourdieu – ich habitusu. Na przełomie XIX i XX stulecia niektórzy publicyści, wyprzedzając teorię francuskiego socjologa, dostrzegali już zależność między specyficznym sposobem postępowania kobiet i systemem ich wychowania. Pisała na przykład Iza Moszczeńska:
Niezdolność wyciągania logicznych wniosków z faktów życiowych, stała nieumiejętność kształcenia się przez życie, nie zanikająca bynajmniej u tych, które się kształciły przez studia uniwersyteckie, mogłaby niektórym przeciwniczkom emancypacji służyć jako dowód wrodzonej niższości kobiecego umysłu. Dla mnie jest ona raczej tylko dowodem, że żadne zewnętrzne warunki nie mogą same przez się człowieka do dojrzałości i samodzielności umysłowej doprowadzić i że choć trudno jest przełamać tradycje, zwyczaje i prawa, które kobietę krępowały i krępują, jest to jeszcze względnie łatwiejszą rzeczą, niż z natury jej wykorzenić dziedzicznie ustaloną bierność, rutyniczność i wszechpotężny popęd naśladowczy.246
129Czy jednak niestosowanie zasady umiaru w lekturze oraz ekstensywny odbiór powieści nie stanowiły eskapistycznej formy odreagowania chronicznego poczucia bezsilności i niemocy, jakie kobiety przejmowały wraz z całym kulturowym bagażem swojej płci? Przecież poczucie przymusu i ograniczenia wolności zawsze prowadzi do wytworzenia specyficznej, wrogiej prześladowcom subkultury. W przypadku żyjących w XIX wieku kobiet jej głównym, bo najbardziej rozpowszechnionym przejawem stała się właśnie lektura romansów, która pozwalała tworzyć czytelniczkom specyficzną, niezależną od oficjalnej i rządzącą się własnymi prawami intersubiektywną rzeczywistość. Jeszcze odważniejszym – choć odbywającym się zwykle w ukryciu, a niejednokrotnie pod pozorem studiowania prac religijnych – sposobem manifestowaniem buntu wobec normotwórczych działań przywódców opinii było czytanie tekstów zakazanych. Według Brodowskiej na przykład przedstawianie Żywota Jezusa Renana jako niebezpiecznej i złej książki przynosiło efekty wręcz przeciwne do zamierzonych, gdyż „autor, występujący przeciw religii i kościołowi, może być pewny powodzenia i rozgłosu […]”247. Wśród młodych czytelniczek zdarzały się i takie, które wręcz epatowały znajomością nieodpowiedniej dla nich literatury. Anatol Krzyżanowski opisał rozmowę z siedemnastolatką, która przechwalała się czytaniem wszystkich po kolei dzieł Zoli:
Upokorzony niezwykłą wszechwiedzą, uczyniłem nieśmiałą wzmiankę o Bluźnierstwach Richepina, lecz i te nie były jej obce. „Czarowna poezja” – wołała – „Ten człowiek ma wielką przyszłość przed sobą”. Na zapytanie zaś, kto mógł jej książki tak skandaliczne dać do ręki, odparła z oburzeniem: „Nie rozumiem wyrazu skandal. Jest on śmiesznym po prostu. Okrywanie prawdy fałszywymi pozorami nikogo lepszym nie uczyni, a tamuje wolność słowa przede wszystkiem”.248
130Deklaracje wielu respondentek, przesłane w odpowiedzi na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego” z 1893 roku, również potwierdzały, że – zwłaszcza w okresie dojrzewania – ich praktyki lekturowe nie były zgodne z zaleceniami przywódców opinii, czego zresztą miały one pełną świadomość.
131Równie istotne, jak zabiegi perswazyjne, były konkretne działania na rzecz kobiet, zwłaszcza te, dzięki którym część z nich zaczęła doceniać wartość samokształcenia. Założenie przez Józefę Bojanowską w 1879 roku pierwszej Czytelni Naukowej dla Kobiet w Warszawie pozwoliło mniej zamożnym czytelniczkom korzystać z wyspecjalizowanych księgozbiorów. W latach osiemdziesiątych powstały też inne placówki o charakterze naukowym: czytelnie Marii ze Straszyńskich Chojeckiej oraz Jadwigi Dawidowej. Organizowano tajne pensje żeńskie (między innymi Jadwigi Papi) oraz kółka nauczania oferujące gruntowniejszą i bardziej rzetelną edukację niż w legalnych placówkach oświatowych. Uczestniczką jednego z takich kół – oprócz Marii Skłodowskiej (późniejszej Curie) oraz Zofii Poznańskiej (późniejszej Daszyńskiej-Golińskiej) – była wspomniana Dawidowa, która stworzyła podwaliny pod działalność Uniwersytetu Latającego i „pracowała nad tym, by przy pomocy kobiet szerzyć oświatę wśród ludu”249. Wśród spadkobierczyń i kontynuatorek myśli Hoffmanowej, Ilnickiej, Konopnickiej, Orzeszkowej, Dobieszewskiej i Dzieduszyckiej znalazły się pisarki, nauczycielki oraz działaczki oświatowe, takie jak: Józefa Kamocka – autorka popularnego podręcznika do nauki gramatyki języka polskiego dla dziewcząt; Władysława Izdebska – autorka utworów dla dzieci i młodzieży; Maria Zaleska, która w książkach dla dzieci popularyzowała między innymi wiedzę z zakresu nauk przyrodniczych; Zuzanna Morawska – pisarka, kierująca jedną z bardziej renomowanych pensji żeńskich w Warszawie250; Jadwiga Papi – autorka pierwszych powieści historycznych dla młodzieży; Wanda Żeleńska, Zofia Urbanowska, Zofia Bukowiecka, Jadwiga Chrząszczewska, Jadwiga Warnkówna, Cecylia Niewiadomska, Iza Moszczeńska, Jadwiga Zeitheim (Jaskółka), Helena Bojarska, Bronisława Porawska, Michalina Zielińska, Stefania Sempołowska251. W latach 90. XIX wieku na łamach prasy kobiecej zamieszczano sprawozdania z działalności Stowarzyszeń Czytelni dla Kobiet w Krakowie, które dowodziły zdolności do podejmowania przez kobiety świadomych i planowych działań na rzecz swego środowiska. W deklaracji wspomnianego Stowarzyszenia można było przeczytać, że jego celem jest: „a. Ułatwić kobietom pracę nad wykształceniem ich umysłowem; b. Dostarczyć im sposobności do umysłowej rozrywki oraz wzajemnej pomocy materialnej”252. Jakby wypełniając wskazania Orzeszkowej z Kilku słów o kobietach, pisano następnie o środkach, jakimi te cele zamierza się realizować: „1. Utrzymanie czytelni i biblioteki; 2. Założenie gimnazjum żeńskiego; 3. Odczyty i pogadanki; 4. Udzielanie bezprocentowych pożyczek członkom towarzyszenia”253.
132Osobne stanowisko w dyskusji na temat roli książek w życiu kobiet zajmowała Moszczeńska, skądinąd bezwzględna w zwalczaniu hipokryzji i bezmyślności. Wbrew powszechnemu przekonaniu, potwierdzanemu przez autorytety, podważała na przykład rolę książki w zdobywaniu wiedzy, przekonując, że najlepszym źródłem wykształcenia jest samo życie:
Twierdząc, że „książka stanowi zawsze główne źródło wykształcenia”, p. Kozłowski hołduje panującej rutynie umysłowej, która niezbyt dodatnio wpływa zarówno na rozwój życia umysłowego, jak i na normalne kształcenie młodych pokoleń. W pojęciu ogółu, wykształcenie stało się równoznaczne z erudycją, a wyłączne czerpanie wiedzy z książek wykopało przepaść między dziedziną myśli, a dziedziną czynu, między nauką a życiem. Sądzę, że autor artykułu przyzna mi słuszność, gdy powiem, że stopień inteligencji człowieka nie mierzy się ilością przeczytanych książek, ani szczęśliwie składanych egzaminów, lecz zdolnością do samodzielnego myślenia, do wytworzenia własnych sądów, poglądów, zapatrywań. Wiadomości z książek, wykładów, a także z życia, doświadczenia czerpane są materiałem, którym się posługuje inteligencja ludzka dla wytworzenia jak najgruntowniejszych sądów, jak najrozleglejszych i najlepiej uzasadnionych zapatrywań. Człowiek, rozporządzający wielką ilością materiału za wykształconego uważać się powinien o tyle tylko, o ile może nim się istotnie posługiwać, o ile używa go rzeczywiście tylko jako podstawy do samodzielnego myślenia.254
133Dzieląc się refleksjami na temat zależności między czytaniem i brakiem umiejętności samodzielnego myślenia i krytycyzmu, Moszczeńska przekonywała o potrzebie wyrabiania w człowieku od najmłodszych lat zdolności logicznego myślenia i zmysłu obserwacji, zdobywania „doświadczenia życiowego”. W procesie tym książki miały być jedynie elementem wspomagającym, a nie wyznaczającym główny kierunek kształcenia.
134Postać Moszczeńskiej wydaje się o tyle ważna, że jako jedna z nielicznych publicystek z przełomu XIX i XX stulecia podała w wątpliwość szanse emancypacji kobiet. Uważała bowiem, że „[…] najsilniejszym narzędziem niewoli kobiecej stała się kobieta sama przez swą niewolniczą bierność, ciemnotę, rutynę i brak poczucia solidarności”255, i że z tego „poddaństwa” nie wyzwoliła jej ani praca zarobkowa, ani wyższe wykształcenie. Prawdziwe zniewolenie kobiet według Moszczeńskiej wynikało z ich niechęci do przyjęcia pełnej odpowiedzialności za swój los, z ignorowania kwestii, w których faktycznie mogły kształtować rzeczywistość, takich jak wychowanie dzieci. Należało więc raczej podjąć wysiłek uświadamiania kobiet niż poszerzania zakresu ich praw:
Tylko przez zatrzymywanie umysłów kobiecych w tradycyjnej ciemnocie i ograniczeniu, przez wciskanie ich w skostniałe ramki przesądów obyczajowych, fałszywej religii i fałszywej moralności, przez sterroryzowanie jej za pomocą opinii publicznej, co w znacznej mierze wychodzi na sterroryzowanie kobiet przez kobiety i za ich pośrednictwem można było do tej pory zamykać im oczy na fałszywe i szkodliwe dla ogółu określenie roli płci żeńskiej w ludzkości. Dziś zadaniem kobiety nowej, oświeconej, powinno być oswobodzenie się z narzuconych sobie formułek i szablonów umysłowych. Powinna ona stworzyć własny pogląd na świat na podstawie swych własnych potrzeb i dążeń.256
***
135Traktując metaforycznie refleksję Virginii Woolf o „zamkniętych drzwiach biblioteki; o tym, jak jest nieprzyjemnie nie mieć dokądś wstępu, ale może jeszcze przykrzej jest siedzieć w zamknięciu”257, można powiedzieć, że XIX-wieczni publicyści, kształtując określoną wizję czytelnictwa, a zarazem edukacji i pracy zarobkowej kobiet „otwierali” przed nimi drzwi bibliotek tylko po to, by zamknąć je w nich na stałe.
Rzeczywistość nie była dla nich [kobiet] księgą, którąby samodzielnie badać umiały i chciały – krytykowała na początku XX wieku postawę emancypantek Iza Moszczeńska – Jedyną nauką, do jakiej dążyły, była ta, w bibliotekach zamknięta, prawami wszechnic obwarowana, przez mężczyzn dotychczas wyłącznie stwarzana, ich osobistym wysiłkom umysłowym istnienie swe zawdzięczająca – nauka gotowa, z której pragnęły czerpać na równi z kolegami, ale której – z małemi wyjątkami – na równi z kolegami zbogacać i rozwijać nie próbowały.258
136Z perspektywy współczesności, sfeminizowanie zawodów wymagających przemyślanego organizowania i zarządzania czytelnictwem własnym i innych – takich jak nauczycielstwo, bibliotekarstwo, księgarstwo – można postrzegać jako następstwo konsekwentnego realizowania XIX-wiecznych wskazówek dotyczących celów i sposobu lektury. W schemat wyznaczony przed ponad stu laty wpisuje się także powszechna dziś presja czytania dziecku, wywierana wprawdzie na oboje rodziców, jednak ze względów praktycznych, o ile w ogóle realizowana, to przede wszystkim przez matki. Przy tak dużym zmonopolizowaniu przez kobiety dostępu do informacji i jej dystrybucji fakt niezmiennej androcentryczności kultury może świadczyć jedynie o równie trwałej predyspozycji kobiet do inercji oraz, jak pisała Moszczeńska – do „podpatrywania i fotograficznego odbijania wzorków przez mężczyzn stworzonych i tylko dla nich wystarczających”259. Bądź co bądź – „Polki nadal czytają romanse”260.
Notes de bas de page
1 „Książek polskich nie czytywały nie tylko te [kobiety], które wychowywały się wyłącznie po francusku i które języka ojczystego albo nie znały albo się wstydziły, ale te nawet, co prawdziwemi Polkami pod względem sposobu myślenia być nie przestały. […] Za czasów księstwa warszawskiego i królestwa, zaraza francuszczyzny grasowała ciągle; […]. Powoli, bardzo powoli, głosy wołające o powrót do swojszczyzny zaczynały zyskiwać łaskawe ucho u znarowionej publiczności” (P. Chmielowski, Autorki polskie wieku XIX, Warszawa 1885, s. 58).
2 K.W. Wóycicki, Niewiasta polska w początkach naszego stulecia (1800– 1830), Warszawa 1875, s. 14-15. Korzystając z dostępnych inwentarzy XVIII-wiecznych bibliotek polskich, katalogów aukcyjnych oraz katalogów wypożyczalni książek, stopień zainteresowania powieścią w nieco wcześniejszym czasie odtworzyła Zofia Sinko (Powieść zachodnioeuropejska w Polsce stanisławowskiej na podstawie inwentarzy bibliotecznych i katalogów, „Pamiętnik Literacki” 1966 z. 4).
3 Zob. Fr.G., Malwina, „Opiekun Domowy” 1868 nr 20, s. 158-159.
4 M. Wirtemberska, Malwina czyli domyślność serca, t. 1, Warszawa 1816, s. II. Według współczesnych badaczy literatury jednak nie była to jedyna zaleta tej powieści, o czym przekonująco pisała Ewa Szary-Matywiecka („Malwina” czyli głos i pismo w powieści, Warszawa 1994).
5 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, w: tejże, Dzieła, t. 8, red. N. Żmichowska, Warszawa 1876, s. 369. Zob. też X.W., Nauka języka francuskiego, „Pszczoła Polska” 1820 nr 8, s. 306-309.
6 P. Chmielowski, Udział kobiet w twórczości literackiej, w: Kobieta współczesna. Książka zbiorowa, Warszawa 1904, s. 63. Uznanie zasług Hoffmanowej w przywróceniu do łask języka polskiego można zauważyć też w różnych artykułach na temat tej autorki (zob. np. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, „Opiekun Domowy” 1866 nr 15, s. 114).
7 K.W. Wóycicki, Niewiasta polska…, s. 312. P. Chmielowski, Autorki…, s. 70.
8 Już w 1821 roku, a więc zaledwie dwa lata po opublikowaniu, Komisja Oświecenia umieściła Pamiątkę po dobrej matce na liście książek, które powinny znajdować się w bibliotekach przy szkołach i pensjach żeńskich (P. Chmielowski, Autorki…, s. 63-64).
9 Chmielowski (tamże, s. 3) pisał, że Pamiątka po dobrej matce „doznała takiego powodzenia, że już w kilka miesięcy potrzeba było przygotować drugie wydanie”. Według Bibliografii polskiej. Nowy Korbut (t. 6, cz. 1: Oświecenie, oprac. E. Aleksandrowska i in., Warszawa 1970, s. 319) miała ona w latach 1819-1831 aż sześć wznowień.
10 Nauczycielstwo kobiety, „Bluszcz” 1872 nr 20, s. 153.
11 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, s. 380.
12 K. z Tańskich Hoffmanowa, O powinnościach kobiet, w: tejże, Dzieła, red. N. Żmichowska, t. 9, Warszawa 1876, s. 195-196.
13 Tamże, s. 197.
14 Tamże, s. 196.
15 Tamże, s. 199-200.
16 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, s. 382. Podobnie w tejże, O powinnościach kobiet, s. 198.
17 Co prawda, o dominacji powieści w wyborach czytelniczych kobiet i jej konsekwencjach publicyści polscy pisali sporadycznie już pod koniec XVIII w. Np. Ignacy Krasicki (Romanse, w: tegoż, Uwagi, Warszawa 1997, s. 317) wspominał o modzie na nadawanie dzieciom imion bohaterów romansów, a w swej typologii powieści na ostatnim miejscu umieścił takie, które „się obyczajności istotnie sprzeciwiają, a którymi na nieszczęście zarzuceni jesteśmy”. Jednak dopiero Tańska poświęciła temu problemowi tak wiele uwagi, przeznaczając na jego omówienie cały rozdział Pamiątki po dobrej matce. Autorka poniekąd sama stała się „ofiarą” romansowej mody, zawdzięczając jej swoje imię. Jak wspominała w Pamiętnikach (t. 1, Berlin 1849, s. 18), matka jej w czasie ciąży „[…] czytała romans Ryszardsona [!] Grandyson; tak ją zajął, że powiedziała sobie, że jeżeli syna mieć będzie, nazwie go Karolem, jeżeli córkę Klementyną”.
18 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, s. 382-383.
19 Tamże, s. 383.
20 O żywotności ujęcia Hoffmanowej świadczy chociażby przytoczenie dużych fragmentów poświęconych czytaniu przez Boguchwałę, autorkę poradnika Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary, czyli krótki wykład dogmatów i obrzędów Rzymsko-Katolickiego Kościoła, ze zbijaniem twierdzeń mniemanych mędrców światowych, tudzież słów parę o posłannictwie i stanowisku kobiety w społeczeństwie (Kraków 1886, s. 41-44, 45-46).
21 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, s. 329-330.
22 „[…] umiemy to tylko, czego się sami nauczymy. Oto zasada samopomocy naukowej, której potrzebę wszyscy rozumieć powinniśmy. Jedni z nas bowiem nie mieli nigdy sposobności kończenia szkół, inni skończywszy je, przekonali się, że nic nie umieją i że im kształcić się wypada samym. Że się kształcić samemu można, dowiódł przykładami Samuel Smiles w swem dziele, które bodaj znalazło się w rękach każdego młodzieńca, pracownika i dziewicy, jako ewangelia pracy na ciernistych drogach życia” (Samopomoc w nauce, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 43, s. 352).
23 „Wiek XIX, oprócz różnorodnych teoryj świeckich, co do wychowania kobiet, wytworzył też i kościelną; przedstawicielem jej jest biskup Dupanloup, ma on na myśli kobietę światową i żąda dla niej wykształcenia klasycznego; jego ideałem jest kobieta przyjemna, rozumna i praktyczna, wychowana na gruncie czysto religijnym” (H.C., Histoire de l’ éducation des femmes en France par Paul Rousselot („Przegląd Pedagogiczny” 1885 nr 16, s. 522); M. Ilnicka, Feliks Antoni Dupanloup (Biskup Orleański), „Bluszcz” 1878 nr 49-51.
24 Czytelnictwo kobiece, „Opiekun Domowy” 1874 nr 34, s. 274.
25 Marczewska, Odczyt publiczny pod tytułem „Kobieta kobietą” wypowiedziany w Sali Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, na korzyść ubogich tegoż Towarzystwa w dniu 11 Marca 1870 roku, Warszawa 1870; S. Bronikowski, Emancypacja i równouprawnienie kobiety, Poznań 1877. Polemizując z odczytem Aleksandry Marczewskiej Ksawery Drużba (Kilka słów z powodu odczytu wypowiedzianego przez panią Aleksandrę Marczewską na dochód Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności w dniu 11 Marca b.r. pod tytułem „Kobieta kobietą”, „Opiekun Domowy” 1870 nr 14, s. 151) upomniał się m.in. o to, by: „[…] pomimo praw Mojżesza i Ewangelii, dla dobra naszych sióstr, matek i córek, […] zawołać: Kobieta raz już powinna być człowiekiem!”. Niemal ćwierć wieku później Ludwik Krzywicki (K., O kobiecie, „Prawda” 1893 nr 14, s. 165) pisał natomiast: „Istnieje między przeciwnikami równouprawnienia kobiet osobna kategoria, którym by można nadać miano filutów naukowych. Nie oświadczą oni bowiem brutalnie, jak Bischof, że mózg niewieści posiada mniejszą wagę, że kobiety należy wyrzucić ze szkół wyższych i urzędów a zamknąć w kuchni, sypialni i salonie, lecz z najwyższym zapałem otoczą ich głowy nimbusami idealności, postawią je na piedestałach, przyznają im najwyższe zadania i tym sposobem delikatnie, niepostrzeżenie, za pomocą słodkich i natchnionych słówek usuną je poza pola działalności męskiej”.
26 „To, co przed kilkunastu laty w tył występowało, we Francji osobliwie, pod nazwą emancypacji kobiety, było po większej części fałszem, kłamiącym samej nazwie swojej, bo cofało właśnie prawdziwą emancypacją kobiety, to jest takie jej wyzwolenie z przesądów średniowiecznych, jakiemu na drodze cywilizacji nowoczesnej uległy kolejno wszystkie członki towarzystwa ludzkiego, wszystkie pojęcia społeczne” (M. Ilnicka, Słówko o emancypacji kobiet, „Bluszcz” 1867 nr 10, s. 37). Zob. Też M. Glücksberg, Słówko o emancypacji kobiety w kraju naszym, „Kłosy” 1868 nr 157, s. 11; [A. Goltz] A.G., Reforma w wychowaniu kobiet i w użyciu ich czasu i pracy, „Kronika Rodzinna” 1869 nr 9, s. 133; [A. Dzieduszycka] A.D., Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych, Lwów 1871, s. 232; [W. Nowicki], Kilka myśli wstępnych o emancypacji kobiet przez N…go, Warszawa 1872 (rec. tej pracy zob. Współczesne pojęcia emancypacji kobiet, „Bluszcz” 1872 nr 39, s. 305); Kwestia kobieca i prądy rozkładowe, „Świt” 1885 nr 5, s. 34-35.
27 Za ikonę tak rozumianego równouprawnienia powszechnie uważano Aurorę Dupin de Dudevant, znaną ogółowi bardziej jako George Sand (M. Ilnicka, Słówko o emancypacji kobiet, „Bluszcz” 1867 nr 10, s. 37). Por. [E. Ziemięcka] E.Z., O zawodzie autorskim dla kobiety. Wyjątek z rękopismu o wychowaniu kobiet, „Pielgrzym” 1842 t. 2, s. 106; W. Marrené, Stanowisko powieściowe i moralne pani Sand, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 36-39. Sand znalazła wśród europejskich czytelniczek niemało naśladowczyń, które jednak pozbawione jej talentu i wykształcenia spowodowały, że społeczny odbiór emancypacji sprowadził się do identyfikowania tego zjawiska z rozkładem społecznym. Ilnicka (Słówko…, s. 37) pisała np.: „Przecież lwice, emancypantki – jak mówiono w pospolitej mowie – […] przestraszały tłumy, widzące w nieszczęśnie nadużytym wyrazie emancypacji kobiecej zarazę rozkładającą rodzinę”.
28 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, w: tejże, Publicystyka społeczna, wyb. i wstęp G. Borkowska, oprac. edyt. I. Wiśniewska, t. 1, Kraków 2005, s. 476-477.
29 Podobnie pisał August Jeske (O czytaniu dzieł (mianowicie poezji), „Tygodnik Mód” 1866 nr 43, s. 2): „Prawdziwe wykształcenie kobiet nie zasadza się na długim szeregu przeczytanych książek, nie na biegłości konwersacyjnej szermierki, nie na popisowej doktrynerii, jak raczej na zaprawianiu umysłu do przedmiotów niezbędnie potrzebnych i do przeniknienia zasad i obowiązków życia, które źle lub powierzchownie zrozumiane, gmatwają nam uczciwe wyobrażenia o zadaniu i ważności życia społecznego”. Zob. też A. Zdanowicz, Pozytywistów „etyka lektury”, w: Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863–1918 w poszukiwaniu wzorców życia i sztuki, red. E. Ihnatowicz, E. Paczoska, Warszawa 2006.
30 F.H. Lewestam (F.H.L., Listy do panny R. O sposobie czytania i wyborze książek dla kobiet, List I, „Kłosy” 1868 nr 145, s. 206), pisząc do wyimaginowanej adresatki, która miała być wzorem młodej kobiety, realizującej postulat samokształcenia, tak jej tłumaczył różnice miedzy właściwymi i niewłaściwymi celami lektury: „Tyle już – jak sama pani powiadasz – zawdzięczasz książkom w dotyczasowem swem życiu szlachetnych i prawdziwych rozkoszy, że chciałabyś sama przed sobą usprawiedliwić, gdy i w dalszych jego kolejach godziny swobodne od zatrudnień domowych poświęcać zamyślasz czytaniu; nie dlatego, aby przez to uzdolnić się do zajęcia miejsca w rzędzie kobiet uczonych, ani też, żeby przy jego pomocy odbyć pielgrzymkę do krainy Muz i żeby zbierać w niej laury – ale po to jedynie, by siebie samą uzacnić, by przyozdobić duszę swoją w przedmioty (!) zdolne do uprzyjemnienia życia towarzyskiego, by stać się cennym wzorem dla wszystkich tych głównie, którzy sercu Jej tak niezmiernie są drodzy”.
31 A. Dzieduszycka, Książka młodej kobiety, Warszawa 1881, s. 24-25.
32 Z. Seidler, Co kobiety czytają, „Bluszcz” 1902 nr 4, s. 45.
33 Franke (Polska prasa kobieca…, s. 138) pisał o doborze tekstów jako o „manifestacji kryteriów wartościowania utworów literackich i sugerowanych funkcji”, traktując tę działalności redakcji „Bluszczu”, podobnie jak omówienia nowości wydawniczych oraz artykuły o korzyściach i zagrożeniach płynących z lektury, jako ważne narzędzie kształtowania czytelnictwa kobiet.
34 F.H.L. [F.H. Lewestam], Listy do panny R.…, List II, „Kłosy” 1868 nr 146, s. 216.
35 H. Struve, O estetycznem wychowaniu kobiety, Warszawa 1867, s. 18. Odczyt opublikowano w „Tygodniku Ilustrowanym” (1867 nr 394, s. 176-179; nr 395, s. 189-190; nr 396, s. 198-200). Znacznie wcześniej wysokie miejsce w nauczaniu kobiet przyznała estetyce Eleonora Ziemięcka (Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843; Kurs nauk wyższych dla kobiet, obejmujący: psychologię, estetykę, pedagogikę i moralność, Warszawa 1863), posiłkując się przy tym pracami m.in. Victora Cousina.
36 „Idealizowanie rzeczywistości, pielęgnowanie wszelkich prawdziwie idealnych dążności, oto zawód kobiety jako kobiety, oto jej najwyższe zadanie, bez względu na stanowisko jakie w towarzystwie zajmuje, czy będzie żoną i matką, czy też wyrobi sobie samodzielne stanowisko poza obrębem rodziny” (H. Struve, O estetycznem wychowaniu kobiety, s. 12).
37 Tamże, s. 18-19.
38 Jak twierdził sam Struve (O emancypacji kobiet, „Kronika Rodzinna” 1867 nr 4, s. 49-50): „Wykład ten został przez różnych ludzi bardzo rozmaicie przyjęty. Dla jednych broniłem zanadto emancypacji kobiet, ze szkodą życia domowego, („Biblioteka Warszawska”); drudzy przeciwnie występują przeciwko mym wywodom z obroną emancypacji kobiet („Tygodnik Mód”); inni znowu zarzucają, że przypisywałem kobietom »wiotkość pojęć, karłowatość dążności, chętkę używania, błyszczenia, słowem drobnostkowość«, zamiast uwzględnić, że te strony ujemne kobiet właściwe są i mężczyznom, i że zalety mężczyzn napotykamy i w kobietach („Gazeta Polska”); jeszcze inni wprost przeciwnie dowodzą, nie bez pewnej złośliwości, że wykład mój był prostym zbiorem »komplementów i słodyczy dla kobiet« („Gazeta Warszawska”). Teraz wprawdzie, gdy powyższy wykład publiczny ogłoszony został drukiem, zarówno sprawozdawcy jak i prywatni krytycy, po spokojnem i bezstronnem przeczytaniu takowego, łatwo przekonać się mogą, że wykład mój pomija właśnie jak najstaranniej jednostronność w naszej kwestii, opierając cały swój wywód przeznaczenia i wychowania kobiety na jej przyrodzonej naturze, nie dającej się zmienić na korzyść żadnej abstrakcyjnej teorii”.
39 M. Ilnicka, Kobieta i książka, „Bluszcz” 1867 nr 38, s. 153-154. Wypowiedź zawarta w przypisie do tego artykułu (s. 151) potwierdza, że Ilnicka dobrze znała odczyt Struvego. Redaktorka „Bluszczu” wkrótce powróciła do tego tematu („Bluszcz” 1867 nr 40, s. 170), pisząc m.in.: „Jedyną obroną skuteczną jaką kobiecie postawić można przeciw podobnym [wywołanym lekturą romansów] aberracjom głowy a zatem i serca, jest zaprawić umiejętnie smak młody na wzorach wysokich, uskrzydlić go pojęciem wysokiego, czystego piękna. Arcydzieło poznane, to w przekonaniu mojem najlepsza szkoła gustu, najpotężniejsze zawarowanie od wpływu małodusznych mierności”. Kształcenie estetyczne za pośrednictwem czytania z formowaniem etycznym łączył również Lewestam (Listy do panny R.…, List III, „Kłosy” 1868 nr 147, s. 230): „Kobieta, która przywykła umysł swój przyozdabiać w istotnie piękne i szlachetne pojęcia, wyobrażenia i myśli, odkryje wnet w swoich zewnętrznych obyczajach ten wdzięk i grację, któremi serca wszystkich podbija, a jednocześnie w obyczajach jej także wewnętrznych, przed okiem świata ukrytych, rozwiną się wraz z estetyczną oświatą owe ideały moralnej piękności, w których skromna cnota kwitnie dla nieba. Przeciwnie natomiast kobiety, które ozdoby swojego ducha zbierają bez żadnego wyboru, dając się tylko uwodzić powabom chwilowej przyjemności, nie idąc w tem za prawami rozsądku, lecz ulegając bezprawiom wyuzdanej najczęściej wyobraźni, tracą wszelką korzyść, jaką by odnieść zdołały dla swych powierzchownych obyczajów z najpiękniejszego nawet zarysu, tem bardziej zaś tracą na jego wpływie moralnym, powstrzymywanym na każdym kroku przez obrazy i myśli nieszlachetne albo niepiękne”.
40 M. Ilnicka, Czytanie kobiety, „Pogląd na kwestię oświaty ludowej” przez R.B. Przyrembla, „Bluszcz” 1871 nr 6, s. 41.
41 F. Łagowski, Czytanie domowe młodzieży, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 9, s. 264-265. O niepożądanych konsekwencjach identyfikowania piękna z dobrem a brzydoty ze złem oraz zwyrodnieniach spowodowanych takim systemem wychowania i kształcenia kobiet pisałam w artykule Panna Izabela patrzy przez okno. O relacjach między etyką a estetyką w wychowaniu kobiet II połowy XIX w, w: Etyka i literatura…, s. 519-524.
42 W. Osterloff, O nauczaniu literatury powszechnej, „Przegląd Pedagogiczny” 1894 nr 15, s. 193.
43 Chociaż wpływ prac Dupanloupa na polską publiczność czytającą musiał być niemały, więc występując przeciw jego autorytetowi, trzeba było się liczyć z nieprzychylnym odbiorem w środowiskach zachowawczych, to jednak na przełomie lat 60. i 70. zdarzało się, zwłaszcza publicystom pozytywistycznym, stanowcze kwestionowanie słów biskupa, przyjmowanych przez ogół, jeśli nie z aplauzem, to przynajmniej bezkrytycznie. W okresie szczególnie gorącej debaty o wykształceniu i pracy kobiet każdą publiczną wypowiedź mogącą zadecydować o społecznej akceptacji bądź dezaprobacie dla emancypacji poddawano analizie. Dlatego świadoma siły oddziaływania biskupa orleańskiego na polską inteligencję Orzeszkowa (Kilka słów o kobietach, s. 556-557) nie zawahała się zdemadskować absurdy francuskiego dyskursu emancypacyjnego, by nieco zdewaluować wartość słów Dupanloupa. Relacjonując spór dotyczący poszerzenia dostępu kobiet do wyższego wykształcenia między antyklerykalnym ministrem Victorem Duruy a liberalnym stronnictwem katolickim, którym kierował biskup Orleanu, pisała z ironią: „Jego Eminencja fulminował zarzuty swe w imię skromności i pokory niewieściej. »Nieprzyzwoitą byłoby rzeczą – pisze biskup orleański – aby młoda niewiasta występowała wobec licznie zgromadzonego towarzystwa, dla zdania egzaminu, aby publicznie prezentowała swoję wiedzę wobec uczonych członków uniwersyteckiego ciała. Sprzeciwiałoby się to dziewiczej skromności [i] niewieściej pokorze!« […] Jeśli zaś nikomu nie wydaje się rzeczą naganną i poniżającą godność kobiety pokazywanie pięknych ramion na balu, pięknego głosu na koncercie i silnych poczuć na scenie, czemuż ukazanie najszlachetniejszej części istoty ludzkiej, rozumu, miałoby sprzeciwiać się niewieściej skromności? Co zaś do pokory, to cnota ta, jeśli nie płynie z rozumnego uznania małości jednostki wobec wszechświata i wszechwiedzy, jest brakiem osobistej godności albo fałszywym skromnisiowstwem […]”. O oddziaływaniu oświaty francuskiej na debatę o stanie edukacji Polek zob. T.T. Jeż [Z. Miłkowski], O szkołach średnich żeńskich we Francji, „Świt” 1884 nr 18, s. 292-293.
44 Recenzję i obszerne omówienie tej pracy można znaleźć m.in. w: O*, O uczoności kobiet, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 8, 9. W innym periodyku kobiecym (Nauka i praca jest obowiązkiem kobiety, „Tygodnik Mód” 1868 nr 14, s. 1) pisano: „Jak chrześcijanizm pierwszy podniósł kobiety z poniżenia i z niewolnic uczynił towarzyszkami mężczyzn, tak po dziś dzień pierwsi dostojnicy kościoła najgorliwiej przemawiają w ich obronie, domagając się dla nich prawa nauki i wiedzy, prawa które zarazem jako najświętszy przedstawiają obowiązek. Do takich przede wszystkiem należą: K. [!] Dupanloup, arcybiskup orleański, K. [!] Laudriot, arcybiskup z Reims […]”.
45 F. Dupanloup, O wykształceniu kobiety (La femme studieuse), spolszczył Z. Chełmicki, Warszawa 1880, s. 43. Por. M. Ilnicka, Wakacje, „Bluszcz” 1883 nr 30, s. 233.
46 F. Dupanloup, O wykształceniu kobiety…, s. 30-31.
47 Tamże, s. 39.
48 Z.P., Zajęcia kobiet. Czytanie (przerobione z niemieckiego), „Kronika Rodzinna” 1873 nr 4, s. 54. Pogląd ten nie był obcy również publicystom uważanym za postępowych i krytykowanym przez środowiska kościelne, jak Józefa Dobieszewska, która uważała (Wychowanie kobiet wobec dzisiejszych dążeń społecznych, Lwów 1871, s. 169), że: „Gdy zacna dusza rozpatruje się w pięknie, rada by go we swe własne życie wcielić; stawi sobie przed oczyma typ doskonałego człowieka i do urzeczywistnienia tego typu wszelkich dołoży usiłowań. Żaden bowiem z tworów ludzkich nie sięga tak daleko, jak utwór sztuki. Jej celem jest doskonałość, i nawet ktoś dał taką definicję sztuki: że ona jest dążnością do przedstawienia doskonałości w czynie; […]”.
49 Z pedagogiki. (O wychowaniu dziewcząt z uwzględnieniem obecnych stosunków i potrzeb – napisał Mieczysław Baranowski), „Bluszcz” 1889 nr 18, s. 141.
50 M. Gerson-Dąbrowska, Estetyka życia codziennego. Czytanie, „Świat Kobiecy” 1906 nr 3, s. 32.
51 A.S. [A. Smaczniński], Co i jak powinny czytać nasze córki, „Tygodnik Mód” 1894 nr 6, s. 42; Jaką szczęśliwość przyniosłyby ludzkości rządy naukowego materializmu i „moralności niezależnej”?, „Przegląd Katolicki” 1895 nr 8.
52 A.S. [A. Smaczniński], Kilka cyfr ze statystyki rozwodowej we Francji, „Tygodnik Mód” 1895 nr 11; K., Jakie prawa uchwala koniec naszego stulecia?, „Tygodnik Mód” 1896 nr 3; K., Prawo rozwodowe we Francji, „Tygodnik Mód” 1899 nr 18-19.
53 W. Doleżan, Wpływ moralności na śmiertelność. Według odczytu dra med. Höfflera, Kraków 1895, s. 11; Zwyrodnienie kobiety współczesnej. Według Maxa Wolffa, Warszawa 1896, s. 146–148.
54 A.S. [A. Smaczniński], Co i jak powinny czytać…, „Tygodnik Mód” 1894 nr 6, s. 43.
55 Czytelnictwo kobiece, „Opiekun Domowy” 1874 nr 34, s. 274.
56 W połowie lat 70. XIX wieku pisano jednak z optymizmem: „[…] jakkolwiek bardzo pomału stosunkowo, wzrasta jednak ciągle liczba trzeźwo zapatrujących się na wychowanie rodziców i wykształconych nauczycieli i nauczycielek. Dziś coraz częściej zdarza się spotykać nauczycielki, które studiują pedagogikę, które się same kształcą; a przeciwnie takich, które po skończeniu pensji, uważają się za zupełnie wykształcone i które »wstydzą się« [!] same uczyć – coraz ubywa” (Z.A. Szan…, Nauka naszych panienek, „Opiekun Domowy” 1874 nr 35, s. 283). Zob. też H.St. [H. Stattlerówna], W kwestii samouctwa, „Tygodnik Mód” 1903 nr 43, s. 513.
57 Lewestam (Listy do panny R.…, List I, „Kłosy” 1868 nr 145, s. 205) pisał więc: „bezustanne do końca życia kształcenie się kobiety, pojmującej prawdziwe swoje powołanie, dla korzyści nie tylko własnej, ale i wszystkich osób najbliżej ją otaczających, należy do najprzedniejszych jej powinności”. Natomiast Dzieduszycka (Kilka myśli…, s. 147) przekonywała: „Kobieta naszem zdaniem nie powinna po skończonym 18-tym roku życia na bok odkładać książek, przeciwnie każda chwila wolna, czy to w życiu jej dziewiczem, czy już jako żony i matki winna ją zwracać do dawnych studiów, do ich doskonalenia i uzupełnienia; […]”.
58 S. Smiles, Pomoc własna (Self-Help), Seria pierwsza z niemieckiego obrobienia Józefa Boyesa, spolszczona i wydana staraniem Redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1879, s. 328.
59 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach…, s. 481.
60 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, Kraków 1895, s. 65.
61 M. Ilnicka, Czytanie kobiety…, „Bluszcz” 1871 nr 6, s. 42. Znajomość pedagogiki (oprócz zasad higieny i prowadzenia gospodarstwa domowego) za niezbędną, choć pogardzaną przez wiele kobiet, uważała także Dzieduszycka (Książka młodej kobiety…, s. 26-29).
62 Biblioteka kobieca, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 107. Zasady higieny popularyzowano w prasie dla kobiet, chociaż zdarzało się, że jeszcze w latach 90. XIX wieku był to temat, z którego trzeba się było tłumaczyć: „Zdziwicie się zapewne, szanowne czytelniczki, spotykając pogadankę popularną z higieny i medycyny w piśmie, w którem przywykłyście znajdować dotąd opisy najmodniejszych sukien i kapeluszy, lub przepisy podawania wytwornych obiadów. Nie obawiajcie się jednak! Sztuka ubierania się i sztuka kulinarna w ścisłym pozostają związku z higieną, a w piśmie, przeważnie przez kapłanki domowego ogniska czytanem, higiena popularna równem prawem znaleźć powinna gościnne miejsce, jak i inne działy gospodarstwa domowego, tem więcej, że to ostatnie wtedy tylko racjonalnie prowadzonem być może, jeżeli pozostaje w związku z nauką zachowania zdrowia t. j. z higieną i swe przepisy przede wszystkiem na prawach higieny opiera” (D-r. M., Higiena, „Tygodnik Mód” 1890 nr 42, s. 331). O tym, jak niejednokrotnie faktycznie wyglądała nauka higieny i fizjologii, pisał np. B. Marycki (Kronika, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 10, s. 318-320).
63 J. Dobieszewska, Wychowanie kobiet…, s. 166.
64 Ekonomia domowa (wykład Eugenii Hippeau w Sorbonnie), „Bluszcz” 1869 nr 8, s. 53-54; Ekonomia domowa p. E. Hippeau, „Tygodnik Mód” 1870 nr 17, 19, 20, 32-37, 39, 40.
65 K. Weylepp, Znaczenie nauk społecznych w wykształceniu kobiet, „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 3, s. 27.
66 „W miarę wzmagania się rozwoju społecznego, hasła postępu zmieniają się i różniczkują. Które z nich przyjąć? Przy czem stanąć?… Na to nie odpowie nam książka jedna; lecz systematyczne samokształcenie rozwinie w nas samowiedzę w rozpoznawaniu prawdy” (F. Rudnicka, Książki, „Świat Kobiecy” 1905 nr 19, s. 211). Zob. też J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 49-57.
67 Zwyrodnienie kobiety współczesnej…, s. 105. Wanda Reichsteinowa (Wielkopolanka, Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących ułożony dla pożytku tychże, Poznań 1891, s. 48) pisała zaś: „Jeżeli chciwa wiedzy panienka wyczytała coś w książce, czego niezupełnie rozumie, to będzie się tak długo wypytywała i powinna to uczynić, dopóki tego nie pojmie, lub nie znajdzie wyjaśnienia w innych przystępnych jej dziełach. Tym sposobem nabiera taką moc wiadomości, należących do tego przedmiotu, iż ostatecznie dosięga pewnego potrzebnego jej stopnia wykształcenia. Nie chce ona, ani nie potrzebuje koniecznie zostać uczoną w jakimś pewnym kierunku, nie powinna jednakże, jeżeli o czemś naukowem jest mowa, okazać swojej nieświadomości w tym względzie”.
68 Zwyrodnienie kobiety współczesnej…, s. 113-114.
69 F. Rudnicka, Książki, „Świat Kobiecy” 1905 nr 19, s. 211. H.St., W kwestii samouctwa, „Tygodnik Mód” 1903 nr 48; H. Stattlerówna, Po skończeniu pensji, „Tygodnik Mód” 1904 nr 28. Zofia Seidlerowa (O wychowaniu dziewcząt podług Henryka Moriona, „Bluszcz” 1903 nr 5, s. 51) pisała wówczas: „Minęło panowanie »złotej, powabnej nieświadomości«. Gruntowne, poważne wykształcenie stanowi dziś siłę kobiety i podstawę jej moralności. Cały ustrój kulturalnego życia nie tylko, że broni, lecz wprost gwałtownie domaga się podobnego wykształcenia”.
70 F. Łagowski, Kobiety nasze wobec pedagogiki, „Bluszcz” 1884 nr 37, 38.
71 Problem ten jako jedna z pierwszych podjęła i podniosła do rangi ważnego zadania Hoffmanowa, która do edukacji czytelniczej dzieci i młodzieży przyczyniła się nie tylko jako autorka, ale również jako twórczyni Spisu naprędce dzieł w języku polskim do czytania i nauki dla młodzieży płci żeńskiej. Katalog ów znalazł sie w 3 tomie nowej edycji dzieł Hoffmanowej z 1876 roku, przygotowanej przez Żmichowską i przez nią zaktualizowanej.
72 W. Olkusz, Między pedagogiką a literaturą. O Marii Ilnickiej jako krytyku literatury dla dzieci i młodzieży, Opole 2000.
73 M. Ilnicka, Z dziecięcego świata (Czytanie rodzinne), „Bluszcz” 1867 nr 49, s. 221. I dalej: „[…] niech matka żadna wpływu piękna na duszę dziecięcia swego nie lekceważy, i przy wyborze książek, które mają pierwsze estetyczne wyobrażenia w młodym umyśle tworzyć, niech nie zapomina nigdy, że wyższe lub niższe pojęcie piękna, to te skrzydła dla fantazji naszej, od których często cały nasz polot ku górze zależy” (s. 222).
74 [M. Ilnicka], Wieczory zimowe, „Bluszcz” 1872 nr 50, s. 394.
75 M. Ilnicka, Książki dla dzieci i młodocianego wieku, „Bluszcz” 1883 nr 50, s. 393. Sformułowanie: „Szkoła sama nie wszystko dać może […]” sugeruje zastosowanie mowy ezopowej, a więc także postulat Ilnickiej, by przez odpowiedni dobór lektur dla młodego pokolenia uzupełniać jego edukację o aspekty patriotyczne, wykluczone z nauczania szkolnego. Podobnie bowiem wyraziła się pół roku wcześniej (Wakacje, „Bluszcz” nr 30, s. 324), mówiąc: „Wprawdzie matce, a nawet w ogóle rodzicom, często o to chodzi, aby chłopiec z wolnego czasu i pod względem umysłowym w domu korzystał, aby takie czytania, któremi szkoła zajmować się nie może [wyróż. – A.P.], na przykład zapoznanie się z poetami, rozbudzające w chłopcu potrzebną poetyczność, w czasie wakacyjnym miejsce miały i jest to dobra i rozumna troskliwość”. O tym, że jest „najświętszym obowiązkiem rodziców i opiekunów zająć się uzupełnieniem przez lekturę domową tych wiadomości, których szkoła nie daje”, przypominał też Łagowski (Wakacje, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 13, s. 391).
76 M. Ilnicka, Książki dla dzieci i młodzieży, „Bluszcz” 1884 nr 50, s. 397.
77 M.I. [M. Ilnicka], Książki dla dzieci i młodzieży, „Bluszcz” 1895 nr 49, s. 385.
78 A. Dzieduszycka, O tem i o owem, „Bluszcz” 1875 nr 25, s. 194.
79 Tamże. Do uzupełniania przez matki braków w edukacji namawiała później także Ilnicka (Wakacje, „Bluszcz” 1883 nr 30 s. 233), zainspirowana pracą Ernesta Legouvé Rodzice i dzieci wieku XIX-go: „Matka powinna wiedzieć, czego i jak uczą się jej dzieci, i dlatego, w razie niedostatecznego wykształcenia naukowego, powinna wziąć się do książki i uczyć się także, pracować najlepszą wolą umysłu swego, aby smutna niewiadomość, która ją od dziecięcia jej wkrótce grodzić zacznie, usuniętą została”. Była to postawa opozycyjna wobec stanowiska Hoffmanowej, która o stosunku matki do edukacji synów pisała (Pamiątka po dobrej matce, s. 311-312): „[…] choć daleko są od niej, jak się cieszy z ich postępów w naukach i cnocie? jak szczęśliwa, kiedy się dowie, że już się tego uczą, czego ona nie umie i nie rozumie; jak dumna, gdy zmiarkuje, że już są od niej umiejętniejszemi”. Radykalną odmienność przekonań Ilnickiej można interpretować w tym przypadku jako świadectwo zmian w przekonaniach czytającego ogółu, zaczynającego w drugiej połowie XIX wieku doceniać wartość (także bardzo wymierną i praktyczną) wiedzy oraz akceptującego zmniejszanie się (albo przynajmniej dążenie do zmniejszenia) intelektualnego dystansu między kobietami a mężczyznami z warstw średnich i wyższych.
80 Z. Kowerska, O wychowaniu macierzyńskiem, Warszawa 1881, s. 94.
81 „Masa książek zupełnie niestosownych dla dzieci, bądź dla swej treści, bądź dla formy zbyt fantastycznej, dostaje się do ich rąk i jest czytaną z zapałem, a jakie tego skutki, łatwo odgadnąć: przedwczesne rozwinięcie się umysłowe, skrzywienie wyobraźni, niechęć do nauk, przytępienie uczuć szlachetnych. A cóż robią matki? Wiele z nich często pojęcia nie ma o tem, co czytają ich dzieci, bo albo nie zwracają na to uwagi, albo same nie znają treści książek, które dzieciom dają” (H., Brak dozoru nad czytaniem dzieci, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 15, s. 466). Zob. też A. Dzieduszycka, Gawędy matki, Lwów 1872, s. 61-63; J.W. Dawid, Jak się uczyć pedagogiki? Wskazówki dla samouków, „Przegląd Pedagogiczny” 1890 nr 1, s. 4.
82 „[…] powinniśmy być ostrożni, a nade wszystko pilnować wyboru książek dla ludzi młodych. To zadanie głównem powinno być obowiązkiem kobiet i nie wątpimy, że je spełnią” (Spod naszej strzechy, „Tygodnik Mód” 1885 nr 5, s. 39). Zob. też F. Łagowski, Czytanie domowe…, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 9, s. 270; M. Bielska, O czytaniu dla młodzieży, „Ster” 1896 nr 17, s. 266-267.
83 M. Ilnicka, Po wakacjach, „Bluszcz” 1885 nr 40, s. 314.
84 C. Walewska, Czytanie, „Tygodnik Mód” 1902 nr 9, s. 105. Cykl artykułów Walewskiej poświęconych zagadnieniu książek dla najmłodszych ukazał się w nr 6-9 tegoż rocznika.
85 T.M. [T. Męczkowska], Z prasy, „Tygodnik Mód” 1903 nr 31, s. 366-367. Zob. też A.S. [A. Smaczniński], Co i jak powinny czytać…, „Tygodnik Mód” 1894 nr 3-6.
86 M. Ilnicka, Czytanie kobiety…, „Bluszcz” 1871 nr 7, s. 49. Podobnie pisała w numerze wcześniejszym (nr 6, s. 42): „Drugiem obowiązkowem czytaniem [po dziełach pedagogicznych – A.P.] tej, która ma być naczelniczką rodziny i domu, czytaniem obowiązkowem, jakiemu ja przecież naznaczam o wiele wcześniejszy termin pierwszej dojrzałości umysłowej, jest obeznanie się z tym działem literatury, który kwestią oświaty ludowej traktuje. Stanowisko gospodyni jest nie tylko ekonomicznem, i dlatego od najdawniejszych czasów społeczeństwa odziewa je pewną dostojnością moralną, i wyższą godność niewieścią z niego tworzy. Pani domu ma pewien posterunek obywatelski przez zetknięcie z żywiołem ludowym, który przedstawia służba”.
87 M. Ilnicka, Obowiązki kobiety oświeconej względem kobiet nieoświeconych, „Bluszcz” 1884 nr 4, s. 27. Cztery lata później ukazała się powieść Marii J. Zaleskiej Dwie siostry, w której jedna z drugoplanowych bohaterek – pani Wirska – w pełni realizowała przytoczone oczekiwania Ilnickiej (por. rozdział III niniejszej pracy).
88 [M. Konopnicka], Wycieczki letnie, „Świt” 1884 nr 16, s. 254. W nr 17 zamieszczono natomiast polemikę z czytelniczką, która – na podstawie doświadczeń w kontaktach z ludem i nieudanych prób krzewienia oświaty – propozycje redaktorki „Świtu” określiła mianem „utopijnych mrzonek”. Konopnicka inteligentnie obalała argumenty swojej oponentki (Jeszcze o „wycieczkach”, tamże, s. 269). Inni korespondenci popierali ideę krzewienia oświaty (Z listów do „Świtu”, tamże nr 21, s. 342). Poparcie dla projektu Konopnickiej wyraziła także czytelniczka z Wielkopolski (Z listów do „Świtu”, tamże nr 20, s. 326). Co ciekawe, w wydanej w 1893 roku noweli U źródła narratorka, reprezentująca samą Konopnicką, nie była już tak skłonna do „oświecania” napotkanej pątniczki, której jedyną lekturę stanowiła „Ewangeliczka”. Ich rozmowę, w której to stara, prosta kobieta dzieliła się swoją mądrością z przygodną towarzyszką, kończyła refleksja, jakby zbijająca potencjalne pytania (pretensje?) czytelnika: „Nie, nie powiedziałam jej tego, że książek jest tak wiele, tak wiele na świecie; że są między niemi co do człowieka mają złe i głupie mowy, i takie, co są piękne i dobre, a nikt nie ciągnie za niemi… Nie, nie powiedziałam jej tego. Zostawiłam ją tak zapatrzoną w tę słoneczność, w ten poranek ziemi ufną, spokojną, może nawet szczęśliwą…” (M. Konopnicka, U źródła, w: Na drodze. Nowele i obrazki, Kraków 1893, s. 27).
89 Kronika. Trochę statystyki, „Tygodnik Mód” 1897 nr 22, s. 217. „Kilka cyfr z innego, choć także niby naszego świata” podawała również Konopnicka (Rachunki, „Świt” 1884 nr 3, s. 40), sugerując oświatowe zacofanie Królestwa Polskiego w stosunku do zaboru pruskiego. Analiza sprawozdania Towarzystwa Czytelni Ludowych w Poznaniu doprowadziła ją do refleksji, „żeśmy, w porównaniu rzeczy biorąc, bardzo, bardzo biedni”. Podobne refleksje wyrażano jeszcze na początku XX wieku: „Wstyd, zniechęcenie, wyrzut – w następstwie gorączkowa chęć przedsięwzięcia energicznej sanacji anormalnych stosunków – oto uczucie, jakie obudziła w oświeconych warstwach naszych pognębiająca prawdziwie cyfra 80 procentów analfabetów, z którą stanąć nam przyszło oko w oko” (Książka i wychowanie, „Tygodnik Mód” 1905 nr 36, s. 417).
90 X., Czytanie, „Tygodnik Mód” 1897 nr 19, s. 185.
91 Tamże. Por. opinię jednego z korespondentów prasowych z połowy lat 80. (Z listów do „Świtu”, „Świt” 1884 nr 26, s. 422): „Mówię tu o wpływie, jaki mogłyby wywierać nasze panie na swoje służące przez udzielanie im odpowiednich książek do czytania. Nie ulega wątpliwości, że społeczeństwo nasze nie doszło jeszcze do tego stopnia swego rozwoju, aby już mogło wydzielać z siebie takie instytucje, jak np. niedzielne szkoły dla służących itp. Swoją drogą niski stopień ukształcenia, na jakim się proletariat nasz znajduje, nie powinien nam odbierać odwagi. I owszem, z tem większą gorliwością powinniśmy się wziąć do dzieła oświecenia ciemnych duchem i do rozszerzania pomiędzy nimi pięknych idei i pożytecznych wiadomości. […] byłem świadkiem, jak pewna moja znajoma, chcąc rozbudzić w swoich służących chęć do czytania, kupowała dla nich książki. Zgadnijcie, co też wybrała? Były to po większej części wydawnictwa ludowe księgarni Breslauera, jako to, Historia o Magiellonie, królewnie neapolitańskiej, Ali Baba i czterdziestu rozbójników i inne. I cóż losy takiej wyśnionej Magiellony mogą przedstawiać interesującego dla Polki – choćby służącej? Jakąż korzyść odniesie ta dziewczyna z przeczytania podobnej książki? Żadnej. A ileż mamy ciekawych, na tle życia ludu polskiego osnutych powiastek, ileż książeczek, traktujących o ojczystych dziejach? Czyż nie lepiej by było, zamiast wątpliwych, pobudzających tylko wyobraźnię utworów breslauerowskich, których treść jest zaczerpnięta z zupełnie obcego nam życia, dawać sługom do czytania swojskie dziełka, mówiące im o Polsce i zasłużonych jej synach? Więc okazuje się, że nie dosyć tu mieć dobre chęci, ale dla należytego zrealizowania ich potrzebną jest koniecznie świadomość celu, dla którego podejmujemy starania”.
92 M.P.O., O czytelnictwie i nauczaniu początkowem, „Świat Kobiecy” 1906 nr 10. M.P.O., Krok naprzód…, nr 18.
93 M. Kretkowska, Kółka włościanek i czytelnie ludowe, „Świat Kobiecy” 1906 nr 26, s. 296. O programie „Świata Kobiecego” oraz losach kolejnych organów prasowych ZKZ pisała obszernie Ewelina Kostrzewska, Ruch organizacyjny ziemianek w Królestwie Polskim na początku XX w, Łódź 2007.
94 M. Ilnicka, Wakacje…, s. 234. Przejawy mowy ezopowej kryjącej przekaz dotyczący wartości patriotycznych można odszukać także w wypowiedziach takich jak Jana Jeleńskiego (Czytelnie dziecięce, „Opiekun Domowy” 1874 nr 9, s. 65): „Nie tylko bowiem, że sprawa dla każdego pragnącego rozwijać się społeczeństwa, najdroższa – sprawa wychowania, budzi nareszcie i u nas coraz żywsze zajęcie, że przenika ona coraz głębiej i obejmuje co chwila szersze koła jednostek; lecz nadto sprawa ta przybiera nader korzystny kierunek, konstatując się poniekąd w upowszechnianiu zdrowego i pożywnego czytelnictwa. Na ten ostatni wyraz kładziemy szczególniejszy nacisk; bo jeżeli gdzie, to u nas nade wszystko, czytelnictwo samo w sobie, jako czynnik, jako bodziec podniesienia skali umysłowości zbiorowej, ma niesłychanie cenne znaczenie, ma, że tak powiemy, swą specjalną a szczytną misję. I jeżeli są położenia, w których szerokim upowszechnieniem czytelnictwa warunkuje się stopień umysłowości społecznej, warunkuje się oświata mas, to z położeniem takim nam przede wszystkim liczyć się jak najściślej potrzeba”.
95 A. Dzieduszycka, Kilka myśli…, s. 121-124, 181-183; [M. Ilnicka], Pogawędka, „Bluszcz” 1884 nr 7, s. 50; Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 51.
96 K. Hoffmanowa, Jan Kochanowski w Czarnolesie, w: tejże, Dzieła, t. 12, s. 9.
97 J. Franke, Polska prasa kobieca…, s. 140.
98 S.K. [S. Krzemiński], Jan Kochanowski, „Bluszcz” 1884 nr 35, s. 279. O cenzuralnych perypetiach „Bluszczu” zob. Jerzy Franke, Polska prasa kobieca…, s. 96-98.
99 [F. Kozubowski] K., Wybór książek dla dorastającej młodzi. Kilka słów do rodziców, opiekunów i nauczycieli, Cieszyn 1879, s. 19-20. Praca ta została zresztą w całości zakwestionowana przez carską cenzurę zagraniczną (J. Kostecki, M. Rowicka, Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865–1904. Wykaz publikacji polskojęzycznych zakwestionowanych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną, t. 1: 1865–1889, Warszawa 2006, s. 255, poz. 2968).
100 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 51-52.
101 J. Gnatowski, Listy o literaturze i sztuce, Poznań 1880, s. 18. Zob. Też M. Ilnicka, Czytanie dziecinne, „Bluszcz” 1870 nr 51, s. 399-400.
102 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 8 (zob. też rozdz. XIV: Czytanie duchowe).
103 W recenzji jednej z ważniejszych polskich prac dotyczących czytania Helena Ceysingerówna (C., Wł.M. Kozłowski: „Co i jak czytać?”, „Tygodnik Mód” 1902 nr 17, s. 201) pisała: „Trzecie wydanie książki, nauczającej, w jaki sposób poprowadzić czytanie metodyczne w okresie poszkolnym dowodzi, że książka taka u nas była koniecznie potrzebna. […] Godząc się najzupełniej na wskazany przez autora cel kształcenia samego siebie, musimy jednak postawić parę zarzutów odnoszących się do ilościowego stosunku, jaki autor wyznacza niektórym działom czytelnictwa. […] Bardzo cenne są […] wszystkie uwagi Kozłowskiego co do metody czytania, zastosowania podanych wskazówek do indywidualnych właściwości czytelnika i.t.d. Nie możemy tylko zgodzić się na miejsce, jakie wyznacza w wykształceniu żywiołowi ogólno-ludzkiemu i narodowemu. […] Za usterkę też uważać musimy, że w katalogu dzieł uznanych przez autora za konieczne do wszechstronnego i systematycznego wykształcenia człowieka, pomieścił zbyt małą stosunkowo ilość prac z zakresu historii polskiej”. Zob. też F. Łagowski, Samouctwo, „Bluszcz” 1884 nr 16, s. 126.
104 Bibliografia i Wiadomości literackie, „Przegląd Katolicki” 1895 nr 7, s. 111. Recenzent pisał wprost: „Ponieważ książki do nabożeństwa zawsze na pewny zbyt liczyć mogą, przeto często do ich wydawania pobudza chęć zysku. Wtedy, dla zrobienia nowej takiej książki, bierze się kilka różnych tego rodzaju książek i nożyczki, za których pomocą z jednej książki wycina się to, z drugiej owo, i wycinki takie zszywają się w jednę całość, której się nadaje tytuł jakiś nowy – i książka gotowa”.
105 H. Stattlerówna, Po skończeniu pensji…, s. 331.
106 [B. Londyński] M. Rościszewski, Panna dorosła w rodzinie i społeczeństwie. Podręcznik życia praktycznego dla dziewic polskich wszelkich stanów…, Warszawa 1905, s. V.
107 Poczucie takiej misji towarzyszyło redakcji „Bluszczu”. Ilnicka (Prospekt, „Bluszcz” 1865, s. 2) zapowiadała: „[…] część tych potrzeb kobiecego ducha może niewątpliwie być zaspokojoną przez piśmiennictwo, któremu należy się promień w każdym kierunku, gdzie tylko coś oświecić potrzeba; literatura przeto powinna mieć dla niej taki głos, który by przemawiając jako do kobiety, wskazywał jej naturalne warunki jej szczęścia i dawał zarazem zgodne z niemi pociechy i uciechy. Takim głosem odzywającym się od społeczeństwa do kobiety będzie usiłował się stać »Bluszcz« […]”. Podobną deklarację składała redakcja „Świtu” (Od Redakcji, „Świt” 1885 t. 3 nr 22, s. 169): „Słowo zachęty, rady, pomocy, jakie [czasopismo to – A.P.] zwracało zrazu do kobiety w ogóle, mogło zwrócić teraz do jednostki pracującej, do matki, do nauczycielki, do kobiety, samodzielnie umysł swój kształcącej. Praktyczne potrzeby poszczególnych grup kobiecego świata – oto pole, na które działalność pisma przeważnie skierowaną została. Zaradzenie w miarę możności potrzebom tym – oto cel, jaki »Świt« przed sobą postawił. W dążeniu do urzeczywistnienia celu tego przedsięwzięliśmy cały szereg wydawnictw, które, pod ogólnym tytułem »Biblioteki Świtu«, uwzględnią w pierwszym rzędzie ekonomiczne trudności, z jakiemi walczy kobieta na polu zarobkowej pracy, i w szeregu specjalnych broszur podadzą wyczerpujące objaśnienia ze wszystkich dostępnych kobiecie rzemiosł i rękodzieł”. Do czasopism, traktowanych jako przyjaciele i doradcy, kierował czytelników Jeske (O czytaniu dzieł…, „Tygodnik Mód” 1866 nr 43, s. 2).
108 J. Franke, Polska prasa kobieca…, s. 7, 79-80.
109 Z listów do „Świtu”, „Świt” 1884 nr 16, s. 260. Listy były odzewem na apel redakcji do aktywnego włączenia się w tworzenie pisma, do „współdziałania […], do wszechstronnej wymiany uczuć i myśli, do gromadzenia i kommunikowania nam wszelkich, choćby najdrobniejszych wskazówek i materiałów dotyczących pracy kobiecej i jej rezultatów, czy to w rodzinie, czy też na ogólniejszem jakiem polu naszego społecznego dorobku” (Słówko do kobiet, „Świt” 1884 nr 3, s. 42). Wezwanie do nadsyłania korespondencji przez te kobiety, które „nie tylko czytają, ale i rozumieją to, co czytają” (E. Orzeszkowa, Moje marzenie, „Świt” 1886 nr 140, s. 170) wielokrotnie ponawiano.
110 Gospodarność w rodzinie, „Świt” 1885 t. 2 nr 1, s. 1. Zob. np. refleksje czytelniczki z Lublina na temat dyskusji o emancypacji kobiet podczas spotkania towarzyskiego, wywołanej artykułem zamieszczonym w „Bluszczu” (Z listów do „Świtu”, „Świt” 1885 t. 2 nr 2, s. 16). Na tej samej stronie czytelniczka podpisująca się pseudonimem Prenumeratorka wyznawała: „Listy, w których »Świt« daje nam [czytelniczkom – przyp. A.P.] możność się ze sobą komunikować, ułatwiają nam solidaryzowanie się i wymianę myśli”. O ścisłej zależności między poziomem prasy i stanem czytelnictwa pisano: „Niech prasa będzie trybuną prawdziwych potrzeb rodzinnych, towarzyskich i społecznych kraju, nie zaś budą jarmarczną, w której dziennikarze dają tłumowi widowisko własnej złości, i gdzie jak pajace walczą pod dziurawym sztandarem, z którego wyłazi ośle ucho pogoni za zyskiem. Niech się to wszystko stanie, a czytelnicy się znajdą. Więcej powiedzieć można. Ich ubytek chwilowy jest presją ze strony społeczeństwa, skierowaną do tego, aby się to stało. I prędzej czy później koniecznie do tego przyjść musi. Czytanie w dzisiejszych czasach nie jest zbytkiem, jak niektórzy sądzą, ale jest potrzebą ludzi. Nie będzie też wcale paradoksem, jeżeli powiem, że ogół na osłabieniu czytelnictwa tyleż albo bardziej cierpi, co wydawcy. Odsunął się od prasy, bo był do tego nie z własnej winy zmuszony. Powróci do niej tłumnie i chętnie, jak do naturalnej przewodniczki, kiedy ona z prostracji dzisiejszej wyjdzie i kiedy się przewodniczką taką, jak on ją mieć chce i jak ją mieć potrzebuje, stanie” (Z. [M. Konopnicka], Rachunki, „Świt”, t. 3 nr 19, s. 150).
111 H. Stattlerówna, Po skończeniu pensji…, s. 332. O wybiórczym sposobie czytania prasy pisano także wcześniej: „[…] prawdą jest, że niektóre dzienniki drukują po dwie powieści, a niektóre tygodniki nawet po trzy. Ale drukują one i inne rzeczy, które – gdyby były czytane, nadzwyczaj budująco oddziaływałyby na czytelników. Tu należą artykuły ekonomiczne, rozprawy o finansach, o naukach ścisłych, lub małe traktaty o historii, moralności itp.” ([M. Konopnicka] Z., Rachunki, „Świt” 1885 t. 3 nr 4, s. 29).
112 M. Ilnicka, Czytanie kobiety…, „Bluszcz” 1871 nr 6, s. 41.
113 Do przedstawicieli tej literatury Grabowski (M. Gr…, Literatura i krytyka) Wilno 1838, s. 7-8) zaliczał zarówno autorów pierwszorzędnych, jak Honoré de Balzac, Victor M. Hugo, Alexandre Dumas (ojciec), George Sand, jak i twórców powieści pisanych „dla praczek paryskich i lokajów zajezdnych”, jak Charles-Paul de Kock. Określenie to odnosiło się więc do wartości moralnej utworów i skutków ich oddziaływania na odbiorców, a nie do ich walorów artystycznych.
114 Pojęcia „dobrej” i „złej” książki miały najwyraźniej charakter międzynarodowy, ponieważ funkcjonowały także np. w publicystyce francuskiej. Zob. Martyn Lyons, Readers and Society in Nineteenth-Century France. Workers, Women, Peasants, Houndmills 2001, s. 22-24.
115 F.A.P. Dupanloup, Listy o wychowaniu dziewcząt, przeł. z franc. J. Kusztelanówna, Poznań 1914, s. 46. O pracy Renana pisano np.: „Potępiona przez kongregacją [sic!] indeksu, potępiona przez francuskich biskupów, potępiona przez zgromadzenie katolickich uczonych w Mnichowie, książka Renana jest moralnie zabitą w obliczu wiernych, uważnych na wyroki Kościoła, na głos swoich pasterzy, na opinię ludzi, zdolnych sąd trafny o niej wydać” (E.M., Książka niedobra, „Przegląd Katolicki” 1864 nr 7, s. 98).
116 F.A.P. Dupanloup, Listy…, s. 46-47.
117 K. z Tańskich Hoffmanowa, O powinnościach…, s. 198. Do repertuaru „dobrych” książek zaliczała przy okazji: „dzieje różnych krajów i narodów, których taka jest obfitość i takie zajęcie, wybór podróży, pisma moralne o edukacji, o przeznaczeniu kobiet, o ich powinnościach, takie jedynie czytane być mają”.
118 Ostatnie dzieło na Indeksie ksiąg zakazanych, „Przegląd Katolicki” 1863 nr 8, s. 113.
119 Tamże. Ks. Łukaszkiewicz (Złota książka polskiej dziewicy, s. 60) zaś przestrzegał: „Strzeż się złych książek. One wabią ku sobie, nęcą wyobraźnię, schlebiają namiętnościom, a pod wdzięczną szatą zewnętrzną ukrywają wewnątrz jad i truciznę. Nie czytaj książek, których Kościół czytać zakazał (położone na indeksie), ani tych, których ci rodzice lub starsi nie zalecają. Bądź pewną, że nie stracisz na tem nic, gdy ich posłuchasz”.
120 Bibliografia i wiadomości literackie. Książki na Indeksie, „Przegląd Katolicki” 1895 nr 29, s. 464. Nawet w redagowanym już przez Artura Gruszeckiego „Wędrowcu” można znaleźć ostrą krytykę twórczości Zoli. Autor Nany był winien przede wszystkim nieuzasadnionego względami artystycznymi rozpalania „zmysłowości” czytelników, o czym pisał Zygmunt Kaczkowski (O pismach Henryka Sienkiewicza (wyjątki z listów), „Wędrowiec” 1884 nr 32, s. 374): „Zola działa na zmysły aby je podrażnić, a podrażniwszy, zostawić na dnie tej ludzkiej kloaki, w którą nas zaprowadził. Otrzymawszy wrażenie, jakie na nas sprawiły nagości greckie, jeden z nas idzie do świątyni, aby się swemu bogu pomodlić, drugi do biblioteki, aby się w teoryach o sztuce greckiej rosczytać, trzeci czuje się nastrojonym do spełnienia jakiegoś dobrego uczynku; przeczytawszy romans Zoli, nie wiem dokąd idzie czytelnik, lecz pewnie ani do świątyni, ani do biblioteki, a o uczynkach tych, do których czuje się nastrojonym, może lepiej nie mówić. W tem właśnie leży owa ogromna różnica, jaka zachodzi pomiędzy sztuką, podnoszącą nas w świat ideałów – a owemi sztuczkami, które ściągają nas na dół i tarzają po najbardziej zaklęsłych kałużach ludzkiego życia”.
121 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 48.
122 E. Prądzyński, Przypisek II, w: tegoż, O prawach kobiety…, s. 308-312.
123 Ilnicka (Feliks Antoni Dupanloup… nr 49, s. 286), wspominając De l’ éducation, pisała np.: „[…] jest w niem szlachetne pojęcie ludzkości, wiara, można powiedzieć, nowoczesna we wrodzoną ludzkości tej zacność […]”.
124 F.A.P. Dupanloup, Listy…, s. 77, 152-156. Wiele myśli, a nawet fragmentów w tej pracy zaczerpnął autor ze swej wcześniejszej książki Femmes studieuses et les femmes savantes. Omówił ją O* (O uczoności…).
125 Wiadomości literackie. Przemówienia do kobiet chrześcijańskich. (Conférences aux femmes chrétiennes), „Kronika Rodzinna” 1881 nr 13, s. 469. Bardzo pozytywnie całokształt pracy pisarskiej Dupanloupa oceniła po jego śmierci również Ilnicka. W cytowanym już artykule (Feliks Antoni Dupanloup… nr 51, s. 406) pisała m.in.: „Nie dotykając w księdzu Dupanloup politycznego i kościelnego pisarza, na którego ocenę nie miejsce w piśmie naszem, a sądząc go jedynie jako moralistę z dzieł jego o wychowaniu, rodzinie i kobiecie, trzeba mu wyznaczyć w literaturze miejsce zasłużonego i pożytecznego pracownika. […] Francja da mu w historii piśmiennictwa ojczystego miejsce obok Bossueta i Fénelona, zowiąc go, […] – jednem ze świateł kościoła francuskiego”.
126 Wiadomości literackie. Avertissement à la jeunesse, et aux peres de famille, sur les attaques dirigées contre la religion, par quelques écrivains de nos jours, par M-gr l’Évêque d’Orlèans, Paris 1868, „Kronika Rodzinna” 1867 (!) nr 4, s. 60-61; A. Marczewska, Odczyt publiczny pod tytułem „Kobieta kobietą”…, s. 5.
127 A.D. [A. Dzieduszycka], Kilka myśli…, s. 151. Popularyzowanie jego prac przyjmowało nawet formy zbeletryzowane, „Czy znasz broszurę Orleańskiego biskupa, Femmes savantes et femmes studieuses? Jeśli nie, to ci ją przyszlę, abyś czytała sama i dawała czytać komu tylko możesz, a to czytanie może się stać, wedle potrzeby, albo receptem kuracji, lub prezerwatywą ogólną od ciężkiej, śmiertelnej, moralnej choroby, która dziś mianowicie grassuje” (L.P., Listy starszej do młodszej przyjaciółki, List II, „Kronika Rodzinna” 1869 nr 17, s. 260).
128 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 48. Éloi Jourdain (1805–1861) z myślą o młodych katolikach obu płci opublikował serię popularnych poradników: Les Heures sérieuses d’un jeune homme, Les Heures sérieuses du jeune âge, Les Heures sérieuses d’une jeune personne, Les Heures sérieuses d’une jeune femme, Les Heures pieuses d’un jeune homme, L. Veuillot, Notice sur Charles Sainte-Foi, sa vie et ses écrits, [Paris] 1861, s. 13.
129 Ch. Sainte-Foi, Chwile natchnienia młodej osoby, Lwów 1887, s. 203.
130 Tamże, s. 208
131 Tamże, s. 213.
132 Tamże.
133 Tamże.
134 W. Miłkowski, Dzieło Tomasza à Kempis „O naśladowaniu Chrystusa” u protestantów, „Przegląd Katolicki” 1870 nr 14, s. 214. Zob. też K. Hoffmanowa, Spis naprędce dzieł w języku polskim do czytania i nauki, dla młodzieży płci żeńskiej, w: tejże, Dzieła, t. 3, s. 294; Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 46; J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 221. Sądząc po ilości wznowień i opracowań, O naśladowaniu Chrystusa była rzeczywiście jedną z najbardziej popularnych książek religijnych. Jak pisano: „Mała książeczka o Naśladowaniu Chrystusa ma swoją oddzielną literaturę i to obszerną. Pierwsze wydanie, sięga r. 1472, a najpóźniej 1475. […] Od r. 1472 wydania ciągle się mnożyły, a z niemi i rozprawy o autorze, objaśnienia i komentarze oddzielnych rozdziałów tłomaczenia na najrozmaitsze języki prozą lub wierszem, wreszcie spisy bibliograficzne. Ogólną liczbę wszystkich tych prac ks. Backer podaje przeszło 3,360. Na sam język polski przypada tu 27 wydań; lecz to jeszcze nie wszystkie” (Bibliografia. Essai bibliographique sur le livre De Imitatione Christi». Par le R.P. Augustin de Backer. Liège 1865, „Przegląd Katolicki” 1865 nr 17, s. 272). Warto na marginesie przypomnieć, że scena lektury Naśladowania… nieprzypadkowo została wpisana w Emancypantki Bolesława Prusa, co (prócz wielu podobieństw charakterologicznych) w szczególny sposób łączy Madzię Brzeską z bohaterką Młyna nad Flossą George Eliot. O scenie tej w kontekście powieści Prusa pisała m.in. Renata Stachura (Między Bogiem a fosforem. Spór o filozofię i lektura Tomasza à Kempis w „Emancypantkach” Prusa, w: Jubileuszowe „żniwo u Prusa”. Materiały z międzynarodowej sesji prusowskiej w 1997 r., red. Z. Przybyła, Częstochowa 1998).
135 Wiadomości z kraju, „Tygodnik Mód” 1884 nr 11, s. 86.
136 Dupanloup (O wykształceniu kobiety…, s. 51) jako godne polecenia wymieniał: „Katechizm Soboru Trydenckiego i Katechizm historyczny Fleury’ego. Historia Religii przed Jezusem Chrystusem, Doktryna chrześcijańska, Historia Kościoła L’homonda [!]; te trzy ostatnie dzieła trzeba poznać koniecznie. Potem można przeczytać, Wykład doktryny katolickiej Bossueta; a szczególniej Dzieła Bourdaloue’a”.
137 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 46.
138 Tamże, s. 49. O oddziaływaniu lektury żywotów świętych zob. Ojcostwo i macierzyństwo, „Przegląd Katolicki” 1875 nr 5, s. 65-71.
139 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 221.
140 Przykładowo, Boguchwała (Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 46) przypominała zdanie Hoffmanowej: „Prawda, że u nas katolików, trzeba wyraźnego pozwolenia do czytania biblii […]”. W prasie katolickiej zaś wyjaśniano: „[…] czytania Pisma świętego w tekście oryginalnym i Wulgaty łacińskiej, uznanej za autentyczną, nikomu Kościół nie zabrania, bo w tych tekstach mogą ją czytać tylko ludzie uczeni. Zakaz Kościoła odnosi się tylko do Biblii w językach ojczystych, ale i w tych czytać dozwala, byle tylko wydanie było katolickie i opatrzone objaśnieniami z Ojców świętych lub katolickich pisarzy, albo też kiedy przekład ma zatwierdzenie Stolicy apostolskiej; bo w tych przypadkach znika niebezpieczeństwo fałszywego rozumienia” (Pochwała Biblii, „Przegląd Katolicki” 1865 nr 39, s. 613). Zob. też A. Kożuchowski, O koniecznej znajomości Pisma świętego dla kapłanów, „Przegląd Katolicki” 1870 nr 50, s. 789-792.
141 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 45. Zob. też E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu…, s. 192-193.
142 A. Machczyńska, O życiu, pismach i wpływie Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. Rzecz wypowiedziana na uroczystym obchodzie jubileuszowym, urządzonym przez Towarzystwa kobiece we Lwowie, Lwów 1899, s. 17.
143 Klementyna z Tańskich Hoffmanowa…, „Opiekun Domowy” 1866 nr 15, s. 114.
144 „[…] książki te [Pamiątkę… i Amelia matką] w krótkim czasu przeciągu przedrukowano ośm razy, a podobno i dziewiąte wydanie nie byłoby zbyteczne” (tamże).
145 A. Dzieduszycka, Książka młodej kobiety…, s. 13.
146 Deotyma [J. Łuszczewska], Klementyna Hoffmanowa wobec nowych pokoleń odczyt Deotymy w sali ratuszowej dnia 3 Grudnia 1880 roku, „Kronika Rodzinna” 1881 nr 1, s. 3.
147 A. Świętochowski, Gawędy Matki przez Anastazję z Jełowickich Dzieduszycką, Lwów 1872, „Przegląd Tygodniowy” 1872 nr 41, s. 324.
148 A. Świętochowski, Przegląd piśmiennictwa polskiego. Wychowanie kobiet wobec dzisiejszych dążeń społecznych…, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 41, s. 335-336. W zakończeniu recenzji zaś stwierdził: „[…] jest to książka, która nie zniknie bez wpływu i która nie prędko godnie zastąpioną będzie w ręku naszych kobiet” („Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 44, s. 361).
149 Szczęsna [J. Bąkowska], W setną rocznicę urodzin Klementyny z Tańskich Hofmanowej, „Bluszcz” 1898 nr 48, s. 378-379. Redakcja pisma, chcąc uczcić pamięć pisarki, poświęciła jej większość tego numeru. W obronie wartości dzieł Hoffmanowej wystąpiono w tym czasie także w innych periodykach (zob. np. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, „Tygodnik Mód” 1898 nr 49, s. 482).
150 M. Ilnicka, Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych. Przez A.D., Lwów – 1871 r, „Bluszcz” 1872 nr 9, s. 67. O uznaniu Ilnickiej dla Dzieduszyckiej świadczyła również końcowa uwaga, stanowiąca swoistą zachętę do kupowania jej pracy: „Ostatni rozdział książki: co autorka rozumie przez wyraz emancypacja kobiety jest wybornie napisany, i gdyby nie to, że życzę książce rozpowszechnienia, ostatni ustęp końcowy wpisałabym tu cały na pożytek czytelniczek »Bluszczu«”. Obszerna i, mimo pewnych zastrzeżeń, pozytywna ocena została wystawiona na łamach „Bluszczu” w tym samym roku także Gawędom matki ([M. Ilnicka], Z pracy kobiecej (Gawędy matki, przez Anastazję z Jełowieckich Dzieduszycką, Lwów 1872), „Bluszcz” 1872 nr 45, 48). Pisano tam: „[…] książka pani Dzieduszyckiej powinna zbogacić biblioteczkę każdej matki dobrej, każdej matki z poczuciem obywatelskiem w sercu. To stanowi najważniejszą autorki zasługę, że je sama w wysokim stopniu posiada” (nr 48, s. 378).
151 [M. Ilnicka], Z pracy kobiecej…, „Bluszcz” 1872 nr 48, s. 378.
152 [J. Dobieszewska], Kilka słów o kobietach przez Elizę Orzeszkową, Warszawa 1871; Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych, przez A.D, Lwów 1871, „Niwa” 1872 nr 4, s. 95. Wydaje się dziwne, że książkę Orzeszkowej (prawdopodobnie ze względu na osobiste niesnaski między autorką a Ilnicką) niemal zupełnie przemilczano w „Bluszczu”. Jeden z korespondentów (B.L. [B. Limanowski], Korespondencja ze Lwowa, „Bluszcz” 1871 nr 46, s. 356) porównywał za to Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych z odczytami Dobieszewskiej, przyznając wyższość Wychowaniu kobiet… .
153 M. Ilnicka, O prawach kobiety, „Bluszcz” 1873 nr 11, s. 84. Recenzji tej książki zostały poświęcone aż 4 obszerne artykuły wstępne (nr 7, 9, 10 i 11).
154 „W jakim stopniu, tak zwana »kwestia kobieca« – porusza u nas opiniją i staje się przedmiotem ogólnego zajęcia, za jedne z wybitnych dowodów postawić można drugie wydanie książki pani A.D. W swoim czasie tj. przy wydaniu pierwszym praca ta – zyskała ze strony krytyki prawie jednogłośną pochwałę. Byli nawet tacy, którzy utrzymywali że książka ta jak z jednej strony »nie zniknie bez wpływu« tak z drugiej nie prędko godnie zastąpioną będzie. […] Dziś jednak gdy niektóre pojedyncze nawet rozdziały prac takich np. jak p. Prądzyńskiego lub p. Orzeszko, w porównaniu z całym zbiorkiem »myśli« p. A.D. o wiele wyższą reprezentują wartość, i na kwestyją kobiecą w ogóle – jaśniejsze nierównie rzucają światło, dziś powtarzamy, drugie wydanie Kilku myśli – nie na wiele przydać się może” (Biblioteczka domowa. Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych przez A.D…cką. Wydanie drugie, „Opiekun Domowy” 1874 nr 21, s. 176).
155 S. Bronikowski, Emancypacja i równouprawnienie kobiety, s. 123. Zob. też, s. 66.
156 „Kilka pism krytycznie rozebrało jej prace i wszystkie niemal zgodziły się na to, że Myśli o wychowaniu kobiet, wydane przed 27 laty, są najpiękniejszym kwiatem w wieńcu, jakim ta zasłużona autorka przyozdobiła swe skronie” (J.K., Jeszcze słów kilka o ś.p. Eleonorze Ziemięckiej, „Kronika Rodzinna” 1870 nr 11, s. 164). Por. [M. Ilnicka], Eleonora Ziemięcka, „Bluszcz” 1869 nr 41, s. 261-262. Zob. Też P. Chmielowski, Autorki polskie…, s. 483-484.
157 Dzieduszycka (A.D., Kilka myśli…, s. II ) uważała, że, „P. Ziemięckiej praca jest […] mało znaną, a wcale nie zrozumianą i przez ogół narodu jako własności duchową i wskazówkę nie została przyjętą. I nie mogło być inaczej, uczona autorka, mową uczoną, nieprzystępną i niezrozumiałą dla wielkiej liczby niewiast, wyraziła swe myśli; […]”. Ilnicka (Kilka myśli o wychowaniu…, nr 8, s. 57), choć polemizowała z Dzieduszycką, uznała, że przyczyną słabego oddziaływania pism Ziemięckiej była „nieprawda uczucia”, to, że „tak się boi u kobiety – żebraczki miłości – zbytku uczucia, tak się jej każe strzec gonienia za ideałami, że ta, w której to uczucie było zdrowe, szczere i prawdziwe, w której idealność była rzeczywistą potrzebą natury wyższej, była szlachetnem poczuciem poezji i prawd życia podniosłych, odsuwała książkę ze smutnym niesmakiem ckliwości”.
158 Z. Kowerska, O wychowaniu macierzyńskiem. Dzieło premiowane na konkursie, przez redakcję „Bluszczu” ogłoszonym, „Kronika Rodzinna” 1882 nr 20, s. 609-613.
159 Ad.M., Wpływ kobiet na postęp wiedzy H.T. Buckle’a spolszczył Stanisław Czarnowski, „Tygodnik Mód” 1867 nr 32, s. 1-2; H. Struve, Wpływ kobiet na postęp wiedzy. Kilka uwag z powodu dzieła H.T. Buckle’a, pod tym tytułem, spolszczonego przez Stanisława Czarnowskiego, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 14.
160 O książce Kobieta uboga w XIX wieku zob. Janek z Bielca [J.K. Gregorowicz], Pogadanka tygodniowa, „Tygodnik Mód” 1866 nr 38, s. 3-4. E. Orzeszkowa, „O kobietach ubogich” przez pannę Daubié („La Femme Pauvre”). Dzieło przejrzane przez…, „Tygodnik Mód” 1871 nr 42-45.
161 Kronika paryska, literacka, naukowa i artystyczna, „Biblioteka Warszawska” 1868 t. 1, s. 58-61. O poszczególnych dziełach pisano np.: „Pan Legouvé, który swe artystyczne prace często przeplata utworami mającemi użyteczność społeczną, zaczął wydawać, jak wiadomo, dzieło pod tytułem Les Pères et les Enfants au XIX siècle. Pierwszy tom był poświęcony dziecinnemu wiekowi; drugi, który wyszedł niedawno, zajęty stosunkiem dzieci dorastających z rodzicami. Książka znajduje mnóstwo czytelników, gdyż dotyka zadań, które każdy na swej drodze znajduje, a które mimo tylu dzieł pedagogicznych, nie są rozwiązane. W trudnościach wychowania, każdy rad znaleźć przewodnika – a pan Legouvé do lepszych przewodników należy, gdyż ma odwagę i zdrowy rozsądek” (Σ [Z. Węgierska], Paryskie nowiny, „Bluszcz” 1869 nr 43, s. 284), „Niedawnemi czasy wyszło we Francji dziełko, które tam używa wielkiego rozgłosu i rzeczywiście może dobroczynne zdziałać skutki, Ojcowie i dzieci (Les pers [!] et les enfants) przez Legouvé” (E. Ziemięcka, Poczucie piękna. Z dzieła, „Ojcowie i Dzieci”, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 1, s. 2). Fragment tej pracy (Wyjątek z dzieła Ernesta Legouvé’go pod tytułem Ojcowie i dzieci w XIX wieku) w przekładzie Juliana Ochorowicza i nakładem redakcji „Opiekuna Domowego” ukazał się w Warszawie w 1873 roku. Równie popularną rozprawą tego autora była Historia moralna kobiet (K. Podwysocki, Kobieta według Ernesta Legouvé, „Tygodnik Mód” 1869 nr 3, s. 1-3). Donoszono także (Paryskie nowiny, „Bluszcz” 1869 nr 25/26) o wykładzie Legouvé’go pt. La presence des filles à la Maison. Zob. też Stanowisko kobiety w rodzinie i społeczeństwie. Studia i notatki J.T. Hodiego, „Kłosy” 1872 nr 361, s. 374-376; Z. Kowerska, O wychowaniu…, s. 156.
162 M. Ilnicka, Czytanie kobiety…, „Bluszcz” 1871 nr 6, s. 41; B. Grabowski, O emancypacji kobiet (Czternaście listów, napisała Fanny Lewald), „Bluszcz” 1871 nr 12, s. 89-90.
163 M. Ilnicka, Podległość kobiet. (The Subjection of Women, by John Stuart Mill), „Bluszcz” 1869 nr 47, 48; Stanowisko kobiety w rodzinie…, „Bluszcz” nr 357, s. 308-310.
164 A. Jeske, Kronika zagraniczna, „Tygodnik Mód” 1865 nr 35, s. 5; Aër [A. Rzążewski], Kronika paryska, „Świt” 1885 nr 2, s. 14-15; E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach…, s. 489-490, 492, 493, 495-496, 499, 531, 554, 555.
165 A. Dzieduszycka, Gawędy matki…, s. 94-95; E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach…, s. 554; M. Ilnicka, Kwestia kobieca w Europie, „Bluszcz” 1884 nr 26, s. 207; Orzeszkowa (Polki, w: Kwestia kobieca w Europie [The Woman Question in Europe], red. T. Stanton, przeł. K. Sosnowski, Warszawa 1885, s. 289), pisząc o emancypacji polskich kobiet, podkreślała: „Liczne i szeroko rozchodzące się pisma w tym przedmiocie są bądź pióra polskich autorów obojga płci, bądź też tłumaczenia z obcych języków. Mill, Legouvé, Laboulaye, Daubié, Paul Leroy-Beaulieu, etc. znane są bardzo wielu Polkom już to z oryginału, już z tłumaczenia. Stąd powstaje nowy zapał, nowa energia, którą krajowi przywódcy usiłują kierować”. W poprawionej i pełnej wersji tego tekstu (O kobiecie, Warszawa 1891) stwierdzała zaś: „John Stuart Mill, Legouvé, Laboulaye, Daubié, Paul Leroy-Beaulieu czytywanymi bywają przez całą mniej więcej inteligentną klasę kobiet, w oryginale często, najczęściej w przekładach. Od czytań tych zapalają się umysły i budzi się energia” (cyt. za E. Orzeszkowa, Publicystyka społeczna…, s. 617-618). Zob. też S. Jedynak, Trzecia fala feminizmu w Polsce czyli w kręgu inspiracji Johna Stuarta Milla „Poddaństwa kobiet”, w: Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, red. nauk. E. Łoch, Lublin 2001, s. 53-54.
166 E. Prądzyński, O prawach kobiety…, s. 41 (przypis).
167 Zob. pozytywną ocenę wystawioną przez Ilnicką (Podległość kobiet…) tezom Milla, przesączonym przez filtr jej własnych wyobrażeń o roli kobiety. Przedstawioną przez Milla konieczność przyznania praw politycznych kobietom kwestionował Józef Kleczyński (Korespondencja z Krakowa, „Bluszcz” 1870 nr 42, s. 322). Zob. też kontekst, w jakim umieszczał prace Milla, Legouvégo i Laboulaye’a Bronikowski (Emancypacja i równouprawnienie kobiety, s. 53-54, 65-66).
168 M. Ilnicka, Emil dziewiętnastego wieku przez Alfonsa Esquiros. Paryż 1870, „Bluszcz” 1870 nr 31, s. 234.
169 Wskazówki dla czytających, I: Literatura kwestii kobiecej, „Ster” 1895 nr 1, s. 16; podkr. moje – A.P.
170 P. Kuczalska-Reinschmit, Kaczkowski o kobietach, „Bluszcz” 1896 nr 21, s. 324.
171 Drobne listki. Jak Samuel Smiles napisał swoje dzieło?, „Bluszcz” 1866 nr 60, s. 84. A.K. [A. Kraushar], Przegląd piśmienniczy. Pomoc własna (Self-help). (Dzieło Samuela Smilesa z niemieckiego obrobienia J. Boyesa, spolszczone i wydane staraniem Redakcji Przeglądu Tygodniowego. – Warszawa 1867 r. – Zeszyt I.), „Przegląd Tygodniowy” 1867 nr 9, s. 36; Biblioteka kobieca, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 107; M. Ilnicka, „Oszczędność” (przez Samuela Smiles [!] – Londyn 1875), „Bluszcz” 1876 nr 1-4; S. Smiles, Książki, „Kłosy” 1874 nr 492, s. 359-361; Jak Samuel Smiles napisał swoje dzieło, „Bluszcz” 1903 nr 7, s. 84.
172 A.G. [A. Goltz], Uwaga o wychowaniu. Z powodu dzieła, „Przewodnik wychowania”, przez Henryka Wernica, „Kronika Rodzinna” 1867 nr 5, s. 65-66; M. Ilnicka, Z pedagogiki, „Rys Pedagogiki”, napisał Edward Hückell, profesor gimn. w Drohobyczu. Nakładem gminy miasta Drohobycza, Lwów 1868 roku, „Bluszcz” 1869 nr 1, 2, 4, 6, 7; tejże, Emil dziewiętnastego wieku… Redakcja „Opiekuna Domowego” (Wychowanie domowe, „Opiekun Domowy” 1873 nr 38, s. 297) planowała nawet specjalny cykl wydawnictw z tej dziedziny: „Chcielibyśmy dostarczyć publiczności naszej książek, najniezbędniej w wychowaniu domowym potrzebnych, których w piśmiennictwie naszym znaleźć niepodobna. Stąd nie zamyślamy wydawać podręczników w zakresie kursu gimnazjalnego, gdyż te albo już istnieją w handlu księgarskim albo też przez innych wydawców (jak p. Jeskego, Redakcji Przyrody i Przemysłu) mają być ogłoszone. Nam idzie o danie w ręce matkom, ojcom i w ogóle przewodniczkom i przewodnikom młodego pokolenia książek, wskazujących, jakie prawidła w wychowaniu i wykształceniu zachować należy, ażeby już w samych początkach wzbudzić w nim zapał do pracy, zamiłowanie prawdy, ukochanie piękna i chęć do wypełniania świętych obowiązków rodzinnych i społecznych; ażeby, jednym słowem, ciało jego i duszę przygotować do przyszłego życia obywatelskiego”. Z podobną inicjatywą wystąpiła dekadę później redakcja „Świtu”, przede wszystkim planując jednak wydawnictwa związane z trudnym położeniem ekonomicznym kobiet, kwestie pedagogiczne i higieniczne odsuwając na plan dalszy (Od Redakcji, „Świt” 1885 nr 22, s. 169; Listy do uczącej się młodzieży o samokształceniu prof. Karejewa i odpowiedzi na nie tejże młodzieży, „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 11, s. 161-164).
173 K.O., Biblioteczka domowa. Rodzina. Lekcje filozofii moralnej, napisane przez Janeta, na język polski przełożone przez Forstera dla użytku niewiast polskich, Berlin 1874 roku, „Opiekun Domowy” 1874 nr 35, s. 288; M. Ilnicka, Biblioteka filozofii współczesnej, „Bluszcz” 1868 nr 27, s. 165-166.
174 Recenzent Naszego wieku nerwowego (Dr Ł., Przegląd literacki, „Nasz wiek nerwowy”. – (Nasze zdrowe i chore nerwy). – Prof. Krafft Ebing, przekład z upoważnienia autora. – Warszawa, 1886, (str. 126), „Kłosy 1886 nr 1081, s. 171) pisał np.: „W ogólności książka może być prawdziwie pożyteczną dla wszystkich rozumnych czytelników wszystkich warstw społeczeństwa, którzy czytają dzieła higieniczne nie dla przepędzenia czasu lub przyspieszenia sobie snu, ale dla wyprowadzenia z nich prawideł postępowania w życiu, inaczej mówiąc, dla tych, którzy wyczytane tam rady do życia swego zastosować chcą i umieją; mianowicie poleca się ona rodzicom, opiekunom, pedagogom, i w ogóle osobom troskliwym o swoje zdrowie”. Podobnie twierdził recenzent „Świtu” (Nowe książki, „Świt” 1885 nr 25, s. 199): „Niewielki ten tomik obejmuje higienę nerwów i powinien być znanym każdej matce rodziny”.
175 W. Niewiadomski, Teoria Karola Darwina, „Bluszcz” 1869 nr 47, s. 312; nr 48, s. 317-318; Biblioteka kobieca, w:„Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 107.
176 Przedmowa tłumaczki, w: J.E. Hardy, Świat kobiety, przeł. W. Marrené, Warszawa 1890, s. VII. Bardzo pochlebnie oceniła tę pracę Ilnicka (Świat kobiety, „Bluszcz” 1889 nr 42, s. 329). Nawet Adolf Dygasiński (Ad. Dyg., „Świat kobiety”, przez autora dzieła „Jak być szczęśliwym w małżeństwie”, przełożyła z ang. W. Marrené, „Przegląd Tygodniowy” 1889 nr 45, s. 554), mimo licznych zastrzeżeń uznał, że: „Książka, o której tu mówimy, znajdzie zapewne szerokie koło czytających i nie można powiedzieć, aby nie była tego godną”.
177 Rozmaitości, „Opiekun Domowy” 1866 nr 53, s. 420. Podobnie pisano kilka lat później (Kalendarze, „Opiekun Domowy” 1869 nr 1, s. 1,-2): „W każdej rodzinie, w każdym domu prawie, gdzie czytać umieją, znajdować się powinien Kalendarz, który z dobrą wiarą i znajomością potrzeb domowych ułożony, stać się może istotnym podręcznikiem, doradcą, że tak powiemy, w codziennych życia stosunkach. U nas, gdzie brakiem oświaty nie grzeszymy, książka od nabożeństwa i kalendarz stanowią w niejednej rodzinie, cały zapas umysłowej wiedzy, a że tak w miastach jako i na wsiach, średniej nawet zamożności rodziny, jedynie na tym duchowym pokarmie poprzestają, przeto zadanie kalendarza staje się znaczącem, i stąd na układających takowy, ciąży obowiązek staranności, większy jakby się na pozór zdawało”.
178 Rozmaitości…. W artykule Kalendarze nasze („Opiekun Domowy” 1869 nr 52, s. 410) o takich „[…] nienoszących nawet śladu usiłowań Redakcji, jeżeli jaką miały[…]” pisano: „1) Kalendarz Domowy Rodzyna, bez żadnej literackiej wartości, błędy i przesądy rozsiewający. 2) Warszawianin, Kalendarz familijny Keltera, […] 3) Kalendarz Domowy i Gospodarski, nakład Jana Cotty, zbiór banialuk bez żadnej wartości. Tem się odznacza, że najwcześniej wychodzi. 4) Kalendarz DomowoGospodarski Keltera, […]. 5) Kalendarz bez tytułu Dzwonkowskiego, nie jest Kalendarzem, bo oprócz świąt żadnych bieżących informacji nie obejmuje. 6) Premiowy Kalendarz Illustrowany Józefa Kaufmana, […]. Pan Kaufman przeszłoroczny swój Kalendarz Illustrowany, wcale zresztą niezłe wydawnictwo, zaniechane na rok przyszły, ubrał w nowe sukienki i za nowość sprzedaje. 7) Lubelski Kalendarz, nosi na sobie odcień starania redakcji, ma przeważnie interes miejscowy, ale jeżeli dają się dosłowne przedruki, a między tymi i z »Opiekuna Domowego«, dlaczegoż nie wymienia się źródła albo nazwisko autora a zmienia się sposób zacyfrowania tylko”. Na łamach „Opiekuna Domowego” wydawnictwa Cotty’ego, Kaufmana i Rodzyna krytykowano rokrocznie, zarzucając im nieznajomość potrzeb czytelników kalendarzy, brak redakcji, plagiaty i spekulacje.
179 Rozmaitości, „Opiekun Domowy” 1866 nr 53, s. 420.
180 Kalendarze nasze, „Opiekun Domowy” 1869 nr 52, s. 409.
181 Apostrofa czuła do PP. Wydawców Kalendarzy na rok 1872, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 33, s. 277. Kalendarze recenzowano nawet na łamach „Świtu” (Spis książek nowych, „Świt” 1884 nr 30, s. 482).
182 Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 51-52. Por. F. Kozubowski, Przewodnik w wyborze książek dla młodzieży szkolnej (rzecz dla nauczycieli ludowych), Cieszyn 1879, s. 27-28.
183 K. z Tańskich Hoffmanowa, Spis naprędce dzieł w języku polskim do czytania i nauki, dla młodzieży płci żeńskiej, w: tejże, Dzieła, t. 3., s. 313.
184 Uwiadomienie, „Bluszcz” 1884 nr 48, s. 388.
185 P. Chmielowski, Autorki polskie…, s. 406. Równie optymistyczne prognozy dotyczące recepcji dzieł Żmichowskiej, pełniące raczej funkcję propagandową niż rozpoznanie stanu faktycznego, stawiała dwie dekady później Wanda Żeleńska (W ćwierć wieku po zgonie Narcyzy Żmichowskiej, „Bluszcz” 1902 nr 4, s. 42) przy okazji kolejnego zbiorowego wydania jej prac: „Dobrze uczczono rocznicę ćwierćwiekowej narodowej straty – wydając nową edycję dzieł Gabrieli i książeczkę myśli poetki. Odezwały się tu i ówdzie głosy, dowodzące, że pamięć znakomitej kobiety żyje w sercach, że owszem około jej imienia zaczyna się grupować nowe koło czytelników i wielbicieli. Ale bo też spuścizna Narcyzy Żmichowskiej, liczy się do tych trwałych darów, które powoli przenikają grunt mało przygotowany, i jak zwykle ci, co wyprzedzają swoją epokę – tak i ona coraz lepiej z czasem rozumianą będzie. Nie tylko nie przeżyły się pisma Gabrieli, ale w wielu wypadkach okazały się pełne rad i uwag, jakoby jasnowidzącej przyszłość, a przykazanie miłości, tchnące w każdem słowie, surowa wymagalność prawdy w życiu, jak w sumieniu, w czynie, tak jak w głoszonem przekonaniu, stanowić będą zawsze opokę, na której można budować”.
186 „Wszystko co jego nazwisko nosi może i powinno być czytanem” (Biblioteka kobieca, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 109). Zdarzało się jednak, że nawet utwory Kraszewskiego bywały odrzucane, np. przez redakcję „Bluszczu” z powodu zbyt dosadnego sposobu wyrażania się bohaterów. Zob. J. Franke, Polska prasa kobieca…, s.123.
187 Autorowie mało czytani, „Tygodnik Mód” 1905 nr 14, 16.
188 T. Ujejski, Jan Zachariasiewicz, „Bluszcz” 1884 nr 10, s. 78.
189 Powieści Kraszewskiego, Korzeniowskiego i Orzeszkowej polecał np. Henryk Wernic (Znaczenie wychowawcze pism Elizy Orzeszkowej, w: Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej (1866–1891), Kraków 1893, s. 562-564). O Sienkiewiczu i innych pisarzach historycznych, zarówno autorach prozy fikcjonalnej, jak i naukowej obszernie pisał Stanisław Krzemiński (Przegląd literacki, „Bluszcz” 1884 nr 48, 49, 51, 52).
190 F. Łagowski, Samouctwo…, „Bluszcz” 1884 nr 8, s. 57-58.
191 „Bluszcz” 1884 nr 16, s. 126. N. Żmichowska (K. Hoffmanowa, Spis naprędce dzieł…, s. 311–312) wymieniała Rymarkiewicza Wzory prozy. Lista wypisów i opracowań polecanych przez nią i przez Hoffmanową była zresztą znacznie dłuższa.
192 „Ponieważ zaś każda z nas najszczególniej starać się powinna o gruntowną znajomość historii rodzinnego kraju, sądzę więc, że celniejsze dzieła historyczne tak zasłużonych mężów, jak: Bartoszewicz, Szajnocha, Wójcicki, Niemcewicz, Lelewel i inni, najkonieczniej przez każdą Polkę znanemi i często odczytywanemi być powinny” (Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 51).
193 Biblioteka kobieca…, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 109; K. Hoffmanowa, Spis naprędce dzieł…, s. 309.
194 C. [H. Ceysingerówna], Wł.M. Kozłowski: „Co i jak czytać?, s. 201.
195 W.M. Kozłowski, Co i jak czytać, Warszawa 1902, s. 9.
196 W.M. Kozłowski, Wybór książek, „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 19, s. 297. Zob. też tegoż, Potęga książek. Niektóre próby unormowania czytelnictwa, „Przegląd Pedagogiczny” 1896 nr 16, s. 287.
197 F. Łagowski, Czytanie domowe…, s. 265-266.
198 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, s. 381. O uniwersalności i ponadczasowości tej zasady świadczą słowa duńskiego badacza literatury, Georga M.C. Brandesa (O czytaniu, Lwów 1899, s. 9), który głosił pod koniec wieku, „tylko raz nie stanowi ani razu [wyróż. – G.B.], […] ten, kto ogranicza się do jednokrotnego odczytania dobrej książki, musiał bezwarunkowo nie odnieść z jej zawartości żadnego wrażenia, ponieważ inaczej byłby do niej powrócił”.
199 K. z Tańskich Hoffmanowa, O powinnościach…, s. 198-199.
200 Określał on nim lekturę intensywną, odróżniając ją od ekstensywnej, która: „[…] zmierza wprost do powikłań anegdoty, zakłada ciągłość tekstu i nie uwzględnia zabaw z językiem (gdy czytam Juliusza Verne’a, robię to szybko, zatracam się w dyskursie, choć mojej lekturze nie grozi żaden słowny obsuw – w tym sensie, jakie to słowo miewa w speleologii); druga lektura niczego nie pomija: rozważa, lgnie do tekstu, czyta, by tak rzec, przykładnie i w uniesieniu, i w każdym momencie widzi w tekście rozdzielający języki asyndeton – a nie anegdotę; nie interesuje jej (logiczna) ekstensja, rozwijanie kolejnych prawd, lecz nawarstwianie się znaczenia; […]” (R. Barthes, Przyjemność tekstu, przeł. A. Lewańska, Warszawa 1997, s. 19-20).
201 A. Jeske, O czytaniu dzieł…, „Tygodnik Mód” 1866 nr 43, s. 2.
202 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 44.
203 A. Dzieduszycka, Książka młodej kobiety…, s. 22-23.
204 Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 51.
205 Biblioteka kobieca, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, , s. 110-111.
206 A. Dzieduszycka, Książka młodej kobiety…, s. 22. Dzieduszycka (Gawędy matki…, s. 62) przyzwyczajenie do takiego czytania nazywała też „umysłowym sybarytyzmem”. Podobną refleksję można znaleźć u Kraszewskiego (Listy, „Świt” 1884 nr 17, s. 276): „Czytanie ma tę dobrą stronę, że nie zostawia umysłu w bezczynności, że podtrzymuje życie, chociaż nie zawsze wzmacnia myśl, lecz niekiedy czyni ją owszem nieudolną i leniwą. Człowiek się tak przyzwyczaja w końcu do śledzenia za wątkiem cudzej myśli, że przestaje myśleć samodzielnie”. O „lenistwie umysłowym” w odniesieniu do lektury prac naukowych pisała też np. Helena Ceysingerówna (Z ruchu umysłowego, „Tygodnik Mód” 1894 nr 42, s. 331).
207 M. Gerson-Dąbrowska, Czytanie, „Świat Kobiecy” 1906 nr 3, s. 32.
208 N. Żmichowska, Przedwstępne słowo do pierwszego oddziału pism, w: K. z Tańskich Hoffmanowa, Dzieła, t. 1, red. N. Żmichowska, Warszawa 1875, s. 10.
209 J.I. Kraszewski, Listy, „Świt” 1884 nr 17 s. 276.
210 A. Jeske, O czytaniu dzieł…, „Tygodnik Mód” 1866 nr 43, s. 2. Apatię u nałogowych czytelników powieści diagnozowała również Żmichowska (Przedwstępne słowo…, s. 5-6): „Łakomie chłoną całe setki tomów i tomików, przywykają godzina po godzinie cudzą myślą myśleć, cudze uczucia odczuwać; wrażenia ich, jak woda przez przetak uchodzą: zmieniają się i nikną. […] Wszystko przesuwa się, miga, niby słupy telegrafowe po obu stronach śpiesznego na kolei żelaznej pociągu; ze zbytku wywiązuje się przesyt, z przesytu najgorsza teraźniejszości choroba – apatia”.
211 Jeske, O czytaniu dzieł…, s. 2. O niezdolności do samodzielnego myślenia spowodowanego brakiem refleksji nad lekturą zob. też F.H.L. [F.H. Lewestam], Listy do panny R.…, List II, „Kłosy” 1868 nr 146, s. 216. Natomiast o związku między czytaniem romansów a „przedwczesną dojrzałością” kobiet pisała m.in. M. Ilnicka, Czytanie, „Bluszcz” 1885 nr 45, s. 354-355.
212 A. Jeske, O czytaniu dzieł…, s. 2.
213 Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 49. Także ona (tamże) piętnowała zwyczaj sprawdzania zakończenia powieści przed przeczytaniem całości.
214 M. Ilnicka, Z dziecięcego świata…, „Bluszcz” 1867 nr 49, s. 221. Oczywiście podobnych wskazówek udzielała już Hoffmanowa w Pamiątce po dobrej matce (s. 331): „Zastanów się z uwagą nad każdym dziełem, wypisz z niego niektóre wyjątki, wyciągnij treść, a odkrywszy prawdziwy cel autora, przejąwszy się jego duchem, przeniósłszy się myślą do wieku i narodu, w którym pisał, daj zdanie swoje o jego pracy”.
215 W.M. Kozłowski, Jak czytać należy, „Przegląd Pedagogiczny” 1892 nr 3, s. 31.
216 „Kto chce korzystać z książki jakiej, powinien się przygotować na długie, na powtarzane jej czytanie. […] dzieło z troskliwością obrane, powinno być przeczytane całe z pilnością i uwagą, i w krótkich słowach treść jego napisana; potem należy czytać drugi raz, znaczyć piękniejsze miejsca, wyciągać je, a nareszcie po długiej rozwadze nakreślać o niem zdanie swoje. Dlatego nigdy czytać nie trzeba bez pióra w ręku, bez książki z białym papierem, gdzie by treść, wyjątki i zdanie zapisać można. Znacząc przy tem datę czasu i miejsca, kiedy i gdzie dzieło czytanem było, kreśląc jakie zrobiło wrażenie, a nade wszystko, jakie z niego wyciągnęło się nauki i zdania co do sztuki życia, do położenia, do charakteru swego, otrzyma się pamiętnik, nierównie korzystniejszy od wszelkich tak zwanych imienników, sztambuchów itp. […] księga takowa będzie prawdziwą szkołą, dokończeniem nauk, a napełnienie jej, czas zabierając, ochroni od czytania dzieł próżnych i na nic nieprzydatnych. Nawykłszy bowiem do tego trybu, przyrzekłszy sobie, ażeby z każdej książki przeczytanej, zdać sprawę w tym naukowych pamiętniku, wprawiamy się mimowolnie do poznania tylko dzieł użytecznych i godnych być czytanemi. Owa księga pamięci staje się jakby rodzajem sumienia i niezmierny ma wpływ nie tylko na oświecenie umysłu, ale i serca wydoskonalenie; […]” (K. z Tańskich Hoffmanowa, O powinnościach…, s. 199-200).
217 „Kto chce korzystać z książki jakiej, winien się przygotować na długie, powtarzane jej czytanie; dlatego każdą książkę należy czytać uważnie, z ołówkiem w ręku, a po ukończeniu zanotować z pamięci treść i swoje o niej zdanie; z tych zdań otrzyma się z czasem pamiętnik nierównie korzystniejszy od wszystkich tak zwanych Imienników, bo owa księga pamięci stanie się jakby rodzajem sumienia i niezmierny ma wpływ nie tylko na oświecenie umysłu, ale i na serca wydoskonalenie […]” (Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 43).
218 W.M. Kozłowski, Jak czytać należy… Szczegółowe uwagi na temat robienia notatek z lektury zob. „Przegląd Pedagogiczny” 1892 nr 4, s. 46-48.
219 Gor……., Ekonomia domowa, „Tygodnik Mód” 1885 nr 5, s. 3; podkr. moje – A.P.
220 Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 50; podobne zalecenia można znaleźć u Ilnickiej (Z dziecięcego świata…, „Bluszcz” 1867 nr 49). O tajnikach ginącej sztuki deklamacji pisano w „Bluszczu” jeszcze na początku XX wieku (Kir., Niewyzyskany instrument, „Bluszcz” 1903 nr 16, s. 187-188): „[…] naprzód powinniśmy zapuścić się duszą w głębię utworu, by się dobrze w nim rozpatrzeć i przyswoić sobie wszystkie jego skarby. Należy sobie odpowiedzieć na te pytania: kto to jest autorem, jak się przedstawia ogólna charakterystyka jego utworów, w jakim kierunku pisze, czy w kierunku klasycyzmu, romantyzmu, czy naturalizmu, czy też modernizmu; jakie autor ma zasady, jakie idee i jakie ideały, jaki nastrój i charakter jego dzieł; co chce wzbudzić przez swój utwór, czy przekonać, czy zachwycić, czy rozczulić, czy pobudzić do czynu. Następnie zbadać dobrze, jak się całość danego utworu przedstawia. Czy jest to proza, czy wiersz, czy poezja, czy też prosta i niekunsztowna forma słowa; czy to jest utwór dydaktyczny, czy liryczny, czy opisowy, czy dramatyczny. Jeżeli autor jest liryczny, kto się w nim wypowiada czy starzec, czy młode dziewczę, czy dojrzały człowiek. Potem całość trzeba podzielić na poszczególne okresy, które odłączają się różnicą treści. Okresy znów należy poczłonkować na zdania główne i poboczne, w oddzielnych zaś zdaniach wyróżnić słowa, na których cała myśl polega i które najbardziej zaakcentować i zaznaczyć trzeba. Wreszcie w poszczególnych słowach i zdaniach powinniśmy rozpatrywać, jakie tam są uczucia, nastroje i objawy charakteru. […] Gdy się odnajdzie wszystkie bogactwa utworu, należy je zebrać do siebie i sobie przyswoić, a przede wszystkiem wzruszyć duszę, żeby łatwo w nią wsiąkła cała treść utworu. Następnie starać się o wywołanie w sobie wrażeń i wyobrażeń autora i przejąć się niemi i wmyśleć się w jego akt twórczy, i mieć takąż samą wizję natchnienia, jaką miał autor, gdy rzecz tworzył. Uczucia natenczas łatwo się zbudzą i w całym człowieku zapanuje siła odtwórcza utworu, która go i nastroi swoją treścią i da mu władzę do naturalnej a wyraźnej ekspresji”.
221 O pokarmie umysłowym, „Opiekun Domowy” 1869 nr 6, s. 44. Podobne przekonanie wyrażała też wcześniej Hoffmanowa (Pamiątka po dobrej matce, s. 381): „Miło czytać z kimś starszym i ze zdaniem jego swoje porównywać; miło także w lat kilka odczytawszy to samo dzieło, przyczyny sądu teraźniejszego z dawnemi mniemaniami rozbierać: postęp rozumu, światła, inny sposób widzenia rzeczy w późniejszym wieku przyjemnie zastanawia”. Zob. też Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 50.
222 „Dziecko, którego umysł zostaje skłonionym do tego, aby zdawał sobie sprawę z rzeczy przeczytanej, nie tylko wyciągnie wszelką możliwą korzyść z książki obecnie czytanej, ale dostaje lekcją wielkiego znaczenia na przyszłość: zaprawia się do czytania pożytecznego. Dlatego dobrze jest, kiedy dziecko przeczyta książkę dwa razy a nawet więcej, kiedy ją następnie matce lub osobie kierującej wychowaniem opowie. Uwagom starszych należy zastępować miejsce krytyki, wspomagać umysł młodziuchny, jak ma sądzić utwór czytany” (M. Ilnicka, Nowe książki dziecinne, „Bluszcz” 1869 nr 50, s. 326). Zob. też F. Łagowski, Czytanie domowe…, „Przegląd Pedagogiczny” 1886 nr 9, s. 267-268.
223 M. Ilnicka, Z dziecięcego świata…, „Bluszcz” 1867 nr 49, s. 221. Jak pokazywały badania nad czytelnictwem dzieci przeprowadzone w latach 90. przez Anielę Szyc (Co czytają nasze dzieci?, „Przegląd Pedagogiczny” 1894 nr 23, s. 294-297; nr 24, s. 309-312; tejże, Wpływ czytania, „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 7, s. 89-90; nr 8, s. 111-112), wpływ pierwszych lektur był rzeczywiście duży i mógł zaważyć na dalszym emocjonalnym i intelektualnym rozwoju młodych czytelników, którzy nadzwyczaj często sięgali nie tylko po literaturę przeznaczoną dla dzieci i młodzieży, ale także po książki i prasę dla dorosłych.
224 Z. Kowerska, O wychowaniu…, s. 363-364. Według relacji Szyc (Co czytają dzieci?, „Przegląd Pedagogiczny” 1894 nr 24, s. 310), kontrola macierzyńska nie zawsze przynosiła oczekiwane rezultaty: „Dziewczynka 10-letnia, kochająca matkę nad życie i ślepo jej uległa, nie umie przecież oprzeć się chęci czytania wszystkiego, co jej w ręce wpadnie. Mania czyta wszystkie książki dziecinne, jakie ma i dostać może, po parę razy najczęściej, oprócz tego interesują też ją pisma mianowicie humorystyka i wiadomości bieżące i w ogóle książki, które czytają starsi, o ile to są powieści lub poezje. Często bez wiadomości rodziców, dobiera się do biblioteczki i bierze wszystko: co jej w ręce wpadnie. Jest niezmiernie ciekawa, więc jeśli jej zabronić książki, właśnie czytać ją pragnie, chociażby nie była zbyt zainteresowaną np. koniecznie chciała czytać Pogankę”. W przypadku jednak innej badanej czytelniczki Szyc odnotowała uległość wobec autorytetu matki: „Rówieśniczka owej Mani, z którą miałam osobistą konferencję w kwestii czytania, jest sumienniejszą odnośnie do rzeczy zabronionych, ale z pewnym odcieniem żalu wyznaje: »Gdyby mi pozwolili, czytałabym wszystkie powieści z Kuriera«, »O Brzezickiej, gdyby mi mama była pozwoliła, przeczytałabym z przyjemnością«”.
225 [H. Stattler] H.S., Dziecko i książka, „Tygodnik Mód” 1903 nr 18, s. 213-214, por. nr 20; zob. też D. [J.W. Dawid], Przedwczesna dojrzałość i nadmierna lektura, „Przegląd Pedagogiczny” 1890 nr 9, s. 107. Głośne czytanie z dzieckiem zalecała także Maria Gerson-Dąbrowska (Czytanie…), która pisała ponadto o edukacji czytelniczej: „Opisy! toż to nieraz arcydzieła sztuki literackiej, to majstersztyki artystyczne, takie piękne, plastyczne, takie żywe i pełne poezji, ale że są najczęściej »gęsto pisane« – więc się je omija, szukając tylko gwałtem fabuły, fabuły i fabuły! I oto przyczyna dlaczego nieraz dorośli nawet, a niewzwyczajeni do rozumnego sposobu czytania zapoznają arcydzieła i pozbawiają się w ten sposób całej gamy uczuć i wrażeń, dostępnych dla umysłów wyrobionych pod tym względem. To tak jak ci niemuzykalni, których ucho przyjmuje tylko pewną część zasłyszanych dźwięków, podczas gdy ucho umuzykalnione chwyta ich całe mnóstwo i odnosi przez to nieskończenie większą sumę rozkoszy. Otóż z czytaniem jest toż samo. Trzeba umysł ludzki niejako umuzykalnić. […] Pracujmy więc z dziećmi razem nad wyrobieniem tego wyczuwania intencji autora, a damy im nie tylko na razie, ale i w przyszłości możność odnoszenia wzruszeń estetycznych, które tyle i tyle dają ludziom chwil, po prostu, szczęścia”.
226 Boguchwała, Jak trzeba wierzyć i jak żyć według wiary…, s. 46. Zob. też, E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu…, s. 178-194. Być może w tym zakazie traktowania Pisma Świętego jak każdej innej książki należy szukać przyczyn zawieszenia cyklu artykułów Lewestama, w których autor (z pewnością niekatolik, sądząc z miejsca pochówku), przeszedł od omawiania poezji starożytnego Wschodu do Koranu i Biblii, zwracając uwagę adresatki na walory estetyczne tych dzieł (Listy do panny R.…, List VIII, „Kłosy” 1868 nr 164, List IX, „Kłosy” 1868 nr 169).
227 S.[É.] Lamy, Kobieta i wiedza, przeł. E. Mieroszowska, Kraków 1903, s. 27. Jak pisała Teofila Brodowska (Bogumiła, Kobieta w rodzinie, Warszawa 1879, s. 15): „Gdyby kobiety lepiej znały i rozumiały swą wiarę; gdyby były zdolne każde bezbożne twierdzenie odeprzeć nie tylko pobożnem oburzeniem ale i przekonywającem słowem, z jakimż powodzeniem wystąpić by mogły w obronie tej świętej sprawy”.
228 Biblioteka kobieca…, w: „Kalendarz Gospodarski dla Kobiet” na rok 1875 ułożony staraniem redakcji „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1874, s. 110.
229 Ilnicka (Pogawędka, „Bluszcz” 1884 nr 7, s. 50) diagnozowała: „Publiczność nasza czyta mało, czyta, co gorsza, źle, jednostronnie tylko; z całą pretensją do postępu i cywilizacji stoimy przecież bardzo daleko jeszcze poza społeczeństwami, które poczuwają się do obowiązku i potrzeby popierania i poznawania własnej literatury i prassy”.
230 [M. Ilnicka], Wieczory zimowe, „Bluszcz” 1872 nr 50, s. 394.
231 Tamże.
232 Wielkopolanka [W. Reichsteinowa] , Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących…, s. 51.
233 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, s. 58.
234 G. Brandes, O czytaniu, s. 10.
235 M.P.O., Krok naprzód…, s. 200.
236 C.Z., Rachunek sumienia, „Świt” 1884 nr 20, s. 325.
237 [M. Ilnicka], Pogawędka, „Bluszcz” 1884 nr 7, s. 50.
238 F.A.P. Dupanloup, Listy…, s. 41-42. Zob. też relacje czytelniczek prac Dupanloupa, które pisały do niego listy z wyrazami wdzięczności za wsparcie idei samokształcenia (tamże, s. 12-25).
239 Por. przypis 4 we wstępie do niniejszej pracy. Pierwsze próby odtworzenia faktycznego stanu czytelnictwa potwierdzały jednak na ogół spostrzeżenia publicystów. Zob. J. Kostecki, Wybory lekturowe abonentów warszawskich wypożyczalni prywatnych na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku, w: Przełom antypozytywistyczny w polskiej świadomości kulturowej końca XIX wieku, red. T. Bujnicki, J. Maciejewski, Wrocław 1986, s. 183-214.
240 M. Ilnicka, Pogawędka, „Bluszcz” 1884 nr 7, s. 50.
241 Z listów do „Świtu”, „Świt” 1884 nr 21, s. 342.
242 Zob. I. Koryś, O. Dawidowicz-Chymkowska, Społeczny zasięg książki w Polsce w 2010 roku. Bilans dwudziestolecia, Warszawa 2012, s. 258.
243 J z K. D. [J. Dubiecka], Nowe kursa dla kobiet, „Kronika Rodzinna” 1882 nr 15, s. 469.
244 G. Brandes, O czytaniu, s. 20.
245 Oczywiście zdarzało się, że czytanie romansów pociągało za sobą rzeczywiste działania kobiet w postaci zdrady, porzucania rodziny czy nawet zbrodni, o czym będzie mowa w rozdziale trzecim niniejszej pracy. Jednak mechanizm tego rodzaju działań nie do końca wynikał ze świadomych decyzji i wyborów, raczej z reakcyjności i podatności na sugestie innych.
246 I. Moszczeńska, Kwestia kobieca w chwili obecnej, „Głos” 1903 nr 26, s. 406. Podobnie uważał Świętochowski (Mężczyzna i kobieta, w: Dumania pesymisty, oprac. i wstęp E. Paczoska, Warszawa 2002, s. 82): „[…] kobieta niezależnie od swych teoretycznych protestów, poddanką być pragnie, bo chęć tę odziedziczyła po nieskończonym szeregu swych matek. Chociażby więc ją wyemancypowały wszystkie społeczne urządzenia, ona sama się nie wyemancypuje; jej wyzwolenie może i powinno dokonać się de jure (bo jakież mamy prawo ciemiężyć nawet wyjątkowe jednostki), ale nie dokona się de facto. Do tego brak jej jeszcze bardzo wielu uzdolnień nie tylko fizycznych lub umysłowych, ale i moralnych”.
247 Bogumiła [T. Brodowska], Kobieta w rodzinie, s. 14.
248 A. Krzyżanowski, Rachunki, „Świt” 1886 nr 118, s. 204.
249 D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Udział kobiet w tajnym i jawnym ruchu społeczno-kulturalnym w Warszawie w latach 1880–1914, w: Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, s. 304-305.
250 Wykładali tam m.in. Bronisław Chlebowski, Piotr Chmielowski, Ignacy Chrzanowski, Ludwik Krzywicki, Stanisław Karpowicz, Gabriel Korbut, Jan W. Dawid (tamże, s. 295).
251 P. Chmielowski, Udział kobiet w twórczości literackiej, w: Kobieta współczesna…, s. 71.
252 Działalność stowarzyszeń, „Ster” 1896 nr 3, s. 44.
253 Tamże. Zob. też informacje o Czytelni dla Kobiet w Poznaniu w: Sprawozdania Stowarzyszeń, „Ster” 1896 nr 6, s. 91.
254 I. Moszczeńska, Książka i życie, „Przegląd Pedagogiczny” 1896 nr 17, s. 303.
255 I. Moszczeńska, Kwestia kobieca…, „Głos” 1903, nr 27, s. 424.
256 Tamże; podkr. moje – A.P.
257 V. Woolf, Własny pokój, w: tejże, Własny pokój. Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa 2002, s. 38.
258 I. Moszczeńska, Kwestia kobieca…, „Głos” 1903, nr 25, s. 391.
259 I. Moszczeńska, Kwestia kobieca…, „Głos” 1903, nr 27, s. 424.
260 A. Martuszewska, Polki nadal czytają romanse, „Przegląd Humanistyczny” 2003 z. 5. Zob. też E.M. Szyszkowska, Odmiany uczuć. Popularny romans kieszonkowy w Polsce 1990–2000, Warszawa 2003; G. Straus, K. Wolff, Sienkiewicz, Mickiewicz, Biblia, harlequiny… Społeczny zasięg książki w Polsce w 2000 roku, Warszawa 2002, s. 36-37, 43, 48-48; G. Straus, K. Wolff, S. Wierny, Książka na początku wieku. Społeczny zasięg książki w Polsce w 2002 roku, Warszawa 2004, s. 84; G. Straus, K. Wolff, Czytanie, kupowanie, wypożyczanie. Społeczny zasięg książki w Polsce w 2004 roku, Warszawa 2006, s. 39; G. Straus, K. Wolff, S. Wierny, Czytanie, kupowanie, surfowanie. Społeczny zasięg książki w Polsce w 2006 roku, Warszawa 2008, s. 44; I. Koryś, O. Dawidowicz-Chymkowska, Społeczny zasięg książki…, s. 157-160, 181-191.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021