Rozdział 4. Kobiety czytające, Czyli co na mnie najwięcej w życiu wpłynęło…
p. 310-357
Texte intégral
1Funkcjonującą do dziś metaforę, za pomocą której literaturę określa się jako „strawę duchową”, XIX-wieczni publicyści rozumieli dosłownie1. Wierzono wówczas, że ludzki umysł (według niektórych za jego pośrednictwem również duszę), podobnie jak ciało, należy prawidłowo odżywiać, by umożliwić mu właściwy rozwój i zdrowie2. Dlatego czytanie – początkowo praktykowane tylko przez elity – poddawano tak wnikliwemu oglądowi. Obserwując związek między wyborami lekturowymi i umysłowością nowych grup odbiorców (kobiety wyodrębniono z nich jako pierwszą), dostrzeżono prostą zależność: „złe” książki stanowiły truciznę dla ducha, „dobre” – wzmacniały go i doskonaliły. Podjęto więc starania, by „złe” książki oraz – uznawany za równie szkodliwy – niewłaściwy styl lektury, wyeliminować z praktyki społecznej. Istotnym problemem okazała się jednak rozbieżność między stanowiskiem przywódców opinii a poglądami „normalnych” czytelniczek. Z perspektywy autorytetów kultury patriarchalnej „złe” i „trujące” były bowiem te publikacje, pod których wpływem kobiety podejmowały działania prowadzące do destabilizacji dotychczasowego porządku społecznego. Dlatego ze szczególną niechęcią odnoszono się do czytelnictwa romansów, ukazujących wyidealizowany obraz miłości, odciągających kobiety od właściwego wypełniania obowiązków żon, matek i gospodyń. Za wyjątkowo niebezpieczne przywódcy opinii uważali też pojawiające się coraz liczniej pod koniec XIX wieku publikacje propagandowe o charakterze lewicowym. Upowszechniając odmienne od istniejącego modele organizacji społeczeństwa i państwa, niosły ze sobą zagrożenie dla tradycyjnej formy rodziny, postrzeganej – zwłaszcza z uwagi na sytuację zniewolenia – jako podstawowy gwarant trwałości wspólnoty narodowej. Niebezpieczne dla ładu opartego na hierarchii i posłuszeństwie było również rozszerzanie się idei kwestionujących transcendentny wymiar życia. Ateizm i materializm podważały bowiem autorytet Kościoła katolickiego – jedynej ważnej instytucji funkcjonującej we wszystkich zaborach i dzięki temu, przynajmniej do pewnego stopnia, łączącej Polaków w ponadzaborową wspólnotę przekonań. Rozpowszechnianie się wszystkich tych idei mogło prowadzić do atomizacji polskiego społeczeństwa i jego wynarodowienia. Z tego powodu kobiece czytelnictwo stanowiło obszar o dużej randze strategicznej. Realny wpływ na praktyki lekturowe kobiet oznaczał jednocześnie możliwość oddziaływania na proces budowania przez nie własnej tożsamości, na wybieranie ról życiowych i sposoby ich odgrywania, a pośrednio – również na kształt i przyszłość polskich rodzin. Charakter relacji między przywódcami opinii i czytelniczkami wynikał z podstawowej opozycji. Pierwsi usiłowali wykształcić w kobietach nawyk czytania intensywnego, ze świadomością celu, jakiemu ma ono służyć, polecali lekturę głośną albo przynajmniej prowadzoną pod nadzorem autorytetu odpowiedzialnego za przemyślany dobór tekstów. Kobiety zaś – jak uważano – uprawiały głównie lekturę ekstensywną, o nastawieniu eskapistycznym lub czysto ludycznym, wybierały zwykle teksty zupełnie przypadkowe, przy tym ze szczególnym upodobaniem sięgając po utwory zabronione. Rzeczywistość była jednak bardziej skomplikowana. Niewątpliwie niesłabnący upór w podejmowaniu praktyk lekturowych niezgodnych z oczekiwaniami środowisk normotwórczych można uznać za podświadomą formę obrony kobiet przeciw męskiej dominacji, próbę zachowania dla siebie przynajmniej niewielkiego obszaru niezależności. Trzeba jednak pamiętać, że czytelnictwo kobiet przybierało także formy akceptowane przez przywódców opinii, alternatywne do pasywno-agresywnych zachowań owych (jak je określiłam we Wstępie) „nieletnich”, którymi były głównie nałogowe czytelniczki romansów. Styl i wybory lekturowe „oświeconych” stanowiły przecież w dużej mierze realizację projektu czytelniczki i kobiety idealnej. Bez względu na te różnice w obu wariantach jednak najistotniejszy punkt odniesienia stanowiły normy upowszechniane przez liderów opinii. „Na początku było Słowo”, ale jego autorem i pierwszym interpretatorem był mężczyzna, i to właśnie androcentryczne wyobrażenie o świecie niezmiennie warunkowało lekturę kobiet oraz ich system wartości.
2Wykazałam wcześniej na zależność między dyskursem publicystycznym i kreacjami postaci literackich, pojawiającymi się w tak chętnie wybieranych przez czytelniczki powieściach. Na zakończenie zajmę się refleksjami kobiet nad ich lekturami, szukając w ich wypowiedziach śladów uprawomocnionych poglądów funkcjonujących w jawnym obiegu publicznym. W niniejszej pracy celowo zrezygnowałam z analizy korespondencji, pamiętników oraz innych prywatnych form piśmiennictwa rejestrujących bogactwo refleksji na temat lektury, zwłaszcza w przypadku autorek osobiście zaangażowanych w życie literackie, jak Orzeszkowa czy Konopnicka. Zależało mi bowiem na pokazaniu przede wszystkim społecznych wyobrażeń i kreacji dotyczących czytelnictwa kobiet, które – mam nadzieję – będę miała szansę w kolejnych pracach konfrontować z obrazem indywidualnych doświadczeń lekturowych. Oczywiście konsekwentne unikanie odniesień do wypowiedzi wolnych (przynajmniej do pewnego stopnia) od autocenzury zubożyło obraz „tożsamości czytelniczki” w XIX wieku, jednak zarazem umożliwiło uwypuklenie najbardziej charakterystycznych zjawisk w przestrzeni publicznej. A to one przecież w dużej mierze tworzyły fundament owej tożsamości.
3Znakomitą ilustrację procesu uwewnętrzniania przez kobiety norm społecznych, a jednocześnie próby wyzwalania się z nich stanowią dwa – wspomniane we Wstępie – zbiory wypowiedzi czytelniczek.
4Pierwszy z nich, to kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego”. Jego celem było zbadanie, jakie czynniki – według respondentów – w największym stopniu ukształtowały ich osobowość i oddziałały na dorosłe życie. Wpływ książek odnotowało trzydzieści respondentek spośród siedemdziesięciu pięciu (w tym również mężczyzn) wszystkich autorów listów opublikowanych w latach 1893-1896 na łamach pisma. Oczywiście czytanie stanowiło tylko jedno z możliwych wskazań3. Znalazło się ono obok tak ważnych elementów oddziałujących na biografie ankietowanych, jak: „a–dziedziczność i właściwości wrodzone, b–wpływ matki lub c–ojca, d–ogólne warunki rodzinne, e–otoczenie osób bliższych lub dalszych, f–środki wychowawcze, szkoła i nauczyciele, g–szczególne okoliczności życia, h–książki, i–miłość i macierzyństwo”4. Drugie źródło, to książka opublikowana w 1912 roku dla uczczenia Elizy Orzeszkowej5, zawierająca odpowiedzi czterdziestu czytelniczek na ankietę, która miała zbadać przede wszystkim recepcję Marty. Zawierała ona następujące pytania: „Kiedy i w jakich warunkach przystąpiła pani do czytania prac Orzeszkowej, zwłaszcza powieści Marta. Jaki wpływ wywarły one na nią? Czy zaważyły w życiu jej czynem lub aktem woli doniosłym? Czy w otoczeniu pani nie znalazł się ktoś, dla kogo były one również drogowskazem przyszłości?” (s. 7-8).
5Zgodnie z oczekiwaniami zarówno odpowiedzi na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego”, jak i późniejsze o kilkanaście lat deklaracje uczestniczek ankiety zainicjowanej przez Cecylię Walewską, pozwalają dostrzec wyraźną analogię między tonem dyskursu publicystycznego i przesłaniem wielu ówczesnych utworów beletrystycznych a samooceną kobiet. Niejednokrotnie respondentki poruszały te same zagadnienia, snuły podobne refleksje i używały niemal identycznego języka, jak osoby obecne w przestrzeni publicznej. Opisywały zatem skutki nieodpowiedniego wychowania i powierzchownej edukacji, problemy związane z wypełnianiem roli żony i matki, wykonywaniem zawodu (w większości przypadków – pedagoga), a także realizacją dążeń emancypacyjnych. Wyrażały (zaspokojoną lub nie) potrzebę samodzielności i niezależności, stania się użytecznym członkiem społeczeństwa czy wreszcie krzewienia oświaty wśród ludu. Także wpływ czytania oceniały zgodnie z kryteriami używanymi w publicystyce i literaturze: jego oddziaływanie było złe, gdy prowadziło do „rozbujania fantazji”, oderwania od rzeczywistości oraz ignorowania obowiązków, dobre zaś wówczas, kiedy wspomagało samodoskonalenie lub stawało się narzędziem sprzyjającym urzeczywistnianiu ideałów pracy na rzecz postępu. Można więc zaryzykować twierdzenie, że omówione przeze mnie wcześniej typy tekstów normujących czytelnictwo przyczyniły się do wytworzenia się w ostatnich dekadach XIX stulecia i na początku wieku XX formacji kobiet, które mimo różnicy pokoleniowej posługiwały się wspólnymi kategoriami myślenia o lekturze (a zarazem o swym miejscu w społeczeństwie), reprodukującymi zarazem androcentryczne projekty wykształcenia i wychowania. Oczywiście – co widać zwłaszcza w odmienności recepcji Marty wśród najmłodszych respondentek – po 1905 roku z coraz większą siłą zaczęły już pobrzmiewać głosy „zbuntowanych córek”, przekonanych, że nauka i praca stanowią nie tylko ich prawo, ale i obowiązek, a także oczekujących (w związku z rozbudzonym indywidualizmem i poczuciem własnej wartości) zmian w relacjach małżeńskich.
6Homologiczność wypowiedzi przywódców opinii oraz przekonań uczestniczek obu ankiet można dostrzec w deklarowanych przez kobiety:
celach czytania,
wyborach lekturowych,
sposobach czytania,
wpływie czytania na ich życie.
1. Cele czytania
7Wspominając o lekturze, kobiety wskazywały na ogół, że ich pierwsze kontakty z książką wiązały się z procesem nauczania. Ponieważ większość respondentek pochodziła z warstwy ziemiańskiej, zwykle ich edukacja odbywała się w domu, a tylko czasem była kontynuowana na prywatnych pensjach lub (wyjątkowo) w gimnazjach. Na temat lektur uprawianych w związku z tą sferą życia czytelniczki „Przeglądu Pedagogicznego” wypowiadały się zwykle zdawkowo i raczej krytycznie, potwierdzając diagnozy publicystów dotyczące niskiego poziomu i bezużyteczności zdobywanej wiedzy. W przypadku Panny lat 18 problemem okazał się już sam obowiązek czytania, według respondentki nałożony na nią zbyt wcześnie: „Pierwszych lat swego dzieciństwa prawie nie pamiętam i nic o nich powiedzieć nie mogę, to tylko chyba, że już w czwartym roku życia zasadzono mię do książki i tak wczesne rozpoczęcie nauk wpłynęło na przytępienie moich zdolności”6. Nauczanie domowe pod nadzorem często zmieniających się nauczycielek pozostawiało wiele do życzenia. Wieśniaczka, lat 30 tak opisywała swe niekompetentne i nieetyczne mentorki: „Po nauczycielce Francuzce dostałam Polkę, która w sekrecie przed mamą uczyła mnie kabały, szpiegostwa i chciała użyć za pośrednika w prowadzeniu romansu z najstarszym bratem. […] Do szesnastego roku uczyłam się dorywczo, po łebkach, nie przeszłam systematycznie nawet czterech działań, historię powszechną do średniowiecznej, w tym stosunku poszła reszta nauk”7. Krytycznie wspominano także edukację poza domem. O pobycie na pensji pisała na przykład M.P. lat 20: „tam uczyłam się wszystkiego dość powierzchownie okazując wielką pamięć do dat i nazwisk, a także łatwość do języków”8. Typowe wady różnych form kształcenia dziewcząt obszernie opisała respondentka podpisana jako Lat 23:
Naukę książkową zaczęłyśmy [ze starszą siostrą – dop. A.P.] bardzo wcześnie. Podawaną nam ona była w możliwie najniestrawniejszej formie, ale pomimo to nie zdołano nas do niej zniechęcić. Szczupły zapas wiadomości, które bona nasza zdobyła sobie przeważnie samouctwem wyczerpał się bardzo prędko i z kłopotu, w jaki wprawiały ją nasze pytania wybawiała się stereotypowem: „cicho bądź”, „nie mów tak dużo”. Z czasem poznałyśmy się na jej nieuctwie, a wtedy stosunek między nami dawniej niezły, chociaż niezbyt serdeczny stawał się dla nas wprost nieznośnym, pocieszałyśmy się jedynie nadzieją wybawienia, gdy powstał zamiar oddania nas na pensję. Początkowe lata naszej nauki zapełnione były wyłącznie nauką pamięciową i pisaniem z różnemi odmianami, a więc pamięciową nauką bardzo obszernego katechizmu (po dziś dnia pamiętam dosłownie wiele typowych jego orzeczeń) historii świętej i powszechnej geografii, przyczem nauczycielka nasza trzymała się systemu powtarzania książki po jej wyuczeniu, niektóre z nich zdążyłyśmy przejść ze cztery lub pięć razy. Z jakąż niecierpliwością prosiłyśmy nauczycielkę naszą o rozpoczęcie „nowej książki” o tytule której dowiedziałyśmy się ze słyszenia lub z witryny księgarskiej, nareszcie znudzona pani M. kupowała nam czasem w antykwarni jakąś starą zoologię bez jednego rysunku, z której uczyłyśmy się na pamięć nazw i właściwości nieznanych i niewidzianych nigdy zwierząt.9.
8Pozytywne opinie o poziomie kształcenia na pensji zdarzały się rzadko, choć na przykład Janina, lat 41 z Besarabii wspominała: „W roku trzynastym oddano mię na pensję niezapomnianej ś. p. Laury Guerin. […] Wykłady profesorów historii powszechnej i literatury były prowadzone znakomicie, czarowały też nas i porywały, inni profesorowie wykładali dość nudnie i uczyłyśmy się więcej dla stopni”10. Pochlebnie wyrażała się na ten temat również Szara dola: „Był także na pensji profesor, znany dziś literat, który wykładami swymi często przeplatanymi poglądami na dzieje, poezję i literaturę, zaszczepił we mnie chęć i zamiłowanie do pracy umysłowej. Połowę tego co umiem, pod względem rozwoju umysłowego i poglądów społecznych zawdzięczam jemu”11.
9Ogólnie rzecz biorąc, respondentki relacjonując, swe doświadczenia edukacyjne, rzadko przywoływały praktyki czytelnicze związane z tym etapem życia. Pamiętały głównie o ubóstwie książek stosowanych w procesie kształcenia i konieczności ich pamięciowego opanowania. Nauka koncentrowała się na przedmiotach humanistycznych: literaturze, językach obcych, historii powszechnej (czasem w powiązaniu z geografią), a także (opcjonalnie) na „historii świętej” i katechizmie. Zainteresowania dziewcząt wykraczające poza ten obszar napotykały na opór ze strony konserwatywnych nauczycieli.
10Zupełnie inny charakter miały samodzielne, świadome praktyki czytelnicze kobiet podejmowane w związku z koniecznością lub potrzebą samokształcenia i samodoskonalenia. Relatywnie często informowały o nich uczestniczki ankiety Walewskiej i Julii Dicksteinówny, gdyż ten typ działań propagowała przecież także sama Orzeszkowa. Kształtując swoje zapatrywania na własną rolę społeczną pod wpływem Marty lub innych jej utworów, czytelniczki przejmowały stosunek autorki do celów stawianych lekturze.
11Ogólnie rzecz biorąc, respondentki najczęściej wspominały o chęci podniesienia kompetencji pedagogicznych, potrzebnych zarówno w procesie wychowywania własnych dzieci, jak i w pracy dydaktycznej. Ten pierwszy rodzaj motywacji przyświecał między innymi Janinie, lat 41: „Po wyjściu za mąż, chcąc czemś przyjść z pomocą mężowi, zaczęłam czytywać dzieła treści gospodarczej i kształcić się w tym kierunku, co też udało mi się w zupełności, pomimo iż byłam w tem tak niedoświadczoną, jak większość naszych panien. Samoistnie zaś prowadzone, elementarne wykształcenie dzieci kazało mi uzupełnić te braki, jakie w pierwotnej mej nauce powstały. Uczyłam się zatem, aby móc uczyć własne dzieci”12. Potrzebę lepszego wywiązywania się z zadań matki deklarowała również J.K. lat 30: „Dziś gdy jestem żoną i matką, mam lat trzydzieści i pięcioletnią córkę, studiuję zawzięcie pedagogikę i staram się już dziś ostrożnie i bez przymusu obznajmiać [!] ją z tem, na czem mnie zawsze zbywało, tj. elementarnemi wiadomościami”13. Negatywne doświadczenia skłoniły do samodzielnego zdobywania wiedzy pedagogicznej także respondentkę określającą się jako Mam lat 32, jestem żoną i matką, która stwierdzała: „Myśli o wychowaniu nienowe były, przez lat osiem nieraz musiałam się zająć dziećmi siostry, widziałam braki w ich wychowaniu, czułam brak pedagogicznego zmysłu w osobach zajmujących się niemi, to wpłynęło na zwrócenie umysłu mego do pedagogii, myślę i czytam o tem dość, a teraz myślę głównie o zastosowaniu tego niewielkiego zasobu moich wiadomości”14.
12Natomiast A.Z. nauczycielkę lat 32 do samokształcenia zmusiła konieczność podjęcia pracy zarobkowej. Wyznawała ona:
[…] musiałam wyjechać z Warszawy jako nauczycielka, ponieważ ojciec mój stracił prawie cały majątek. Wyjazd ten między obcych stanowił przełom w mojem życiu. Duma moja cierpiała nad tem niepomiernie, że muszę pracować za pieniądze i zająć stanowisko zależne. Bolało mnie także, iż umiem tak mało, i nie wiedziałam czy dam sobie radę. Ale wkrótce pogodziłam się z koniecznością zrozumiałam nareszcie, że tylko próżniactwo upadla ludzi, ale nie praca. Pracowałem też dużo nad sobą, czytałam poważniejsze książki, uczyłam się sama i spełniałam o ile mogłam najlepiej przyjęte obowiązki.15
13Podobne refleksje można znaleźć w wypowiedziach nauczycielek z pokolenia o dekadę młodszego. M.Br. lat 22 pisała: „Od roku byłabym już wyjechała za granicę na dalsze studia, gdyby nie brak środków. Tymczasem siedzę na wsi i oddaję się pedagogii z prawdziwem zamiłowaniem, być może dlatego, że mam uczennice dorosłe, chętne, z któremi wiele czytuję, a szczególniej zadawalniają mię postępy w nauce, które spostrzegam u nich z dniem niemal każdym”16.
14Rzadziej pojawiały się motywacje innego rodzaju, o charakterze bardziej autotelicznym. Filomena Szantyr Gielażynowa (Prużany, gubernia grodzieńska) wspominała na przykład, że po przeczytaniu Pamiętnika Wacławy, W klatce, Na prowincji i Marty: „[…] wzięłam się z zapałem i wytrwałością nad wiek silną do pracy. Aby wydoskonalić się w polskim języku i wyćwiczyć się w logicznem myśleniu, zaczęłam pisać dziennik, następnie dużo czytać i streszczać odczytane książki, oraz pisać ich krytyki, robić notatki, a nawet pisać wiersze, próby dziecinne, ale pełne ducha dumy, niezależności i patriotyzmu” (s. 19-20). Z kolei Maria Jankowska (Warszawa) pisała: „Raz obudzony umysł krytyczny wskazywał mi ciągle braki moje naukowe, które uzupełniałam już to samokształceniem, już to odczytami, urządzaniem lekcji zbiorowych itp. […]” (s. 27). O potrzebie „rozszerzenia granic wiedzy – drogą samouctwa” wspominała również Jadwiga Kulikowska z Kijowa (s. 66). Zdobywanie wiedzy i rozwijanie umiejętności jako cele czytania deklarowały także Maria Bielawska (Omsk) oraz Konstancja Kulejewska (Genewa), córki zesłańców, urodzone na Syberii. Początkowo obie wykazywały obojętność „na wszystko, co polskie” i dopiero przypadkowe zetknięcie się z powieściami Orzeszkowej (Na prowincji – Bielawska, Pamiętnik Wacławy – Kulejewska) rozbudziło w nich zamiłowanie do języka ojczystego. Po kolejne utwory tej autorki respondentki sięgały już między innymi po to, by uczyć się poprawnej polszczyzny. Natomiast R.S. lat 28 z zamożnej rodziny ziemiańskiej już jako dziecko – pod wpływem rozmaitych lektur – zaczęła studiować filozofię, chcąc zgłębić niezrozumiałą zupełnie dziedzinę wiedzy i dzięki temu uwznioślić swe życie:
Szczególny przy tem miałam pociąg do ksiąg filozoficznych, które mało co prawda rozumiałam, ale uważałam sobie za punkt honoru męczyć się nad ich zrozumieniem gorliwie. Im bardziej zawikłane i abstrakcyjne obrabiały zagadnienia, z tem większą żarliwością tonęłam w nich, pragnąc jednym zamachem wznieść się na wyżyny. Odrywałam się coraz bardziej od ziemi. Pragnęłam być idealną, poetyczną i wzniosłą istotą w zasadzie uznając potrzebę pracy i codziennie karmiąc się życzeniami, aby się stać użyteczną – w praktyce nie zniżałam się do „poziomych i pospolitych” zajęć.17
15W jej przypadku czytanie nie wynikało ani z przymusu ekonomicznego, ani z pełnionej roli społecznej. Zdecydowała o tym możliwość korzystania z potrzebnych publikacji, a zwłaszcza przykład ojca, o którym R.S. pisała, że „[…] był człowiekiem o pojęciach humanitarnych, bardzo wysoko wykształconym i myślącym – ale zmęczonym trudami i wiekiem – a podówczas zatopionym w książkach o zarządzie gospodarstwa; ogólny wpływ wywierany przezeń na rodzinę był rozwijający umysłowo (głównie przez rozmowy prowadzone z dziećmi), w szczegóły wychowania mało się wtrącał”18. Proces samokształcenia nie zawsze przebiegał gładko. Jak pisała S.M., lat 23, nauczycielka:
Dalsza nauka od lat szesnastu było to już samouctwo w niezmiernie trudnych podjęte warunkach i znowu przez długi czas wyłącznie książkowe, wyrobiło ono we mnie ogromną wytrwałość i zamiłowanie do nauki, ale obok tego brak krytycyzmu i samodzielności, przy tem, prowadzone po omacku, nie mogło osiągnąć rezultatów odpowiednich do włożonej pracy i skali zdolności. Dopiero wymagania mego zawodu i wskazówki racjonalnej pedagogiki doprowadziły mię do obserwacji i większej samodzielności naukowej, […].19
Najobszerniej wyraz swej frustracji dała jednak – zgodnie z przybranym kryptonimem – Panna inteligentna nie posiadająca nic a nic realnych wiadomości:
Przez wszystkie lata samouctwa byłam straszliwie przygnębioną, raz dlatego, że wiedziałam, iż do niczego nie dojdę, po wtóre, że ciągle staczać musiałam pewne walki, po trzecie paliła mię żądza pracy celowej, a znikąd wskazówki, ani pomocy dostać nie mogłam. […] Mam za sobą jedenaście lat nauki przy nauczycielach i trzy lata samouctwa […] mimo to nie umiem nic, absolutnie nic. Z geografii np. nie znam nawet należycie geografii Galicji, o historii mam bardzo blade i straszliwie chaotyczne pojęcie, o rachunkach i tego powiedzieć nie mogę, rachować umiem tak, jak gdybym się tego nigdy nie uczyła, nie odważyłabym się przed nikim czytać głośno po niemiecku, nie potrafię napisać samodzielnie listu po niemiecku lub po francusku bez ortograficznych błędów (po francusku uczę się od szóstego roku życia), ba w dzieleniu słów polskich napotykam często trudności. […] Wychowanie, nauczanie, wpływy i stosunki postawiły mię na przykrym gruncie przejściowym uchodzę za pannę inteligentną, sama wiem o tem, że umysłowo stoję wyżej od innych tutejszych panien, w towarzystwie ich nudzę się rozpaczliwie – z drugiej strony, wobec ludzi prawdziwej inteligencji jestem głupią gęsią i nie potrafię słowa wyrzec. A mogłabym w swoim wieku umieć kombinować ściśle, mogłabym nie napotykać co kroku trudności elementarnych, mogłabym być zadowoloną z siebie i pracować należycie, gdyby nie błędy nauczania i przyjęte w dzisiejszej burżuazji ogólne zdanie, że synom wolno robić co chcą, myśleć jak chcą, być samodzielnymi, a córki choćby były nie wiem jak dojrzałe umysłowo, są traktowane jako dzieci niezdolne do samodzielnego poruszania się aż… do zamążpójścia, choćby nawet to ostatnie nastąpić miało w trzydziestym roku życia dopiero, a potem z pod kurateli rodziców przechodzą pod kuratelę mężów – okres niezależności nie następuje nigdy.20
16Więcej szczęścia miała Maria Justyna R. lat 21 nauczycielka, która mogła liczyć na pomoc osób z bezpośredniego otoczenia: „[…] przykład moich kuzynek, uczących się wzorcowo, zachęcił mię do pracy, a raz uczuwszy zadowolenie, jakie daje praca i uznanie jej przez nauczycieli – pracowałam coraz usilniej. Do mego kuzyna, słuchacza prawa, przychodzili koledzy, w których towarzystwie parę godzin dziennie przepędzałam. Ich rozmowy, dysputy, zachęciły mię do czytania […]”21. Oczywiście książki traktowano nie tylko jako źródło wiedzy, ale sięgano po nie również w sytuacjach zaburzonych relacji rodzinnych, traktując czytanie jako formę ucieczki od problemów i kompensacji braków emocjonalnych, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i pokwitania. Na przykład cytowana już trzydziestoletnia J.K. swe zainteresowanie książkami wprost wiązała z warunkami panującymi w domu: „[…] w niemowlęctwie straciłam matkę, wychowywała nas (mnie i starszą siostrę) babka; ojciec jakkolwiek kochający, lecz despotyczny zajmował się nami mało. Wymagał ciszy i spokojnego zachowania się z naszej strony. Babka, osoba dobra i inteligentna, lecz chora na serce, niesprawiedliwą była nieraz i wymagającą zanadto. Skierowało to upodobania moje do zajęć cichych, do robót, a przede wszystkiem do książek, […]”22. Na zależność między swym zamiłowaniem do czytania i brakiem akceptacji i bliskości ze strony najbliższych zwróciła uwagę także Panna lat 18: „[…] koniecznie potrzebuję być otaczana miłością i ciepłem, nie otrzymując zaś tego ostatniego znikąd, stałam się zimną, zamkniętą w sobie, natomiast oddałam się z zapałem książkom”23. Podobną postawę wobec ludzi i książek przyjęła pochodząca z wielodzietnej rodziny Pesymistka, lat 23. Nie była hołubiona ani przez rodziców, ani przez krewnych, pod których opieką przebywała od ósmego roku życia. Poczucie osamotnienia, dotkliwe także w relacjach z koleżankami szkolnymi, łagodziło jedynie czytanie. Wyznawała: „Obczyzna tak na mnie wpłynęła, że zaczęłam wprost nienawidzić nie tylko swych opiekunów, ale w ogóle ludzi, podejrzewając ich o niechęć ku mnie, stałam się nad wiek poważną, do najwyższego stopnia zamkniętą w sobie i chłodną dla wszystkich, co następnie przeszło w sporą dozę nieufności do ludzi. […] Czułam się najszczęśliwszą wówczas, gdy po odbytych lekcjach, mogłam zatopić się w książce”24. Czytanie stało się remedium na traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa (psychiczna choroba matki) oraz na śmierć ojca i ulubionego nauczyciela również dla respondentki podpisanej jako Lat 33. Nauczycielka. Pod wpływem tych ostatnich wydarzeń „[…] opuściła się w naukach, pochłaniając książki od koleżanek [z pensji] treści przystępnej i odpowiedniej. Czytanie to nie rozwijając zajmowało umysł”25.
17Nietrudno się domyślić, że w odpowiedziach na kwestionariusz Walewskiej i Dicksteinównytakie przykłady lektur typowo eskapistycznych w zasadzie nie występowały. Jeśli nawet czytanie książek traktowano jako specyficzną formę kompensacji czy nawet psychoterapii, to miało ono służyć głębszej refleksji nad własnym położeniem, weryfikacji oczekiwań, szukaniu metod lepszego funkcjonowania w rzeczywistości. Wydaje się, że w takim celu czytano przede wszystkim Kilka słów o kobietach, traktując tę pracę jako swego rodzaju poradnik. Przykładowo Zofia Zech (Włocławek), której ojciec, wrogo usposobiony do pracy kobiet, przekreślił jej marzenia o zdobyciu zawodu, wyznała, że po przeczytaniu tej książki mimo wszystko zaczęła „[…] gorliwie nad sobą pracować, ażeby w myśl Orzeszkowej zostać samodzielną i logicznie myślącą istotą, znajdować zamiłowanie w pracy i umysłowym zajęciu. Gdy czytałam tę książkę, zdawało mi się, że to Orzeszkowa do mnie przemawia. Nabyłam ją na własność, pożyczałam swoim przyjaciółkom, namawiając: »czytajcie, uczcie się i starajcie się iść według myśli Orzeszkowej«” (s. 77). W podobnej sytuacji po Kilka słów o kobietach sięgnęła szesnastoletnia absolwentka pensji Jadwiga Kulikowska (Kijów). Gdy po powrocie „do osady fabrycznej w Kijowszczyźnie” okazało się, że rodziców nie stać na wysłanie jej na studia zagraniczne i że nie chcą się też zgodzić na „samodzielną pracę” córki w mieście, przeżyła załamanie: „Nie chciało mi się czytać, wszystko dokoła wydawało mi się lichem, drobiazgowem, czułam się jak ptak, któremu związano skrzydła”. Jednak
Powoli przychodziła równowaga… zaczęłam wracać do zaniedbanych książek. Wpadła mi przede wszystkiem w ręce znów Orzeszkowa. Było to Kilka słów o kobietach. Przeczytałam raz i zarumieniłam się ze wstydu: wszak ja myślałam o pracy – gdzieś daleko, a tu w domu, na wsi, nie imałam się żadnej. Wróciłam drugi raz do tej samej książki. Czytałam już teraz – będąc starszą, uważniej, mniej gorączkowo, rozumiałam lepiej, „choć nisko – lecz patrzeć wysoko, choć ciasno – lecz umysł i serce rozszerzać” – brzmiały słowa Orzeszkowej, jakby do mnie zwrócone. Przekonała mnie, że nie należy gardzić pracami niskiemi i skromniejszem przeznaczeniem; że, posiadając oświatę i charakter wyrobiony – można na każdem miejscu i przy każdej pracy ogarniać szerokie horyzonty. (s. 66)
W następstwie tej właśnie lektury Kulikowska podjęła decyzję o samokształceniu.
18Niektóre respondentki deklarowały przekazywanie tego rodzaju doświadczeń lekturowych swym córkom lub uczennicom. Marta B. z Wilna stwierdzała na przykład: „Kiedyś, jak córka moja dojdzie do lat odpowiednich, to pierwszą jej lekturą będą utwory Orzeszkowej” (s. 31), gdyż losy jej bohaterek stanowiły albo przestrogę – jak w przypadku Marty, albo wzór do naśladowania – jak w przypadku Wacławy, która zmieniła się w kobietę samodzielną, zaradną oraz „użyteczną Ojczyźnie i społeczeństwu” (s. 31). Z kolei nauczycielka, Teresa Prażmowska (Warszawa), przyznawała, że: „Całe szeregi uczennic moich uczyłam szukać w jej utworach prostego, z etyką kobiety polskiej zgodnego rozwiązania kwestii kobiecej” (s. 14). Odsyłała więc do dzieł Orzeszkowej po to, by młode pokolenie dziewcząt nauczyć właściwego pojmowania emancypacji.
19Czytanie służyło też oczywiście całkiem prozaicznym celom – dostarczało przyjemności, nowych wrażeń, było jedną z form spędzania czasu wolnego. Respondentka oznaczona jako X., lat 20, która o swoich rodzicach wyrażała się ciepło: „Do trzynastego roku życia uczyła mię matka, kobieta anielskiej łagodności i nadzwyczajnych zdolności pedagogicznych. Ojciec, człowiek bardzo wykształcony prowadził z nami w wolnych chwilach naukowe rozmowy, ogromnie zajmująco”, w ich oddziaływaniu widziała przyczynę swojego zamiłowania do lektury: „Może więc być, że tem zachęcona nabrałam wielkiej chęci do książek, największą dla mnie przyjemnością było czytanie”26. Natomiast Panna Abstrakcja, wspominając, że gdy w jej życiu „[…] nastąpiła samotność stosunkowa wśród lasu i książek […]”, przyznawała, iż wówczas „[…] czytanie służyło tylko za zabawę dla rozigranej fantazji, która sobie wystawiała marmurowe pałace i ogrody czarowne, na tle opisu ogrodów i rozmaitych roślin”27. Z kolei respondentka podpisana jako Lat 22, której po przeprowadzce do miasta „[…] samotność, nuda, strasznie dały […] się we znaki”, jak wspominała: „Rzuciłam się do książek treści po większej części belletrystyczno-dziecinnej, których matka dostarczała nam pod dostatkiem”28. O czytaniu książek jako lekarstwie na nudę i brak zajęć odpowiadających jej ambicjom pisała również 25-letnia Galicjanka: „[…] siedziałam w domu nic nie robiąc i nudząc się, bo sąsiedztwo było małe, a nikt nie umiał wskazać mi żadnego celu ani pobudzić do pracy, ojciec bowiem już nie żył, a wychowanie, które skończyłam w szesnastym roku nie dało mi nic, prócz suchej nauki, a i tej nawet niezbyt wiele. Po paru latach takiej bezczynności zaczęłam się kształcić sama […]”29.
20Pożywki dla wyobraźni szukano w książkach od najmłodszych lat. R.S. wspominała: „Mając pięć lat rzuciłam się do książek z zapałem, obok lekcji obowiązkowych, które przechodziłam wspólnie ze starszemi siostrami (ale które przychodziły mi łatwo) pochłaniałam całe tomy, naturalnie nie zdając sobie sprawy z tego co czytam, lecz podniecając i gorączkując imaginację”30. Podobnie o celach czytania uprawianego w dzieciństwie wspólnie z siostrą pisała respondentka podpisana jako Lat 23:
Duszyczek naszych nie pobudzały żadne żywsze wrażenia otaczającego świata, gdyż chowane byłyśmy w wielkiem mieście, zupełnie bez towarzystwa obcych dzieci, prowadzone na spacer omalże nie co dzień w jedno miejsce, nie dziw więc, że wyobraźnia nasza szukała pokarmu w obrazach nieba i piekła, w życiu Boga i świętych, a potem, gdy przyszła kolej na historyczne opowiadania – w życiu bohaterów, sławnych ludzi i królów. Z chorobliwym zapałem zajmowałyśmy się temi postaciami, narzuconemi przez opowiadania i czytanie, ponieważ z rzeczywistych te nieliczne, które znałyśmy, mało się nami zajmowały, nie przywiązywały nas do siebie.31
21El-ta lat 19 zaś, która pod wpływem opisanego już systemu domowej edukacji stawała się coraz bardziej „apatyczna i obojętna”, znalazła inny rodzaj lekarstwa. Pisała bowiem, że „pierwszą rzeczą, która mię wyrwała z apatii była encyklopedia, do której przypadkiem zajrzałam. Szperanie w niej przemieniło się z czasem w manię. Czego nie rozumiałam, dopełniałam własną fantazją, uderzały mnie zdania wręcz przeciwne tym, które słyszałam, lub też nowe dla mnie zupełnie32.
22Łatwo zauważyć, że wszystkie cytowane respondentki (z reguły „panny na wydaniu” z co najmniej średniozamożnych domów), które wspominały o czytaniu dla przyjemności, traktowały je – zwłaszcza z perspektywy lat – z pewnym dystansem, używając zresztą podobnych określeń, nawiasem mówiąc, znanych nam z analizowanych wcześniej tekstów publicystycznych. Głównymi cechami prezentowanych przez nie praktyk lekturowych było nieumiarkowanie oraz demonizowanie roli wyobraźni: „rzuciłam się do książek” (Lat 22); „rzuciłam się do książek zapałem”, „pochłaniałam całe tomy, […] podniecając i gorączkując imaginację” (R.S.); „Czego nie rozumiałam, dopełniałam własną fantazją” (El-ta); „wyobraźnia […] szukała pokarmu” (Lat 23); „zabawa dla rozigranej fantazji” (Panna Abstrakcja).
23W innym kontekście sytuowały ten rodzaj lektury uczestniczki ankiety poświęconej Orzeszkowej, służyła im ona bowiem nie tyle do zabicia nudy, ile do wzbogacenia kontaktów i wzmocnienia więzi międzyludzkich. Przykładowo respondentka podpisana inicjałami W.G. (Wilno), która oddawała się „tylko naukowemu czytelnictwu”, wspominała, że Martę zaczęła czytać „dla zabawienia chorej matki” (s. 29-30). Wspólnie z matką na głos czytała Martę także Anna Kurlowicz (Songajłowszczyzna, gubernia mińska, s. 25). O głośnym czytaniu co wieczór przez godzinę jako jednym z obowiązków prywatnej nauczycielki pisała Maria Ruszczyc. Zawsze jednak wszystkie wybrane do wspólnej lektury książki musiała poznać wcześniej sama „ze względu na słuchające panienki” (s. 70). Natomiast inna nauczycielka, Michalina Komarnicka, czytywała w towarzystwie „dwóch rozbitków życiowych, także wdów bezdomnych, zapracowanych dawaniem lekcji”. Wspólnie „rozkoszowały się czytaniem w wolnych chwilach Meira Ezofowicza i Nad Niemnem” (s. 79). W czasie takiej „uczty duchowej” przyjaciółki dzieliły się także troskami i dodawały sobie wzajemnie otuchy.
2. Wybory lekturowe
24Młodzieńcze wybory lekturowe większości respondentek – zarówno uczestniczek kwestionariusza „Przeglądu Pedagogicznego”, jak i ankiety Ich spowiedź – były z reguły zupełnie przypadkowe. Dopiero z czasem stawały się bardziej planowe i uporządkowane, ale nawet w wypadku respondentek ankiety Walewskiej i Dicksteinówny nie stanowiło to reguły. Przykładowo trzydziestopięcioletnia R.Z. wspominała: „Jak tylko nauczyłam się czytać pochłaniałam masę książek bez żadnego wyboru, czytałam romanse i powieści sensacyjne”33. Podobne zainteresowania czytelnicze prezentowała początkowo trzydziestodwuletnia nauczycielka A.Z., która po rozwodzie rodziców razem z siostrą wędrowała między domem ojca i matki. Pisała: „Wakacje spędzałyśmy u ojca, który się mało nami zajmował, korzystając zatem ze swobody czytałam bez wyboru wielką ilość powieści i romansów, co nie mogło być dobrem dla dziewczynki dwunastoletniej”34.
25Sięganiu po nieodpowiednią literaturę sprzyjał głównie wspomniany tu brak nadzoru. Szukająca w książkach schronienia przed problemami Pesymistka wyznawała: „Czytałam, a raczej połykałam bez żadnego wyboru, to co mi do rąk wpadło (gdyż nad tem kontroli nie było); z poważnemi książkami nie spotykałam się, literaturą więc moją była tylko powieść, co również nie pozostało bez ujemnego wpływu […]”35, Janina z Besarabii wspominała zaś: „Od lat sześciu, gdy nauczyłam się czytać, pochłaniałam książki z chciwością nie do opisania, a że nie zwracano uwagi na to, co czytam, więc też ojciec zastał mnie (w dziewiątym roku mego życia) nad romansem Balzaca Une fille d’Eve”36. Równie wcześnie po zakazane książki sięgnęła Wieśniaczka, lat 30. Wspominała: „W wieku lat 9-14 przeczytałam Dumasa, Suego, Balzaka, Tajemnice stolic europejskich itp.”37. Za szczególnie ważną wśród nich uznała powieść Eugeniusza Sue Marcin Podrzutek, której bohatera postanowiła naśladować „w dobrem”. Powieść Sue wymieniła również czytelniczka podpisana inicjałami W.K., tak jak jej poprzedniczki skłonna do łamania zakazów: „Wychowawcy moi zabraniali mi czytania książek bojąc się zgorszenia. Zdarzało się jednak czytać bez wyboru, toteż przeczytawszy Arthura Sue skorzystałam tyle, że zaczęłam pracować nad wyrobieniem w sobie niewiary w ludzi”38. Starsza od nich Galicjanka, wiodąc żywot bogatej panny na wydaniu, czytała nie tylko rzeczy przypadkowe, ale także „wyklęte” w jej domu: „[…] chwytałam rozmaite książki bez wyboru, nie kończąc ich nigdy, brat chociaż starszy o kilka lat ode mnie uważał mnie za dziecko, z którem można tylko o sukniach lub koniach rozmawiać, matka zaś nie była w stanie pokierować mojem czytaniem, a nawet nie wiedziała co czytam, bo rwąc się do książek wyklętych w naszym domu musiałam się przed nią ukrywać”39.
26Przypadkowość wyborów nie oznaczała oczywiście, że młode kobiety sięgały wyłącznie po literaturę popularną. Cytowana już Wieśniaczka dla równowagi czytywała też „żywoty świętych niewiast i sławnych w nauce mężów”40. Szara dola wspominała zaś: „Czytać zaczęłam bardzo wcześnie, chwytałam, co wpadło w ręce, ukrywałam się w miarę potrzeby i połowy często nie rozumiejąc, pochłaniałam powieści i romanse. […] Że czytałam za wiele, to dla mnie obecnie nie ulega wątpliwości […]”41. Jednak oprócz nich poznawała wówczas także utwory przeznaczone dla młodzieży, chociaż raczej dla chłopców niż dziewcząt. Jako ulubione wymieniła: Robinsona Crusoe Daniela Defoe oraz powieści Jamesa Coopera i Thomasa Mayne’a Reida, a z okresu pobytu na pensji – Emancypantki Bolesława Prusa42. W wypadku R.S., która wyznawała: „Zdobywałam jaką książkę z zakazanej lektury przeznaczonej dla starszych i w chwilach wolnych od lekcji, ukryta w kącie, przy świetle lampy palącej się w drugim pokoju, przy blasku księżyca, przy nocnej lampce, czytałam, czytałam, czytałam bez pamięci […]”43, uzupełnienie tego nurtu wyborów stanowiła literatura wysokoartystyczna, zwłaszcza poezja. Wspominała:
Najbardziej pociągały mię poezje (pozostało mi z owego czasu kilka zeszytów przepisanych, utworów głównie Mickiewicza, z którym nie chciałam się rozstawać), ale po większej części wpadały mi w ręce beletrystyczne plewy. […] Biblioteka ojca zawierała wiele dzieł literatury naukowej i poetycznej (zaznaczam, że mając klucz od niej, nigdy nie tknęłam romansów treści skandalicznej, modnych podówczas Eugenii, Izabelli i różowych Tajemnic, których też trochę zakradło się pod surową szlachecką strzechę). Wczytywałam się w poezje Danta, Lamartine’a, Byrona, Krasińskiego.44
27Bywało też – jak w wypadku znanej nam już Janiny – że oprócz przypadkowo dobieranych powieści dla odmiany w sposób planowy dziewczęta poznawały książki naukowe: „Lubiłam jednak i wtedy – podkreślała Janina– poważniejszą lekturę, a historia była najulubieńszym mi przedmiotem, toteż mając lat trzynaście czytywałam trzytomowe dzieła Dmochowskiego, historię Francji, Hiszpanii, Anglii, i robiłam z niej liczne wyciągi”45. Dalej zaś pisała: „Co do lektury, to dzieła Hoffmanowej, Wojnarowskiej w dzieciństwie, później zaś Żmichowskiej, Smilesa, i innych myślicieli z największym zapałem czytałam”46.
28Relacje respondentek dostarczają też wielu przykładów ewolucji zainteresowań lekturowych. Czasami zmiany dokonywały się pod wpływem rodziny. W wypadku cytowanej wcześniej Janiny decydujące okazało się na przykład oddziaływanie ojca, który skierował zainteresowania dziewczynki w stronę prac Hoffmanowej, o których respondentka pisała: „Odtąd dzieła te stały się dla mnie gwiazdą przewodnią, kształciłam się na radach dawanych Amelii, marzyłam w czternastym roku życia, że będę drugą Krystyną i prawie na pamięć umiałam dzieło O powinnościach”47. O roli ojca wspominała też respondentka określająca się jako Lat 23, nauczycielka: „Ponieważ byłam dzieckiem ciekawem i roztropnem, dodatni wpływ w tym okresie na rozwój umysłowy zawdzięczam wysokiemu wykształceniu ojca, jego rozmowom naukowym, książkom, zabawkom i przyrządom pedagogicznym, których mnóstwo nam dostarczał, rozwinęły one takie władze jak: ciekawość, pojętność, obserwację”48. Wspomnienie rozmów i nadzoru nad lekturami ze strony rodzica pojawiło się również w relacji przywoływanej już wcześniej X., lat 20: „Nauka ta [prowadzona przez prywatne nauczycielki według programu pensji – przyp. A.P.] szła bardzo porządnie pod dyrekcją ojca, po ukończeniu klasy szóstej wypisywał nam rozmaite dzieła i powieści w języku francuskim i niemieckim dla większej wprawy, i tak na tem dopełnianiu programu pensji upłynął rok”49. Oprócz bliżej nieokreślonych książek zalecanych przez niego w związku z kontynuacją nauki respondentka wymieniła także trzy najważniejsze w jej życiu dzieła. Podkreślała, że: „na rozbudzenie chęci do samouctwa i do samodzielnej pracy wpłynęła bardzo powieść nieodżałowanej J.M. Zalewskiej: Dwie siostry oraz Br. Porawskiej: Praca bogactwem i Reginka”50. Z kolei Panna Abstrakcja, która szukając w książkach antidotum na samotność, nie gardziła „w braku innych Gospodynią litewską i Ogrodami północnymi”51, „przewertowaniu w wieku młodzieńczym paru dzieł popularno-naukowych pod kierunkiem matki” zawdzięczała „żywe zajęcie, jakie dotąd wzbudzają we mnie rośliny i natura w ogóle, zajęcie, które otrzymało charakter bardziej określony”52. Ogromne znaczenie działań wychowawczych swojej matki podkreślała czytelniczka podpisana jako Mam lat 32, jestem żoną i matką: „Na przekonania moje o obowiązkach kobiety jako matki, żony, gospodyni głównie wpłynęła matka, która kierowała wychowaniem, wybierała książki do czytania i przykład z siebie dawała”53. Natomiast sceptyczna w stosunku do ludzi i własnych zdolności Panna inteligentna… główną rolę przyznawała nauczycielce „rzadkiej inteligencji, wielkiego serca i ogromnej wrażliwości”, która uczyła ją prywatnie po ukończeniu pensji, czyli od szesnastego roku życia:
Jej to zawdzięczam rozbudzenie się we mnie szerszych myśli i aspiracji, pod jej wpływem nabrałam chęci do pracy i nauki, z potulnej, bogobojnej pensjonarki przemieniłam się w zapaloną dziewczynę pełną aspiracji i buntu. Owa nauczycielka bądź to żywem słowem, bądź dobierając stosownych powieści ukazała mi nędzę, wyzysk i krzywdę. Wtedy dopiero poznałam, że z pracy i potu jednych, wzbogacają się drudzy, wtedy w grubych zarysach poznałam stosunki społeczne jakimi one są dzisiaj, ale absolutnie pojęcia nie miałam o tem, jakim był ich historyczny rozwój w przeszłości i co je wywołało itd. Po roku tych lekcji obudziła się we mnie wzrastająca ciągle, paląca żądza nauki, ale nie miałam możności dorwania się do tej nauki.54
29Natomiast Maria Justyna R. do lektury prac naukowych zabrała się jako nastolatka pod wpływem rozmów prowadzonych z kuzynostwem i studentami bywającymi w ich domu. Pisała: „[…] pochłaniałam całemi nocami książki różnej treści – przeważnie jednak filozoficzne i społeczne”55. Oddziaływanie matki lub dalszych krewnych (a także nauczycielek) na dobór lektur podkreślały jednak najczęściej uczestniczki ankiety opracowanej przez Walewską i Dicksteinównę. Wiele z nich wspominało, że to właśnie inne kobiety podsuwały im do czytania utwory Orzeszkowej, tłumacząc ich wymowę.
30Bywało też, że proces „dojrzewania czytelniczego” trwał dość długo, a pomocą okazywały się specjalne publikacje. Przykładowo Nauczycielka, lat 35 wspominała:
W piątym roku umiałam dobrze czytać i największą moją przyjemnością, było odczytywanie po kilkakroć razy, powiastek Hoffmanowej, bajek Jachowicza itp., przy czem nieraz gorzkiemi zalewałam się łzami, ubolewając nad nieszczęśliwemi bohaterkami. W piętnastym roku czytałam bez wyboru co mi wpadło w ręce, więc i realistyczne romanse francuskie, których na szczęście nie rozumiałam i nie zapuszczałam się w dociekania, najwięcej zajmowały mię powieści Korzeniowskiego i Kraszewskiego i te gorączkowo odczytywałam, co wpłynęło bardzo na rozbujanie i tak żywej fantazji.56
31Nad swoim rozwojem intelektualnym, pokonując „największe trudności na polu nauczycielskiem” zapanowała dopiero dzięki „podręcznikom i Kursowi Metodycznemu”57. Podobną przemianę upodobań lekturowych odnotowała także T.S. Lat 31, obywatelka, która o najwcześniejszym okresie swojego życia pisała: „Rosłam bez towarzystwa, samotność usposabiała do marzycielstwa, czytałam bez wyboru, moim ideałem było poświęcenie”58. Czytelniczą dojrzałość T.S. zawdzięczała późniejszym kontaktom z ludźmi starszymi i „wysoko wykształconymi”. Dzięki temu, już jako świadoma, podnosząca swoje kompetencje żona oraz matka, samodzielnie ucząca dziesięcioletnią córkę, także opierała się na zaleceniach (bliżej nieokreślonego) Metodycznego Kursu. Trajektorie zmian zainteresowań bywały rozmaite. W wypadku przywoływanej już Pesymistki „ujemny wpływ” powieści został zrównoważony przez jej późniejszą edukację oraz czytanie „w ogromnej ilości odpowiednich i umiejętnie dobieranych książek”59, których tytułów jednak nie wymieniła. Podobnie trzydziestoletnia J.K. przyznawała, że „pierwsza książka poważna, którą przeczytałam mając lat siedemnaście, Historia cywilizacji Buckle’a sprawiła przełom w moim umyśle i zniechęciła mnie na jakiś czas do beletrystyki”60. Więcej wiadomo o ewolucji zainteresowań czytelniczych respondentki oznaczonej jako Lat 22. Przebiegała ona od lektury książek „treści po większej części belletrystyczno-dziecinnej” i zakazanych romansów, przez oczarowanie poezją romantyczną, do studiowania prac naukowych i artykułów dotyczących emancypacji. O najwcześniejszych wyborach lekturowych ta młoda kobieta pisała: „Czasem udało mi się wykraść z biblioteki jaki tłumaczony romans, pochłaniany zwykle jednym tchem. Tu moja skłonność do marzeń i bujna wyobraźnia znalazły szerokie zastosowanie”61. Gdy miała lat trzynaście, zaczęła sięgać po poezję, wrażenie robiły na niej zwłaszcza „głębokie poemata Mickiewicza”62. Potem przyszedł czas rozbudzonego „pragnienia nauki”: „[…] szperałam po wszystkich książkach, zaczęłam się uczyć języka od gramatyki, historii od samych początków, fizyki, nauk przyrodniczych, ze starych, niekompletnych podręczników, czytałam książki najrozmaitszej treści”63. Wreszcie zajęła ją „emancypacja, o której tak wiele pisano”. Wyznawała: „Każdy artykuł, wymierzony przeciw kobietom, znajdował we mnie ostrą i bezwzględną przeciwniczkę”64. Choć jej punkt wyjścia był inny, do tego samego miejsca w poszukiwaniach lekturowych doszła respondentka podpisana jako Lat 23. W dzieciństwie pozostawała wraz z siostrą pod opieką pobożnej bony, dlatego też, jak wspominała: „[…] bardzo wcześnie zaczęłyśmy odmawiać i odczytywać długie modlitwy, rozmyślania i żywoty świętych”65. W czasie nauki na pensji rozwinęło się w niej „wielkie zamiłowanie do filozofii”: „[…] i w ćwiczeniach polskich potrącałam czasem zagadnienia metafizyczne, które mi się nasuwały przy czytaniu. Zamiłowanie to po dziś dzień pozostało”66. W ogóle zachwycały ją wówczas utwory „odznaczające się stylem kwiecistym i wzniosłym albo wprowadzające niezwykłe uczucia i sytuacje”67. Decydujący wpływ miała jednak lektura w piętnastym roku życia „dzieł ostatniej doby, które budziły zachwyt i dokonały przewrotu w mych przekonaniach i poglądzie na świat”68. Wśród nich znalazły się prawdopodobnie publikacje dotyczące emancypacji kobiet, gdyż po powrocie z pensji dziewczyna zaczęła toczyć z rodzicami „uporczywe walki […] o dalsze kształcenie”. Musiała jednak poprzestać na samouctwie. Jak wyznawała: „[…] borykałam się z trudnościami lektury dzieł naukowych, chwytanych na chybił trafił bez najmniejszego kierunku”69. Jej doświadczenia nie były odosobnione. Respondentki zwykle czytały po prostu to, co było łatwo dostępne i z różnych powodów dla nich interesujące, nawet jeśli trudne do zrozumienia. Świadczyło to, z jednej strony o – diagnozowanym skądinąd przez publicystów – braku przygotowania do samodzielnego kształcenia i nieusystematyzowaniu wiedzy wynoszonej z domu lub z pensji, z drugiej zaś o problemach z dostępem (finansowym, instytucjonalnym) do książki. Najdalej w swych wyborach doszła dwudziestojednoletnia respondentka określająca się jako Panna inteligentna nie posiadająca nic a nic realnych wiadomości, która chcąc zaspokoić żądzę wiedzy, studiowała „Haeckla, Buckle’a, Drapera itp. itd.”70, ale jako jedyna twierdziła też, że „w ostatnich dwóch latach czytałam głównie partyjne rzeczy”71.
32Wypowiedzi uczestniczek ankiety ogłoszonej przez Walewską i Dicksteinównę nie dostarczyły tego typu wiedzy. Co zrozumiałe, kobiety wymieniały przede wszystkim utwory Orzeszkowej. Niektóre deklarowały znajomość całej lub prawie całej jej twórczości72. Maria Zakrzewska (Onikszty, gubernia kowieńska) stwierdzała na przykład: „Wszystko, co wyszło spod pióra Orzeszkowej, od lat najmłodszych, czytałam skwapliwie – a dawno się to zaczęło, bom jej współczesna” (s. 23), a Marta B. przyznawała: „Czytałam prawie wszystkie utwory Orzeszkowej” (s. 31). Większość jednak wymieniała poszczególne utwory73. Nie jest również niespodzianką, że czytelniczki ze szczególną estymą odnosiły się także do Marii Konopnickiej, którą trzy respondentki (w tym Maria Cz. Przewóska) stawiały obok autorki Marty jako równie zasłużoną dla polskiego społeczeństwa74. Michalina Komarnicka wyznawała: „Czciłam i kochałam obie” (s. 80), a Helena Matusiak pisała: „Te dwie wielkie pisarki stały się teraz memi przewodniczkami, a utwory ich – drogowskazami”(s. 83). Jedna respondentka za najważniejszą dla siebie pisarkę uznała Marię Ilnicką, stwierdzając: „Jej Kamienna Wola zaważyła na całym biegu życia mojego” (Helena Prawdzic Kuczalska, s. 59). Z kolei Kazimiera Ostachiewiczowa porównywała twórczość Orzeszkowej z utworami Żmichowskiej, stwierdzając, że to jednak dzieła drugiej autorki, jak pisała: „pobudzały mię bardziej do myślenia” (s. 61). Sporadycznie wyliczano również innych twórców: Aleksandra Świętochowskiego (dwie respondentki), Maksima Gorkiego, Lwa Tołstoja, Józefa I. Kraszewskiego i Stefana Żeromskiego (po jednej).
33Tylko jedna respondentka, podpisana inicjałami W.G. (Wilno), zadeklarowała wyłączne zainteresowanie literaturą naukową. Mając osiemnaście lat, zanim przypadkowo przeczytała Martę, jak pisała: „Z rozbujałą wyobraźnią, umysłem poważnie nastrojonym, duszą rwącą się na najwyższe szczyty, po ukończeniu średniego wykształcenia przed czterdziestu laty, oddawałam się tylko naukowemu czytelnictwu: Filozofia – Kremera, Dumania nad najwyższymi zagadnieniami – Gołuchowskiego itp. bez określonego programu” (s. 30). Pod wpływem powieści Orzeszkowej, która skłoniła ją do refleksji na temat własnej wiedzy, W.G. odczuła „przekształcanie się […] pojęć i dążności, od zbyt wybujałych do praktycznych jedynie” (s. 30). Wówczas to postanowiła usystematyzować swą wiedzę i podporządkować ją celom pragmatycznym. Zajęła się więc zgłębianiem pedagogiki i metodyki nauczania, sięgając między innymi po „pierwsze wydanie dziełek Jeskego” (s. 30).
34Niewątpliwie w obu analizowanych źródłach można odnaleźć potwierdzenie przekonań liderów opinii na temat wyborów lekturowych kobiet – o ich zainteresowaniu głównie beletrystyką (zwłaszcza romansami), o braku umiejętnego i celowego dobierania książek75 oraz o przedwczesnym czytaniu literatury adresowanej do bardziej dojrzałych odbiorców. Jednocześnie zestawienie wypowiedzi z obu ankiet ujawnia pewną prawidłowość związaną z ogólną charakterystyką cytowanych kobiet. Odwołując się do rozróżnienia na czytelniczki „nieletnie” i „oświecone”, można powiedzieć, że proporcjonalnie więcej „nieletnich” (przynajmniej do pewnego etapu życia) odpowiedziało na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego”. Ich spowiedź natomiast odnotowywała głosy przede wszystkim „oświeconych”. Orzeszkowa, w opinii uczestniczek ankiety Walewskiej, najbardziej opiniotwórcza pisarka epoki, w wypowiedziach respondentek „Przeglądu” nie pojawiła się ani razu. Charakter wykorzystanych materiałów nie upoważnia oczywiście do wyciągania z tego jednoznacznych wniosków, niemniej można zaryzykować hipotezę, że twórczość tej autorki silnie oddziaływała na czytelniczki, przyczyniając się do ich skutecznego „oświecenia”, przy czym lektura jej dzieł nie pozostawiała miejsca na wątpliwości, jakimi wartościami należy kierować się w życiu.
3. Sposoby czytania
35Trudno rozgraniczyć wypowiedzi poświęcone celom i wyborom lekturowym od tych dotyczących sposobu czytania, tak więc już w wielu relacjach cytowanych wcześniej pojawiały się uwagi dotyczące również tego aspektu kobiecego czytelnictwa. Powtarzał się w nich, tak piętnowany przez autorytety, motyw nieumiarkowanej, powierzchownej lektury, przede wszystkim powieści i romansów. Stosując normy zaczerpnięte z dyskursu publicystycznego, można nawet powiedzieć, że w większości przypadków respondentki, zwłaszcza odpowiadające na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego”, czytały „źle”, ponieważ czytały za dużo i za szybko, często nie rozumiejąc treści, starając się wyłącznie zaspokoić ciekawość. Przykładem może być cytowana już wypowiedź Nauczycielki, lat 35. Za styl odbioru sprzeczny z oczekiwaniami przywódców opinii należałoby też uznać praktyki Panny lat 18, która wspominała o „upajaniu się lekturą” i „zatapianiu się w sobie”76 podczas czytania powieści. Także zbyt wczesne sięganie po teksty niedostosowane do rozwoju emocjonalnego i intelektualnego czytelniczek nie przynosiło pożądanych efektów. Było tak w przypadku respondentki podpisanej Lat 23, która oceniając po latach swe młodzieńcze lektury, stwierdzała: „[…] poświęciłam kilka lat systematycznemu poznaniu najcelniejszych utworów literatury ojczystej, czytałam więcej interesujące mnie natenczas utwory bez tej korzyści, jaką mogłabym później z nich osiągnąć”77. Natomiast o braku umiejętności studiowania prac naukowych świadczyła, między innymi, wypowiedź Panny inteligentnej… Wspominając o swym samokształceniu, pisała z goryczą: „Był to chaos rzeczy, które dopadłam, każde dzieło rozwijało moją myśl i pojęcia, ale realnych wiadomości powzięłam stąd bardzo mało, bo nie posiadałam w umyśle przedwstępnych elementarnych wiadomości, o które by się tamte oprzeć mogły”78. Podobny styl lektury dzieł naukowych reprezentowała wspomniana już wcześniej respondentka ankiety Walewskiej – W.G. z Wilna, która posiadając „umysł poważnie nastrojony, duszę rwącą się na najwyższe szczyty” oddawała się „tylko naukowemu czytelnictwu […] bez określonego programu” (s. 29-30).
36Swe czytelnicze umiejętności pozytywnie oceniła w zasadzie tylko dwudziestodwuletnia nauczycielka o inicjałach M.Br., która stwierdziła: „Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności poznałam się z kółkiem dobrze myślącej młodzieży, co na prowincji nie jest łatwem. Nabrałam chęci do nauki i wiedzy, czytywałam umiarkowanie i dobrze”79. Za dojrzałego odbiorcę, realizującego postulaty wysuwane w dyskursie publicystycznym, czyli czytającego uważnie, powoli, powracającego do przeczytanych książek i robiącego z nich notatki, można uznać także Janinę, która opisując swe lektury uprawiane już w dojrzałym życiu, wyjaśniała: „Zdania, które mię więcej zastanawiały przerabiałam długo w umyśle, książki te jak podręczniki odczytywałam niemal codziennie po kart kilka, i zawsze wpływ ich na ukształcenie charakteru był ogromny”80. Równie sporadycznie wypowiedzi tego rodzaju pojawiały się w odpowiedziach na ankietę poświęconą Orzeszkowej („zaczęłam […] czytać i streszczać odczytane książki, oraz pisać ich krytyki, robić notatki” – Szantyr Gielażynowa, s. 20; „Czytałam już teraz – będąc starszą, uważniej, mniej gorączkowo, rozumiałam lepiej […]” – Jadwiga Kulikowska, s. 66). Były to więc wyjątki od reguły; pozostałe relacje potwierdzały rozpoznania publicystów – powszednią praktyką w czytelnictwie kobiet, zwłaszcza na etapie dojrzewania i wczesnej młodości, była lektura ekstensywna.
4. Wpływ czytania na życie kobiet
37Z większości cytowanych wcześniej wypowiedzi wynika, że inicjacja lekturowa kobiet przypadała z reguły na wczesne lata dzieciństwa. Być może to, że czytelniczki liczyły się z możliwością opublikowania ich głosów, spowodowało, że jednak w niewielu relacjach pojawiał się opis sytuacji stereotypowo kojarzonych z lekturami najmłodszych. Do rzadkości należały refleksje w rodzaju snutych przez Szarą dolę, dla której Robinson Crusoe stanowił „temat kilkoletnich marzeń i rozmów o pobycie na odludnej wyspie”, natomiast przygodowe powieści Coopera i Mayne’a Reida wyrobiły zamiłowanie do podróży, o czym pisała: „Wpływ tego rodzaju tworów pozostanie mi na całe życie, gdyż i dzisiaj uważałabym za szczyt marzeń – podróżowanie”81. Wyjątkowo też spotkać można wyznania takie jak J.B. Obywatelki, lat 28, lekturze książek adresowanych do dzieci przypisującej lęki, z którymi borykała się przez całe dzieciństwo i dorosłe życie:
Gdy byłam małem dzieckiem, słyszałam często, później zaś sama czytałam opowiadania o strachach, upiorach i zbójcach. Rozwinęło to we mnie niezwykłą bojaźliwość, szczególnie że z natury posiadałam słabe nerwy i bardzo bujną wyobraźnię. […]. Obecnie tylko przy silnem nerwowem rozdrażnieniu wracają dawniejsze strachy i to w znacznie słabszym stopniu.82
38Część respondentek wyrażała też poczucie rozczarowania, jakie przynosiła im konfrontacja szczytnych idei i szlachetnych postaci ukazywanych w literaturze dla najmłodszych z rzeczywistością. R.Z. lat 23, nauczycielka pisała z goryczą: „Dziecinnych książek czytałam dużo, dały mi one wiele wiadomości, rozwinęły wrodzoną skłonność do refleksji – uznała. – Musi być jednak w naszych – a prawdopodobnie we wszystkich – książkach dla dzieci jakiś błąd, gdyż korzystając z nich zdaje się tyle, ile zdolne dziecko z książki w ogóle zrozumieć może, nie poznałam ani trochę stosunków i charakterów ludzkich”83. Dopiero po ukończeniu gimnazjum przekonała się „drogą bolesnych często doświadczeń”, że „[…] rzeczywisty świat ludzki głęboko się różni od jego obrazu, jaki książki w mym umyśle wyryły”84.
39Znaczna część respondentek podkreślała, że już na początku swej lekturowej biografii stykała się często z tekstami adresowanymi do czytelników dorosłych. Wielu przykładów dostarczają zwłaszcza deklaracje uczestniczek ankiety Walewskiej. H. Grabowska (Machnówka, gubernia kijowska) wspominała, że: „Do czytania utworów E. Orzeszkowej przystąpiłam mając niespełna lat szesnaście albo wcześniej nieco. Martę czytałam mając lat szesnaście” (s. 26). Emma Jeleńska swoją pierwszą powieść pisarki – Meira Ezofowicza – przeczytała w wieku mniej więcej piętnastu lat (s. 40). Jeszcze wcześniej sięgnęła po dzieła Orzeszkowej Maria Jankowska, która zaczęła je czytać „mając lat 1314” (s. 27). W podobnym wieku z utworami tej autorki zetknęła się respondentka podpisana jako O. Jak sama stwierdziła: „Byłam dzieckiem jeszcze, bo miałam czternaście lat zaledwie, kiedy wpadły mi w ręce powieści Orzeszkowej; wtedy również przeczytałam Martę” (s. 35). Szantyr Gielażynowa pisała zaś: „Miałam lat 12-13, gdy zaczęłam czytać utwory E. Orzeszkowej: Pamiętnik Wacławy, W klatce, Na prowincji i Martę” (s. 19). Respondentka występująca jako Jedna z wielu wyznała: „Marta i Z różnych sfer Orzeszkowej związały się nierozerwalną nicią łączności z pierwszemi niemal budzącej się myślami mojemi, jako dziecka dziesięcioletniego” (s. 37). Rekordzistką jednak okazała się Zofia Czlenow (Łódź), która przyznała się, że: „Byłam zaledwie siedmioletniem dziewczęciem, kiedy po raz pierwszy czytałam, pisane przez wielką Myślicielkę, nowele: A…B…C…, Dobra Pani i W zimowy wieczór, które wywarły na mnie tak silne wrażenie, że, nie zrozumiawszy wówczas ich całego sensu moralnego, prosiłam matkę moją o wytłumaczenie” (s. 28).
40Nic więc dziwnego, że utwory czytane na tak wczesnym etapie życia głęboko zapadały respondentkom w pamięć, nawet jeśli – jak cytowana wyżej Zofia Czlenow – nie rozumiały one całego ich „sensu moralnego”. Wielokrotnie zresztą powtarzały się we wspomnieniach motywy silnego wzburzenia emocjonalnego czy wstrząsu pod wpływem lektury, rozładowywanego płaczem. Anna Kurlowicz (Songajłowszczyzna, gubernia mińska) pisała na przykład: „Od dziesiątego roku życia czytałam dużo i bez wyboru. W czternastym – wpadła mi do rąk Marta. Szesnaście lat upłynęło od tego czasu, ale – jak dziś pamiętam, że była to niedziela: czytałam ją głośno mamie i obieśmy się gorzko popłakały. Te rozpaczliwie smutne dzieje wykolejonej istoty były dla mnie tak silnem wrażeniem, jak uderzenie w głowę obuchem…” (s. 25). Na Katarzynie Kurlowicz „piorunujące wrażenie” wywarł natomiast Pan Graba, którego przeczytała w czwartej klasie. Wspominała: „połknęłam go w czasie dwudniowych świąt; po skończeniu czułam, że wszystkie moje nerwy grają. Ledwie trochę uspokoiła mię daleka samotna przechadzka” (s. 34). Z kolei I. Orka pisała, że Marta i O kobiecie były książkami „odczytywanymi z bijącem sercem w latach młodzieńczych, w okresie kształtowania się pojęć […]” (s. 15). Amelia Świdówna (Hranicze, Litwa), która mając lat trzynaście przeczytała Dwa bieguny, wspominała: „Wrażenie, jakie ten utwór na mnie wywarł, było ogromne. Zdało mi się, że nagle w ciemne i ciasne kółko moich myśli i uczuć rzuciła autorka pęk oślepiających promieni” (s. 73). Oddziaływanie książek poruszających głównie problemy dorosłych bywało rozmaite. Oczywiście wypowiedzi respondentek i w tym zakresie zawierały wiele elementów autokreacji, ale właśnie dlatego są szczególnie interesujące, ponieważ – choć z pewnością nie zawsze pokazywały, jak było – to jednak sygnalizowały, jak nie powinno być lub, częściej – jak być powinno.
41Dominującym i z perspektywy lat negatywnie ocenianym efektem czytania książek (sygnalizowanym głównie w odpowiedziach na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego”) było nadmierne rozwinięcie wyobraźni, oderwanie od rzeczywistości oraz skłonność do marzycielstwa, spowodowane nieumiarkowaną lekturą. Nałogowa czytelniczka romansów i powieści sensacyjnych, trzydziestopięcioletnia R.Z. wspominała:
Ta nadmierna lektura wraz z próżnością zrobiły mię zalotną, marzycielską i kochliwą, lecz nie kochającą. W dwunastym roku życia marzyłam o zdobywaniu serc męskich, bardzo wcześnie zaczęłam próbować siły swych wdzięków i wkrótce zdobyłam zaszczytne miano kokietki. […] W całem swem postępowaniu starałam się naśladować wyłącznie bohaterki romansów, bo przykładu podobnego w rodzinie wcale nie miałam, tylko brakło mi w niej rozumnej i doświadczonej kierowniczki. […] O pożytecznej pracy, o życiu poświęcenia i czynu mowy być nie mogło. Kochać i być kochaną – to jedyne marzenie i cel jedyny. Ale kochać dla zabawy, dla wrażeń, kochać wyobraźnią, nerwami, a nie sercem, bo tego ostatniego, rzecz naturalna, lektura rozwinąć nie mogła, spało więc ono i śpi spokojnie dotąd. Dziś pomimo doświadczenia i pewnego wieku jeszcze nieraz walczyć muszę z powracającą chętką flirtowania.85
42Zupełnie odmiennie przedstawiały się pod tym względem opinie na temat oddziaływania na przykład Marii Orzeszkowej. Prawdzic-Kuczalska deklarowała: „Nauczyła mnie Orzeszkowa swoją Marią, że można zapanować nad uczuciami najsilniejszemi, przeciwstawiła typ kobiety Polki, typom innych kobiet, które zaczynałam poznawać w literaturze francuskiej. Dla tych miłość egoistyczna była prawem, dla tamtej miłość altruistyczna, poczucie obowiązku” (s. 60). Na Jadwigę powieść ta wpłynęła tak mocno, że postanowiła ona „obowiązek stawiać wyżej nad wszelkie pokusy życia i umieć panować nad sobą stale” (s. 76). Natomiast Józefowa Kotarbińska (Warszawa) zwierzała się: „[…] konflikt cierpień serca bohaterki mnie zachwycił, bo umiała nakazać milczenie uczuciom i poszła cicho, bez drgnienia za pogrzebem własnych marzeń, do spełnienia obowiązków, jakie na nią nałożyło człowieczeństwo” (s. 57).
43Wspomniana skłonność do zamykania się czytelniczek w wyimaginowanej rzeczywistości i do koncentrowania się na sobie i własnych marzeniach, w konfrontacji z realiami życia powodowała wyłącznie rozgoryczenie i frustrację. Tak lektury oddziaływały na przykład na Pannę lat 18, która wspominała:
Czytałam dużo, dostawały mi się książki stosowne memu wiekowi, jako też i dla starszych najczęściej zaś nędzne tłumaczenia z obcych języków. Nie przypominam sobie, by jaka książka wywarła na mnie silniejsze wrażenie, czytając upajałam się lekturą, stawałam się marzycielką, myślą goniłam za czemś nieuchwytnem, tworzyłam ideały, zatapiałam się w sobie, po przeczytaniu żywotów świętych, starałam się ich naśladować, stawałam się nienaturalnie nabożną w tak młodym wieku, (chociaż w domu nie miałam przykładów zbytniej nabożności).86
44Rozdźwięk między światem literatury a rzeczywistością boleśnie odczuła natomiast R.S. lat 28, która była zapamiętałą czytelniczką od piątego roku życia. Mając zaledwie dziewięć lat zobojętniała więc już na wszystko wokół. Wtedy to jak pisała: „ruchu […] nie używałam wcale, straciłam dawną żwawość i ruchliwość, od rana do nocy siedziałam pochylona nad książką, wcale nie zajmując się sprawami świata rzeczywistego, który wydawał mi się zbyt pospolitym i płaskim, abym nań raczyła zwracać uwagę”87. W konsekwencji, gdy po śmierci rodziców, w siedemnastym roku życia, respondentka przeszła pod opiekę krewnych i, jak się wyraziła: „ugrzęzła w stosunkach z ludźmi powierzchownego wykształcenia, pospolitego umysłu, a z wielką pretensją do przodowania arystokracji: sfera, która rozmyśla tylko o »pokazaniu się«, czyta dla blagi a pojęcia przyjmuje gotowe nie roztrząsając”88, doznała ogromnego wstrząsu. Zmuszona do pożegnania się ze swymi „młodzieńczymi rojeniami’ i „żywo czując rozdźwięk między światem ideałów czerpanych w poezji a otaczającą rzeczywistością”, cierpiała „w chaotycznej rozterce duchowej”89. Podsumowując swoją czytelniczą biografię, przyznawała ze smutkiem: „Pierwiastkowe czytanie rozbujało mi wyobraźnię, wyrodziło chaos i zamęt w głowie, późniejsze zatapianie się w poezji oderwało od życia rzeczywistego, roznieciło rwanie się ku szerszym ideom, zarazem niezadowolenie z otoczenia, spaczone rozmarzenie, fałszywe pojmowanie ludzi i stosunków”90.
45Taki stosunek do życia wywołany (lub wzmocniony) przez lekturę skłaniał niektóre respondentki do podejmowania własnych prób pisarskich. Cytowana wcześniej R.S. już w wieku dziewięciu lat zaczęła pisać „powieści, których bohaterowie mieli wyszukane imiona, nieugięte charaktery i demoniczne namiętności”91. Gdy kilka lat później pojęła „fałsz przedstawianych przez siebie obrazów”, próbowała pisać „obrazki z życia otaczającego, usiłując jak najbardziej pozostawać w szrankach rzeczywistości”92. Ostatecznie, uznawszy, że zbyt słabo zna ową rzeczywistość, zarzuciła pisanie. Natomiast dopiero po ukończeniu nauki tworzeniem poezji zajęła się respondentka podpisana jako Lat 22. Pod wpływem „głębokich poematów Mickiewicza”, które, jak wyznawała: „unosiły mnie wysoko ponad ziemię, […] z rozegzaltowaną wyobraźnią poczęłam pisać wiersze, przejęte tem głębokiem bolesnem uczuciem, które mną tak niespodzianie owładnęło. Były to wiersze nieudolne, jak tylko być mogą”93. Do pisania rozprawek i powieści przyznawała się również kilkakrotnie już przywoływana respondentka, określona jako Lat 23, która powierzona opiece przesadnie pobożnej bony bardzo wcześnie zaczęła wraz z siostrą „odmawiać i odczytywać długie modlitwy, rozmyślania i żywoty świętych”. Stały kontakt z tego typu tekstami spowodował, że już „[…] jako ośmio-, dziewięcioletnie dziewczynki doznawałyśmy skrupułów sumienia, to pragnęłyśmy umartwiać się jak święci, to śpiewałyśmy pieśni i naśladowałyśmy obrzędy podobne do widzianych w kościele, to wzbudzałyśmy w sobie nieszczere łzy, które wylewałyśmy nad mniemanymi grzechami naszemi”94. Wkrótce też dziewczynką owładnęła nieopanowana „[…] namiętność tworzenia naprzód rozprawek treści religijno-moralnej np. »o cnocie«, »o posłuszeństwie«, »o drodze do prawdziwego szczęścia«, modlitw, potem powiastek i powieści w stylu nienaturalnym i napuszonym, w których bohaterki toczyły rozmowy mniej więcej na podobne temata, a kończyły życie w klasztorach, poświęcając się jedne dla drugich, potem egzaltowane rozprawy o muzyce i kompozycjach Chopina, Bethovena [!], o koncertach Rubinszteina [!], w których wyrażenia były zaczerpnięte ze sprawozdań krytyków […]”95. Paradoksalnie respondentka przyznawała jednocześnie, że pisała też: „[…] wspomnienia osobiste i powieści z zabarwieniem erotycznem, których treść żywcem prawie wzięta była z życia koleżanek i mego własnego”96. Swą twórczość Lat 23 podsumowała bezlitośnie: „[…] we wszystkich tych utworach, o ile pamiętam, panowała frazeologia, atmosfera sztuczna, gdyż rzadko przedstawiałyśmy uczucia, wyrażane w sposób prosty i szczery”97.
46Najsilniejsze odczucia – na zasadzie empatii – wywierały oczywiście powieści i opowiadania opisujące dzieje bohaterek przypominających czytelniczkom o ich własnym położeniu. Helena Romer-Ochenkowska wspominała między innymi:
Może Martę czytałyśmy za wcześnie, może brak podobieństwa między nami, zamożnemi córkami ziemiańskiemi, a walczącą z nędzą kobietą dojrzałą, nie dał nam wżyć się w jej losy, dosyć, że najsilniejsze, najpierwsze wrażenie, jakie książka wywarła na umysły podlotków, czytających po cienistych altanach, koło starych dworów – wrażenie to zawdzięczam Pamiętnikom [!] Wacławy. To były nasze losy, to były nasze dzieje. Tak byłyśmy wychowywane, tak właśnie strofowane przez stare ciotki, babki, marszałkowe […]. W ten właśnie sposób troskliwie pielęgnowano jak najdłużej naszą naiwność i wiarę w ludzi […]. (s. 62-63)
47Za najważniejsze przesłanie płynące z tej powieści czytelniczka uznała „konieczność walki i buntu przeciw niewolniczej zależności od konwenansów, a potem – obowiązek sumienia, by coś potrafić czynić dla innych” (s. 63). Dobrym przykładem może być także relacja Heleny Matusiak, która chciała zdobyć wszechstronnie wykształcenie, „aby być podziwianą”, a gdy okazało się, że jej pragnienia nie zostaną spełnione, wpadła w rozpacz, nienawidząc i zazdroszcząc tym, których los postawił wyżej. Gdy miała szesnaście lat, wpadło jej w ręce Nad Niemnem i… doznała iluminacji:
Przeczytawszy kilka kartek zobaczyłam, że i tu rzecz dzieje się w domu zamożnym, odrzuciłam ją, nie chcąc na nowo jątrzyć rany świeżo zawartej, lecz ciekawość i brak innych książek skłoniły mnie do ponownego czytania tejże powieści. Zajęła mnie ona niezmiernie i z gorączkową ciekawością czytałam do końca. Po skończeniu jej jakieś dziwne uczucie mną owładnęło. Coś, jakby rumieniec wstydu i upokorzenia oblało mi twarz, a przez głowę przemknęła myśl: „Stań się taką, jak Justyna”. Stanęła ona w mej myśli na piedestale ideału kobiety. Spadła zasłona egoizmu z mych oczu i poznałam całą ohydę mych uczuć i głupich pretensji, uczułam jak jestem nikczemną i podłą. Uprzytomniłam sobie wszystkie zawody, na jakie trzeba być przygotowaną w życiu, słowem zmieniłam się do niepoznania. (s. 82-83)
48„Byłam niezaradna, niemyśląca – opisywała swój stan intelektualny i psychiczny przed lekturą Marty Helena Lewicka – uczyłam się szablonowo w Instytucie panien w Warszawie. Już dochodziłam do siódmej klasy, a myśl na co, po co żyję, czy jestem zdolna do systematycznej jakiej pracy? – nie powstała w mej głowie […]” (s. 21). Zetknięcie się z tą powieścią wywołało u niej fizjologiczne wręcz doznania:
Jak piorun spadło na mnie przeczytanie Marty, cichaczem mi poddanej (literatura wszelka polska i rosyjska była w tym zakładzie surowo wzbroniona). Czytałam, gorączkowałam, a potem zamarłam. Czułam, że Orzeszkowa wprost do mnie tylko mówi: wszak to ja nic dobrze nie umiem, coś tylko od niechcenia, […] W każdem położeniu Marty siebie wyczuwałam i znalazłam się jak ona bez wyjścia. […] Aż młody, a niezepsuty całkiem mój umysł wziął górę: zrozumiałam myśl Autorki. Od tej chwili wzięłam się do pracy, ale już inaczej – ze zrozumieniem rzeczy, z zamiłowaniem wiedzy i samokrytyką. (s. 21-22)
49Silnie identyfikowała się z bohaterką także Szantyr Gielażynowa, która pisała: „Zwłaszcza nad Martą wylewałam łzy gorące, przerażona do głębi jej tragicznym losem, ale nie przybita, owszem, zrozumiałam, żem człowiek wolny i że ode mnie zależy mój los. W osobie Marty, nieprzygotowanej do życia, uczułam się dotkliwie upośledzoną […]” (s. 20). Podobnie reagowała C. Zakrzewska (Kołbiel, gubernia warszawska):
Najwięcej zwracałam uwagę w jej powieściach na typy kobiet dzielnych, rozsądnych i umiejących dać sobie radę w życiu, albo też na kobiety niezaradne, rozpieszczone, kapryśne, nie umiejące się zastosować do trudnych i przykrych warunków życia, albo na bogate bez serca z ptasim mózgiem. Kobiety pierwszego typu szanowałam, chciałam je naśladować, inne zaś śmieszyły mnie i bawiły, rzadko ich żałowałam, pomimo ich dobroci; oburzenia nie odczuwałam prawie nigdy, chociaż w ich postępowaniu były takie rzeczy, które powinny oburzać. (s. 32)
50Określenia używane przez respondentki do opisu doświadczeń lekturowych świadczyły zatem o odbiorze zdominowanym przez emocje, potwierdzając charakterystyczną dla początkujących czytelniczek skłonność do lektury werystycznej oraz utożsamiania się z bohaterkami98.
51W świetle cytowanych wypowiedzi nie może więc dziwić, że wiele respondentek podkreślało, iż czytanie okazało się katalizatorem pozytywnych zmian w ich charakterze. Powieści ukształtowały na przykład życiowe ideały Szarej doli: „Ponieważ nie ma książki bez apoteozy miłości, więc też i ja wyprowadzałam zawsze wniosek, że miłość a życie to jedno, naturalnie wynikło z tego, że uczucie to stawiam zawsze na pierwszym planie i wszędzie go dopatruję. Wpłynęło to głównie na wyrobienie pojęcia o potrzebie miłości w życiu, a zwłaszcza w małżeństwie”99. Choć zdawała sobie sprawę, że – jak stwierdziła – pod wpływem nieumiarkowanej lektury „[…] żyłam bardzo długo więcej książką niż rzeczywistością, a poniekąd wiarą w przeznaczenie”100, to jednak ostatecznie uznała optymistycznie, iż: „[…] obok tego książki obudziły we mnie wstręt do brudu moralnego, chęć dążenia z postępem i wiarą w szczytne posłannictwo kobiety zarówno w rodzinie jak i społeczeństwie. Streszczając to wszystko doszłam do przekonania, że […] książki umiejętnie zastosowane są ważnym i nader pomocnym czynnikiem w uszlachetnianiu charakteru człowieka”101. Respondentka określająca się jako Lat 23, nauczycielka przekonywała zaś, że „życie samodzielne już to wyrobiło nowe przymioty, już to przyczyniło się do ugruntowania nabytych w poprzednim okresie. To książkom o porywających przykładami bohaterach, pismom zawdzięczam ustalanie i rozwinięcie poczucia obowiązków, miłości bliźniego, pracy i prawdy”102. Z kolei Prawdzic-Kuczalska (Warszawa) twierdziła, że dzięki utworom Orzeszkowej, czytanym „między szesnastym a dwudziestym rokiem życia” (s. 59), zwłaszcza zaś W klatce i Cnotliwej, „Wstręt do obmowy, do sądów lekkomyślnych, do kontrolowania prywatnego życia drugich, pozostał mi na zawsze, a nabrałam go tylko dzięki tym powieściom, bo z nich dowiedziałam się po raz pierwszy, ile może złego zrobić obmowa, złośliwość, a chociażby tylko łatwowierność, tak zwanym, sądom ludzkim” (s. 59-60). Natomiast cytowana już J.B. Obywatelka, lat 28 przyznawała, że poznany w wieku lat piętnastu „Kniaź Dorohostajski [z powieści Rycerz Lizdejko Henryka Rzewuskiego] nauczył mię święcie dotrzymywać raz danego słowa. Przedtem słyszałam nieraz, że była to cnota wszystkich Polaków. Sądzę, że w tym razie na spotęgowanie wrażenia wpływało prawo kontrastu: cnota w potworze moralnym”103. W przypadku uczestniczek ankiety Walewskiej źródłem wszelkich ideałów były oczywiście głównie utwory Orzeszkowej. Maria Jankowska pisała o ich wpływie:
[…] budziły we mnie gorącą chęć służenia krajowi memu życiem uczciwem i pożytecznem. Nie marnować życia, poznać swoje obowiązki i spełnić je, choćby one ciężkiemi były, być użytecznym członkiem rodziny i społeczeństwa, jednem słowem „żyć celowo” – powtarzałam sobie zawsze. Tak rozumiałam Orzeszkową i tak ją pojmowały inne kobiety, pokrewne mi duchem, wiekiem. (s. 28)
52Podobnie wypowiadała się Maria Bielawska: „[…] wszystkie przeczytane powieści Orzeszkowej zaważyły we mnie czynem i wolą doniosłą nieustannej pracy nad sobą, nie tracenia na próżno ani chwili dla kształcenia umysłu i wszystkich władz ducha, aby stać się użytecznym członkiem społeczeństwa” (s. 33). Józefowa Kotarbińska (Warszawa) wyznała zaś:
Czytałam wszystko, co wyszło spod pióra tej wielkiej wychowawczyni narodu. Niezatarte wrażenie rozmowy matki z synem z Nad Niemnem, w której tragiczne nieporozumienie z własnym dzieckiem umiało odbić się w każdym sercu kobiety Polki ciężką troską o treść duchową przyszłych pokoleń. Cichy, a mocny ból Chama; beznadziejnie Szare dole i Argonautów zawodne wysiłki i filozoficzne biegi Ad astra, Melancholików zmagania się duchowe – wszystko dawało mi szeregi najszlachetniejszych wrażeń i wzruszeń, zabierało duszę często w te zawrotne i niedosiężne niemal kręgi, z których wraca się do życia codziennego – lepszym. (s. 58)104
53Amelia Świdówna (Hraniczne, Litwa) po przeczytaniu Dwóch biegunów, „pełna dziecinnego uwielbienia dla Seweryny”, postanowiła iść w jej ślady, a gdy po pewnym czasie dojrzała do zrozumienia „treści tej istoty”, „z całym zapałem młodocianego umysłu, rwącego się do pracy i działania, z całym zasobem uczuć i pragnień” złożyła „w duszy święte śluby iść odtąd samotną drogą, którą szła Seweryna, pracując dla kraju” (s. 73, 74). O pragnieniu „dorównania mężczyźnie w zakresie samodzielnej, pożytecznej dla społeczeństwa pracy” (s. 19-20), rozbudzonym lekturą dzieł Orzeszkowej wspominała natomiast Szantyr Gielażynowa. Ta sama respondentka deklarowała także, że właśnie od autorki Nad Niemnem uczyła się „miłować ojczyznę, ludzi, bez względu na rasę i narodowość, i na koniec poznała i pokochała nasz lud” (s. 21)105. Podobny wpływ prac tej pisarki odnotowały również, wspominane już wcześniej, Bielawska i Konstancja Kulejewska106.
54Jeszcze częściej respondentki wyrażały przekonanie, że to lektura książek pozwoliła im znacząco wzbogacić wiedzę i poszerzyć horyzonty myślowe, co zresztą – jak pamiętamy – było dla wielu z nich podstawowym celem czytania. Analizując swe doświadczenia, niejednokrotnie pisały zresztą, że dopiero kontakt z kolejnymi tekstami powodował, iż uświadamiały sobie własną ignorancję i pojęciowy chaos, który panował w ich głowach. Niektóre respondentki odnotowywały, towarzyszący podniesieniu poziomu intelektualnego, wzrost pewności siebie. Po przeczytaniu Marty „jeszcze głębiej się przekonałam, i jeszcze więcej sobie to uświadomiłam – pisała Zofia Czlenow – że każdy powinien się garnąć tylko do pracy i niezależnego bytu” (s. 28-29) i dodawała:
Eliza Orzeszkowa, swemi szlachetnemi i prostemi myślami i rozumowaniami, zdołała tak pokierować mną, że dążyłam tylko do tego, aby otrzymać także jakieś fachowe wykształcenie, by nie zostać bezduszną lalką salonową, ale pracowitym członkiem społeczeństwa, czego też w zupełności dopięłam. Uczę się i wiele bardzo czerpię z książek wielkiej pisarki, jak zrozumieć swoje obowiązki, jak szanować zasady swoje i innych, jak nie igrać swymi ani niczyimi uczuciami. (s. 29)
Podobnie stwierdzała C. Zakrzewska:
Pod wpływem powieści Orzeszkowej przyszłam do tego przekonania: ponieważ jestem nieładna, biedna, powinnam mieć więcej wiadomości i inteligencji, zasłużyć na szacunek ludzki, zdobyć materialną niezależność; zbudziła się we mnie ambicja i poczucie godności osobistej, zaczęłam więcej czytać – nie tylko powieści, z czasem wyrobiło się we mnie jeszcze większe zamiłowanie do książek, zresztą zrozumiałam, że owe wiadomości z czytania ułatwiają mi niejedno w życiu praktycznem i zwykłem, oprócz zaspokojenia treści duchowej mojej istoty. (s. 32-33)
Natomiast El-ta lat 19 swoje pełne wzlotów i upadków samouctwo oceniała następująco:
[…] w niedługim czasie owo chaotyczne dążenie do szerszych horyzontów przestało mi wystarczać, tem bardziej, że w otoczeniu mem nie mogłam znaleźć jego zaspokojenia. Więc też chwilowe podniecenie znikło, ustępując jednak miejsca nie dawnej apatii, lecz rozpaczy i zniechęceniu. Powoli jednak pod wpływem rozmyślań, czytania, rozmów zaczął mi się z owego chaosu wyłaniać jasny cel życia, zaczęłam rozumieć, jaką drogą należy mi doń dążyć i jakimi środkami mam go urzeczywistnić. W tym czasie zmieniły się też warunki mego życia. Osiągnęłam możność pracowania w kierunku, jaki sobie obrałam, mam też większą sposobność do czynienia zadość memu zamiłowaniu do nauki. Dodatnie wyniki osiągnięte, przekonały mię o dobrym wyborze drogi i pozwoliły mi nabrać wiary w siebie, odczuć swą wartość. Wiara zaś w siebie – muszę to zaznaczyć – stała się również dużą dźwignią w mem postępowaniu i w rozwoju mego charakteru.107
55W przypadku X., lat 20 „chęć do samouctwa i do samodzielnej pracy”, jak pisała, rozbudziły w niej wymienione wcześniej powieści Zalewskiej i Porawskiej. Wspominała: „Pamiętam, przeczytawszy Dwie siostry w szesnastym roku ze zdwojoną energią zabrałam się do pracy. W ogóle bardzo na mnie wpływały czytane powieści szczególniej bohaterki o charakterze niezłomnym, poświęcające się dla jakiejś idei były moimi ideałami”108. Z kolei El-ta, którą z apatii wyrwało jednak nie czytanie powieści, lecz encyklopedii, stwierdziła, że to właśnie dzięki temu otworzyły się przed nią „[…] nowe, szersze horyzonty, obudziła się gorąca chęć do nauki. Przyczyniły się do tej zmiany także rozmowy i wpływ inteligentnych znajomych, do których zwracałam się częstą z zapytaniami”109. Przekonanie, że „[…] głównie wrodzonej zdolności obserwacji i zastanawiania się oraz zamiłowaniu do czytania książek” zawdzięcza „niejakie rozwinięcie się własnego umysłu […]”110, wyrażała również Z. B. lat 35, która o wiedzy zdobytej w gimnazjum pisała: „[…] te tylko wiadomości, które w umyśle moim wywołały dokładne pojęcie o danym przedmiocie lub wypadku, pozostawiły trwały ślad, reszta wiadomości niedostatecznie przetrawionych ulotniła się wraz z całą masą dat, nazw i formuł”111. Podobne zdanie na temat roli działań samokształceniowych, po okresie nieprzydatnej nauki na pensji, wyraziła M.P. lat 20. Pisała, że choć „[…] brak wszelkich wskazówek utrudniał mi postępy, pomimo to jednak szczupły zasób wiadomości, jakie posiadam, głównie temu czytaniu zawdzięczam”112. Poszerzenie i usystematyzowanie powierzchownej wiedzy szkolnej zawdzięczały samodzielnym lekturom także S.M., lat 23, nauczycielka113 oraz Nauczycielka, lat 35114. Podniesienie poziomu wiedzy pedagogicznej potrzebnej do odpowiedzialnego wywiązywania się z obowiązków matki deklarowały zaś J.K. lat 30115, a także Janina, której dzięki książkom dodatkowo udało się zdobyć kwalifikacje umożliwiające racjonalne prowadzenie domu i pomaganie mężowi w kierowaniu gospodarstwem.
56Skutkiem samodzielnych lektur bywał też krytyczny stosunek do roli religii w życiu społecznym, a nawet utrata wiary. Emmę Jeleńską w Meirze Ezofowiczu:
Nie tyle zajęły […] sprawy żydowskie, ile walka fanatyzmu religijnego z wyzwalającą się myślą ludzką. Kto wie, czy powieść ta, wpadająca jak promień światła w mrok ultrakonserwatywnych i katolickich pojęć, wśród których byłam wychowana, nie była właśnie tym pierwszym taranem, rozbijającym zbudowane nade mną tak troskliwie sklepienie – nie była tym nakazem wołającym na mnie: Wstań i idź! (s. 40)
Odejście od wiary przydarzyło się natomiast Pannie inteligentnej…, a także R.Z. lat 23, nauczycielce, która wspominała:
Gdy myślę o swem dzieciństwie, najczęściej przypominam sobie swoją małą osobę z książką w ręku. Stosunki domowe i towarzyskie z owych czasów przedstawiają mi się w daleko bardziej zamglonych barwach, niż moje życie umysłowe w dziecinnych latach, nie miały też znacznego wpływu na kształcenie sie pojęć i charakteru dziecka, jak owo zapamiętałe czytanie wszystkiego, co mi się dostało do ręki. Książka zbudziła we mnie uczucia religijne, ona też po wielu latach je zburzyła.116
57Lektury (wymienione Motory życia Rogosza), wzmocnione wpływem towarzystwa „młodzieży pracującej, idącej śmiało do celu, gorąco kochającej ludzi” podobnie oddziałały również na Galicjankę. Wyznawała ona: „Wiary zupełnie nie mam. Nie czuję jednak braku jej, nawet w najcięższych chwilach życia. Dręczą mnie tylko wyrzuty sumienia za te lata zmarnowane, stracone na zawsze”117.
58Respondentki należące do starszego pokolenia, które zmagały się z wieloma ograniczającymi je stereotypami, nawet jeśli same nie zdołały osiągnąć celów propagowanych na przykład w pracach Orzeszkowej, dbały o to, by chociaż swoje córki, młodsze siostry lub uczennice wychować na rozważne, myślące i niezależne finansowo kobiety. Przykładowo Teresa Prażmowskaktóra podjęła decyzję o „przygotowaniu się do pracy zarobkowej” i chciała studiować medycynę, ale ostatecznie zrezygnowała z tego kierunku, ulegając presji otoczenia, wspominała: „Z okresu studiów, rozmyślań i zastanowień, do których bodźcem stała się dla mnie Marta, wyniosłam trochę wiadomości naukowych, pogłębienie myśli, pociągające za sobą rozszerzenie widnokręgu umysłowego i niezłomne postanowienie wychowania córki tak, aby pracować umiała” (s. 13). Do podobnych wniosków doszła czytająca Martę wspólnie z mężem Jenerałowa Juliuszowa Albinowska, autorka „Domu oszczędnego” (Wiedeń): „Córki nasze, wówczas bardzo maleńkie jeszcze, postanowiliśmy wykształcić i wychować na pożytecznych członków społeczeństwa. […] Starsza córka jest dziś doktorem medycyny, młodsza malarką” (s. 19). Natomiast Helena Lewicka, którą losy Marty wstrząsnęły, kiedy jeszcze była wychowanką pensji, przestała uczyć się tylko dla dobrych ocen i pochwał, a zaczęła – „ze zrozumieniem rzeczy, z zamiłowaniem wiedzy i samokrytyką” (s. 22). Dzięki temu, jak pisała:
Zostałam z zamiłowania nauczycielką kochaną przez uczennice. Życie mnie wyrwało z tego zawodu. Wyszłam za mąż i zostałam ziemianką gub. podolskiej. Lecz i tu idea Marty na chwilę mnie nie opuściła. Wszędzie, krytykując siebie, starałam się pracować. Dzieci wychowywałam hartownie, rozwijając od razu umysłową ich samodzielność […]. Aby ich nie spotkał los Marty, wyspecjalizowałam każdą z córek moich w jakimś zawodzie”. (s. 22)
Anna Kurlowicz (Songajłowszczyzna, gubernia mińska) zaś, która po przeczytaniu tej powieści zaczęła uczyć się szycia na maszynie, stwierdziła, że przede wszystkim
Wpływ Marty wywołał we mnie dwie przewodnie idee: niebezpieczeństwo dla kobiety, wynikające z nienaturalnego stosunku dwu płci i konieczność, by każdy człowiek uzbrojony był choć w jedną, gruntownie przyswojoną umiejętność. Druga idea była mi światłem przewodnim w wychowaniu powierzonych mi dzieci, a nade wszystko w wychowaniu o wiele młodszej siostrzyczki mojej, którą nauczyłam mieć odwagę być sobą, wierzyć we własne siły i polegać na sobie samej tylko. (s. 26)
59Podobne ideały przyświecały H. Grabowskiej, która „W sercu żywiąc gorący i szczery kult dla E. Orzeszkowej”, jako młoda, szesnastoletnia nauczycielka szerzyła, zarówno w swoim otoczeniu, jak i wśród uczennic „zasady postępu, wolności ducha, umiłowania prawdy i prostoty” (s. 27). Dzięki temu „poszły [one – dop. A.P.] stanowczo drogą postępu, jako śmiałe wyznawczynie zasad demokratycznych” (tamże)118.
60Przeważająca część respondentek ankiety Walewskiej, które, jak I. Orka, dziękowały Orzeszkowej za to, że „słowa jej rzucały jasne i ciepłe promienie, które rozświetlały nam szarą dolę życia powszedniego, budziły entuzjazm do pracy codziennej, użytecznej i ofiarnej” (s. 16) – po zakończeniu edukacji zostawała nauczycielkami. Ale nawet jeśli nauczanie nie było ich płatnym zajęciem, to i tak często – zgodnie z postulatami pisarki – zajmowały się „szerzeniem oświaty” charytatywnie. Zuzanna Morawska (Mława) pisała na przykład:
Odczuwałam od najrańszej młodości krzywdę, jaka się dzieje ludowi, nie mającemu oświaty, a zarazem krzywdę, jaką z tego względu ponosi naród. Zbliżenie się do drobnej szlachty, tak niewiele albo zgoła nic nie różniącej się od włościan, uważałam za konieczne. Powieść ta [Nad Niemnem] jeszcze więcej popchnęła mnie do pracy w tym kierunku. (s. 15)
61O swojej działalności na rzecz ludu wspominała również Szantyr Gielażynowa: „Mieszkając już jako mężatka na prowincji, przyjmowałam czynny udział w kółkach oświatowych, w roku 1907-m pisałam w tygodniku ludowym wileńskim »Przyjaciel Ludu« prozą i wierszem dla dorosłych i dla dzieci i tamże w roku jubileuszowym dałam wyraz swej czci dla Orzeszkowej w wierszu jej poświęconym […]” (s. 21). Ideały oświaty i pracy, nie tylko w uczennice, a następnie w córki, ale także we włościan starała się (pod wpływem Marty) wszczepić Helena Lewicka, pisała bowiem: „W ludzie, otaczającym mnie, starałam się rozwijać, o ile pozwoliły miejscowe warunki, umiejętność i zrozumienie pracy, dążenie do wyższego celu i samokrytykę” (s. 22). Twórczość Orzeszkowej popchnęła do działalności na rzecz ludu również autorkę Panienki – Emmę Jeleńską, która wspominała:
To wszystko sączyło wciąż we mnie idee wzniosłe, czyste, idee poświęcenia, pracy i miłości. Wiem, że właśnie pod ich to wpływem, na wsi zapadłej mieszkając, próbowałam stawiać pierwsze kroki na drodze pracy społecznej. Uczyłam dzieci wiejskie, założyłam coś na kształt sklepiku dla włościan, leczyłam domowemi środkami chorych, starałam się nawiązać stosunki ze wsią. (s. 40)
62Przytaczając wypowiedzi uczestniczek analizowanych ankiet starałam się sygnalizować różnice między obiema zbiorowościami. Odmienności występowały jednak także w tak, wydawałoby się, homogenicznej grupie, jaką były wielbicielki twórczości Orzeszkowej119. Wynikały one głównie z różnic pokoleniowych. Porównajmy wrażenia z lektury Pana Graby jednej z najstarszych respondentek, Michaliny Komarnickiej, oraz świeżej absolwentki gimnazjum, Katarzyny Kurlowicz. Komarnicką, która powieść tę czytała już jako dojrzała, około czterdziestoletnia kobieta, boleśnie doświadczona życiem, „bohaterska Kamilla nauczyła […] mężnie odosobnić się i życia dokonać w ukryciu, osamotnieniu i pracy” (s. 78). Śledząc kolejne prace Orzeszkowej, jak pisała: „coraz bardziej badawczo patrzyłam na świat i ludzi – i, gojąc rany swoje – ostrzyłam ducha do walki ze złem […]” (s. 78). Natomiast Kurlowicz podkreślała w Panu Grabie znaczenie idei feministycznych. Od kiedy bowiem przeczytała tę powieść, jak stwierdziła: „[…] zaczyna się we mnie rozwijać kobieta niezależna, śmiała i energiczna; miałam chwile, kiedy chciałam do bólu mścić się na mężczyznach za cierpienie Kamili, a w sobie starałam się wykorzenić wszelki romantyzm, porwać iluzje” (s. 34). W odróżnieniu od mizantropijnie usposobionej Komarnickiej, która z rezygnacją wycofywała się z życia, by cierpieć samotnie, w Kurlowicz pod wpływem Pana Graby rozbudziła się raczej wola walki i poczucie solidarności płci. Pisała: „Dola […] kobiet dziś stoi dla mnie na pierwszym planie życia; chciałoby mi się coś tak wielkiego dla nich zrobić, by je uszczęśliwić, wyrwać z materialnej zależności mężów, ojców, braci, rozsiać dużo światła i zaszczepić uczucie solidarności, którego im tak brak” (s. 35). Najbardziej jednak ewoluował sposób odbioru Marty. Zdaniem Marii Cz. Przewóskiej powieść ta, która w latach 70. i 80. XIX wieku skłoniła wiele kobiet do podjęcia nauki i zdobycia zawodu, u progu nowego stulecia przestała już przystawać do potrzeb nowego pokolenia czytelniczek. Znając dobrze marzenia pisarki o kobiecie przyszłości jako „kapłance świątyń humanitarnego życia ludzkości” (s. 52), jej literacką wizję Przewóska widziała zatem w kreacjach z początku XX wieku, bohaterkach Ad Astra lub Anastazji. Pisała: „z tego to stanowiska potrzeb ducha naszego czasu już nie Marta, ale Seweryna Zdrojowska, ale Anastazja stają się dziś hetmankami bojów o lepsze jutro świata. Tu leży […] buława hetmańska autorki Anastazji względem dróg i celów ruchu kobiecego, któremu ukazywała odłogiem leżącą dziedzinę pracy na niwie odrodzenia moralnego ludzkości” (s. 52)120. Rozpoznanie Przewóskiej znajdowało potwierdzenie między innymi w deklaracji Marii Ruszczyc, która wyznawała: „Ad astra nauczyło mnie wyrzekać się, rezygnować całe życie; nie pragnąć szczęścia. Ad astra poradziło uciekać od wielkiego miasta Pospolitości, do którego droga przez gospodę Wesołość; Ad astra wskazało na umiłowanie jedyne, wielkie i godne i czyste: ojczyznę; na proste, a trudne słowa Chrystusowe: bądź wola Twoja. I dlatego książka mi ta nie książką jest, lecz krwią serdeczną” (s. 71).
5. Uwagi końcowe
63Zapowiadałam na początku, że w cytowanych głosach czytelniczek, zarówno tych opublikowanych w „Przeglądzie Pedagogicznym”, jak i zawartych w tomie Ich spowiedź, będę szukać śladów oddziaływania normotwórczych zabiegów liderów opinii. Okazało się, że można je odnaleźć bez trudu. Nawet jeśli poszczególne respondentki nie do końca czuły i myślały to, co wyraziły, to swoimi wypowiedziami dawały publiczne świadectwo tego, co wydawało im się, że czuć i myśleć o swoim życiu i lekturach powinny. Należy bowiem pamiętać, że autorkami odpowiedzi na oba kwestionariusze były osoby należące głównie do elity intelektualnej (nauczycielki, działaczki oświatowe, pisarki i publicystki), które miały świadomość, że zabierając głos publicznie, przestają być osobami prywatnymi, i które zdawały sobie sprawę z wagi wypowiadanych przez siebie opinii. Ale pisząc do „Przeglądu Pedagogicznego” lub odpowiadając na ankietę Walewskiej stawały się one jednocześnie postaciami analogicznymi do bohaterek literackich, wykreowanymi na użytek kwestionariusza, walczącymi o uwagę i współczucie czytelników. Dlatego na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”, zapowiadano: „Odpowiedzi, które zamieszczamy, jakkolwiek nierównej wartości, posiadają znaczenie »ludzkich dokumentów« i nie jednemu posłużyć mogą za naukę, przestrogę i wskazówkę”121, natomiast we wstępie do Ich spowiedzi uświadamiano:
To nie romans, gdzie łzy i szczęście tęczują, załamane w krysztale fantazji, to nie studium społeczne, przeprowadzone przez alembik myśli i ścinające wrażenia w pojęcia, to najrzeczywistsze przeżyte życie, to autentyczny kawałek historii ducha polskiego, wyrwany z organizmu społeczeństwa i pokazany, jak naprawdę ociekał łzami, zmagał się cierpieniem, oddychał nadzieją. Niechaj idzie dziś w świat, a swoją melodią przebudzeń niechaj nam nowe wciąż zastępy budzi! (J. Dicksteinówna, Wtedy i dziś, s. 6-7)
64Jeżeli nawet wypowiedzi respondentek nie były reprezentatywne dla ogółu ówczesnych czytelniczek, to jednak można je traktować jako świadectwo głębokiego uwewnętrznienia norm popularyzowanych przez znawców, zdumiewającej zgodności między wartościowaniem własnych doświadczeń czytelniczych i oficjalnymi wyznacznikami „dobrego” i „złego” czytania. Choć widoczna była tendencja do ignorowania w codziennym życiu zaleceń autorytetów i łamania ich zakazów, to jednocześnie często te same respondentki dzieliły się refleksjami uzasadniającymi niezbędność norm. Przykładowo kobiety, które nie respektowały przestróg przed nieadekwatną do wieku, nadmierną lekturą romansów i powieści, przyznawały się z reguły do cierpień moralnych, jakie sprowadziła na nie ta niedozwolona forma czytelnictwa. Większość respondentek podkreślała też rolę instytucji odpowiedzialnych za reprodukowanie określonych wzorców kulturowych, takich jak szkoła i rodzina. Zwykle „złemu czytaniu” albo czytaniu niewłaściwych książek towarzyszyła sytuacja domowa niesprzyjająca prawidłowemu rozwojowi dziecka. Do szukania w powieściach zastępczej formy kontaktów międzyludzkich przyznawały się dorastające dziewczęta, które czuły się wykluczone lub odrzucone przez najbliższe otoczenie. Potwierdzało to słuszność postulatu przywódców opinii, by lekturami dzieci i młodzieży zawsze sterował ktoś dorosły i doświadczony.
65Mimo sygnalizowanej jednostronności analizowanych materiałów wśród uczestniczek obu ankiet ujawniły się zarówno czytelniczki „nieletnie”, jak i „oświecone”. Lektury pierwszych z nich (głównie literackie) określiłabym mianem dystrakcyjno-kompensacyjnych, lektury drugich polegały na poszukiwaniu treści ideowych oraz dążeniu do rozwoju duchowego. Rozmarzenie, przerost wyobraźni, rozbudzenie erotyczne i nieokreślona tęsknota za wielkim uczuciem to najczęściej wymieniane następstwa nieumiarkowanego czytania romansów, praktykowanego przede wszystkim przez „nieletnie” – w sensie dosłownym, ale też w znaczeniu niedojrzałości intelektualnej i braku doświadczenia życiowego; natomiast chęć działania, rozwinięcie poczucia własnej godności, ambicji, krytycyzmu, dążenie do samorealizacji, ale i gotowość poniesienia ofiar dla dobra innych to efekty lektur uprawianych przez kobiety „oświecone”, wybierające powieści o jednoznacznej tendencji ideologicznej, które propagowały kult pracy i użyteczności społecznej oraz obowiązek moralnego doskonalenia się człowieka. Z pierwszą kategorią przeżyć czytelniczych związane było przekierowanie uwagi kobiet do ich wnętrza i hipertrofia wyobraźni, z drugą – podejmowanie różnego rodzaju aktywności w przestrzeni publicznej. Niemniej każda odmiana lektury, przez porównania, analogie i przestrogi, stawiała czytelniczki w opozycji wobec rzeczywistości – wewnętrznej lub zewnętrznej, tworzyła więc, jeśli nie siłę napędową procesów emancypacyjnych, to z pewnością – źródło inspiracji do wprowadzania zmian w swym życiu. XIX-wieczne czytelniczki, z racji sposobu ich wychowania i kształcenia, były zresztą grupą szczególnie podatną na wpływ form artystycznych, zwłaszcza jeśli nie znając reguł ich stosowania, traktowały je w sposób werystyczny. Zwracała na to uwagę jedna z najważniejszych czytelniczek epoki i zarazem specjalistek od kobiet i lektury – Maria Ilnicka:
Że kobieta nasza czyta więcej od mężczyzn, jest rzeczą ogólnie uznaną, nie wiem tylko czy równie powszechnem jest zwrócenie uwagi na to, że czytanie kobiety oddziaływa na nią nieskończenie więcej, niż by to z umysłem męskim być mogło, że książka jest jednym z najsilniejszych wpływów, jakie zewnątrz na duszę kobiety działają. Składa się na to z jednej strony wrażliwość żywej i uczuciowej natury kobiecej, z drugiej jednostronny kierunek wykształcenia umysłowego, i życie więcej domowe, jedynie rodzinnemi i towarzyskiemi stosunkami ograniczone, które zatem nie może jej być tą wielką szkołą doświadczenia życiowego, jaką mężczyzna z konieczności już przechodzi. Stąd też złe albo dobre czytanie jest tu rzeczą tak niemal ważną, jak złe lub dobre towarzystwo, często bowiem książka wytwarza kobiecie cały jej świat duchowy, a działające w niej postacie stają się jej ideałami.122
***
66Tak oczywiste współcześnie kwestie, jak czynne i bierne prawo wyborcze kobiet, możliwość pracy w dowolnym zawodzie, uczestniczenie w życiu publicznym, decydowanie o edukacji dzieci, swobodne rozporządzanie swym majątkiem itp., to w dużej mierze zasługa XIX-wiecznych „oświeconych” czytelniczek, kosztem poświęceń i wyrzeczeń zmieniających los własny albo przynajmniej kolejnego pokolenia, a więc podążających drogą wskazaną przez autorów, takich jak Orzeszkowa, Ilnicka, Kraszewski, Jeż i im podobni. Bez kobiet czytających i piszących w przeszłości nie byłoby mowy o równouprawnieniu, nawet tak w wielu zakresach ułomnym.
67Z drugiej strony jednak, owo równouprawnienie pozostało w sferze oddziaływań symbolicznych zaledwie „e-man-cypacją”, wprowadzeniem kobiet do świata urządzonego według męskich reguł, bez poszanowania dla ich odmienności, z której wciąż muszą się usprawiedliwiać i tłumaczyć, którą im samym nadal trudno jest zrozumieć w oderwaniu od androcentrycznego spojrzenia. Świadczy o tym choćby niezmienne od XIX wieku upodobanie wielu czytelniczek do lektury romansów, w czym przejawia się niepohamowana skłonność kobiet do pasywizmu i traktowania literatury jako formy ucieczki przed rzeczywistością.
68Dziś czytanie książek zapewne nie wywiera już na kobiety tak silnego wpływu, jak sto czy sto pięćdziesiąt lat wcześniej, gdy słowo drukowane było jedynym kanałem komunikacji społecznej. Większą moc przekształcania mentalności kobiet mają nowe media – radio, telewizja, Internet. Nie należy jednak zapominać, że za każdym z tych środków przekazu ukrywają się tysiące czytelniczek – a jednocześnie – autorek: scenariuszy komedii romantycznych i seriali, programów o charakterze poradnikowym, poświęconych modzie, urodzie i wychowaniu dzieci, prezenterek talk show, dziennikarek szukających pasjonujących tematów na krańcu świata, blogerek i grafomanek publikujących w sieci. Wszystkie one – z racji wykonywanego zawodu lub prywatnej pasji – czytają i wszystkie za pośrednictwem tego, co czytają, a następnie piszą, kreują wyobrażenia społeczne. Jednocześnie z nasuwającym się tu nieuchronnie pytaniem: „jakie?”, pojawia się równie nieuchronna odpowiedź: to już bez wątpienia zupełnie inna historia lektury.
Notes de bas de page
1 „Umysł potrzebuje ciągle strawy, posilającej go tak, jak posilamy ciało” (Rozkosze życia, „Bluszcz” 1890, s. 42). Jest to cytat z książki Johna Lubbocka The Pleasures of Life, której streszczenie zostało zamieszczone na łamach „Bluszczu”. Zob. też L.M., Pokarm czy trucizna? Rzecz o wpływie złych książek, oparta głównie na własnem doświadczeniu autora, [Płock 1900?].
2 Badaniem negatywnego wpływu na moralność m.in, „czytania o występku” zajął się w latach 80. XIX wieku Jan Władysław Dawid, czego owocem była praca O zarazie moralnej. Studium psychologiczno-społeczne, Warszawa 1886. Zob. też E. von Feuchtersleben, Higiena duszy, przeł. z wyd. 18. A. Thugutt, Warszawa 1857.
3 Nasz kwestionariusz, „Przegląd Pedagogiczny” 1893 nr 5, s. 61.
4 Co na mnie najwięcej w życiu wpłynęło (Odpowiedzi na kwestionariusz), „Przegląd Pedagogiczny”1894 nr 1, s. 6.
5 Ich spowiedź. Wyniki ankiety dla uczczenia Orzeszkowej, przedm. J. Dicksteinówna, objaśn. C. Walewska, Warszawa [1912]. Wszystkie lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do tego wydania. Do formuły przyjętej przez inicjatorki ankiety wracano jeszcze po wielu latach. Zob. K. Kraśniewska, Czytelnictwo kobiet, Warszawa 1973; K. Wodniak, „Marta” Elizy Orzeszkowej w odbiorze czytelniczym studentek, w: Studia z dziejów książki i prasy. Przegląd badań za lata 2007–2010, red. Z. Kropidłowski, D. Spychała, K. Wodniak, Bydgoszcz 2010.
6 Co na mnie…, „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 6, s. 79. Kolejne cytaty pochodzą z tego samego pisma, o ile nie zaznaczono inaczej (zob. przypis 5).
7 1894 nr 12, s. 164.
8 1894 nr 2, s. 22.
9 1894 nr 13, s. 174.
10 1894 nr 3, s. 34.
11 1896 nr 24, s. 436.
12 1894 nr 3, s. 34.
13 1894 nr 15, s. 199.
14 1894 nr 10, s. 135.
15 1894 nr 15, s. 199.
16 1894 nr 20, s. 259.
17 1894 nr 14, s. 187.
18 Tamże, s. 186.
19 1894 nr 21, s. 271.
20 1894 nr 19, s. 247–248.
21 1894 nr 18, s. 236.
22 1894 nr 15, s. 198.
23 1895 nr 6, s. 79.
24 1894 nr 8, s. 107.
25 1894 nr 10, s. 134.
26 1894 nr 22, s. 288.
27 1894 nr 10, s. 135.
28 1895 nr 3, s. 30.
29 1894 nr 9, s. 118.
30 1894 nr 14, s. 186.
31 1894 nr 13, s. 174.
32 1894 nr 21, s. 271.
33 1894 nr 12, s. 164.
34 1894 nr 15, s. 199.
35 1894 nr 8, s. 107.
36 1894 nr 3, s. 34.
37 1894 nr 12, s. 164.
38 1894 nr 21, s. 271.
39 1894 nr 9, s. 118. Jedynym wymienionym przez nią tytułem były Motory życia Józefa Rogosza, które jako pierwsza z podobnych lektur „obudziły wstręt do cherlakowatej rodowej arystokracji” i zachwiały wiarą Galicjanki.
40 1894 nr 12, s. 164.
41 1896 nr 24, s. 436.
42 Tamże.
43 1894 nr 14, s. 186.
44 Tamże, s. 187.
45 1894 nr 3, s. 34.
46 Tamże.
47 Tamże.
48 1894 nr 16, s. 211.
49 1894 nr 22, s. 288.
50 Tamże.
51 1894 nr 10, s. 135.
52 Tamże.
53 1894 nr 10, s. 135.
54 1894 nr 19, s. 247.
55 1894 nr 18, s. 236.
56 1894 nr 12, s. 163.
57 Tamże, s. 164.
58 1894 nr 1, s. 6–7.
59 1894 nr 8, s. 107.
60 1894 nr 15, s. 199.
61 1895 nr 3, s. 30.
62 Tamże.
63 Tamże.
64 Tamże.
65 1894 nr 13, s. 174.
66 Tamże.
67 Tamże.
68 Tamże.
69 Tamże, s. 175.
70 1894 nr 19, s. 247.
71 Tamże.
72 Tylko Maria Ruszczyc, która spędziła dzieciństwo „w cichym zakątku WKs. Poznańskiego” (s. 68), przyznała, że przez długi czas nazwisko Orzeszkowej było jej zupełnie obce. Od dziecka otrzymywała i sama kupowała „dużo książek (Zaleska, Porawska, Wernic, Verné, Urbanowska, Teresa Jadwiga, Rodziewiczówna”, s. 68), jednakże, jak stwierdzała, „nie słyszałam mówiących wokoło »starszych« o nowych utworach, prądach czy kierunkach literackich” (tamże). Do Warszawy przyjechała w 1890 roku i zaczęła naukę na pensji. Jednocześnie trafiła „w centrum literackiego świata o zdecydowanym kierunku” (s. 69) i, jak pisała: „widywałam niemal codziennie Prusa, Łętowskiego, Mieszkowskiego-Sęka, Żmijewską, Ks. Chełmickiego, czasem H. Sienkiewicza, Choińskiego, Gawalewicza, Rodziewiczównę” (tamże). Jednak nawet wówczas „Orzeszkowej – nie wskazał nikt” (tamże). Być może wynikało to z tego, że nikt nie nadzorował jej czytania, a książki dobierała samodzielnie i przypadkowo. Jedynym kluczem porządkującym lektury respondentki była kolejność wizyt literatów u jej wuja, Antoniego Donimirskiego, ówczesnego redaktora „Słowa”. Wspominała, „poznałam Łętowskiego, więc przeczytałam jego Rywali i Izraela; Prusa – więc wzięłam się do Lalki; Sienkiewicza uczyłam się na pamięć, a Sęk przynosił mi swoje nowele” (s. 69). Za swego rodzaju ingerencję wuja w czytelnictwo respondentki można uznać podarowanie jej z okazji ukończenia nauk Pana Tadeusza oraz Bez dogmatu, które „pasowało ją na dorosłą” (tamże). Natomiast pod wpływem wizyt w teatrze zainteresowała się Aleksandrem Fredrą. Zorganizowała nawet domowe przedstawienie Zemsty i „rozczytywała się w komediach tego pisarza” (tamże). Na Orzeszkową zaś natrafiła dopiero, gdy zamieszkawszy w „jednym z większych miast Księstwa”, starała się tam zorganizować jakieś życie literacko-naukowe. „Wreszcie udało się założyć i utrzymać bibliotekę wędrującą” (tamże), i to właśnie uzupełniając jej księgozbiór respondentka po raz pierwszy zetknęła się z utworem Orzeszkowej. Była to Pieśń przerwana, która zapoczątkowała uwielbienie Ruszczyc dla autorki.
73 Były to: Marta (38 respondentek); Nad Niemnem (11); Pamiętnik Wacławy (9); Meir Ezofowicz (7); Ad astra (5); Dwa bieguny i Maria (po 4); Cham, Kilka słów o kobietach i Pan Graba (po 3); Anastazja, Argonauci, Ascetka, Dobra Pani, Eli Makower, Na dnie sumienia, Na prowincji, Niziny, Pieśń przerwana, Widma i W klatce (po 2); ,A…B…C…, Australczyk, Babunia, Cnotliwa, Melancholicy, O kobiecie, Szare dole, Śmierć domu, Światło w ruinach, W zimowy wieczór (po 1).
74 Uznanie dla zasług Konopnickiej na początku XX wieku nie było powszechne i oczywiste, o czym świadczy chociażby opinia wyrażona przez Julię Terpiłowską na temat wpływu poetki i jej czytelników (Z twórczej niwy, „Italia” M. Konopnickiej, „Bluszcz” 1903 nr 2, s. 19-20): „W sferze przeciętnie intelligentnej, którą publicznością nazywamy, czytuje się dużo powieści, trochę dzienników, maluczko książek poważniejszej treści i najmniej poezji. Poezje czytuje przeważnie młodzież, w epoce pierwszej miłości, garstka egzaltowanych kobiet i jeszcze mniejsza garstka ludzi różnej płci i wieku, z tych, którzy lubią czasami wzlecieć myślą nad poziomy. Pomimo tego poeci są popularniejsi od prozaików, bardziej na siebie zwracają ogólną uwagę, a to z powodu, że w pojęciu ogółu, pisać wiersze większa sztuka. […] Konopnicka […] Słowackiemu duchem pokrewna, talentem może równa, popularnością zbliża się ledwie że nie do Mickiewicza. Szeroka publiczność czytała nie tylko Bez dachu i Do kobiety, ale także prawie wszystkie jej liryki i drobniejsze utwory epiczne. Dlaczego ta wyjątkowość? Oto dlatego, że ona jak Hafne z Ojca zadżumionych »wszystkie nasze łzy wzięła na włosy«. […] A człowiek tak chętnie myśli o tem, co go boli, tak lubuje się swojem rozgoryczeniem, że tylko w to mu graj, aby słuchał. I dlatego to tak łatwo dostrajamy się do pesymizmu Byrona, Słowackiego, Konopnickiej; dlatego nie czujemy nawet, że żadne z tych trojga, dobywających świadome lub bezwiedne smutki z dna duszy naszej, nie daje nam na nie pociechy. Konopnickiej zdolność odczuwania jest tak rozległą, że współcierpi ona ze wszystkiem, co żyje, we wszelkim bycie dopatrując przede wszystkiem jego strony bolesnej. Boli ją osypana róża i Weltschmertz mędrca, bolą łzy dziecka i dzieje ludzkości, boli chata rozwalona i domniemany koniec świata – a z tej hipertrofii altruizmu wypływa rzeką miodu i mleka słodkie, ciepłe, miękkie uczucie ku wszystkiemu, co znosi mękę bytu; ale z niej także chwilami bucha fala goryczy, aby bryznąć tam, gdzie przyczyna bytu – więc i bólu”. Zob. też L. Magnone, Zakładniczka zbiorowej wyobraźni, w: tejże, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk 2011.
75 Intuicyjne na ogół opinie autorytetów w tym zakresie znajdowały zresztą potwierdzenie w prowadzonych ówcześnie badaniach nad czytelnictwem. Zob. J. Kostecki, Literatura piękna w księgozbiorach wypożyczalni prywatnych w Królestwie Polskim w latach 1864–1892, w: „Rocznik Biblioteki Narodowej” t. 12/13, Warszawa 1979.
76 1895 nr 6, s. 79.
77 1894 nr 13, s. 174.
78 1894 nr 19, s. 247.
79 1894 nr 20, s. 259.
80 1894 nr 3, s. 34.
81 1896 nr 24, s. 436.
82 1894 nr 12, s. 164.
83 1894 nr 3, s. 34–35.
84 Tamże, s. 35.
85 1894 nr 12, s. 164.
86 1895 nr 6, s. 79.
87 1894 nr 14, s. 186.
88 Tamże, s. 187.
89 Tamże.
90 Tamże, s. 188.
91 Tamże, s. 186.
92 Tamże, s. 186–187.
93 1895 nr 3, s. 30.
94 1894 nr 13, s. 174.
95 Tamże.
96 Tamże.
97 Tamże.
98 Odmienny styl lektury prezentowała znana publicystka i od 1906 roku redaktorka „Bluszczu”, Zofia Seidlerowa: „Młoda i niedoświadczona, nie znałam Orzeszkowej, albo znałam Ją bardzo mało, kiedy zaś czytałam Ją ze zrozumieniem i odczuciem Jej obywatelskich dążeń i wskazań. Jej nieobliczalnych zasług i prac niestrudzonych, z podziwem i czcią najgłębszą dla Jej wielkiej duszy, była Ona dla mnie raczej wyrazicielem tego, co wokoło mnie stawało się i rozrastało, wyrazicielem tego, co żyło już w duszy każdej samodzielnie pracującej i szerzej myślącej kobiety, aniżeli bojownikiem o nieznane mi zasady” (s. 55-56). Znajomość „kwestii kobiecej”, pozwalała jej na wyważoną ocenę twórczości autorki Marty. Wysokiego poziomu czytelniczych kompetencji Seidlerowej dowodziło również uznanie Chama za dzieło najpiękniejsze, „najsilniej zwarte, najartystyczniejsze, wolne od częstej u naszej wielkiej myślicielki rozlewności” (s. 56).
99 1896 nr 24, s. 436.
100 Tamże.
101 Tamże.
102 1894 nr 16, s. 211.
103 1894 nr 12, s. 164.
104 W podobnym tonie wypowiadała się W.G. z Wilna, która pisała: „W Dwóch biegunach poznałam ideał kobiety, w Bene nati – karygodną śmieszność duszy szlacheckiej, Światło w ruinach nauczyło mnie szukać lekarstwa na osobiste smutki w pożytecznej pracy. W jednej z nowel, gdzie kobieta serca wpływa na poprawę życia swej dawnej koleżanki, zrozumiałam, że nie należy pogardzać nawet bardzo upadłymi” (s. 30). Natomiast Meir Ezofowicz nauczył ją „szukać duszy i rozumieć ją w najbardziej oddalonych […] kulturą, stanowiskiem lub narodowością jednostkach” (s. 60).
105 Ważną powieścią okazał się pod tym względem Meir Ezofowicz. Jadwiga Kulikowska wspominała na przykład, że po przeczytaniu powieści „może w czwartej klasie wspólnie z koleżankami”: „Te cudze krzywdy, ten zapał młodego idealisty, gorące współczucie dla pięknej Gołdy, budziły w naszych młodych sercach tyle wrażeń, w głowach – myśli, pozostawiając smugę światła. Pod wpływem tej książki dałyśmy sobie słowo wszystkie koleżanki żydówki serdecznie przygarnąć, otoczyć opieką poniekąd […]” (s. 65).
106 Podobieństwo refleksji, zbieżność sformułowań: „nie tracenia na próżno ani chwili dla kształcenia umysłu i wszystkich władz ducha, aby stać się użytecznym członkiem społeczeństwa” w wypowiedzi Marii Bielawskiej oraz, „nie tracić ani chwili drogiego czasu, żeby kiedyś stać się użytecznym członkiem społeczeństwa” – w liście Konstancji Kulejewskiej, a także to samo miejsce zamieszkania obu respondentek (Omsk), przynajmniej na pewnym etapie życia, pozwala przypuszczać, że prawdopodobnie łączyła je jakaś bliższa znajomość i być może ich odpowiedzi na ankietę były owocem wspólnych przemyśleń.
107 1894 nr 21, s. 271.
108 1894 nr 22, s. 288.
109 1894 nr 21, s. 271.
110 1894 nr 15, s. 199.
111 Tamże.
112 1894 nr 2, s. 22.
113 1894 nr 21, s. 271
114 1894 nr 12, s. 163.
115 1894 nr 15, s. 199.
116 1894 nr 3, s. 34
117 1894 nr 9, s. 118.
118 Tylko respondentka o kryptonimie O. wyraziła rozgoryczenie z powodu rozdźwięku pomiędzy dążeniami a tym, co faktycznie zdołała osiągnąć: „Marta wywarła na mnie wpływ trwały, bo uderzała w strunę, tak dobrze mi znaną – troski o byt codzienny. I tak, pomimo że budzące się zdolności pisarskie powinny były mię skierować w inną stronę, ja – zapatrzona w przyszłość, opartą na pracy zarobkowej, w nadziei, że to zapewni mi byt materialny i może da niezależności osobistą, o której buntowniczo myślałam, dążyłam do jak najśpieszniejszego ukończenia nauk dla otrzymania jakiegoś zajęcia […]” (s. 36). O. zarzuciła więc pracę literacką jako „zajęcie niepewne, dające same rozczarowania lub skłaniające do kompromisów z sumieniem – dla chleba” (tamże) i została nauczycielką, ale zawód ten nie przyniósł jej upragnionej niezależności, uniemożliwił też, na skutek braku czasu, samorozwój.
119 Niemal wszystkie czytelniczki traktowały pisarkę jak nieomylną wyrocznię i życiową przewodniczkę. Powracające w ich wypowiedziach hasła gruntownej edukacji, samokształcenia, pragmatyzmu, potrzeby bycia użytecznym członkiem społeczeństwa, wreszcie poświęcenia indywidualnego szczęścia na rzecz dobra ogółu – stanowią zdumiewające wręcz świadectwo skuteczności oddziaływania powieści Orzeszkowej na wyobrażenia czytelniczek. Ostrożność nakazuje jednak wziąć poprawkę na charakter publikacji pomyślanej jako hołd dla pisarki oraz szczególny momentu przeprowadzenia ankiety – tuż po śmierci Orzeszkowej.
120 Podobny pogląd wyrażał wcześniej na łamach „Bluszczu” Czesław Jankowski (Typy niewieście w literaturze XIX-go wieku, „Bluszcz” 1902 nr 3, s. 30): „Typem urobionego z biegiem czasu, wykończonego, dopełnionego, syntetycznego ideału postawionego na schyłku stulecia, jako wzór przed kobietą-Polką jest Seweryna z Dwóch biegunów”.
121 1894 nr 1, s. 6.
122 M. Ilnicka, Kobieta i książka, „Bluszcz” 1867 nr 38, s. 153.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021