Rozdział 3. Kobiety i powieść w XIX wieku
p. 197-309
Texte intégral
1. Niebezpieczna symbioza
1Utrzymujące się wśród kobiet przez ponad dwieście lat upodobanie do czytania powieści skłania do bliższego przyjrzenia się typom relacji, jakie zachodziły w przeszłości, i prawdopodobnie nadal występują, między czytelniczkami i romansem1. Świadomość tej afiliacji nie była zresztą obca już XVIII-wiecznym obserwatorom życia literackiego, spośród których często przywołuje się opinie Anne-Louise Germaine Necker. Autorka ta, znana jako Madame de Staël, powstanie nowożytnego romansu przypisywała między innymi zainteresowaniu kobiet „psychologią charakterów, czy to z chęci opanowania ludzi czy to z obawy przed uzależnieniem”2. Refleksje francuskiej pisarki znalazły potwierdzenie w jednej z ważniejszych prac poświęconych XVIII-wiecznej powieści i jej związkom z kobietami jako kategorią odbiorców o specyficznych potrzebach i wrażliwości literackiej – w Narodzinach powieści Iana Watta3. W rozdziale „Pamela” – powieść a miłość autor wyjaśniał bowiem zależności między tematyką romansów, których autorzy podążyli śladami Samuela Richardsona, „koncentrując się głównie na prowadzących do małżeństwa zalotach” oraz na ustaleniu nowej definicji małżeństwa, adekwatnej do potrzeb rosnącej w siłę klasy mieszczańskiej, a doświadczeniem czytających owe romanse kobiet, które cierpiały z powodu problemów towarzyszących zamążpójściu4.
2Oczywiście według Watta oraz innych badaczy funkcjonowania powieści w nowożytnym społeczeństwie zarówno na wzrost liczby czytelniczek, jak i na zmianę problematyki i formy powieści wpływały także mechanizmy rynku kapitalistycznego. Arnold Hauser widział w XVIII-wiecznym romansie przede wszystkim odpowiedź na pojawienie się zamożnego mieszczaństwa, które przełamało przysługujący dotąd arystokracji przywilej wykształcenia i zainteresowania literaturą5. Właśnie mieszczaństwo stało się jednym z głównych środowisk, z którego rekrutowały się kobiety wypożyczające i kupujące powieści. Także w warunkach polskich, choć dopiero w epoce postyczniowej, to przecież zamożniejsze mieszkanki miast kreowały popyt na „te czatujące na drodze duszki małe piękności tandetnej, te stosy owe, w żółte, różowe, zielone okładki ubranych romansów, zwłaszcza obcych, które gust kobiet wyłamują bardzo często na lot tak już poziomy, że myśl zleniwiała stracha się wyżyn wszelkich i ulubić ich nie może”6. Potrzebami słabo wykształconych czytelniczek tłumaczono obniżanie się poziomu artystycznego produkcji literackiej oraz to, że rynek księgarski zalewały sterty tanich grafomańskich powieści, nieudolnie naśladujących twórczość bardziej znaczących pisarzy7. Jednym z nowych mechanizmów rynkowych, którego przejawem, nawiasem mówiąc, była etymologia angielskiej nazwy tego gatunku (pierwotne znaczenie słowa novel to nowość8), stała się powszechna tendencja do „bezsensownej i bezowocnej żądzy czegoś nowego, bezustannego dążenia do nowości wyłącznie dla niej samej. Przedsiębiorcy, o ile chcą rzeczywiście korzystać z osiągnięć, muszą podnosić sztucznie zapotrzebowanie na wyroby unowocześnione i nie wolno im dopuścić do osłabnięcia przekonania, że to, co nowsze, jest zawsze lepsze”9. Tendencję ową – uwidaczniającą się także w świecie literatury – podtrzymywali nie tylko wytwórcy, ale i konsumenci. Jak pisał Władysław M. Kozłowski (co prawda mając na myśli ówczesną elitę, choć w rzeczywistości zasięg zjawiska był szerszy): „[…] plagą ciążącą na tych czytelnikach, którzy zaliczają siebie do inteligencji kraju, do śmietanki umysłowej społeczeństwa, jest wieczna gonitwa za nowością. Nowość w literaturze dla tych warstw jest również obowiązującą, jak moda w stroju”10.
3Oprócz praw nowoczesnej gospodarki rozwojowi powieści i anektowaniu jej przez czytelniczki sprzyjał także – towarzyszący powyższym zjawiskom – duch nowoczesnego indywidualizmu. To on powodował coraz częstsze przesuwanie się uwagi twórców i odbiorców z tego, co ogólne i wspólne, na to, co szczególne i odrębne11. W kontekście kobiecej lektury nowych znaczeń nabiera w związku z tym stwierdzenie György Lukácsa, że „forma powieści wyraża uczucie transcendentalnej bezdomności lepiej niż jakakolwiek inna”12. Chyba żadna inna grupa odbiorców prócz kobiet nie doświadczała tak wielu realnych przejawów ubezwłasnowolnienia i dyskryminacji, dysponując zarazem odpowiednią ilością czasu wolnego, który sprzyjał nie tylko lekturze, ale też refleksjom nad własnym życiem, odczuwaniu owej „transcendentalnej bezdomności”, wreszcie – marzeniom. Nic więc dziwnego, że w walce z normotwórczymi dążeniami przywódców opinii największą przeszkodą do pokonania był opór samych czytelniczek przeciw sterowaniu ich lekturą. Kobiety bowiem w przestrzeniach fikcyjnych światów odnajdowały tę wolność, której były pozbawione nie tylko w sferze publicznej, ale także domowej. Oczywiście z jednej strony androcentryczna konstrukcja romansów, często bazujących na archetypie Kopciuszka – jak chociażby prototypowa dla tego gatunku Pamela czyli cnota nagrodzona (1740) Richardsona – reprodukowała bierną, aprobatywną rolę kobiety w kreowaniu własnej podmiotowości i biografii, podtrzymywała więc w jakimś sensie zależność kobiet od męskiego spojrzenia. Z drugiej jednak strony, jak pisał Thomas W. Laqueur: „Lektura powieści mogła stworzyć nowe sposoby bycia moralnie obecnym dla samego siebie – na dobre i na złe”13. I stwarzała. Jeśli zaakceptujemy tezę, że „[…] indywidualizm stanowi najistotniejszy, paradygmatyczny wyznacznik »światopoglądu« powieści […]”14, to nie możemy nie zauważyć, że właśnie ów indywidualizm, przedostając się do świadomości lub nieświadomości czytelniczek, zmieniał ich marzenia i ambicje, wzbudzał potrzebę samoartykulacji, sprzyjał przeobrażaniu się ról społecznych oraz postaw życiowych kobiet w XIX wieku. Idąc dalej tropem Laqueura, według którego granica między samotną lekturą a samotnym seksem jest bardzo cienka, czytanie powieści przez ówczesne kobiety można porównać do stopniowego rozluźniania mentalnego i obyczajowego gorsetu (nie mówiąc o tym zupełnie niemetaforycznym, stanowiącym element garderoby, który – jak pokazuje wiele obrazów z epoki – nie sprzyjał swobodnej, intymnej lekturze)15. Nawet więc najbardziej konserwatywne czytelniczki zaczynały czuć się niewygodnie w otaczającej je rzeczywistości, gdy konfrontowały ją ze zmyślonym, ale jednak prawdopodobnym światem powieści, kiedy odkrywały, że wyobraźnia nie ma granic i że mogą w niej stać się, kim tylko zechcą. Dużą psychologiczną przenikliwością wykazał się w tym kontekście ksiądz Frederick E. Chassay, pisząc:
Im większe jest niedoświadczenie, tem wybujalszą wyobraźnia. W świecie idealnym nie zatrzymuje nas co chwila smutna rzeczywistość życia; można tam rozrządzać wypadkami według upodobania, wybierać sobie bohaterów, układać walki i zwycięstwa. Podoba sobie serce w tym świecie uroczym, stworzonym przez wyobraźnię; że zaś wyobraźnia kobiet jest bez granic, kończą więc one zwykle na tem, iż prawie znika przed niemi przedział pomiędzy ideałem a rzeczywistością.16
4Większość czytelniczek poprzestawała wprawdzie wyłącznie na fantazjowaniu o innym życiu inspirowanym doświadczeniami bohaterek literackich, niektóre jednak ośmielały się urzeczywistniać rozbudzone czytaniem pragnienia wolności, szczęścia lub prawdziwej miłości. Najbardziej chyba znaną w dziejach literatury europejskiej czytającą bohaterką, która uosabiała wszystkie wymienione zagrożenia płynące z kobiecej lektury, stała się Emmy Bovary. Do jej popularności w dyskursie krytycznoi historycznoliterackim przyczyniły się nie tylko wyjątkowe walory artystyczne samej powieści Gustave’a Flauberta i skandal towarzyszący jej recepcji we Francji, ale również socjopsychologiczna analiza zjawiska, sygnowanego nazwiskiem tej postaci przez Jules’a de Gaultiera, autora między innymi prac: Le Bovarysme, la psychologie dans l’œuvre de Flaubert (1892) oraz Le Bovarysme: essai sur le pouvoir d’ imaginer (1902). Bowaryzm definiował on, mówiąc w skrócie, jako „postrzeganie siebie innym niż się jest”17. Według Bogdana Mazana, który szczególnie uważnie przyglądał się temu zjawisku i jego obecności w polskiej literaturze, bowaryzm wiąże się jeszcze „z marzeniem o byciu gdzie indziej niż aktualnie, […]; z zagadnieniem szczęścia i uczuciowością religijną, przebóstwioną i przepoetyzowaną; z odpowiednim typem lektur, zwłaszcza sentymentalno-nastrojowych, […]”18. Ze względu jednak na charakter niniejszej pracy najważniejszym elementem składającym się na dość obszerne pojęcie bowaryzmu jest „odpowiedni typ lektur”19. Emma bowiem, będąc zapamiętałą czytelniczką, właśnie według wzorców literackich kształtowała swe życie, mieszając w dowolny sposób oba porządki, co ostatecznie doprowadziło ją do katastrofy.
5Zapowiadał ją, wprowadzony przez retrospekcję, obraz edukacji i pierwszych doświadczeń lekturowych bohaterki, który odpowiadał najczarniejszym wizjom nie tylko francuskich, ale również polskich autorytetów piszących krytycznie o „estetycznym kształceniu” kobiet. Już w dziecięcych rojeniach małej Emmy ujawniły się jej późniejsze pragnienia przekładania literatury na życie. Pod wpływem Pawła i Wirginii dziewczynce zamarzyła się „[…] chatka bambusowa, Murzynek Domingo, pies Wierny, a nade wszystko słodka przyjaźń jakiegoś dobrego braciszka […]”20. Potem, gdy w wieku trzynastu lat bohaterka trafiła do pensji przyklasztornej, świat jej wyobrażeń o życiu zaczęły kształtować przenikające się obrazy męczenników i świętych z czytanych na głos książek religijnych oraz wizje z tanich romansów przemycanych przez jedną ze służących i czytanych, rzecz jasna, w ukryciu i tajemnicy – „[…] kochanek, kochanków, prześladowanych dziewic mdlejących w ustronnych altanach […], burzliwych serc, łez, szlochów, pocałunków, łódek w blasku księżyca, słowików w gajach, młodzieńców odważnych jak lwy, łagodnych jak baranki, cnotliwych […]” (s. 51). Jako piętnastolatka powyższy repertuar lektur i galerię postaci uzupełniała Emma „wraz z Walterem Scottem”21, za którego sprawą „rozmiłowała się w dawnych dziejach” (s. 51). Przeszłość jednak prezentowała się jej jak teatralna rekwizytornia: „Pragnęła mieszkać w jakimś starym zamczysku […] wyglądając, aż się zjawi w oddali rycerz o białym pióropuszu, galopujący na karym rumaku” (tamże).
6Z umysłem pełnym podobnych rojeń zamiast gruntownej wiedzy z jakiejkolwiek dziedziny bohaterka zakończyła edukację i wkroczyła w dorosłość. Wkrótce też wypełniła swoje kobiece przeznaczenie – wyszła za mąż. Jednak „oczekiwane szczęście nie nadeszło”. Rozczarowanie rolą mężatki skłoniło ją do refleksji: „»Pomyliłam się więc« – myślała i starała się dociec znaczenia słów: szczęście, namiętność, upojenie, słów, które tak pięknie brzmiały w książkach” (s. 49). Odtąd Emma zatracała się coraz bardziej w lunatycznym tańcu, do którego grała jej muzyka „pięknie brzmiących” słów czerpanych z dawnych i obecnych lektur. Zmieniając maski i partnerów doprowadziła się wreszcie do stanu, w którym uodporniła się na narkotyczną siłę sztuki i miłosnych uniesień, a spoza mgły iluzji zaczęło przeświecać coraz bardziej przerażające widmo rzeczywistości.
7Poszczególnym etapom autodestrukcji pani Bovary nieodłącznie towarzyszyły lektury, a także dyskusje na temat literatury i sztuki. Czytaniu zostało podporządkowane życie małżeńskie Emmy, która „studiowała w powieściach Eugeniusza Sue opisy wnętrz. Czytała Balzaka i George Sand, szukając w nich złudnego zaspokojenia własnych pragnień. Nawet przy stole nie rozstawała się z książką. Karol jadł, mówił coś do niej – ona przewracała stronice” (s. 67). Za sprawą rozmowy o literaturze nawiązała się nić porozumienia między bohaterką i jej przyszłym kochankiem Leonem. To jemu przyznała się, że „przepada za powieściami, które czyta się jednym tchem, które budzą lęk i niepokój” (s. 89).
8W histerycznym nastawieniu Emmy do czytania odzwierciedliła się również jej rozpacz i wewnętrzne rozdarcie po wyjeździe Leona. Wówczas: „Chciała się uczyć włoskiego: kupiła słownik, gramatykę i zapas białego papieru. Próbowała czytać poważne dzieła: historyczne i filozoficzne.[…] Ale z czytaniem było jak z haftami, które, pozaczynane, poniewierały się w szafach. Brała książkę, rzucała ją dla innej i nie kończyła żadnej” (s. 122). Nie w czym innym też, tylko w lekturze, a właściwie w zakazie jej uprawiania, środka zaradczego na stan pani Bovary szukała jej teściowa, ale Karol „nie usłuchał jej rad i nie wzbronił Emmie czytania romansów” (s. 175). Gdy bohaterka wpadła w ramiona kolejnego kochanka, cynicznego uwodziciela Rudolfa, miała wrażenie, że osiągnęła swój upragniony ideał, że oto stała się kimś wyjątkowym, przynależącym do dziedziny sztuki raczej niż życia: „Przypominały się jej wówczas heroiny przeczytanych romansów i liryczny chór wiarołomnych kobiet zaśpiewał w pamięci, czarując siostrzanymi głosami. Stawała się sama jakby prawdziwą cząstką tych rojeń i urzeczywistniała wreszcie marzenie całej młodości, widząc w sobie ów ideał kochanki, o którym myślała z taką zazdrością” (s. 152). Jednak miłość, której obraz Emma czerpała z romansów i którą, jak sądziła, wreszcie odnalazła – okazała się kłamstwem. Kiedy wreszcie wróciła do stanu względnej równowagi, rozbudzenie erotyczne połączone z tęsknotą za ideałem przeniosła z mężczyzn na Boga, a zamiast powieści zaczęła ponownie czytywać dzieła religijne. Choć z mistyczną nadzieją pogrążyła się w lekturze dewocyjnej, książki dostarczone przez miejscowego proboszcza nie spełniały jej oczekiwań: „Drażniły ją przepisy kultu, arogancja pism polemicznych raziła zaciekłością w napaści na nieznanych jej ludzi, a świeckie opowiadania, zaprawione dewocją, wydały się jej pisane z tak absolutną ignorancją światowego życia, że niepostrzeżenie odsunęły ją od prawd, których potwierdzenia oczekiwała” (s. 193).
9Z apatii i ukrytego pod maską religijności otępienia wyrwała Emmę przypadkowa wizyta w teatrze na wystawieniu Łucji z Lammermooru. Bohaterka znów „[…] znalazła się w świecie swej młodości, w pełni lektury Walter Scotta. Zdało się jej, że słyszy wśród mgły dźwięk szkockiej kobzy na wrzosowiskach” (s. 200). Pod wpływem opery Emma stała się Łucją – „Skarżyła się na nieszczęsną miłość i prosiła o skrzydła. […] pragnęła uciec od życia, odlecieć w jakimś uścisku” (tamże). Odżył romans z przypadkowo spotkanym w teatrze Leonem. Ostatecznie jednak, obawiając się publicznej kompromitacji zarówno z powodu swych zdrad, jak i na skutek zaciągniętych długów, których nie była w stanie spłacić, upokorzona i udręczona żądaniami wierzycieli oraz kolejnym miłosnym rozczarowaniem pani Bovary odebrała sobie życie. Nawet decyzja bohaterki o samobójstwie została poprzedzona lekturami adekwatnymi do jej ówczesnych potrzeb i oczekiwań. Przed śmiercią bowiem „[…] czytywała do rana niedorzeczne książki, gdzie obrazy orgii mieszały się z krwawymi scenami” (s. 253).
10Odtworzenie czytelniczych losów bohaterki Flauberta nie wyczerpuje oczywiście bogactwa treści i znaczeń tej powieści22. Można w niej bowiem dostrzec przestrogę, ale jednocześnie niezwalczoną pokusę przekraczania wszelkiego rodzaju granic – stanowych, kulturowych, obyczajowych. W Madame Bovary została również wyrażona tęsknota za androgyniczną pełnią23, za wyzwoleniem się z ograniczeń własnej płci, zarówno kulturowych, jak i biologicznych. Było to jednym z marzeń Emmy, która pragnęła mieć syna, ponieważ: „myśl, że zostanie matką mężczyzny, była jakby wynagrodzeniem za wszystkie jej dotychczasowe zawody. Mężczyzna jest przynajmniej wolny, może przemierzać namiętności i kraje, przezwyciężać przeszkody, zakosztować najbardziej niedostępnych rozkoszy. A kobieta jest wiecznie skrępowana” (s. 93). W tym sensie pani Bovary reprezentowała pragnienia wielu pokoleń rozczytanych w romansach kobiet, znękanych narzucanymi im ograniczeniami.
11Rozpatrując postawę bohaterki Flauberta przede wszystkim jako czytelniczki trzeba uznać, że jej przypadek stanowi swego rodzaju prototyp „bowarystycznych” postaci czytających kobiet, o których będzie mowa w dalszej części tego rozdziału. Wprawdzie w dyskursie poświęconym polskim czytelniczkom pojęcie „bowaryzmu” nie funkcjonowało, a Flauberta uważano za pisarza niestosownego dla kobiet, wymieniając go obok innych kontrowersyjnych twórców epoki, jak Charles Baudelaire, Charles M.R. Leconte de Lisle oraz Edmond i Jules de Goncourt24, jednak cechy pani Bovary w różnych wariantach biograficznych powróciły w beletrystyce popowstaniowej, składając się na obraz – jak określiłam je we Wstępie – „nieletnich”. Dość wspomnieć Bertę Boudard z Na skałach Calvados (1884) Antoniego Sygietyńskiego, Frankę z Chama oraz Emilię Korczyńską z Nad Niemnem (1888) Elizy Orzeszkowej25. Nie oznacza to zresztą, że przed ukazaniem się Madame Bovary w 1857 roku w literaturze i w życiu nie istniało zjawisko zawdzięczające swą nazwę bohaterce powieści Flauberta. Wręcz przeciwnie. Jan S. Bystroń, dokonując dość niekonwencjonalnej typologii publiczności literackiej, wyodrębnił wśród należących do niej „ludzi odchylonych od normy”, między innymi – femme incomprise. Owa „kobieta niezrozumiana”, jak pisał „[…] jest niewątpliwie produktem epoki, ale w bardzo znacznym stopniu także i literatury, zwłaszcza powieści George Sand, ona to jest zawziętą czytelniczką, szukającą w literaturze innego świata, w którym jej wewnętrzna wartość może znaleźć odpowiedni dla siebie styl życia”26. Flaubert zatem, konstruując swoją bohaterkę, przypuszczalnie odtworzył jedynie zjawisko symptomatyczne dla XIX-wiecznej kultury literackiej i życia pewnych warstw społecznych (głównie mieszczaństwa), opisywane przez jego poprzedników27. Na „bowaryzm” bowiem cierpiała przecież już wcześniej Julia d’Agleimont z Kobiety trzydziestoletniej (1842) Honoré de Balzaka, a o niebezpiecznym wpływie czytania na kobiecą wyobraźnię i seksualność ten sam autor pisał w Fizjologii małżeństwa (1829), ostrzegając wyimaginowanego małżonka:
Pozwolić kobiecie czytać książki, które ją ciągną!… ależ to znaczy rzucić iskrę w magazynie prochu; gorzej, to znaczy nauczyć żonę obchodzić się bez ciebie. Cóż bowiem czytają kobiety? Książki przepojone namiętnością, Wyznania Jana Jakuba, powieści, wszystkie utwory najsilniej działające na ich wrażliwość. Nie lubią ani rozsądku, ani dojrzałych owoców. A czyż zastanowiłeś się kiedy nad zjawiskami wywołanemi przez tę poetyczną lekturę? Powieści, a nawet, można powiedzieć, w ogóle książki, malują uczucia i zdarzenia barwami o ileż świetniejszemi, niż te, które widzimy w naturze. […] czytając dramata i powieści, kobieta, istota o wiele skłonniejsza od nas do podnieceń wyobraźni, musi doznawać upajających wzruszeń. Stwarza sobie idealne istnienie, wobec którego świat cały blednie, niebawem, zapragnie urzeczywistnić to życie pełne rozkoszy, czary jego przenieść na siebie samą. Mimo woli, przejdzie od ducha do litery, od duszy do zmysłów.28
12Ofiarami bowaryzmu w drugiej połowie XIX wieku stopniowo stawały się reprezentantki wszystkich warstw społecznych (z wyjątkiem włościanek). Coraz bardziej masowa lektura romansów bowiem, wyzwalających poczucie własnej odrębności, a nawet pobudzających do zachowań sprzecznych z normami społecznymi, prowadziła do przemieszania zbiorowych wyobrażeń dwóch odizolowanych wcześniej typów kobiet: tych z „hodowli zamkniętej”29, a więc przedstawicielek wyższych i średnich warstw społecznych, z tą „występującą naturalnie”, czyli z kobietami należącymi w większości do miejskiego proletariatu, od dzieciństwa wykonującymi pracę fizyczną. Za pośrednictwem powieści kobiety jako „gatunek” znacznie się upodobniły, ponieważ zdemokratyzowały się ich idealistyczne marzenia o wielkiej miłości i swobodnym rozwoju indywidualnym.
13Środowiska opiniotwórcze z jednej strony z nieufnością i lękiem obserwowały oddziaływanie romansów na czytelniczki, z drugiej jednak – dostrzegały szansę wykorzystania ich jako praktycznego narzędzia kształtowania umysłowości odbiorczyń. Obawy miały źródło w przypisywanej kobietom rozbudowanej wyobraźni, tego irracjonalnego i sprzężonego z emocjami elementu psychiki, szczególnie niebezpiecznego – jak pokazywał przypadek pani Bovary – u istot pozbawionych krytycyzmu i zdolności logicznego myślenia. Maria Ilnicka tłumaczyła:
Ponieważ romans, powieść, działa przeważnie na wyobraźnią [sic!], ją głównie karmi, ją głównie nasyca, stąd siła ta przerasta wszelkie inne: zagłusza rozum, rozwagę, zdolności sądzące, a lotna i zapalna podnosi w istocie kobiecej tę lotność i zapalność, która poważniejsze, głębsze przymioty ducha, jeżeli nie zupełnie ruguje, to je niżej spycha i jak gdyby związane, bo nierozwinięte trzyma. Przez przeważne wyrobienie się wyobraźni życie wielu kobiet traci na powadze i dzielności, na rozsądku, nawet przy chęciach najlepszych. To, co często zdaje się być nierozważnem uniesieniem uczucia: ślepym, szalonym, szkodliwym w skutkach jego porywem, bywa najczęściej tylko uniesieniem wyobraźni, rozbujałej i wprawiającej w nerwowość.30
14„Nieucywilizowana wyobraźnia”31, wymykając się kontroli rozumu, w konsekwencji nie poddawała się także kontroli społecznej. W przypadku nałogowych czytelniczek romansów prowadziło to do zachowań lub stanów zakłócających porządek w danej zbiorowości, do zaburzenia społecznej homeostazy, opartej na małżeństwie i rodzinie (prócz schematu prowadzącej do samobójstwa zdrady, znanego z powieści Flauberta, w grę wchodziły ucieczki z domu z powodu wymuszanego na pannie lub nieaprobowanego przez jej opiekunów małżeństwa, separacje, rozwody, choroby psychiczne, a nawet morderstwa). Ekstensywna lektura powieści, ze względu na jej działanie kompensacyjne i uzależniające, prowadziła do jawnego bądź skrytego buntu przeciwko regułom kultury patriarchalnej. Choć romanse zaspokajały z reguły potrzeby niezbyt wyrafinowane, to jednak dając ujście naturalnej ciekawości świata oraz przymusowi interpretowania ludzi i zdarzeń, powodowały, że czytelniczki, konfrontując rzeczywistość z tym, co jedynie prawdopodobne, a niekoniecznie prawdziwe, niespodziewanie często, podobnie jak pani Bovary, mieszały oba porządki. Co więcej, na skutek wychowania przygotowującego je do odgrywania ról społecznych z ubogiego repertuaru, bardziej interesowały się zdarzeniami możliwymi niż realnymi, ponieważ te pierwsze wydawały im się bardziej atrakcyjne. Stąd często wytykana im duchowa nieobecność, ignorowanie codziennych problemów, przejawiające się także w specyficznym podejściu do słowa drukowanego32. W anegdotycznej formie pisał o tym Karol Libelt:
Kobiety lubią wiele czytać, ale nic takiego, co by ich myśl mordowało. Samo wyobrażenie, że to może być coś ciężkiego, już je odstrasza. Pewna dama czytała życia sławnych mężów Plutarcha w tłumaczeniu francuskiem pana Dacier i czytała je z ukontetowaniem, rozumiejąc, że czyta powieści. Gdy jej powiedziano, że to historia, a do tego pisarza, który żył na półtora tysiąca lat przed nami, porzuciła czytanie.33
15Propozycje zmian w systemie edukacji kobiet oraz reglamentowanie lektur miały zatem na celu ustanowienie nad kobiecą wyobraźnią prymatu racjonalnego myślenia oraz podporządkowania jej poczuciu obowiązku. W taki właśnie sposób nieodzowność reform uzasadniała na przykład Eliza Orzeszkowa:
Kobieta z prawdziwie wykształconym umysłem nie zagłębi się nigdy w książkach tak, aby zapomniała o powinnościach swoich, bo rozum bezustannie ukazywać jej będzie czyn jako cel i najpiękniejsze uwieńczenie życia. Kobieta nieumiejętna, jeśli nie będzie mogła zapełnić próżni swego życia tryumfowaniem na salonowych rydwanach, a nie poczuje w sobie skłonności do zatrudnienia się gorliwym gospodarowaniem lub nieprodukcyjnym, lubo cały dzień pochłaniającym, krzątaniem się po domu, zagłębi się niezawodnie w książce, włoży w nią życie swoje, serce, wyobraźnię, utonie w niej cała – ale książka ta będzie romansem. Z książki tej, zamiast pojęć w czyn przerabianych, wysnuje ona cały szereg mrzonek i chorobliwych pragnień, które przerobią się na znudzenie i niechęć do wszelkiej rzeczywistości.34
16Ponieważ argumenty publicystów nie przynosiły w przypadku czytelnictwa romansów spodziewanych efektów, gdyż nie powodowały ani zmniejszenia zasięgu tego zjawiska, ani zmiany sposobu lektury, próbowano wykorzystać powieść jako środek oddziaływania na czytelniczki. Wprowadzano więc do tego faworyzowanego przez kobiety gatunku literackiego bohaterki, które – w zależności od reprezentowanej przez nie postawy życiowej – albo miały służyć przykładem, albo stanowić przestrogę.
17W kolejnych częściach tego rozdziału zajmę się trzema aspektami relacji kobiety – powieść, kluczowymi dla zrozumienia rangi, jaką XIX-wieczna beletrystyka miała w biografiach czytelniczek. Zrekonstruuję mianowicie:
najistotniejsze kwestie podejmowane w dyskursie publicystycznym dotyczącym kobiet jako czytelniczek powieści;
główne motywy, które skłaniały kobiety do pisania powieści oraz najczęściej poruszane przez nie tematy;
literackie portrety
czytelniczek.
2. Kobiety jako czytelniczki powieści w dyskursie publicystycznym
18Z refleksji zachodnioeuropejskich badaczy historii społecznego funkcjonowania książki w XVIII i XIX wieku wynika, że – w opinii ówczesnych obserwatorów rzeczywistości – nawet, wydawałoby się, tak neutralne zjawisko, jak czytelnictwo robotników, chłopów czy kobiet, stanowiło zagrożenie dla trwałości struktur patriarchalnych i kapitalistycznych35. Oświecaniu mas, mającemu służyć powszechnemu dobru i postępowi, stale towarzyszyła obawa przed nieobliczalnymi następstwami upowszechniania wiedzy. O ile jednak lud i robotników dzieliła od elit trudna do zniwelowania przepaść materialna i cywilizacyjna, o tyle kobiety z wyższych i średnich warstw społecznych miały (przynajmniej teoretycznie) uwierzyć w swą równorzędność z dysponentami władzy symbolicznej. Utwierdzanie ich w tym przekonaniu, a jednocześnie stała kontrola nad tym, co i jak czytały, wymagały znacznej pomysłowości.
19Uwrażliwianie polskiej opinii publicznej na zagrożenia płynące z kobiecej lektury powieści pełniło podwójną funkcję: zwracało uwagę na istnienie zjawiska, a jednocześnie stanowiło jedną z metod mającą zapobiec jego rozszerzaniu. Diagnozy sytuacji były zbieżne. Jedna z nich, dość typowa, brzmiała:
czytelnictwo u nas kobiece przybrało formę jednostronną, […] czytelnictwo to opiera się głównie na belletrystyce. Czy zaś kierunek to właściwy i czy wywołuje zgodne z dzisiejszemi rozprawami w kwestii kobiecej rezultaty ocenić łatwo. Panna „skończyła pensyją” i czytała wiele romansów; wyszła za mąż i dopóki jej czas pozwalał czytywała romanse. Co więc czytelnictwo to i tak gorliwie uprawione, w rezultacie przynieść jej mogło? Pustkę umysłową, kilka po papuziemu spamiętanych frazesów, ciasnotę pojęć, brak wszelkiej samodzielnej myśli, olbrzymią stratę czasu i…? i nic więcej.36
20Szczególną uwagę poświęcano zwłaszcza dwóm ściśle ze sobą powiązanym problemom: patologicznemu wręcz zainteresowaniu romansami, wykazywanemu przez dziewczęta i bardzo młode kobiety, oraz konsekwencjom praktykowania nieumiarkowanej lektury przez owe powierzchownie tylko wykształcone czytelniczki. Ilnicka przekonywała:
nadmierne lub przedwczesne czytanie romansów jest szkodliwe nawet wtedy, gdy żadnych brzydkich obrazów przed umysł nie stawia, […]. Odbiera młodej wyobraźni jej świeżość, kwiat niewiadomości, i istota młoda utraca pod względem uczuć, które w sercu jej mają z czasem uderzyć, naturalny ich rozkwit. […] Jest to więc sprowadzanie dojrzałości sztucznej, jest to pozbawienie młodości tych chwil swobodnych, w naiwnej niewiadomości życia wesołych i spokojnych, których może potrzeba dla prawidłowego rozwoju istoty ludzkiej, niewieściej.37
21Za najbardziej niebezpieczną epokę w życiu kobiety uznawano właśnie ów bezproduktywny okres od ukończenia edukacji, czyli mniej więcej od szesnastego roku życia, do wyjścia za mąż. Zgodnie ze społecznym konwenansem starano się wówczas podtrzymywać życiową nieświadomość panien i strzec je przed utratą niewinności, jednego z atrybutów najwyżej cenionych na rynku matrymonialnym. Ową niewinność można było utracić zarówno na skutek intelektualnego poznania pewnych zjawisk społecznych (na przykład „podwójnej moralności” tolerującej stosunki przedmałżeńskie mężczyzn), jak i z powodu odkrycia dzięki lekturze przyjemności obcowania z własnym ciałem. Ale ponieważ przeciętna panna z dobrze sytuowanej materialnie rodziny: „czasu swego zwykle nie umie użytecznie podzielić; wolnych godzin ma aż nadto” – to, jak pisano –
czyż jest wtedy co bardziej nęcącego, jak lekka literatura, to jest romans, ten zakazany dotychczas, a przynajmniej skąpo używany pokarm, którego zakosztowanie żywem pragnieniem więcej wrażliwy umysł napełnia. Szczęściem wtedy dla niego, jeżeli wybór umiejętna czyni ręka, jeżeli podaje mu książki, które życie w prawdziwem przedstawiają świetle; jeśli w nich odmalowani są ludzie, których czyste, idealne dążenia są godne naśladowania, a wznoszą i uszlachetniają ducha! Lecz takich romansów jest bardzo mało; a często, zbyt często, do rąk młodej panny dostają się książki, które jej młodą wyobraźnią fałszywemi pojęciami o świecie napełniają, nerwy i zmysły jej drażnią niebezpiecznie i wprowadzają ją w świat pełen cudownych ludzi i zdarzeń, wobec których życie to wydaje się mgłe i nudne. Ale, jakiekolwiek to będzie, czy młoda osoba złe lub dobre romanse czytuje, zawsze wywrą one wpływ jednaki, rozwiną kosztem rozumu wyobraźnią i uczucie czytelniczki. Będzie ona przy nich śnić, marzyć, śmiać się, płakać, nauczy się nawet cokolwiek złego lub dobrego, słowem wszystkiego, oprócz myślenia.38
22Owa „przedwczesna dojrzałość”, spowodowana lekturą romansów, która tak niepokoiła przywódców opinii, była ich zdaniem efektem, między innymi, niesamodzielności myślenia i podatności na niekoniecznie pożądane wpływy. Ponieważ, jak wiadomo, „cały sekret największej sztuki zręcznego autora na tem polega, żeby umysłami swoich czytelników zawładnął – jeżeli je pokona, tem lepiej dla niego, […]”, to w myśl oczekiwań dyspozytorów norm lektury intelektualna „walka” z autorem, „samoistny przynajmniej opór przeciwko niemu i jego władzy, najpierwszym jest ich [czytelników – przyp. A.P.] obowiązkiem”39. Za wdrożenie do tego obowiązku miały być odpowiedzialne kobiety bardziej doświadczone, głównie matki, o których czujność apelowano często w tekstach poświęconych destrukcyjnym następstwom czytania powieści. Zofia Kowerska uświadamiała na przykład:
Nie wszyscy wychowawcy mają dokładne pojęcie, czem jest w zwykłych warunkach głowa szesnastoletniej dziewczyny. Co za ciekawość i rozmarzenie, jaka żądza wrażeń i namiętność do powieści, wykradanych i czytanych w sekrecie, jakie bicie serca przy scenach miłosnych, których szczególniej szuka się w romansie z opuszczeniem wszystkiego, co z niemi nie zostaje w związku. Czytanie takie wprawia w stan gorączkowy wszystkie dziewczęta z żywem uczuciem i wyobraźnią – i zdrowie ich cierpi na tem niezmiernie. Jeżeli jeszcze przyłączy się do tego ideał wcielony i dziewczę wyobraża sobie, że kocha, to się już miara złego dopełnia. Dla zaradzenia mu byłoby dobrze, nie zaczynając nauki tak wcześnie, jak to zwykle ma miejsce, przeciągnąć ją aż do dwudziestego roku życia dziewczęcia. Te cztery lata (od szesnastu do dwudziestu) przyniosłyby jej pożytek naukowy ogromny, dałyby pojęcie o tem, czem jest nauka i praca, wpoiłyby w nią do niej zamiłowanie, a ochroniły od owego niezdrowego marzenia, od czytania powieści dla scen miłosnych, obmyślania sytuacyj, w których się we własnej wyobraźni urasta na bohaterkę romansu. Doświadczeni lekarze wiedzą, ile zguby zdrowiu takie rozmarzenie przynosi.40
23Jak się wydaje, ówcześni czytelnicy doskonale wiedzieli, o jakie zagrożenie dla zdrowia chodzi. Od XVIII wieku bowiem, kiedy pewien anonimowy autor niewielkiego traktatu na temat groźnych następstw onanizmu i sposobów ich leczenia „nie tylko nazwał, ale w istocie wymyślił nową chorobę, oraz bardzo specyficzny, głęboko nowoczesny i niemal uniwersalny motor, produkujący poczucie winy, wstyd i lęk”41, to właśnie w pozbawionym kontroli czytaniu rozpalających wyobraźnię romansów widziano jedną z ważniejszych przyczyn oddawania się masturbacji. Ta z kolei – w myśl stwierdzeń Samuela A. Tissota, którego medyczny autorytet od lat 60. XVIII stulecia sankcjonował zasadność stwierdzeń sformułowanych pierwotnie w pseudonaukowej Onanii – nieuchronnie prowadziła do rozlicznych schorzeń, obłędu i degeneracji nie tylko fizycznej, ale także moralnej. W tej ścisłej zależności między samotną lekturą i samotnym seksem doszukiwał się źródeł „zwyrodnienia kobiety współczesnej” autor polskiej adaptacji pracy Maxa Wolffa, pisząc u schyłku XIX stulecia:
Wiele, bardzo wiele duchowo przegniłych kobiet i dziewcząt zachowując pozory przyzwoitości towarzyskiej, uprawiają [!] potajemnie prawdziwy kult niemoralności, popuszczają bowiem całkowicie swobodnie wszelkie wodze lubieżnej wyobraźni i formalnie pławią swoją myśl w najrozmaitszych marzeniach plugawych, do czego obfitego materiału, obfitego nad miarę i potrzebę, dostarczają im książki tudzież teatr. Tak, literatura współczesna! Według mnie, literatura współczesna, wyłącznie i jedynie, wywiera spomiędzy wielu czynników zabójczych wpływ po prostu zatruwający na masy ludzi, na wpółwykształconych płci obojga, zwłaszcza zaś na natury kobiece, bardziej wrażliwe, u których wytężone zajęcie zawodowe nie wywiera błogiego w tym wypadku następstwa neutralizowania i równowagi. Literatura współczesna zawiera może najwięcej znamion zwyrodnienia i dlatego też właśnie przy rozpatrywaniu procesu jej oddziaływania na tłumy ciężko waży ona na szali! Kto dawniejszemi czasy już koniecznie chciał zatruć swoją wyobraźnię, ten umiał postarać się o Dekamerona Boccaccia, pamiętniki Casanovy, lub powieści Pawła de Kocka, poczem rozkoszował się ukradkiem i potajemnie tą trucizną zatrutą. Dzisiaj natomiast weszło w zwyczaj uważać każdego za niewykształconego, kto się nie przechwala publicznie, że czytał utwory Zoli lub, jak w naszych stosunkach, Gabrieli Zapolskiej. A przecież tenże Zola sam niedawno miał się wyrazić, że jego powieści wcale się nie nadają do czytania dla młodych panien.42
24Macierzyńska kuratela nad czytelnictwem miała zatem chronić córki nie tylko przed wybujałym marzycielstwem i zbyt wczesnym poznaniem zagadek miłości, ale także przed ewentualnymi fizjologicznymi skutkami masturbacji, zagrażającej późniejszej zdolności do reprodukcji i wypełniania „małżeńskich obowiązków”, a także powodującej różnorodne dolegliwości, z histerią i blednicą na czele. Idee utylitaryzmu i pragmatyzmu, którym miała być podporządkowana moralność człowieka, determinowały zatem w taki sam sposób stosunek zarówno do lektury, jak i do seksualności43.
25Choć jeszcze na przełomie XIX i XX stulecia ostrzegano, że pozbawione kontroli czytanie nawet niewinnych powieści prowadzi często do „tajemnego występku”, to ówcześnie problem nabrał już nowych wymiarów. Pojawiło się bowiem zagrożenie ze strony coraz powszechniej dostępnej literatury pornograficznej. Rozległy się więc głosy aprobujące kontakty z dominującą w obiegu czytelniczym beletrystyką. Już w połowie lat 90. pisano na przykład:
Robić postanowienie takie, iż córce naszej aż do pewnego wieku nie damy w rękę żadnego romansu, jest prawie równie nieroztropnem, jak pozwolić żeby czytała wszystko bez wyboru. Powieść za dni naszych stała się chlebem powszednim, potrzebą niejako, i odmówić jej nie możemy w żaden sposób. Zresztą tyle posiadamy w literaturze własnej prac cennych, że ukrywanie ich byłoby dla młodości zubożeniem niewątpliwem.44
26Skutek był taki, że dyskusja zaczęła koncentrować się wokół konkretnych autorów i tytułów – tych, których kobiety nie powinny czytać oraz tych, które mogły stać się szkołą dobrego smaku i przekaźnikiem wartości etycznych. Kierowany do czytelniczek dyskurs krytycznoliteracki doby postyczniowej znamionowała przy tym wyraźna niechęć w stosunku do literatury naturalistycznej czy, szerzej rozumianej – modernistycznej. Najwięcej ocen negatywnych zebrał Émile Zola, który wyparł z pozycji naczelnej skandalistki Europy George Sand, królującą na liście beletrystycznych deprawatorów do lat 70. XIX wieku. Porównując zagrożenia płynące z twórczości tej autorki ze szkodliwością powieści współczesnych naturalistów francuskich, Edward Lubowski (streszczając myśli Georga M.C. Brandesa) pisał:
Nawet idealizm tych książek [G. Sand] czyni je rewolucyjnemi, gdyż autorka każe się rozwijać wewnętrznemu światu swobodnie, nie troszcząc się o to, że przez to zewnętrzny się rozpada, a malując jedno tylko uczucie miłości wskazuje, jak jej prawa nieustannie krzyżują prawa społeczne. Uznając konieczność małżeństwa, podkopuje jednak wiarę w jego wieczność. Dzisiejszy francuski naturalizm starał się przez zemstę zarzucić niemoralność pierwszym dziełom p. Sand. Zola ostrzegał zawsze przed niebezpieczeństwem dla społeczeństwa, gdy jednostka chce wyjść z zakreślonych jej granic, i szczyci się sam tem, że nigdy nieokiełznanej namiętności nie przedstawiał w uroczem świetle, ale ją zawsze nurzał w błocie. Mógł był wszakże dodać, że nigdy on i jego szkoła nie posługują się wyższą moralnością, tylko tą zdawkową i powszednią, i że nigdy na inne społeczeństwo nie patrzą, tylko na to, które istnieje. Ograniczyli się sami gwałtem, trzymając się ściśle zewnętrznej rzeczywistości i z niej tylko wyciągając wnioski. Stąd pochodzi, że przy całej swej zuchwałości w malowaniu stosunków społecznych, których poprzednia literatura tykać nie śmiała, są małomówni i tchórzliwi jako myśliciele i moraliści. Szukają w tem swej siły, iż zgadzają się z powszedniemi pojęciami moralnemi, pysznią się z tego, iż nazywają występkiem to, co i inni zowią występkiem, i że przeciw niemu wzniecają obrzydzenie, że nie są takimi, jak grzesznica Sand.45
27Chociaż, jak widać, niewybaczalnym grzechem George Sand było stawianie szczęścia i poczucia spełnienia jednostki ponad dobrem wspólnoty – co miało wieść jej czytelniczki do szukania prawdziwej miłości, nawet za cenę sprzeniewierzenia się obowiązującym normom – to winy naturalistów, z Zolą na czele, były znacznie cięższe. Sand bowiem narzucała wierność samej sobie i wyznawanym ideałom, natomiast francuski naturalizm obnażał już jedynie fizjologiczne prawdy o człowieku, pozbawiając go wyższych dążeń. O ile świat romansów George Sand zaludniali uduchowieni, romantyczni bohaterowie przeciwstawiający się hipokryzji i konformizmowi, o tyle świat powieści Zoli odzwierciedlał wszelkie odcienie istniejącego w rzeczywistości zła, pozostawiając odbiorcę bezradnym wobec społecznego i biologicznego determinizmu.
28Odpowiedzialnością za wybieranie przez kobiety powieści uznawanych przez przeważającą część opinii publicznej za demoralizujące lub bezwartościowe środowiska konserwatywne obarczały krytykę literacką. W latach 90. funkcjonowało obiegowe przekonanie, że „utwory tych [pisarzy – przyp. A.P.] są jeszcze niebezpieczniejsze nie tyle same przez się, ile dlatego, że ich wielbiciele owładnęli większą część krytyki literackiej w prasie periodycznej i korzystają z tego, aby chwalić ich dzieła i związane z niemi poglądy na świat, jako coś godnego uwagi i naśladowania”46. Podobnie o przyczynach popularności literatury naturalistycznej i modernistycznej pisał Wiktor Doleżan:
W bardzo wysokim stopniu obudza lektura złych książek żądze płciowe; dawniej zatruwali fantazję młodych, na ławie gimnazjalnej i uniwersyteckiej, Boccaccio, Casanova, Faublas, Paul de Kock i inni, dzisiaj przybyli jeszcze do tego grona Zola, Ibsen, Garborg, Maupassant, Verlaine, a dzieła ich rozchodzą się z szaloną szybkością we wszystkich językach. Literatura ta jest dzisiaj o wiele niebezpieczniejszą, nie sama przez się, ale dlatego głównie, że jej zwolennicy opanowali krytykę literacką w prasie periodycznej i tylko podobne wytwory i w nich zawarte poglądy otrębują jako godne polecenia. Dawniej było zadaniem prasy przy nadarzonej sposobności wypowiadać bezwzględny sąd literacki.47
29Niemal identycznie o współczesnej krytyce, która nie spełnia wobec czytelników powinności etycznych, wypowiadał się również cytowany już autor polskiej adaptacji książki Wolffa: „[…] zwolennicy ich [nowych kierunków literackich – przyp. A.P.] owładnęli przeważną częścią krytyki w prasie periodycznej i reklamują wszelkiemi sposobami utwory przyjaciół, ogłaszając je za godne naśladowania i doskonałe; dawniej natomiast prasa się wystrzegała podobnej reklamy i przeciwnie nawet stawiała sobie za zadanie przestrzegać przed takiemi chwastami literackiemi”. Nawiązując do tego rozpoznania, dzielił się też refleksją: „Skoro teraz przecież młoda panna w jakimś felietonie literackim, sprawozdaniu, czy krytyce przeczyta, że Nana Zoli, La fille Elise braci Goncourt, Bel-ami Maupassanta są arcydziełami literackiemi, w których ci autorzy doprowadzili swój artyzm do szczytu – czyż można mieć za złe tej młodej dziewczynie, że zrodzi się w niej chęć gorąca, w dobrej wierze zresztą poczęta, poznać bliżej owe »arcydzieła« szkoły naturalistycznej. I skutkiem tego bezwiednie wchłonie ona w siebie truciznę”. Bezpośrednim zaś następstwem czytania utworów naturalistycznych było według niego „[…] upodobanie gorące w sztukach teatralnych, rozwiązujących zagadnienia fin de siécle [sic!]”, co w konsekwencji prowadzi do tego, że kobiety
pchają się do sal sądowych, by śledzić przebieg skandalicznych procesów obyczajowych, lecz nie obyczajnych; żarliwie czytują pisma brukowe, które polując na czytelniczki wśród kobiet zwyrodniałych, zapychają swe szpalty najprzewrotniejszemi plotkami miejskiemi; nie wstydzą się wypytywać sług o najtajniejsze sekrety rodzinne osób trzecich, boć trafnie powiedział ów złośliwy, ale doświadczony Francuz: „Wszystkie kobiety są z natury bardzo ciekawe; rozkosz, iż wiedzą i znają grzechy bliźnich, osładza im niemożność dopuszczenia się takich samych grzechów”.48
30Tak więc pod koniec XIX wieku powieść uważano za niebezpieczną dla niedojrzałych zwłaszcza czytelniczek zarówno ze względu na treści, które niosła, jak i z powodu ambiwalentnych sądów na jej temat, wypowiadanych przez autorytety. Bo przecież, jak pisała w 1903 roku Teodora Męczkowska:
[…] stanowi pewnik dla człowieka współczesnego, że panujące prądy wywołują kierunki literackie, a nawzajem wybitne utwory bez wpływu na opinię nie pozostają. Ponieważ zaś beletrystyka odwzorowywa i notuje przeważnie zjawiska życia rodzinnego, towarzyskiego, społecznego i t. d., przeto referaty sprawozdawcze dotyczące tego działu piśmiennictwa są jednym z czynników wytwarzających opinię.49
Autorka „Tygodnika Mód” powtarzała przy tym popularny zarzut bagatelizowania przez krytykę literacką moralnych konsekwencji lektury, stawiania formy artystycznej ponad przesłaniem ideowym:
Niedobrze jest […], że się w krytyce cały nacisk kładzie – na wyższy lub niższy stopień artystycznej doskonałości utworu, że się wypowiada autorom wojnę tylko ze względu na formę – treść i tendencje, niby rzecz podrzędną zupełnie, pozostawiając na boku, albo mimochodem zaledwie potrącając o nie. A tymczasem jeśli o co warto jest prawować się z pisarzem, to o jego założenie – jeśli nad czem zastanawiać, to nad zbawczym lub wrogim wpływem jego tendencji, bo w tem leży właśnie kwestia jego użytecznego lub szkodliwego oddziaływania. Utwory bardzo niskiej lub żadnej wartości wypuszczamy tu zupełnie z rachuby, bo nie ma istotnej potrzeby mówienia o nich poza granicami najtreściwszej wzmianki bibliograficznej.50
31Ponieważ – jak już pisałam – XIX-wieczny dyskurs publicystyczny poświęcony kobiecej lekturze opierał się z reguły na pojedynczych obserwacjach poszczególnych publicystów, trudno ocenić, na ile trafna była owa opinia Męczkowskiej, że nieudolność autora stanowi najlepszą „rękojmię jego nieszkodliwości” i że w związku z tym groźniejsza od trzeciorzędnej beletrystyki była dla czytelniczek literatura wysokoartystyczna, która, choć kwestionowała lub negowała obowiązujące normy etyczne, to ze względu na swe wartości estetyczne spotykała się z uznaniem znawców.
32Oprócz niestosownego wyboru powieści przywódcy opinii piętnowali także ich niewłaściwą lekturę, którą znamionował pośpiech, powierzchowność, weryzm, zbyt silne identyfikowanie się z postaciami oraz skupienie na fabule, połączone niejednokrotnie z lekceważeniem artystycznej formy tekstu. Według Fryderyka H. Lewestama pociągało to za sobą nieuchronnie zmianę, a właściwie – utratę osobowości:
Nieraz w życiu mojem miałem sposobność przekonać się, że u największej liczby podobnych czytelniczek, pochłaniających np. powieści lub inne utwory poetyczne dla samej tylko (jak to nazywają) intrygi, dla wątku opowiadania, czytanie dzieł tego rodzaju przemienia zupełnie charakter i nadaje mu formę całkiem odrębną i dziwną, bo zacierając w nim wszystkie rysy indywidualne, pozostawia tylko ogólne, całemu gatunkowi bohaterów np. romansowych właściwe.51
33Nie do zwalczenia wydawała się też – sądząc z innych wypowiedzi – skłonność XIX-wiecznych czytelniczek do interesowania się przede wszystkim wątkiem miłosnym. Ten specyficzny dla kobiet styl lektury najtrafniej scharakteryzował Stanisław Krzemiński, doszukując się w nim nawet przyczyn rozgłosu i uznania, jakie zdobył Henryk Sienkiewicz już w trakcie publikowania w odcinkach Ogniem i mieczem. Pisał on co prawda:
Najnowszy utwór Sienkiewicza, na tle historycznem napisany, zajął tak żywo wierny lud Jej Królewskiej Mości, że ukazywanie się jego współczesne w dwóch czasopismach, jednem warszawskiem, drugiem krakowskiem, było dla kobiet warstw oświeconych, czytających, rzeczywistym wypadkiem. Potęga stylu odniosła tu zwycięstwo nad historycznością, z którą kobieta, istota nawet w idealizmie pozytywna, dniem dzisiejszem żyjąca, niechętna abstrakcjom i niezdolna do nich, nie lubi wchodzić w stosunki. Co więcej, w tym utworze, który Sienkiewiczowi sławę zjednał, najulubieńsza rzecz dla kobiety w książkach – miłość i maluczkość jednostkowa, odgrywają w stosunku do całości rolę bardzo małą; a jednak kobieta to imię, dotychczas tylko rozgłośne, uczyniła sławnem i zasłużenie sławnem.52
34Niemniej odpowiedzialnością za niewłaściwe rozumienie powieści – ignorujące jej warstwę historyczną oraz konwencję literacką – Krzemiński obarczył „piękne a załzawione czytelniczki”, które miały wywierać nacisk na Sienkiewicza w trakcie pisania powieści, „aby wszystko się szczęśliwie skończyło”, czyli żeby „Helena została żoną a Jan mężem”53. Przeprowadzona następnie w kilku kolejnych numerach „Bluszczu” profesjonalna analiza powieści prawdopodobnie była więc w zamyśle Krzemińskiego nauką właściwego sposobu lektury54. Mało jednak prawdopodobne, aby jego rozwlekły i nieatrakcyjny wywód historyczny, ukazujący tło opisywanych wydarzeń, choćby minimalnie zmienił przekonanie kobiet, że powinny większą wagę przywiązywać do bitewnego zgiełku niż do – przedstawianego przecież w innym kontekście jako ich przeznaczenie – zacisza domowego ogniska. Historia walk, zwycięstw i bohatersko znoszonych przez mężczyzn porażek mogła być dla czytelniczek atrakcyjna tylko wówczas, gdy mężczyźni ci okazywali się zdolni także do wielkich namiętności, a przede wszystkim, gdy w zmaganiach z losem towarzyszyły im
kobiety.
35O emocjonalnym odbiorze powieści przez czytelniczki oraz ich potrzebie empatycznego traktowania postaci literackich już wcześniej pisał przecież Lewestam:
Epika ze swojemi cechami przeważnie opowiadającemi i opisowemi, z plastycznością kształtów, pozbawionych częstokroć żywego kolorytu, mniej [niż liryka – przyp. A.P.] przemawia do tej młodzieńczej wrażliwości kobiety, równie jak mniej do niej przemawia piękno przyrody w swoim ogromie, jaki np. rozległy, choć uroczy krajobraz, a bardziej ją nęci kwiatek igrający blaskiem barw w promieniach słonecznych i napawający lubością swej woni. Dopiero gdy na wierzch znowu wychodzą szczegółowe, indywidualne oznaki – gdy w opowiadaniu epika stawia przed czytelnikiem charakter ludzki, bohaterski wprawdzie, lecz zarazem i ludzki, gdy nim miotać zaczyna namiętność, choćby najszlachetniejsza, zawsze przecież ta jedna namiętność, która go z pomiędzy grona podobnych może bohaterów wyróżnia, wtenczas dopiero czytelniczka stopniowo rozgrzewa się ciepłem uczucia, które ów nawet marmurowy posąg epicki ożywia.55
36Obserwacja Lewestama pokazuje, że kobiecy styl lektury ujawniał te „naturalne” i typowe cechy płci, które pielęgnowano w wychowaniu dziewcząt. Należały do nich: uczuciowość, wrażliwość na potrzeby innych, kierowanie się intuicją, skupienie na drobiazgach, zdolności analityczne przy jednoczesnym braku umiejętności dokonywania syntez56, czyli mówiąc najogólniej – brak równowagi między sferą emocjonalną i intelektualną.
37Mała skuteczność zabiegów perswazyjnych powodowała, że od czasu do czasu pojawiały się w prasie wypowiedzi wyrażające frustrację i poczucie bezsilności. Przykładem może być odpowiedź redakcji „Kłosów” na (być może wymyślony) list jednego z korespondentów:
Podzielamy najzupełniej to oburzenie, jakiego Pan doznałeś w wycieczce swojej na prowincją [sic!], spotykając po dworach szlacheckich w ręku żon i córek ziemian naszych same tylko romansy francuskie, i dowiedziawszy się w dodatku, że takiemi to specjałami jest zapełniona prawie cała składkowa czytelnia prowincjonalna owej okolicy. Zaprawdę, gdybyśmy osobiście Pana nie znali, gdybyśmy nie wiedzieli, że nigdy kłamstwo nie skalało ust pańskich, to-byśmy tę wiadomość uważali za niedorzeczną plotkę, za potwarz, na poczciwe nasze niewiasty przez ich wroga rzuconą; gdyż przyznajemy się otwarcie, żeśmy wcale ich o podobną rozpustę umysłową nie posądzali. Bajką więc był stary aforyzm, że Kraszewski wytrącił z rąk kobiety polskiej romans francuski, na marne poszła półwiekowa praca tak jego, jak i innych koryfeuszów ojczystego powieściopisarstwa, Korzeniowskiego, ChodźkiRzewuskiego, Kaczkowskiego, Zacharyasiewicza, Jeża, Orzeszkowej, Sienkiewicza, i tylu innych niepoślednich talentów, dawniejszych i współczesnych. Lafiryndy parafialne odwracają się od nich z lekceważeniem, bo utwory ich są dla nich za poczciwe, za czyste, a więc nudne, bo nie zawierają w sobie nic sprośnego, nic pornograficznego; gdyż najjaskrawsze sceny i obrazy, jakie niekiedy, bardzo rzadko, można spotkać w powieściach polskich, są dziecięco jeszcze niewinne w porównaniu z tem, za czem się owe damy uganiają w naturalistycznych powieściach francuskich. Gorzko mi się robi w duszy, a zarazem i śmiech mię bierze, kiedy wobec tego przypomnę sobie, jak się redakcje prawie wszystkich czasopism naszych troskają o to, aby się nic do nich nie wkradło drastycznego, co by mogło obrazić czystość dziewiczą polskich czytelniczek, i jakie to wywołuje w nas zgorszenie, jaki gwar i hałas obudza, gdy się czasem coś podobnego zdarzy! O jacy żeśmy naiwni! Okazuje się bowiem, że wydawnictwa ich wtedy by dopiero miały wziętość i powodzenie, gdyby oni raz przecie pozbyli się tych niedorzecznych skrupułów, z jakiemi strzegą moralności publicznej, gdyby nie tylko w dziale swoich przekładów podawali to właśnie, co dziś odrzucają ze wstrętem, ale i oryginalnych pisarzy zachęcali do naśladowania naturalizmu francuskiego. Ciekawy jednak jestem, jak takie damy mogą spojrzeć w oczy mężczyzny, który na ich stoliku znajdzie książkę tego rodzaju, i radbym wiedzieć, jakie też z panien, wykarmionych takiemi specjałami, będą żony i matki, i jakie w swoje córki wpoją zasady?57
38Odpowiedzią na te pytania jest w pewnym sensie popularność, jaką romanse nadal cieszą się wśród kobiet. Można ją interpretować jako dowód nieskuteczności wypowiedzi publicystycznych, świadectwo odporności czytelniczek na ich przekaz, odzwierciedlający wszakże androcentryczny stan świadomości zbiorowej, w której kobiety wciąż są kreacją męskiej wyobraźni, a nie jednostkami przygotowanymi do odrębnej, samodzielnej i satysfakcjonującej egzystencji. Obserwowana ucieczka do światów powieściowych – przez odmowę uczestniczenia w rzeczywistości – stanowiłaby więc akt kobiecej emancypacji. Gdy jednak spojrzymy na problem uważniej, dostrzeżemy w fascynacji romansem także formę ponownego zniewolenia, polegającego na uległości wobec woli i fantazji autora.
3. Od czytelnictwa do autorstwa – motywacje i tematyka powieści pisanych przez kobiety
39Kobiety zaczęły pisać powieści z potrzeby oswajania świata. Przepuszczając obrazy codzienności przez filtr własnej świadomości i języka, zyskiwały wrażenie, że lepiej rozumieją rzeczywistość. Poza tym pisanie, w znacznie większym stopniu niż lektura, jako akt w pełni twórczy dostarczało im przyjemności, która płynęła z poczucia nieograniczonej wolności, absolutnej władzy nad kreowanym światem. „W pisaniu kobiety »objawia się« pycha, lekceważenie narzuconej od wieków pokory – twierdziła Krystyna Kłosińska – Wchodząc przez pisanie w przestrzeń publicznego mówienia-działania, kobieta wydobywa się z milczenia i ciszy. Zakłóca więc tradycyjny rozdział ról społecznych, poczucie ustalonej hierarchii, słowem relacje władzy”58. Ważnym czynnikiem skłaniającym kobiety do sięgania po pióro było pojawienie się nowego typu powieści, której czytanie tworzyło atmosferę intymnego kontaktu czytelnika nie tylko z bohaterami romansu, ale także z jego twórcą, dawało świadomość, że za wnikliwą analizą uczuć fikcyjnych postaci skrywa się autor – człowiek z krwi i kości. Czytelniczki romansów Samuela Richardsona59 i Jeana-Jacques’a Rousseau miały szansę uwierzyć, że istnieją mężczyźni, którzy doskonale wyczuwają ich potrzeby (zarówno emocjonalne, jak i erotyczne), rozumieją ich tragedie i współczują im, wreszcie – dają nadzieję na odnalezienie szczęścia. Na owo – tak ważne nie tylko dla czytelniczek, ale i potencjalnych autorek – zintymizowanie relacji między autorem, odbiorcą i bohaterem zwracał uwagę Arnold Hauser:
Zmienia się nie tylko stosunek autora do jego czytelników i do bohaterów jego dzieła, lecz także postawa czytelnika wobec tych postaci. Autor czyni czytelnika swoim powiernikiem i zwraca się do niego bezpośrednio. Jego ton jest nieśmiały, nerwowy i wymuszony, jak gdyby zawsze mówił o sobie; utożsamia się ze swymi bohaterami i zaciera granice między fikcją i realnością; stwarza sobie i swoim postaciom własny świat, który raz jest daleki od świata osoby czytającej, to znów z nim zespolony. […] Richardson rozkochuje się w swych bohaterkach i wylewa gorzkie łzy nad ich losem; również jednak i jego czytelnicy mówią i piszą o Pameli, Klarysie i Lovelace’ie jako o prawdziwie żyjących ludziach. Nawiązuje się nieznana dotąd zażyłość między czytelnikami i bohaterami powieści; czytelnik nie tylko rozszerza ich istnienie poza granice poszczególnego dzieła, nie tylko wyobraża ich sobie w sytuacjach, które z samym dziełem nie mają nic wspólnego, lecz wiąże ich też ustawicznie ze swym własnym życiem, własnymi problemami i dążeniami, nadziejami i rozczarowaniami. Jego zainteresowanie tymi bohaterami staje się czysto osobiste i w końcu może ich zrozumieć tylko przez porównanie ze sobą samym. […] wydaje się czytelnikowi jakoby bohater powieści miał dokończyć tylko jego – czytelnika – nie zamkniętą jeszcze kartę żywota i urzeczywistnić jego zaprzepaszczone możliwości, któż bowiem nie był kiedyś bliski przeżycia powieści i zostania kimś w rodzaju jej bohatera. Z takich złudzeń wywodzi czytelnik swe prawo do stawiania siebie w jednym rzędzie z bohaterem i roszczenia sobie prawa do jego wyjątkowości i niepodporządkowania się zwykłemu życiu. Richardson wzywa wprost czytelnika, aby wszedł w rolę bohatera powieści i uromantycznił swoją egzystencję, zachęca go też, aby się uchylał od wykonywania obowiązków nieromantycznego dnia codziennego. Autor i czytelnik stają się w ten sposób głównymi aktorami powieści; stale się nawzajem kokietują i podtrzymują ze sobą związek nieprawny, sprzeczny z regułami normalnego postępowania. Autor przemawia bezpośrednio ze sceny do publiczności, a czytelnicy uważają go często za bardziej interesującego od jego bohaterów.60
40Nieoczekiwanie dla autorów mężczyzn również przed kobietą pisanie powieści otwierało możliwość nie tylko czerpania satysfakcji (nierzadko też finansowej) z zaspokajania ciekawości czytelników, ale także – mówiąc słowami Hausera – utrzymywania „nieprawnego związku” z tym jedynym, wyjątkowym odbiorcą, który odnajdzie w jej dziele swoje własne myśli i uczucia. Taki obraz pisarskich doświadczeń (a może tylko tęsknot) kobiet można znaleźć w jednym z utworów Narcyzy Żmichowskiej. Jedna z postaci-masek samej Gabrieli mówi w nim:
Autorka nie ma już czasu tęsknić, boleć, wątpić, czuć się wiecznie samotną, wzbudzającą nieufność i pełną wzajemnej nieufności; chociaż te wszystkie dramata rozgrywają się w niej bardzo często, jest przecież druga, nad tę zawieruchę statecznie spokojna osoba, która się zawsze z pewnym rodzajem lubości [h]uraganom przysłuchuje, która sobie wszystkie zjawiska burzy szczegółowo opowiada i póty je urabia, ozdabia, maluje, studiuje, póki się z nich na koniec nie zwierzy przed najlepszym swoim przyjacielem, przed takim, co go nie zna, co go widzieć nie będzie, lecz który może ją zrozumieć, który może z pracy jej skorzysta, który może ją lub z nią razem przynajmniej wspólnie tęż samę myśl ukochać, słowem, póki się nie zwierzy przed wymarzonym… czytelnikiem.61
41Na nieco inne przyczyny skłaniające kobiety do zajęcia się twórczością literacką zwróciła uwagę pod koniec XIX wieku Laura Marholm. Ta kontrowersyjna skandynawska autorka wywodziła potrzebę pisania ze zniecierpliwienia spowodowanego oczekiwaniem na miłość lub jakąś inną wielką ideę, której można się poświęcić. Uczucie to miało pojawiać się u kobiet około dwudziestego roku życia. Właśnie wówczas, według Marholm:
Piszą wszystkie inteligentne dziewczęta, otwarcie lub potajemnie. Czynią to, aby stworzyć sobie treść, podczas gdy mężczyzna (nie nędzny dyletant), pisze, aby treść z siebie wyrzucić. Młoda, pisząca kobieta, zarówno jak i młody piszący mężczyzna, są osobnikami niezaspokojonymi. Atoli kobieta pisze, aby coś mieć, mężczyzna zaś – aby się czegoś pozbyć. I powoli pisząca kobieta urabia sobie z braku czynnik dodatni. Było w niej pragnienie miłości – obecnie budzi się w niej pragnienie wiedzy; zaczyna czytać, przyswaja sobie treść zewnętrzną, nie mając wewnętrznej i dotychczasowa jej tęsknota milknie stopniowo i gaśnie.62
42Amerykańskie badania przeprowadzone w latach 90. XIX wieku na stu czternaściorgu dzieciach (średnio dwunastolatkach) oraz dwustu czternastu studentkach i stu czterdziestu ośmiu studentach wykazały wręcz, że potrzeba prowadzenia narracji jest silniejsza u kobiet niż u mężczyzn63. Jak relacjonowano:
Z otrzymanych odpowiedzi okazało się, że własną powieść, ciągnącą się przez tygodnie, miesiące i lata, posiadało wśród panien dorosłych 46,7%, wśród dziewczynek 68,5%, wśród młodzieńców dorosłych 13,5%, wśród chłopców 53,7%. Widać więc jasno, że kobiety większą mają do tego skłonność od mężczyzn, a dzieci płci obojej od dorosłych. Tworzenie takich historii zapełnia zazwyczaj po parę godzin dziennie, a samotny, spokojny tryb życia sprzyja bardzo temu działaniu wyobraźni, godzina wieczorna przed zaśnięciem, długie przechadzki, czysto mechaniczne i bezmyślne zajęcie oto chwile, najczęściej używane na pracę tworzenia. Powieść taka, rozpoczęta i prowadzona przez czas jakiś, może tak silnie zapanować nad umysłem autora, że stanie się dla niego źródłem rozkoszy lub udręczeniem. Co do treści tych utworów młodocianej imaginacji, można je podzielić na sześć głównych typów: 1) baśń czarodziejska i 2) historia męczeństwa, najczęstsze tematy młodszych dzieci, 3) historia romantyczna i 4) historia awanturnicza – właściwe okresowi przejściowemu między dzieciństwem a wiekiem młodzieńczym, 5) ucieleśnienie pewnego ideału – zdarzające się we wszystkich okresach wieku, 6) plany życiowe – snute przez dorosłych już młodzieńców i panny. Po większej części głównym bohaterem powieści jest sam autor, a gdy powieść ciągnie się długo, charakter w niej przedstawiony ulega zmianom zależnym od zmian w nastroju i poglądach twórcy.64
43Oczywiście nie dla każdej autorki pisanie powieści stanowiło substytut życia jakiego pragnęły, sposób odreagowania wewnętrznych rozterek czy formę realizacji wyobrażeń artystycznych. Już u początków kobiecego powieściopisarstwa na ziemiach polskich można odnaleźć teksty, którym przyświecał cel utylitarny. Malwina, czyli domyślność serca (1812) Marii Wirtemberskiej powstała – o czym już wspominałam – jako remedium na fascynację kobiet romansami zachodnimi, głównie francuskimi, w okresie gdy „mało która z Polek utwory […] pisarzów narodowych znała, lecz za to karmiła się nienasycenie romansami Floriana, pani Genlis, pani Cottin i wielu innych”65. Wydanie tej powieści, która miała przekonać polskie czytelniczki, że o uczuciach można mówić także w języku ojczystym, w obliczu zagrażającego wynarodowienia było niewątpliwie gestem patriotycznym. Ideały oświeceniowe przyświecały matce Marii – Izabeli Czartoryskiej, autorce Pielgrzyma w Dobromilu (1818). We wstępie do tej powieści pisała skromnie: „Innej przyczyny szukać nie będę dlaczego ją napisałam nad tę, że Wieśniaków, Rolników, słowem chłopów naszych lubię i szacuję; że wszelkiemi siłami chciałabym ich do lepszego bytu doprowadzić, w błędach oświecić, a w chwilach od pracy wolnych zabawić i rozerwać”66. Kultywowaniu tradycji narodowych, zwłaszcza szacunku dla języka polskiego oraz upowszechnianiu pewnych ideałów pedagogicznych miały służyć powieści Klementyny z Tańskich Hoffmanowej (w tym te najbardziej popularne: Pamiątka po dobrej matce, Amelia matką, Listy Elżbiety Rzeczyckiej, Dziennik Franciszki Krasińskiej, Krystyna). To zresztą pisarstwo Hoffmanowej, mimo utrwalania przez nią stereotypowej roli społecznej kobiety, otworzyło przed przedstawicielkami stanu średniego perspektywę autorstwa jako zawodu umożliwiającego zdobycie niezależności finansowej67. Świadectwo tego dała na przykład Anastazja Dzieduszycka, która, wspominając doświadczenia lekturowe swoje i swoich rówieśniczek, stwierdziła:
Pani Tańska pisała dzieła skromne; nie masz w nich ani naukowej erudycji, ani filozoficznych poglądów, ani błysku geniuszu: wyobraźnia nie wzbogaciła ich swemi marzeniami; styl potoczny, bez ozdób prawie; a jednak te tomiki przeobraziły zupełnie na pół wieku naszą rodzinę, a odblask tej zmiany padł na całe społeczeństwo. Komuż zawdzięczamy, że znaczna część matek naszych żyje tylko dla swych dzieci i w nich, a tem samem czuwa nad ich moralnem wychowaniem? […] O czem w młodości marzyłyśmy w chwilach wyższych pragnień, jeśli nie o dorównaniu ideałom postawionym przez p. Tańskę? A zuchwalsze spomiędzy nas obiecywały sobie po cichu, tak jak ona piórem władać. I sprawdziło się to nieraz, i pod tym wpływem urósł zacny poczet piszących niewiast.68
44Nieprzypadkowo zatem większość obfitej twórczości beletrystycznej autorek drugiej połowy XIX stulecia (Marii Ilnickiej, Cecylii Niewiadomskiej, Jadwigi Łuszczewskiej, Marii J. Zaleskiej, Jadwigi Papi, Zofii Urbanowskiej, Marii Rodziewiczówny, Józefy Kisielnickiej, Walerii Marrené, Józefy Sawickiej) skupiała się na dwóch głównych nurtach problemowych wyznaczonych przez Hoffmanową: sprawach związanych z życiem kobiety, a więc wychowaniu dzieci, miłości, życiu małżeńskim i domowym oraz tematach historycznych i patriotyczno-obywatelskich. Nieobce były im również te same intencje, które przyświecały pierwszym polskim pisarkom – przede wszystkim użyteczność społeczna powieści69. Część autorek zresztą zaczęła wkraczać bezpośrednio w przestrzeń publiczną, usiłując kształtować ją zgodnie ze swymi przekonaniami, zarówno za sprawą powieści, jak i wypowiedzi publicystycznych. Wyrazistym tego przykładem jest Eliza Orzeszkowa, która trzy lata po swym emancypacyjnym manifeście, Kilku słowach o kobietach, opublikowała Martę (1873), stanowiącą literacki przekład najważniejszych tez tej pracy.
45Niezależnie od, skądinąd zróżnicowanej, wartości artystycznej poszczególnych utworów, autorki łączyło poczucie skrępowania kulturowym gorsetem. Pisząc z myślą o upublicznieniu swego dzieła, kobiety traciły tę swobodę interpretacji i ekspresji, którą reprezentowały jako czytelniczki. Prowadziło to do uprawiania: „[…] literatury kompromisu, wyważonych racji, zobowiązujących do milczenia i przestrzegania tabu”70. Trudno się zresztą dziwić powściągliwości autorek w sytuacji, gdy rozwój polskiego powieściopisarstwa ograniczały warunki polityczne i nawet piszący mężczyźni byli zmuszeni do autocenzury71. Sejsmograf nastrojów krytyków i publiczności literackiej cechowała szczególna wrażliwość na odchylenia od normy w prezentowaniu tematów małżeńskich, najlepiej znanych z autopsji. Konserwatywna prasa ogólnospołeczna i umiarkowane czasopisma kobiece toczyły też stałą batalię przeciwko rozwodom. Nie był więc to czas sprzyjający tematycznym eksperymentom i poszukiwaniu przez piszące kobiety własnej formy wyrazu. Nawet uważana za skandalistkę Gabriela Zapolska, uchylając w powieściach rąbka tajemnicy małżeńskiej alkowy, w wypowiedziach publicystycznych odżegnywała się od emancypantek i wyśmiewała ich pęd do uniwersyteckich stopni oraz pracy zawodowej72. Niewątpliwie więc większość autorek doby postyczniowej mniej lub bardziej świadomie wspierała androcentryczną wizję postępu, powielając tematy znane z dyskursu publicystycznego i wzmacniając siłę jego oddziaływania na czytelniczki.
46Pewien odwrót od mainstreamowych ideałów w powieściopisarstwie kobiecym można zauważyć dopiero na początku XX wieku. Jego przejawem była między innymi postawa Marie-Jehanne Wielopolskiej, która w przedmowie do powieści Faunessy wyznawała z autoironią i dystansem do roli pisarza:
O Nieśmiertelności nie marzę, bo a nuż Nieśmiertelność jest tak brzydka, jak nieśmiertelniki?! O Sławie nie marzę, bo cóż jest sława dzisiaj, kiedy regulatorami jej wzlotów i opadów jest kinematograf i gramofon?! O pochwałach nie marzę, bo przekonałam się, że największa część ludzi składa się z takich, przy których chwalić można tylko Szeyvid-Alego, sułtana Zanzibaru. Ojczyźnie zapewne się nie przysłużę – ale wszakże Tassoni już rzekł, że gęsi uratowały Kapitol, lecz żaden literat nigdy jeszcze nic dobrego swej ojczyźnie nie uczynił.73
47Dopiero w twórczości Wielopolskiej i Zofii Nałkowskiej ujawnił się podziemny nurt kobiecego powieściopisarstwa, który wcześniej był widoczny jedynie w prozie Żmichowskiej. Chodziło o sposób pisania polegający na tym, że kobieta po prostu musi „szarpnąć kawał własnej duszy lub kawał krwią nabiegłego serca i dać go przesyconym czytelnikom na strawę”74. Dla wymienionych powieściopisarek prowadzenie narracji nie było już tylko dopasowywaniem się do uprawomocnionej wizji rzeczywistości, ale przede wszystkim sposobem zaznaczenia własnej odrębności i dramatyczną próbą zdefiniowania kobiecości w nowoczesnym świecie.
4. Literackie portrety czytelniczek oraz ich znaczenie dla kształtowania świadomości odbiorczyń
48Mimo ogólnie niechętnego stosunku do lektury powieści w tym cieszącym się uznaniem czytelniczek gatunku widziano jednak także wygodne narzędzie formowania światopoglądu kobiet. Sprzyjała temu skłonność czytelniczek do lektury ekstensywnej, werystycznej, potrzeba identyfikacji z bohaterką, czyli – posługując się kategorią Michała Głowińskiego – mimetyczny styl odbioru75. Postaci, które wzbudzały zaufanie czytelniczek, łatwo stawały się wzorcami do naśladowania; losy bohaterek negatywnych stanowiły zaś przestrogę przed podejmowaniem działań niepożądanych. Szczególną rolę wzorotwórczą odgrywały powieści pisane przez kobiety. Autorki i czytelniczki łączyła bowiem wspólnota życiowych doświadczeń i więź emocjonalna. W XIX-wiecznych powieściach często pojawiały się sceny, w których bohaterki czytały książki lub czasopisma, relacjonowały wrażenia z lektur bądź dzieliły się nimi z innymi postaciami. Motyw czytania i biblioteki stanowił zresztą dosyć popularny topos literatury tego okresu76. Za pomocą odpowiedniego tytułu czy komentarza dotyczącego czytania charakteryzowano zarówno postaci pozytywne, jak i negatywne. Kobiety zdradzające się ze swą niechęcią do książek, z instrumentalnym stosunkiem do lektury albo z niewłaściwym zestawem przeczytanych utworów (przy czym „niewłaściwy” mógł być każdy zestaw, w zależności od opcji światopoglądowej autora) na ogół miały też odstręczać lub przynajmniej budzić litość odbiorców również z innych, istotniejszych powodów. Analogicznie – postawę reprezentowaną przez bohaterki pozytywne wzmacniano przez akceptowany i preferowany przez środowiska normotwórcze repertuar ich praktyk lekturowych77.
49W celu możliwie wszechstronnego opisu interesującego mnie zjawiska, analizując dobrane w sposób celowo-losowy powieści, dążyłam: po pierwsze – do odtworzenia głównych odmian lektur oraz wiązanych z nimi przez autorów korzyści lub zagrożeń dla biografii bohaterek, po drugie – do wyodrębnienia charakterystycznych dla beletrystyki z drugiej połowy XIX wieku typów czytających kobiet. W badanych tekstach interesowały mnie zwłaszcza ślady poglądów znanych z wypowiedzi publicystycznych, dla których forma literacka stanowiła często jedynie skuteczne, bo atrakcyjne, przebranie. Przyjęcie dwóch odmiennych perspektyw analitycznych wobec omawianych tekstów zostało podyktowane konstrukcją samych utworów. W niektórych powieściach bowiem motyw czytania wyeksponowano do tego stopnia, że należało go uznać za jeden z najważniejszych czynników, determinujących wręcz nie tylko losy konkretnej postaci, ale także wymowę ideową całego tekstu. Częściej jednak lektury bohaterek traktowano tylko jako element uzupełniający charakterystykę postaci, jedną z wielu codziennych lub odświętnych praktyk, niewątpliwie znaczących, ale nie pierwszoplanowych.
4.1. Korzyści lub szkody płynące z lektury w biografiach postaci literackich
50Poszukując w polskich powieściach drugiej połowy XIX wieku odpowiedzi na pytanie o skutki kobiecej lektury odnotowałam, że jako szkodliwe (zwłaszcza dla młodych kobiet) – podobnie jak w dyskursie publicystycznym – przedstawiano: brak dostępu do publikacji satysfakcjonujących czytelniczki (zarówno intelektualnie, jak i emocjonalnie), upodobanie do „złych” książek (romansów, niektórych prac naukowych, piśmiennictwa propagującego socjalizm), czytanie w nadmiarze, naiwny styl lektury. Elementy te rzadko występowały w stanie czystym lub osobno. Zwykle tworzyły mniej lub bardziej niebezpieczne syndromy przekonań i praktyk, które destrukcyjnie oddziaływały na losy bohaterek i ich najbliższego otoczenia. Wielokrotnie akcentowano też jednak uzdrawiający potencjał książek. Odpowiedni dobór publikacji, świadomość tego, po co się czyta, a także umiejętność czytania intensywnego przedstawiano jako nieocenione narzędzie kształtowania pozytywnej postawy życiowej oraz wyrabiania siły i szlachetności charakteru. Pożytkiem płynącym z lektury miało być – w świetle dziewiętnastowiecznych powieści – nie tylko zdobywanie wiedzy i samodoskonalenie, ale także intelektualna i moralna „rekonwalescencja”. O ile „złe” książki prowadziły niejednokrotnie do biograficznych katastrof , o tyle „dobre” miały zbawienną moc przywracania bohaterkom życiowej równowagi. Czytanie zgodne z normami zalecanymi przez autorytety było więc korzystne bez względu na poprzedzające je okoliczności.Przykładem powieści ilustrującej szkodliwe konsekwencje odcięcia bohaterki od lektur, które odpowiadałyby jej potrzebom jest Błękitna książeczka (1876) Walerii Marrené. W głowie siedemnastoletniej księżniczki Natalii Staromirskiej, żyjącej w odizolowanym, przestrzegającym konwenansów środowisku arystokracji, mimo wszelkich środków ostrożności, jakie podjęto, by ochronić niewinność i nieświadomość dziewczyny,
nie wiedzieć skąd roiły się […] tysiące myśli i marzeń, wybiegających daleko poza granicę otaczającego ją świata. […] Poza martwymi przedmiotami, jakimi usiłowano jedynie zająć jej umysł, dostrzegała jakieś tajemnicze horyzonty, w które zapuszczała wzrok chciwy, ciekawy. Wyobraźnia niekierowana logicznie, wybujała w fantazję i tworzyła wymarzone światy. Tam chroniło się serce dziewczyny, mrożone konwencjonalną atmosferą, w jakiej żyć musiało, na próżno szukając wkoło siebie gorętszego uderzenia. Chodziła po świecie półsenna, spełniając machinalnie obowiązki dobrze wychowanej panny, w które wdrażano ją od dzieciństwa, bo obowiązki te nie wymagały zbytniej uwagi i pozwalały myślom uciekać w krainę marzeń.78
Sprawująca nadzór dydaktyczny i pedagogiczny nad Natalią ochmistrzyni Drylska starała się tłumić w bohaterce wszelkie przejawy ciekawości, trzymając się sztywno reguł i przepisów: „Wyraz »dlaczego« był dla niej antypatycznym; karciła też surowo swoją wychowankę, gdy ta wiedziona instynktem dziecinnym, zadawała jej tysiące kwestii, świadczących o budzącej się myśli. Nawet pytania z dziedziny faktów uważała za zupełnie niestosowne poza obrębem urzędowych lekcji” (s. 9).
51Przeznaczeniem Natalii było bowiem wyjście za mąż za kandydata zaaprobowanego przez najbliższą rodzinę, do której należała siostra, zastępująca jej przedwcześnie zmarłą matkę, szwagier – hrabia Emilian Romiński, oraz przebywający nieustannie za granicą ojciec. Natalię starannie chroniono przed poznaniem „prawdziwego” życia, które miało się dla niej zacząć dopiero w momencie zamążpójścia. Księżniczkę Staromirską cechowała jednak żywa inteligencja, która domagała się nie tylko pożywienia dla myśli, ale także działania:
Dotąd Natalia zadowalała się marzeniem i było jej swobodnie w tych światach, w jakich była władczynią samowolną. W głębi ducha jednak czuła, że marzenia te były tymczasowością tylko, iż życie powinno je w czyn wprowadzić. Zaczynała więc coraz bardziej niecierpliwić się monotonnym bytem, jaki prowadziła, i rwać do urzeczywistnienia czarnoksięskich bajek, które niezmordowanie opowiadała samej sobie w godzinach pozornej ciszy. (s. 10)
52Nie chciała biernie czekać na obiecanego narzeczonego, tym bardziej że atmosfera panująca w głogowskim pałacu była sprzeczna z jej uczuciową, egzaltowaną naturą.
53Bezskuteczne prośby kierowane do siostry: „ – Gdybyś przynajmniej […] pozwoliła mi przeczytać choć jednę z tych książek, których jest tyle u ciebie” – spotykały się z brakiem zrozumienia: „ – A to na co? – […]. Masz przecie »Bibliotheque de la jeunesse«, masz Abrégé de Voyages”79. Natalii jednak nie zadowalało już czytanie „książek dziecinnych albo naukowych”. Gdy wyznała siostrze, że chciałaby przeczytać „jaką powieść”, hrabina odpowiedziała stereotypowym stwierdzeniem: „Panny dobrze wychowane nie powinny czytać powieści” (s. 23-24). Dociekania księżniczki Staromirskiej, z jakiego powodu powieści są lekturą zabronioną dla panien, zostały skwitowane popularnym publicystycznym sloganem: „[…] powieści rozbudzają wyobraźnię i rozmarzają umysł, a ty jak widzę, aż nadto do tego jesteś skłonna. Są to złe książki” (s. 24). Bohaterkę dokładnie więc pouczono, że pewne lektury są i przez długi czas pozostaną dla niej niedostępne. Jednak stanowczość hrabiny i brak kontaktu z literaturą romansową nie uchroniły Natalii przed uleganiem tym skłonnościom, które przywódcy opinii zwykle wiązali z brakiem gruntownego wykształcenia i czytaniem złych książek. Narrator odkrywał sekrety jej wnętrza:
Dziewczyna myślą uciekała w przyszłość w braku właściwego pokarmu dla umysłu i serca. Siostra zabraniając jej czytać powieści, nie zniweczyła wcale tym zakazem skłonności do marzeń, przeciwnie, Natalia pozbawiona książek, których pragnęła, z żądzą budzoną zawsze owocem zakazanym, tem polotniej bujała w krainie fantazji, nie obciążonej rzeczywistością żadną, a romanse, jakie w braku gotowych, snuła z własnej wyobraźni, były stokroć szkodliwsze od tych, jakie przeczytać mogła. (s. 25)
54Powieść Marrené rozwija się w kierunku, który miał potwierdzać prawdziwość powyższego stwierdzenia, tak jakby autorka (poniekąd nawiązując też do schematów znanych z Pani Bovary) starała się przekonać odbiorców, że rzeczywistym powodem rozmarzenia kobiet i rozwoju emocji kosztem rozumu jest nie tyle lektura romansów, ile złe wychowanie, ograniczające rozwój indywidualnych zdolności i zainteresowań oraz oschłe, zafałszowane relacje rodzinne. Panna Staromirska nie czytała bowiem nawet dostępnych jej, „pozwolonych przez najsurowszą rodzinną cenzurę” lektur. Książki te „służyły jej za pozór”, były co najwyżej przykrywką dla snucia „nieskończonych wstęg marzeń, które roztaczały się przed jej wyobraźnią w błękitnej przestrzeni nieba, lub w gładkiej powierzchni jeziora” (s. 33).
55Spędzając czas samotnie i bezczynnie, pewnego ranka w ustronnym zakątku pałacowego parku spotkała tajemniczego młodego mężczyznę. „Ten człowiek mówił do niej językiem jej ducha, którego pragnęła wiecznie, a nie słyszała nigdy dotąd” (s. 44). Po krótkiej, lecz pełnej magii rozmowie Natalia uwierzyła, że: „[…] był to oczekiwany rycerz-kochanek, istota wyższa od świata całego” (s. 46). Jak się niebawem okazało, ów nieznajomy mężczyzna nosił całkiem prozaiczne nazwisko Romuald Kalina i został niedawno przyjęty jako nauczyciel siostrzeńca panny Staromirskiej. Nie rozczarowało to jednak Natalii, która, nie bacząc na to, że łamie nakazy przyzwoitości i dobrego wychowania, zaczęła spotykać się z Kaliną co rano sam na sam w ogrodzie. Jej fascynację nauczycielem pogłębiło jeszcze znalezienie w miejscu, gdzie się poznali, „błękitnej książeczki”, zawierającej luźne zapiski Romualda – kilka banalnych refleksji o życiu i grafomańskich utworów. Jednakże dziewczyna, nie mając pojęcia o faktycznej wartości tych tekstów, uznała, że:
Romuald Kalina był poetą. Fakt ten wywarł na księżniczkę nadzwyczajne wrażenie, poezje bowiem znała tylko z arcydzieł, które dawano jej do przeczytania przy lekcjach literatury, a był to jej najulubieńszy przedmiot. Dla miłości tych poezji, dawanych skąpo i w ściśle wybieranych fragmentach, Natalia uczyła się przykładnie najbardziej suchych dat i nomenklatur; poezje raz czytane pamiętała doskonale i mogła była z pamięci zacytować te wszystkie, które kiedykolwiek wpadły w jej ręce. (s. 61)
56Księżniczka kochała poezję, bo poruszała ona jej emocje, ale nie rozumiała mechanizmów działania liryki, ponieważ jej edukacja – jak w wielu podobnych przypadkach – zamiast rozwijać zdolność racjonalnego rozumowania, obliczona była na znajomość pojedynczych faktów i efekt towarzyski. Nie dysponowała też wiedzą o najnowszych nurtach w poezji, gdyż „[…] nie miała nigdy sposobności rzucić okiem na pisma periodyczne” (s. 62). Brak miary porównawczej oraz narzędzi teoretycznych spowodował, że panna Staromirska z entuzjastyczną otwartością dyletantki zachwyciła się mierną twórczością Romualda Kaliny. „Natalia czytała to wszystko ze wzdętą piersią, z pełnemi łez oczyma; uczucia zawarte w tych utworach znajdowały echo w jej sercu i pojęciach. Tęsknota, smutek, pragnienia bez nazwy, były to rzeczy, które znała doskonale; nie dziwiła się więc, iż młody poeta doświadczał ich także” (s. 65). Największe zaś wrażenie wywarł na niej wiersz Do nieznanej kochanki: „[…] był dla niej rodzajem objawienia; nie wątpiła, iż ona to właśnie miała stać się ideałem poety” (s. 66). Narrator analizował następstwa tego lekturowego doświadczenia bohaterki: „Natalia była jak owe dzieci, chowane na ścisłej diecie, które zdrowa nawet potrawa otruć może. Z jej umysłem działo się coś podobnego. Dość niewinne w gruncie elukubracje, zawarte w błękitnej książeczce, stały się dla jej ducha zabójczym pokarmem, zdecydowały o przyszłym jej losie” (s. 67). Natomiast wiersz Romualda Kaliny „objaśnił jej tajemnicę marzeń: kochała” (s. 68).
57Wybuch obustronnej namiętności, na pozór zupełnie niewinnej, doprowadził księżniczkę Staromirską do odrzucenia oświadczyn hrabiego Leopolda, który nie spełniał jej dziewiczych wyobrażeń o narzeczonym, oraz do podjęcia decyzji o ucieczce z rodzinnego domu, by połączyć się z ukochanym. Natalia po raz pierwszy miała okazję skonfrontować swe dotychczasowe wygodne i bezpieczne życie w pałacu z nędzą i z niebezpieczeństwami zwykłego świata. Dopóki był przy niej Romuald, odczuwała wprawdzie niepokój, ale i ekscytację nowością. Szybko jednak przekonała się o faktycznej wartości moralnej swego wybranka. Hrabia Emilian odnalazł bowiem kochanków w hotelu w pobliskim miasteczku i po krótkiej rozmowie z Kaliną, w której przedstawił mu jasno konsekwencje jego czynu, zażądał, by ten natychmiast wyjechał z kraju. Nauczyciel zostawił śpiącej Natalii pożegnalny list, w którym obarczył dziewczynę winą za ucieczkę, ale też wspaniałomyślnie jej przebaczył, przyjął od hrabiego Emiliana pieniądze umożliwiające mu podróż zagraniczną, a następnie zniknął. Natomiast księżniczka Staromirska, po przeczytaniu łamiącego jej serce i druzgoczącego naiwne wyobrażenia o miłości listu od ukochanego, opuściła hotel i idąc przed siebie, trafiła nad Wisłę. Tam zaczęła rozważać popełnienie samobójstwa:
Hamletowskie pytania bytu nie przesunęły się w jej wyobraźni, nie znała Szekspira, ale za to była wychowana w zasadach katolicyzmu i posiadała szczerą wiarę. Wiara ta jednak nie była tego rodzaju, aby powstrzymać ją mogła na drodze samobójstwa, i jak nie starczyła, aby zwyciężyć miłość, tak dziś nie potrafiła odepchnąć pokusy; widziała ją tak wykrzywianą w zasadach, iż nie mogła jej połączyć z żądzą obowiązku. Mówiono wiele Natalii o obowiązkach względem rodu, z którego pochodziła względem stanowiska, jakie zajmowała, ale nigdy o tych powszechnych ludzkich obowiązkach, które każdy zawsze i wszędzie wedle sił i możności spełniać powinien. A Wisła pod jej stopami szeptała cichym szmerem jakieś tajemnicze zaklęcia, jakby głosy siostrzanych dziewic wód odzywały się do niej, obiecując wieczny sen, ciszę, zapomnienie; jakby bratnie duchy wabiły ją w otchłanie, gdzie skryć się mogła bezpiecznie przed szyderstwem i poniewierką, przed zawodem i zdradą. (s. 193-194)
58Próbę samobójczą Natalii udaremnił mieszkający w pobliżu lekarz, który w cudowny sposób uratował dziewczynę, a następnie wraz z żoną i starą piastunką, pielęgnował ją przez wiele dni. Atmosfera skromnego, lecz zadbanego domu, życzliwość i dobroć ludzi, którzy ją otaczali, a także obserwacja ich wzajemnych relacji i pomoc przy codziennej pracy spowodowały wewnętrzną przemianę Natalii. Nie bez znaczenia w tym procesie były również książki, dostarczane chciwej wiedzy dziewczynie przez lekarza: „[…] długie godziny dnia zapełniała czytaniem […]. Dojrzewała pod ożywczym wpływem wiedzy i geniuszu, rozwijała się jak kwiat w przyjaznej słonecznej atmosferze, która ją otaczała” (s. 233). Wreszcie doszło do pojednania z siostrą i szwagrem, którzy pod wpływem dramatycznych wydarzeń zmienili nastawienie zarówno do księżniczki, jak i do siebie nawzajem, wyjaśniając sobie sprawy ciążące latami nad ich związkiem. Natalia wróciła do pałacu w Głogowie, wyrażając pragnienie: „[…] chciałabym tylko uczyć się, pracować, bo pojęłam teraz, jak wiele mi brakuje; chciałabym być użyteczną sobie i drugim. Sądzę, iż tego nie weźmiecie mi za złe” (s. 260). Okazało się, że choć z powodu tego, co zaszło księżniczka „była zgubiona w oczach ludzkich”, to jednocześnie jednak „wolno jej było bezkarnie czynić to wszystko, co dawniej było zabronione. Życie jej nie mogło pójść już ową koleją rutyny, wyznaczoną od wieków, nie mogła rachować na świetne małżeństwo, na wielkie położenie w świecie, którego kiedyś rodzina dla niej pragnęła” (s. 260). Co prawda, ucieczką z domu Natalia zaprzepaściła szansę na znalezienie męża odpowiedniego jej rodowi i stanowisku, ale jednocześnie szczęśliwy zbieg okoliczności otworzył przed nią drogę nauki i pracy, której znaczenie poznała oraz doceniła, przebywając poza pałacem.
59Powieść Marrené miała niewątpliwie dwóch adresatów. Opiekunów kilkunastoletnich panien na wydaniu autorka ostrzegała – ubierając w literacką formę przestrogi publicystów – przed nieokiełznaną wyobraźnią młodych kobiet, przed ograniczaniem ich rozwoju intelektualnego, mającym rzekomo stanowić gwarancję skromności, posłuszeństwa i niewinności. Prezentowała wychowawcom całkiem prawdopodobny scenariusz, w którym odcięcie dostępu do romansów i innych lektur zaspokajających ciekawość i ambicje czytelniczek wywołało efekt odwrotny od zamierzonego. Pokazując w karykaturalny sposób niewiedzę i nieświadomość dziewczyny, dowodziła, że w odpowiednich okolicznościach mogą się one stać przyczyną tragicznych w skutkach decyzji życiowych. Zarazem jednak pouczała młode kobiety, spragnione wielkiej miłości i wrażeń, że nie każdy sentymentalny autor „błękitnej książeczki” koniecznie musi okazać się wymarzonym poetą, rycerzem i księciem z bajki w jednej osobie, za to konsekwencje niewłaściwie ulokowanych uczuć mogą okazać się rujnujące. Przekazywała im też powielaną w publicystyce wskazówkę, by zamiast oddawać się bezczynnemu „czekaniu na męża”, znalazły sobie jakieś użyteczne zajęcia, choć nie sprecyzowała niestety, jaką właściwie pracę mogłaby wykonywać arystokratka mieszkająca w pałacu.
60Postacią reprezentującą niemal wzorcowy typ czytelniczki, której biografia stanowiła przykład korzystnego oddziaływania książek na kobietę, była natomiast protagonistka powieści Jana Zachariasiewicza Wiktoria Regina. Ze wspomnień narzeczonej80. Tytułowa bohaterka – a zarazem narratorka utworu – odznaczała się nieprzeciętną inteligencją, wyobraźnią i niezależnością poglądów. Wychowywana przez ojca w odciętej od świata podkarpackiej wsi, nie zachowywała się jak typowa beztroska panna „czekająca na męża”. Na dojrzewaniu Wiktorii zaciążył bowiem testament matki, która przeczuwając swoją przedwczesną śmierć, zebrała dla córki biblioteczkę, zawierającą dzieła mające zostać „opiekunami i doradcami” dziewczyny (s. 8)81. I rzeczywiście, z rozmysłem skomponowany księgozbiór odgrywał rolę przyjaciela bohaterki, gdy ta czuła się samotna, oraz mistrza, gdy szukała rady. Lektury te wskazały również Wiktorii życiowe ideały, którym nigdy się nie sprzeniewierzyła. Wyznała kiedyś narzeczonemu: „książki, które mi nieboszczka matka za opiekunów zostawiła, powiedziały mi, że mam drugą chorą matkę: mam ludzkość, społeczeństwo, które również mego serca i moich obowiązków względem siebie potrzebują!… W smutnem życiu mojem wyrosła ta myśl, spotężniało to uczucie, i dzisiaj od duszy oderwać ich nie mogę!”(s. 133).
W ocenie jednego z recenzentów powieści:
Świat ze swemi przesądami, ze swemi małostkami, którym wielkie przypisuje znaczenie, nie miał na nią żadnego wpływu; […] serce Reginy nie było zbałamucone fałszem, umysł kierowany wyborowemi dziełami zyskał powagę i gruntowność. Regina, doszedłszy wieku dojrzałego, rozumiała co jest prawdą, patrzyła na świat z wysoka, brzydziła się tuzinkowością uczuć i pojęć; słowem, wedle ludzi powszedniej skali, była marzycielką.82
Takim człowiekiem „powszedniej skali” była na przykład stryjenka Wiktorii, która wypominała bohaterce:
Nieszczęście to twoje, że nie miałaś matki. Nieboszczka wprawiła cię do czytania książek, zebrała dla ciebie bibliotekę i odwróciła cię od świata rzeczywistego. Patrzę na ciebie od kilku dni i widzę, że nie jesteś jak zwykłe kobiety. Pomiędzy książkami i bohaterami, którzy zawsze na szczudłach chodzą, ukształcił się twój umysł jak wysoko wyprowadzona wieża gotycka. Na wszystko patrzysz z tej wysokości, jakbyś była na tej wieży zaklętą księżniczką z niemieckich romansów rycerskich, drobnostki życia, które właściwie kobiecy świat stanowią, są ci zupełnie obce, i nie masz o nich nawet wyobrażenia. A ja ci powiadam, że tylko w tych drobnych akcesoriach życia może być kobieta mistrzynią! Tam tylko panuje ona nad drugą połową rodzaju ludzkiego!… (s. 33)
61Według stryjenki przebywająca wyłącznie wśród książek Wiktoria zatraciła swoją kobiecość, a rozwinięta pod wpływem lektur wyobraźnia izolowała ją od codzienności. Przesiąknięta szczytnymi ideami bohaterka nie chciała jednak rezygnować z marzenia o mężu, który podzielałby z nią demokratyczne poglądy, a wszystko, co osiągnął, zawdzięczałby wyłącznie własnej pracy. Z takim bowiem mężczyzną bohaterka zamierzała nie tyle przeżywać romantyczne uniesienia, ile wspólnie pracować na rzecz społeczeństwa:
Pragnienia moje nie były, jak się stryjence wydawały, zbyt romantycznemi. Nie chciałam naśladować żadnej z owych idealnych bohaterek romansów, które otoczone narkotyczną atmosferą, podobne są do efektownych cieni z latarni magicznej. Pragnęłam tylko, aby serce moje nie było milczące gdy usta wypowiedzą słowa przysięgi… Pragnęłam, aby ten, któremu na całe życie się oddam, nie brał mnie, jak się bierze worek złota, który o tyle tylko ma wartość, że mieści w sobie zdawkową monetę życia!… (s. 45)
62Wiktoria Regina nie rozmyślała zresztą o zamążpójściu aż do czasu, gdy otoczenie zaczęło wywierać na nią presję i ostrzegać przed staropanieństwem. Wreszcie uległa namowom i zaręczyła się z Cezariuszem, którego – korzystając z przywilejów narzeczonej – starała się ukształtować tak, aby jak najbardziej zbliżył się do jej ideału. Bohaterka, nawykła do kierowania się rozumem i ufna w słowo drukowane, nie dopuszczała jednak do głosu prawdziwych uczuć. Przyjęła za prawdziwe złudzenie miłości do narzeczonego, natomiast w głębi serca ukrywała atencję dla zaledwie raz w życiu widzianego Andrzeja i pociąg ku niemu. Jedna rozmowa z tajemniczym przybyszem wystarczyła, by poruszyć nieznane jej dotąd emocje. Obraz Andrzeja stawał przed oczami Wiktorii Reginy w momentach rozmarzenia, na przykład w trakcie gry na pianinie. Zapewne jako żona Cezariusza zdołałaby zapanować nad tym irracjonalnym popędem, ale splot okoliczności spowodował, że do ślubu ostatecznie nie doszło. Bohaterka powieści Zachariasiewicza zrzekła się miłości narzeczonego na rzecz jego poprzedniej wybranki – Haliny, porzuconej z powodu utraty majątku. Wiktorii udało się na tyle uszlachetnić charakter Cezariusza, że ten – uzyskawszy błogosławieństwo aktualnej, a przebaczenie byłej narzeczonej – powrócił do Haliny. Niestety, Wiktoria przypłaciła rozstanie ciężką chorobą. W dodatku wśród okolicznej szlachty i mieszkańców miasteczka zyskała miano „wariatki, której się zdaje, że jest czemś wyższem, że czytała więcej od innych, a tymczasem jest głupiuteńką gąską, jak tego dowodem, że dobrej partii nie umiała w ręku utrzymać!…” (s. 302). Bohaterka odnotowała wtedy w pamiętniku: „Opowiadano sobie do ucha, że mam chętkę być sawantką, że siedzę w biblioteczce mojej po całych nocach i piszę jakieś książki!… Tak to każda mierność, każda ciemnota mści się na ludziach, pragnących światła jaśniejszego od kopcącej świeczki łojowej…” (s. 302).
63Powieść mimo wszystko zakończyła się szczęśliwie dla protagonistki, gdyż niespodziewanie do domu Wiktorii Reginy przybył w towarzystwie Cezariusza i Haliny ów wymarzony Andrzej. Wkrótce odbyły się zaręczyny, a niedługo po nich ślub dwójki idealistów-społeczników, połączonych nie tylko miłością, ale także chęcią niesienia potrzebującym pomocy, światła i miłości. W prawdziwym życiu nieprawdopodobne rozwiązanie losów głównej bohaterki, pasujące raczej do baśni, w której dobro ostatecznie musi zostać nagrodzone, a zło ukarane, odpowiadało jednak potrzebie happy endu przeciętnej czytelniczki i stanowiło nieodzowny warunek utrwalenia moralnej lekcji. Efekt wzmacniała narracja pierwszoosobowa. Powieść Zachariasiewicza zachęcała kobiety, żeby dochowywały wierności wyznawanym ideałom. Czuwająca z zaświatów nad lekturami Wiktorii Reginy, a przez to również nad procesem jej kształcenia, uświęcona matka reprezentowała autorytety, których zaleceń należy bezwzględnie przestrzegać, nawet na przekór innym. Jednocześnie postawa bohaterki przypominała, że w życiu trzeba kierować się dobrem społecznym, a nie szczęściem osobistym. Dodatkowym przesłaniem utworu była iluzoryczność kobiecej autonomii. Autor sugerował bowiem, że kobieta niekochająca żadnego mężczyzny nie jest w pełni człowiekiem, że czeka ją jedynie droga wiodąca „do osamotnienia, do jakiejś zimnej ciszy grobowej!…” (s. 46). Książki nie zastąpiły bohaterce prawdziwych relacji międzyludzkich. Wiktoria Regina nie mogła więc pozostać panną, czerpiącą poczucie spełnienia z towarzystwa nieobecnych ciałem autorów. Wymarzony kandydat na męża, który pojawił się w powieści niczym deus ex machina, był niezbędny, by przypomnieć czytelniczkom o właściwym przeznaczeniu kobiety83.
64W dobie postyczniowej postacie takie jak Wiktoria Regina stawiano za przykład do naśladowania, a utwory pisane w duchu powieści Zachariasiewicza polecano kobietom do lektury, próbując jednocześnie wpływać na to, by wyciągnęły z niej właściwe wnioski. Przykładowo, rozważając etap narzeczeństwa w życiu bohaterki, Ilnicka zwracała uwagę czytelniczkom, że
Wiktoria Regina tworzy postać narzeczonej smutną i surową. Cezariusz jednak przeobraża się pod jej wpływem, uszlachetnia się i podnosi tyle, o ile go stać na to, Regina też przywiązuje się do niego stanowczo i nawet powiada już sama sobie, że go kocha. Czy kocha przecież? Nie: każda z czytających kobiet to czuje i wreszcie miłość taka równie by negowała założeniu powieści, jak byłaby fałszem psychologicznym, nieprawdą w naturze miłości, nieprawdą w istocie kobiety. Wiktoria Regina mogła kochać tylko takiego człowieka jak Andrzej, którego też wspomnienie zjawia się niekiedy jak cień, oddzielający ją właśnie od Cezariusza.
W zakończeniu obszernej analizy przekonywała natomiast:
Piękna postać kobiety, piękna powieść z szlachetnie postawionym ideałem miłości, powieść tak wyższego zakroju, jak dawno nie ukazała się u nas. I snuje się autorowi łatwo, czyta się wciąż z interesem żywym, a co więcej, po przeczytaniu zostaje czytelnikowi wrażenie miłe i spokojne. Nie szarpały nim obrazy namiętności na tak nieszczęśliwym skraju postawionych, że wyjście z nich musi albo godność ludzką sponiewierać, albo serce rozedrzeć. […] [Autor – przyp. A.P.] Studiował życie i badał serce kobiety, a doszukał się jego stron pięknych i dobrych, toteż między kobietami szczególniej znajdzie zapewne czytelniczki zamiłowane, którym powieść jego może być czemś więcej nawet, jak czytaniem zajmującem. Wiktoria Regina należy już do tych wyższego nastroju utworów literackich, przez które sądy i pojęcia czytającej publiczności kształcić się mogą.84
I – jak można sądzić z innych wypowiedzi redaktorki „Bluszczu” – kształcić się powinny.
65Jako antywzorzec natomiast – zarówno czytelniczki, jak i kobiety – została pomyślana tytułowa bohaterka Anny Michała Czajkowskiego. Choć powieść ukazała się w połowie XIX stulecia (wyd. nowe popr. Wilno 1851), pokazując chorobliwą fascynację romansopisarstwem francuskim, typową dla pierwszej połowy wieku, jednak jej wielokrotne wznowienia świadczyły o niesłabnącej popularności i aktualności opisywanego zjawiska także w epoce postyczniowej. Matką protagonistki – zagorzałej miłośniczki romansów, zwłaszcza autorstwa George Sand, Jules’a Janina i Honoré de Balzaca – była marszałkowa Ostrożalska, pozująca na osobę światową i oczytaną, czego dowodem miały być wyłożone w salonie najnowsze powieści wymienionych twórców. Tylko ojciec Anny nie krył oburzenia, widząc tytuły dzieł kupionych przez żonę: „[…] w piersi się uderzę i powiem prawdę, że nie czytałem żadnej książki tej pani George Sand. Ale pan Jan powiada, że to trucizna cukrem zaprawiona i podana w diamentowym kielichu. Kto usta do niej przytknie, to od niej ust oderwać nie może, a kto jej zakosztuje, musi wypić do końca: wtenczas rozbrat ze szczęściem” (s. 2)85.
66Wymowną charakterystykę osiemnastoletniej bohaterki powieści – jej upodobań lekturowych, a także postawy życiowej, którą cechowała obojętność zarówno wobec kultury narodowej, jak i umiejętności uważanych za typowo kobiece – stanowił opis pokoju dziewczyny:
W jednym rogu buduaru, za zieloną kitajką, mahoniowa szafka, a w niej na pułkach ramoty: Janinowe, Dumasowe, Balzacowe, pani Sand-Dudevant, pani Armand Reybaud i całej moralno-romansowej francuskiej szkoły, a na samem czele dramata Wiktora Hugo. Biedaczek Walter-Scott, z nim Cooper, Moor, a nawet i Byron, poszli do papinej albo maminej biblioteczki, bo to stare i niezabawne rzeczy. A co polska książka, nigdy na tych mahoniach nie leżała. Pani Żelowska, a z nią moda, zachowały budoir dziewicy od tego świętokradzkiego barbarzyństwa. […] Na wszystkich meblach jakby z przypadku rzucone książki, niby na znak, że w buduarze czytają; ale nie widać tam żadnej robótki, co by świadczyła, że to jest niewieści przybytek – a jednak tam była niewiasta, i to piękna dziewica. (s. 9)
Obrazu bohaterki dopełniała wnikliwa analiza intensywnych psychosomatycznych reakcji Anny podczas lektury powieści George Sand Leon Leoni:
[…] łzy perłą z oczu padają, a westchnienia z piersi się cisną: wyobraźnia dziewicy twory pióra w życie odziewa, troska się, cierpi, rozpacza nad przygodami, nad losem bohaterki czy bohatera książki. Stronicę po stronicy chciwie połyka okiem, myślą; ani na chwilkę uwagi nie oderwie, w stronę nie spojrzy – tylko papier książki przewracany drobną rączką z lekka zaszeleści, tylko pierś z cicha westchnie i łza na papier z głucha padnie. Już ku końcowi, niebawem braknie stronic; twarz dziewicy to się rumieni, to blednie. Skończyła, odsunęła książkę jak napój trucizny, którego dalszą część już się połknęło i czuje się w łonie; podniosła się. „Okrutny”, – palcami ręce splotła, – „biedna Leoni” – skryła oczy w dłonie i osunęła się na otomankę. Nie widać, czy płacze, może gwałtowne uczucie łzy zatamowało, ale krasa z lica uciekła, usta przed chwilą jak koral rumiane, teraz pobladły; cierpi, dręczy się, uczuciem się zmogła i jakby w omdlenie wpadła. (s. 10)
67Już od początku zatem Czajkowski starał się uświadomić odbiorcom najbardziej drażliwe problemy czytelnictwa kobiet – lekceważenie wartościowej beletrystyki i literatury polskiej, zainteresowanie romansami francuskimi i nieumiarkowane ich czytanie, niedostosowanie wybieranych tekstów do wieku i poziomu wykształcenia dziewcząt, zbyt emocjonalny sposób lektury (którego konsekwencją była realna, odczuwana fizycznie rozpacz bohaterki), a także brak właściwego nadzoru matki nad postępowaniem córki.
68W powyższym kontekście nieunikniona wydaje się katastrofa, która musiała nastąpić, aby los Anny stał się przestrogą dla czytelniczek powieści. Istotnie, nie trzeba było długo czekać, żeby marszałkówna na wyobrażeniach o ideale mężczyzny i miłości zaczerpniętych z twórczości George Sand zbudowała swoją przyszłość i „to wszystko w życie ubrała, czego naczytała się w książkach, czem nasiąkło serce, czem się dusza napoiła” (s. 52). Odrzuciwszy starania Jana Starolackiego, podkomorzyca żytomierskiego, młodzieńca, który nad romanse francuskie przedkładał „Dziady i Wertera, Karolinę i Gustawa, i cały świat poezji stworzony przez wielkich mistrzów” (s. 33), Anna uległa czarowi hrabiego Adalberta Barowicza i poślubiła go w tajemnicy przed ojcem, który związku tego nie akceptował. Starolacki, który pomagał odnaleźć uprowadzoną córkę Ostrożalskiego, bynajmniej jednak „[…] nie narzekał na Annę, nie złorzeczył hrabiemu, tylko cały swój gniew wywarł na książki”, wprost wyrażając pogląd autora, że to one w znacznym stopniu formują charakter człowieka:
Prawdę powiedział nieszczęśliwy Foscolo86, że obliczywszy złe i dobre książkami naniesione rodowi ludzkiemu, trzeba przyznać, iż owoc oświaty, zerwany przez Ewę, był podarkiem szatana. Dzieła rozsądku mówią tylko do rozsądku; dzieła szału i namiętności głaszczą wyobraźnię, a ta pieszczona dziecina samowoli i bujności serca w młodocianych latach wielmożnie rządzi i myślami i czynami człowieka; i jak ona ukształci jego pojęcia, takiemi kształtami odbiją się ona na jaw życia. Niestety rozsądek najczęściej za późno przychodzi, i kiedy żar życia zaczyna się spopielać, wtenczas rozumienie zdrowych rad nie na wiele się przyda. Dzieła szału i namiętności głaszczą chuci człowieka, bo one w zgodzie z rodzimem jego uczuciem śpiewają jedną i tęż samą dumkę: „Ja chcę i zrobię” – dzieła rozsądku wspak temu uczuciu powtarzają: „Tak powinno się robić”, a więc każą zaprzeć się tego lubego: „Ja chcę”. (s. 149)
69Czerpanie wzorów ze „złych” książek, które zresztą jeszcze wielokrotnie były w powieści atakowane jako przyczyna deprawacji i zaślepienia marszałkówny, przyniosło same nieszczęścia. Małżeństwo Anny zakończyło się, zanim na dobre się zaczęło, gdyż hrabia Adalbert zniknął tej samej nocy, której bohaterka opuściła dom rodziców i miała zacząć z nim nowe życie. Co gorsze, marszałek Ostrożalski życiem przypłacił wiadomość o postępku córki. Jednak po jego śmierci w syngurskim dworze nastąpiły wielkie zmiany:
[…]. Na stołach już nie widać było żurnalów mody, tylko dzienniki i pisma periodyczne polskie. Anna nie czytywała romansów francuskich, tylko książki ojczyste; piękny buduar, ten skarbiec namiętnych wzorów kochania i jeszcze namiętniejszych przygód życia, zamknięto jak zadżumione miasto, a klucze oddano Dorotce. Ona tam przynajmniej raz w tydzień chodziła otrzepać pył i skarżyć się na te wszystkie sprzęty i książki, jako przyczynę złej doli, bo pan Jan jej powiedział kiedyś, że stamtąd początek wszystkiego złego. (s. 174)
70Zamężna, lecz samotna, zniesławiona i obciążona poczuciem winy za śmierć ojca bohaterka dopiero więc poniewczasie zrozumiała swoje błędy. Poznała też „w całej prawdzie kochanka swojej pierwszej miłości, kochanka nie serca, ale wyobraźni rozognionej słodką, lubą a upajającą trucizną czarodziejskich słów pani Sand i innemi utworami tych pisarzy szalonej szkoły, jak ją zowie surowy krytyk polski. Było to opium dla młodej dziewczyny” (s. 217).
71Mimo wszystko autor potraktował Annę łagodnie. Po tym, jak ujawniono sekrety Barowicza, który okazał się wiarołomcą i bigamistą pozbawionym odwagi cywilnej, uwolniono ją z przysięgi małżeńskiej, a przebyte tragedie oraz wierność i oddanie Jana wpłynęły na zmianę jej uczuć do podkomorzyca. Obdarzyła go prawdziwą, a nie jedynie płynącą z wyobraźni miłością i wkrótce poślubiła. W zakończeniu powieści raz jeszcze powrócił obraz panieńskiego pokoju, który symbolizował przeobrażenia wewnętrzne protagonistki. Teraz „w owym pięknym buduarze Anny, Jan czytał Annie polską książkę, i na mahoniowych półkach nie było widać tylko polskie książki [!]. Anna patrzyła na niego wzrokiem kochania i kiedy skończył czytanie, ona mu słodkim pocałunkiem dziękczyniła; on za pocałunek oddał pocałunek i oboje powtarzali: Bez czarodziejstwa pani Sand można być szczęśliwym, można kochać i być kochanym” (s. 237).
72W powieści Czajkowskiego, która – jak wspomniałam – stanowi niewątpliwie literacki przekład głównych tematów dyskursu publicystycznego na temat czytelnictwa kobiet w pierwszej połowie XIX wieku, można odnaleźć echa przestróg i nakazów formułowanych przez Hoffmanową, bezpośrednie odniesienia do terminu „literatura szalona”, ukutego przez Michała Grabowskiego w latach 30., a także obsesyjną niechęć narratora i jego powieściowego alter ego – Jana Starolackiego, do twórczości George Sand, obarczanej w tym czasie odpowiedzialnością za wszystkie niewłaściwe decyzje bohaterki. Oczywiście, zarysowany w powieści typ czytelniczki nałogowo pochłaniającej romanse i kształtującej swe życie na wzór romansowych heroin nie zniknął wraz z upadkiem powstania styczniowego, lecz utrzymywał się co najmniej do końca stulecia i – zaryzykowałabym tezę – występuje do dziś. Jednakże protagonistki polskiej beletrystyki z drugiej połowy XIX wieku sięgały już także po inne odmiany „złych” książek, a ich niszczące działanie wzmacniał nowy styl lektury. Mam na myśli czytanie prowadzące do niebezpiecznego zaangażowania ideologicznego. Ofiarą tej tendencji stała się na przykład Lusia Otocka, bohaterka Widm (1881) Orzeszkowej. Wcześnie osierocona, jako sześciolatka musiała opuścić rodzinną ziemię i zamieszkać w Onwilu. Inicjacja lekturowa Lusi przebiegała jeszcze zgodnie z zaleceniami autorytetów. Czytania i pisania uczył ją bowiem dziadek, Andrzej Otocki, patriota i były powstaniec. Posiadał on jedynie dwie książki – Śpiewy historyczne Juliana U. Niemcewicza i Psalmy Jana Kochanowskiego, obie zresztą polecane przez przywódców opinii do czytania kobietom (i dzieciom) jako nośniki tradycyjnych wartości narodowych i religijnych. Prawdopodobnie pod wpływem sieroctwa i poczucia osamotnienia dziewczynkę od najmłodszych lat cechowała skłonność do łączenia idealizmu z koniecznością ofiary, cierpienia i poświęcenia: „Było w niej coś, co w szczególny sposób pociągało ją ku wszystkiemu, w czem wyrażała się akcja jakaś, patetyczność bólu, albo energia czynu” (s. 50)87. Ulubioną postacią Lusi ze Śpiewów historycznych stał się więc „odważny i smutny” rycerz Sieniawski, którego kształty dostrzegała nawet w chmurach płynących po nocnym, oświetlonym księżycem niebie, a lalki używała ona jedynie do odgrywania tragicznych scen z pieśni o Leszku Białym. Tak więc każda nieodpowiednia książka mogła nasilić predyspozycje dziewczynki do szukania spełnienia w wielkich, heroicznych czynach.
73Tymczasem ciekawość świata, żądza wiedzy, niezaspokajane ani przez najbliższych, ani przez pensję ukierunkowaną na naukę pamięciową, pchała Lusię w stronę samodzielnych lektur. Wspólnikiem w tym procederze, uprawianym nocami, w tajemnicy przed dorosłymi, był starszy o kilka lat Julek Ryżyński, syn opiekującej się Lusią żony kancelisty. To on dostarczał książek i broszur, które czytywali razem, prowadząc później długie dyskusje:
Na niskich stołkach albo na chropowatych deskach podłogi, przy tapczaniku siedząc, pochwytywali książki z kartami, wypadającemi ze zszarzanej oprawy, albo zmięte i śladami mnóstwa rąk poznaczone dzienniki, i czytali – to jest: jedno z nich czytało przytłumionym głosem, a drugie, z twarzą, opartą na dłoni, rozżarzone oczy w twarz czytającego, jak w tęczę wlepiając, słuchało. Ze szpargałów tych i świstków, szeleszczących w ich dłoniach, w gorące głowy ich i śpiesznie oddychające piersi lał się deszcz nazw, określeń, zdań, haseł, pomysłów i marzeń. Skąd deszcz ten powstawał? Jak zwykle bywa. Na powietrzne warstwy, które sprawiły powstanie jego, złożyły się najrozmaitsze i najsprzeczniejsze sobie pierwiastki: oddechy silnych, lub nawet bohaterskich piersi, i chorobliwe, suchotnicze wyziewy; ożywcze wonie leczniczych roślin i gorzkie soki trucizn; potężne tchnienia, owiewające szczyty, i zgniłe zarazki błotnistych nizin. Były tam zdania, sądy i wieści o niebie i ziemi, naturze i Bogu, o człowieku i przeznaczeniu jego; były traktaty i wykłady z dziedzin nauk różnych, romanse i opowieści na tle stosunków i kolei wszelkich, polemiczne spory i rozprawy, fanatyzmem różnostronnym natchnione złorzeczenia lub apoteozy. A wszystko, wszystko to przybywało tu bez naturalnego początku i możliwego końca swego, w liniach połamanych, w kalekich kształtach, w obrazach bez głębi i światło cieniów, w cząstkach, które, oderwane od swych całości, udawały, że są światem, będąc istotnie bująjącemi tylko w przestrzeni jego pyłkami. Nic to! Przyglądając się szerokiej mozaice tej o jaskrawych i zawikłanych wzorach, dzieci te doświadczały takiego uszczęśliwienia, z jakiem uczony, zamknięty w ciemnej komnacie, wita zjawiające się przed nim, w postaci tęczowego snopu, widmo słoneczne. Przed niemi, w kuchence z nizkim sufitem, czarnym od okopcenia piecem i trochą starych gratów, rzucających długie cienie na opylone ściany, stubarwne i promieniste stawało – widmo wiedzy. (s. 63-64)
74Było to zaledwie „widmo” wiedzy, ponieważ w dziecięcym, naiwnym czytaniu brakowało planu, systemu, celu, a przede wszystkim przewodnika, który rozjaśniałby niezrozumiałe pojęcia i fakty, tłumaczył ich przyczyny i skutki, łagodził radykalizm poglądów. Nic dziwnego zatem, że tak liczne i przypadkowe lektury, uprawiane w okresie dojrzewania, ostatecznie doprowadziły Lusię do odrzucenia ideałów, w które wierzyła w dzieciństwie, i do przyjęcia postawy anarchistycznej. Ukończywszy w siedemnastym roku życia pensję, zbuntowana bohaterka opuściła ukochanego dziadka i, uważany przez nią za grób, Onwil, by u boku Julka wkroczyć w dorosłe życie w Petersburgu. Wyjeżdżała w przekonaniu, że będzie wypełniać misję mającą uszczęśliwić ludzkość. W rzeczywistości – czego jednak możemy się tylko domyślać – nieopatrznie stanie się ofiarą młodego Ryżyńskiego, który widząc w sobie „nowego człowieka” i szafując szumnie brzmiącymi sofizmatami, sprowadzi Lusię na drogę zepsucia i demoralizacji88.
75W biografii bohaterki Widm urzeczywistniły się niewątpliwie lęki publicystów przed wpływem niekontrolowanych lektur socjalistycznych. Oprócz zgubnego oddziaływania romansów była to druga najistotniejsza kwestia poruszana w debatach nad czytelnictwem kobiet. Problem trzeci, nie mniej ważny, stanowiły zagrożenia wynikające z lektury publikacji związanych z uniwersyteckimi studiami kobiet.
76Niebezpieczeństwa wynikające z nieumiarkowanego czytania prac naukowych, a także z przedkładania aktywności umysłowej nad wszystkie pozostałe stały się tematem Wyzwolonej Wiktora Gomulickiego (prwdr. „Tygodnik Mód i Powieści” 1898 nr 40-53, 1899 nr 1-32; wyd. osob. t. 1-2 Warszawa 1901 [1900]). Tytułowa „wyzwolona”, czyli Wanda Dalewiczówna, już jako siedemnastoletnia panienka z pogardą i lekceważeniem odnosiła się do systemu wartości swoich rodziców: ojca – kasjera gubernialnego w X., oraz matki – oddanej rodzinie, lecz ograniczonej umysłowo gospodyni domowej. Sympatii odbiorców nie wzbudzał niewątpliwie jej „chorobliwy” wygląd. Była wysoka i mało kobieca; jej piękne, czarne oczy, osadzone w bladej i znudzonej twarzy, były zupełnie „pozbawione zalotności”. Zainteresowania Dalewiczówny koncentrowały się jedynie wokół astronomii oraz książek. Świeżo upieczona absolwentka pensji marzyła bowiem o karierze naukowej i światowej sławie: „Właściwym jej żywiołem była samotność. Lubiła jednak tylko samotność czynną: z książką lub narzędziem naukowem w ręku. Marzeń strzegła się, nazywając je lenistwem ducha. Myśli jej były zawsze sforne i na cugle wzięte; miały cel i formę określoną. Jednym tylko narkotykiem upajała się niekiedy: rozmyślaniem o swej przyszłej chwale” (t. 1, s. 41-42)89. Wanda nie kierowała się wyłącznie pychą. Jako zapalona feministka chciała dowieść, że kobieta jest zdolna osiągnąć w nauce co najmniej tyle samo, ile mężczyzna. Powtarzała przy tym, że pognębienie męskiego rodu wymaga od kobiet pozbycia się ich
największego wroga, mianowicie czułości.
77Nastawiona na realizację życiowego celu bohaterka, wbrew rodzicom, którzy widzieli ją w roli panny na wydaniu, a nie studentki, wzmocniona przypadkową lekturą „książki francuskiej, zawierającej życiorysy znakomitych ludzi. Życiorysy te, rozmyślnie czy też wypadkiem, tak były ułożone, że w każdym na pierwszy plan wysuwała się: walka przyszłej znakomitości z rodziną” (t. 1 s. 62), udała się na studia – najpierw do Warszawy, a następnie do Paryża. Podczas pobytu w stolicy Królestwa, możliwemu dzięki tajemnemu porozumieniu z kuzynem, Wanda miała okazję korzystać między innymi z biblioteki uniwersyteckiej. Nie była jedyną kobietą w czytelni. Znajdowało się ich tam kilka:
Wszystkie kobiety były młode, ale jakby nadwiędłe. Czytały i pisały, nie patrząc na nikogo; wyraz ich twarzy był zgoła niepodobny do tego, jaki miewają zwykle kobiety w liczniejszem, mieszanem zebraniu. Wyraz ten był poważny, skupiony – i nadzwyczaj skromny. Ale skromny nie w znaczeniu panieńskiej wstydliwości, lecz jako oznaka dobrowolnego usunięcia się na plan dalszy. Kobiety wchodzące tu zostawiały za progiem berło, którem od wieków światem tym rządzą. Uroda, młodość, wdzięk, słodycz, nie były tu monetą obiegową. Pod tym względem czytelnia wyobrażała w zmniejszeniu cały świat wiedzy ścisłej, gdzie tylko fakt i liczba w rachunek są brane. Kobiety, dobrowolnie rozbrojone, stawały w jednym szeregu z mężczyznami, a wówczas okazywała się w sposób rażący ich – niższość. (t. 1, s. 147-148)
78Domyślności czytelniczek pozostawiono uznanie owej rażącej niższości także w przypadku Wandy, która dołączyła przecież do grona studentek.
79Kolejnym krokiem wiodącym bohaterkę do upadku było papierowe małżeństwo z „wiecznym studentem” Cieńskim. Dalewiczówna wyszła za mąż dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa, tańszego utrzymania i męskiej pomocy w czasie studiów w Paryżu. Miał to być układ oparty na koleżeństwie i wzajemnym świadczeniu usług, tak zwany mariage fictif (t. 1, s. 167). Przez pewien czas rzeczywiście kontakty małżonków ograniczały się do rozliczeń finansowych. Jednak po pewnym czasie Wanda przywiązała się do Cieńskiego i, chociaż nadal walczyła z czułością, chwilami „stawała się romansową” (t. 1, s. 237). Brakowało jej wtedy bliskości z mężem. Niestety zbliżenie uniemożliwiało im chorobliwe uzależnienie od książek. Objawiło się ono zwłaszcza podczas zaleconego przez lekarzy urlopu, w trakcie którego państwo Cieńscy mieli odpocząć od czytania i wszelkiej innej aktywności umysłowej. Nie pomógł wzajemny nadzór małżonków – oboje w końcu, ukrywając to przed sobą, zamówili książki. A ponieważ na skutek omyłkowej zamiany paczek wszystko wyszło na jaw, udzieliwszy sobie rozgrzeszenia, oddali się upojnej nocnej lekturze.
80Nawet niespodziewaną ciążę Wandy przyszli rodzice zaakceptowali dopiero po przestudiowaniu Wskazówek systematycznych do czynienia fizjologicznych i psychologicznych spostrzeżeń nad niemowlęciem od pierwszej chwili jego przyjścia na świat. Do nowej roli życiowej przygotowywali się wyłącznie intelektualnie:
Myśl czynienia i notowania spostrzeżeń Wandzie bardzo się podobała. Poprosiła męża, aby kupił dla niej drugi egzemplarz użytecznej książki wraz z dziennikiem do zapisywania obserwacji. Słowa: „cel naukowy”, choćby do sprawy najbłahszej (ta zresztą taką nie była) przyczepione, zawsze działały na nią przekonywająco. Dokonano zawczasu podziału pracy, przy czem dział spostrzeżeń fizjologicznych objął Cieński, psychologiczne zaś trzymała dla siebie Wanda. (t. 2, s. 48)
81Okres ciąży bohaterka spędziła, nie ustając w pracy nad rozprawą o możliwości istnienia życia na Księżycu. Ignorując zalecenia lekarza,
książkę wypuszczała z ręki wówczas dopiero, gdy albo czarne, latające „muszki” zasłoniły jej druk, albo też mózg zmęczony zbuntował się i słów przeczytanych zrozumieć nie dawał. […] Wanda dużo teraz czytała, i to nie tylko z dziedziny matematyki. Pod wpływem czytania oraz ważnego faktu, który się w jej życiu dokonywał, czuła potrzebę rozszerzenia swej istoty, zbliżenia się do spraw ogólnie ludzkich, jednem słowem – uczłowieczenia się. (t. 2, s. 51-52)
82Wyczerpujący tryb życia nie pozostał bez wpływu na dziecko. Urodziło się martwe. Bohaterka przyjęła ten fakt bez większego wzruszenia. Nie przestała czytać, ale przez okres rekonwalescencji nie mogła pracować naukowo.
W ciągu tych kilku miesięcy cała biblioteka przesunęła się przez jej ręce i głowę. Z początku zajmowały ją tylko nauki przyrodnicze. Przeczytawszy z tego zakresu wszystko, czego dostarczyć mogły wypożyczalnie oraz prywatne księgozbiorki znajomych, znalazła się w kłopocie: co czytać? i czy w ogóle czytać co jeszcze warto? Przez kilka dni nie miała nic w ręku oprócz „Petit Journala”, jedynego dziennika, który nie przyprawiał jej o spazmatyczne ziewanie. Na dzieła matematyczne, zamknięte w oszklonej szafce, spoglądać mogła tylko z daleka, jak lis na winogrona. (t. 2, s. 66)
83Nie mając dostępu do zajmujących ją lektur, Wanda uległa więc namowom sąsiadki, która „była nienasyconą zjadaczką, pożeraczką i pochłaniaczką powieści” (t. 2, s. 70) i sięgnęła po lekceważoną dotąd beletrystykę, zaczynając od Rougon-Macquartów. Twórczość Emila Zoli przypadła jej do gustu, gdyż uznała ją za „naukę w formie powieści, fizjologię i socjologię en action…” (tamże). Oczywiście
[…] pod tą, niby naukową banderolą, powieści Zoli przemycały inny, w sferze nauk ścisłych zakazany, towar. Dwudziestoletnia czytelniczka, mimo woli i prawie nie wiedząc o tem, nasiąkała erotyzmem, obcym jej dotąd i wstrętnym; nabierała też upodobania w niezwykłych powikłaniach towarzyskich i społecznych, bez których żadna powieść obyć się nie może. Za Zolą poszedł Flaubert i Daudet, ci zaś trzej utorowali drogę Balzacowi, który zresztą historycznie i genealogicznie przed nimi iść był powinien. (t. 2, s. 71)
84Po miesiącu studiowania francuskich powieści bohaterka uznała, że działają one podobnie do substancji narkotycznych, znieczulających chwilowo ból duszy. „W istocie jednak wpływ tego czytania sięgał głębiej i wytwarzał coś więcej, niż przemijające odrętwienie…” (t. 2, s. 70), lektura romansów obudziła bowiem w bohaterce uśpioną dotąd emocjonalność, ożywiła potrzebę miłości. Pod wpływem przeczytanych książek Wanda zaczęła wierzyć w możliwość stworzenia związku z mężczyzną opartego na czymś głębszym niż rozmowy „o cenie mięsa i nafty” (t. 2, s. 72) i podświadomie zaczęła dążyć do nawiązania cieplejszej relacji z mężem. Jednak w tym czasie Cieński zapadał już na chorobę psychiczną, wywołaną nową idée fixe, a wkrótce zmarł.
85Bohaterka, jeszcze zanim owdowiała, osiągnęła wymarzony sukces. Ukończyła i obroniła rozprawę, o której szeroko rozpisywała się prasa paryska. Podczas przyjęcia na cześć świeżo upieczonej pani doktor, Wanda poznała Stanisława Rolicz-Rolskiego, kochającego „kraj swój i postęp” (t. 2, s. 139). Oczarowana poglądami i urokiem osobistym młodego mężczyzny, bohaterka zakochała się w nim. Przez długi czas pozostawała w błogiej nieświadomości, że jej przyjaciel był szczęśliwie zaręczony, jego zainteresowanie i podziw odbierając jako wyraz odwzajemnianego uczucia. Rolski starał się o stworzenie dla doktor Dalewicz-Cieńskiej katedry na uczelni w Bukareszcie. Bohaterka wyobrażała sobie ich wspólne życie i tęskniła czekając na wieści.
86Jednocześnie z rodzącą się miłością do Stanisława Wandę zaczęło prześladować pragnienie posiadania dziecka. Pierwszym sygnałem było ukłucie zazdrości, gdy podejrzała przez okno rodziców pochylających się nad niemowlęciem. Coraz częściej jednak wracało do Wandy wspomnienie jej własnej ciąży i zmarłego dziecka. W końcu instynkt macierzyński, poczucie winy i pragnienie miłości doprowadziły bohaterkę do obłędu, a długo wyczekiwany list od Stanisława, w którym donosił on o możliwości objęcia przez Wandę obiecanej katedry i, przy okazji, o swoim ślubie, stał się dla niej gwoździem do trumny. Zmarła, mając zaledwie dwadzieścia trzy lata.
87Podobną do powieści Gomulickiego wymowę miały też niektóre artykuły poświęcone kwestii kobiecej publikowane pod koniec XIX stulecia. W jednym z nich, zatytułowanym Meteory niewieście, przedstawiono biografię uczonej hiszpańskiej z XVIII wieku, która stopień doktora filozofii i nauk otrzymała, mając zaledwie siedemnaście lat, a osiągnąwszy trzy lata później szczyt sławy, resztę krótkiego życia spędziła „w ciszy rodzinnej”. W podsumowaniu pisano: „Była więc w całem znaczeniu tego słowa meteorem. Świeciła krótko – była sama jedna – pozostała bez naśladowczyń”90. Bez wątpienia, Wandy również nie należało naśladować. Jej historia stanowiła jednak przestrogę nie tyle przed dążeniem do wyższego wykształcenia, ile przed brakiem równowagi między życiem intelektualnym a emocjonalnym i duchowym. Przyczyną klęski dziewczyny nie było bowiem samo czytanie prac naukowych ani nawet romansów, ale obojętność wobec instynktów i uczuć. „Wyzwoliwszy się” się z nich, Wanda utraciła kontakt zarówno ze światem, jak i z tym, co było ludzkie w niej samej. Pisarz pokazał tym samym nowy wariant „zdehumanizowania” za sprawą lektury. Jak czytanie romansów uczyniło z bohaterki powieści Czajkowskiego salonową lalkę „kochającą wyobraźnią”, lektura broszur ideologicznych wymusiła na bohaterce Orzeszkowej bezwzględną lojalność wobec „braci w idei”, nawet kosztem zaprzeczenia swoim prawdziwym uczuciom i przekonaniom, tak oddanie się studiom naukowym przeobraziło bohaterkę Gomulickiego w bezduszny analityczny mechanizm.
88W każdym więc przypadku największym zagrożeniem płynącym z lektury było przesunięcie uwagi i aktywności protagonistek z bycia „tu i teraz” na „gdzieindziej i kiedykolwiek”, przez co – mówiąc słowami Hoffmanowej – „stając się obywatelkami zmyślonego świata, są dla naszego stracone”91. Z powodu złych książek, a nawet z braku jakiegokolwiek pożytecznego zajęcia umysłowego wyobraźnia, zwłaszcza młodych kobiet, zawsze w końcu podporządkowywała sobie zastaną rzeczywistość. Nie wolno zatem pozwolić – zdawali się zgodnie przekonywać autorzy – by czytelniczki spędzały w towarzystwie książek zbyt wiele czasu. Szczególnie zaś należy zwrócić uwagę na to, żeby nie pozostawiać ich w tym towarzystwie samotnie. Jeśli bowiem kobiecą lekturę zasadniczo postrzegano jako zagrożenie, to samotna lektura owo zagrożenie znacznie zwielokrotniała.
4.2 Typy czytających bohaterek
89Jak już pisałam, w powieściach omówionych wcześniej kwestia korzyści i szkód płynących z lektury zajmowała miejsce centralne, czytanie zaś stanowiło najważniejszy środek formowania postaw życiowych i charakterów bohaterek. Jednak o wiele częściej lektury postaci (nie tylko pierwszoplanowych, ale też pobocznych) jedynie dopełniały charakterystyki, akcentując wady lub zalety protagonistek. Mimo zrozumiałej wielości rozwiązań szczegółowych relacje między biografiami poszczególnych bohaterek i ich stosunkiem do książek i czytania cechowały się widocznymi prawidłowościami, co pozwoliło mi wyróżnić i zrekonstruować cztery najbardziej popularne typy czytających kobiet.
postacie dynamiczne – kobiety, których charakter i światopogląd (między innymi za sprawą lektur) trwale i znacząco się przeobraził. Biorąc pod uwagę zgodność lub sprzeczność tych zmian z oczekiwaniami środowisk opiniotwórczych, da się wśród nich wyróżnić bohaterki:
pozytywne – kobiety źle przygotowane albo w ogóle nieprzystosowane do życia z powodu nieodpowiedniego wychowania, powierzchownej edukacji oraz niewłaściwych lektur (przypadkowych, czytanych w nadmiarze albo należących do kategorii „złych” książek), które za sprawą dramatycznych wydarzeń bądź pod wpływem poznanych w odpowiednim momencie silnych osobowości (zwykle mężczyzn) przechodzą transformację, radykalnie odmieniając swoją postawę życiową, symbolizowaną często przez zmianę zainteresowań czytelniczych. Należą do nich – oprócz zaprezentowanych w poprzednim podrozdziale Anny Ostrożalskiej (Anna) oraz Natalii Staromirskiej (Błękitna książeczka) – także między innymi Wacława (E. Orzeszkowa: Pamiętnik Wacławy. Ze wspomnień młodej panny, 1871), Julia Sławska (T.T. Jeż: Emancypowana, 1873), Helenka Orecka (Z. Urbanowska: Księżniczka, 1886), Janina Wirska (J.M. Zaleska: Dwie siostry. Opowiadanie z życia młodych dziewcząt, 1888), Cezaryna Olszewska (L. Belmont: W wieku nerwowym. Moja spowiedź, 1890);
negatywne – kobiety, w przypadku których konsekwencje błędów wychowawczych i nieodpowiednich lektur okazały się nieodwracalne, doprowadzając bohaterki do wykluczenia społecznego, cierpienia, utraty zdrowia, a nawet życia. Są to – oprócz Wandy Dalewicz-Cieńskiej (Wyzwolona) i Lusi Otockiej (Widma) – na przykład Leonia (J. Zachariasiewicz: Zakazane owoce, 1868), Marta Świcka (E. Orzeszkowa: Marta, 1873), Ada Pretwiczówna (J.I. Kraszewski: Ada. Sceny i charaktery z życia powszedniego, 1878);
postacie statyczne – niepodlegające ekstremalnym przemianom, lecz co najwyżej ujawniające (także pod wpływem preferowanych książek) skrywaną uprzednio prawdziwą naturę. Wśród nich także można wyróżnić bohaterki:
pozytywne – kobiety wychowane w poszanowaniu ideałów, nauki i wybitnej literatury, wierne swym przekonaniom, pragnące być użytecznymi i samodzielnymi członkami społeczeństwa. Należą do nich – oprócz Wiktorii Reginy (Wiktoria Regina…) – między innymi Kazia Wirska, jej matka, ciocia Terenia Kańska, siostry Solskie (Dwie siostry…); Elżunia Piecka (T.T. Jeż: Żusia, 1895), Jadwiga Wielogrodzka (E. Jeleńska: Panienka, 1899);
negatywne – kobiety oddające się marzeniom, próżnujące, skupione na sobie, obojętne na potrzeby nie tylko najbliższego otoczenia, ale także społeczeństwa i narodu, w tym panny nastawione wyłącznie na zdobycie męża oraz mężatki i matki lekceważące swoje obowiązki wobec rodziny, bohaterki czytające w nadmiarze i/ lub nieodpowiednią literaturę, wielbicielki romansów, dewotki lub pseudouczone, traktujące czytanie jako ucieczkę przed rzeczywistością, na przykład: Zenobia Sławska, matka Julii (T.T. Jeż: Emancypowana, 1873); Emilia Korczyńska (E. Orzeszkowa: Nad Niemnem, 1888); Ninetka ([J. Kisielnicka] Esteja: Kartki z życia kobiety, 1890); Maniuta, Wanda i Janina Malinowskie (A. Konar: Siostry Malinowskie, 1894); Felicja Wielogrodzka i panna Malwina (E. Jeleńska: Panienka, 1899); „Lunia” Szumiłło (G. Zapolska: Z pamiętników młodej mężatki, 1900).
90Przybliżenie sylwetek wymienionych postaci wraz z ich zainteresowaniami czytelniczymi posłuży stworzeniu swego rodzaju portretu zbiorowego, czyli dominującego w utworach beletrystycznych epoki postyczniowej wyobrażenia czytelniczki idealnej. Zestawienie przy tym, na równych prawach, bohaterek powieści wysokoartystycznych, zaliczanych współcześnie do kanonu polskiej prozy XIX stulecia, z postaciami pojawiającymi się w zapomnianych obecnie utworach, które mają też znacznie mniejsze walory estetyczno-poznawcze – choć nie do końca uprawnione z perspektywy historycznoliterackiej – obrazuje jednak popularność pewnych schematów, pojawiających się w beletrystyce postyczniowej bez względu na talent i preferencje poszczególnych autorów. Ma ono również uzasadnienie w specyfice stylu lektury uprawianej przez naiwne, niewyrobione czytelniczki, traktujące w taki sam sposób, jak już zostało powiedziane, teksty należące nie tylko do różnych obiegów literackich (wysokoartystycznego i popularnego)92, ale także nawet do odmiennych dziedzin piśmiennictwa (np. beletrystyka i historia, zwłaszcza biografie). Powieściowe wzorce i antywzorce czytających kobiet miały zaś oddziaływać, co zrozumiałe, głównie na owe „nieletnie”, czyli niedojrzałe emocjonalnie i intelektualnie odbiorczynie literatury, i często z myślą o nich właśnie były konstruowane.
91W pierwszej z wyróżnionych grup znalazły się bohaterki, których losy (poza Cezaryną z powieści Belmonta) były przykładem wpływu, jaki na położenie ziemianek wywarły przemiany społeczno-gospodarcze po upadku powstania styczniowego. Wacława, Julia, Helenka i Janina były również ofiarami tradycyjnego systemu wychowawczego, przygotowującego dziewczęta wyłącznie do roli panny na wydaniu, dobrze prezentującej się na salonach.
„Mój Boże! ileż to rzeczy nie wolno robić pannie dobrze wychowanej? – ubolewała Wacława z powieści Orzeszkowej po kolejnej matczynej reprymendzie za zbytnią poufałość okazywaną kuzynowi – Nie wolno jej objawiać swego zdania, rozmawiać sam na sam z młodym człowiekiem, patrzeć na niego, chodzić bez starszych na przechadzkę, opierać się plecami o poręcz krzesła, biegać, podskakiwać, mój Boże! A cóż jest pozwolone pannie dobrze wychowanej? Czyżby tylko robić frywolitki i kwadraty?” W tej chwili matka moja ozwała się: – Zagraj, Waciu! „O, grać jeszcze jej wolno!” – pomyślałam i chciałam poskoczyć do fortepianu, ale przypomniałam sobie przestrogę babki Hortensji i przeszłam przez salon z wolna, krokiem poważnym i dystyngowanym, jak przystoi dobrze wychowanej pannie. (t. 1, s. 107)93
92Dobrze wychowanej pannie wprawdzie nie wolno było również czytywać romansów, ale owego zakazu najwyraźniej nie przestrzegano dość restrykcyjnie, skoro Wacława (podobnie jak Anna Ostrożalska oraz europejska ikona zjawiska – Emma Bovary) stan swoich uczuć mierzyła podobieństwem do doświadczeń powieściowych heroin:
Płonić się na czyjś widok gorącym rumieńcem, czuć zawrót głowy przy dźwięku czyjegoś głosu, znajdować kogoś miłym, pięknym, dowcipnym, przyodziewać go w wyobraźni wszystkimi cnotami legendowych bohaterów i całą poezją sielankowych pasterzy, nie znaczyłoż to… kochać? Ani wątpiłam o tym; że byłam pod wpływem miłości dla pana Agenora, wielkiej, szalonej, gotowej do wszelkich ofiar, jaką bywała miłość bohaterek czytanych przeze mnie powieści. Lubiłam niekiedy porównywać się w myśli do tych bohaterek. Kiedy jechałam konno pomiędzy rozłogami pól, otaczającymi drogę, patrzyłam w stronę, w której było mieszkanie pana Agenora, i ptaków przelatujących nad moją głową pytałam, czy go widziały. Kiedy księżyc w pełni wypływał na niebo, a ja wlepiałam wzrok w jego srebrną tarczę, myślałam, że pan Agenor również jak ja i w tej samej chwili patrzy na świetną gwiazdę nocną i że w sercu jej zbiegają się promienie naszych oczu. Nigdy nie byłam tak skłonną do upoetyzowania najprozaiczniejszych wypadków życia jak wtedy. (t. 1, s. 164)
93Dodać należy, że we wcześniejszym obiekcie adoracji, kuzynie Franusiu, Wacława także usilnie doszukiwała się podobieństw do bohaterów powieściowych.
94O ile Wacława z naiwnością oraz – co prawda, z podszytym nieco buntem wobec konwenansów – idealizmem absolwentki pensji i czytelniczki romansów podporządkowywała się do pewnego czasu oczekiwaniom matki i babki, o tyle Julia Sławska z powieści Teodora T. Jeża już jako dziesięcioletnia wychowanka szkoły klasztornej „wyemancypowała się wewnętrznie. Pozór cały zachowała dawniejszy: oczki spuszczone, usteczka zesznurowane, minka skromna i potulna – a pod tym wszystkim swoboda… wyuzdana” (s. 106)94. Stało się to za sprawą odkrycia oszustwa zakonnic, które jako motywującą do nauki nagrodę podkładały uczennicom listy pisane rzekomo przez samą Matkę Boską. Dziewczynka, z natury prawdomówna, o żywej inteligencji, wcześnie więc odkryła zakłamanie świata dorosłych. W dodatku podczas wakacyjnego pobytu w domu, mając lat zaledwie jedenaście, dobrała się do zamykanej na klucz biblioteczki ojca, a „biblioteka ta cała składała się z dzieł, tyczących się ułomności natury ludzkiej we względzie stosunku płci jednej do drugiej” (s. 111). Pierwszą z całej serii odczytanych wówczas książek – pod pozorem modlitwy – była Histoires des femmes galantes, z której Julka „połowy większej [!] nie zrozumiała, ale ta właśnie połowa najinteresowniejszą dla niej była. Domyślała się mnóstwa rzeczy, więcej nawet, jak można i potrzeba było” (tamże). Zgubne następstwa tych doświadczeń, przerastających umysłowość dziecka, potęgowała w dalszym ciągu edukacja klasztorna, dzięki której dziewczynka znała wprawdzie „historyją świętą na wyrywki, żywoty świętych doskonale, katechizm bez zająknienia, a przy tym po francusku, po niemiecku, gra, śpiewa, rysuje, robótek […] bez liku” (s. 107), lecz która nie dostarczała jej nawet podstawowej wiedzy z zakresu literatury polskiej i historii. Julka zresztą wkrótce miała przekonać się o wstydliwych niedostatkach swego wykształcenia. Podczas kolejnego letniego pobytu w rodzinnych Żółtańcach poznała przypadkiem młodzieńca, którego szczerość i otwartość w rozmowie wywarły na nią ogromny wpływ, uświadamiając jej nie tylko własną niewiedzę – nie miała bowiem pojęcia, kim był autor recytowanej przez młodego strzelca Świtezianki – ale także istnienie nieznanego jej dotąd sposobu postrzegania świata. Zawstydzona, po powrocie do domu próbowała uzyskać od rodziców informacje o Adamie Mickiewiczu. Odpowiedzi hrabiny Sławskiej i jej męża wymownie świadczyły o ich ignorancji, jeśli chodzi o kulturę narodową. Hrabina zastanawiała się: „Mickiewicz? […] Nazwisko to nie jest mi obce…. Słyszałam je… Będzie to jakiś… gienerał… nie! malarz… Tak, malarz… przypominam sobie, mówiono mi o nim w Rzymie… z wielkiemi pochwałami… Jeśli ci jednak chodzi o to, zapytaj hrabiego… musi wiedzieć dokładnie… Julcia pokraśniała jeszcze mocniej. Zawstydziła się za matkę. Strzelec powiadał, że wróble o Mickiewiczu wiedzieć powinny”. Hrabia Prosper wykazał nieco większą orientację: „ – Mickiewicz?, był to… un écrivain… un auteur… – Mamie się zdaje, że malarz chwalony… – Malarz?.. – zmarszczył hrabia wyniosłe czoło, gromadząc przypomnienia. Phi!.. Nie ręczę… Nazwisko to nie jest mi obce…– Pisał ballady… – wtrąciła dziewczyna. – Coś podobnego… Może był on malarzem, ale to pewna, że był i pisarzem… Mówiono mi o nim w Paryżu… z wielkiemi pochwałami…” (s. 129). Nieświadomość w kwestiach narodowych, spowodowana powierzchowną edukacją, cechowała też Helenkę Orecką z powieści Zofii Urbanowskiej. Pragnąc pomóc rodzicom w trudnej sytuacji finansowej, zatrudniła się do przepisywania rachunków i przygotowywania obstalunków w składzie nasion w Warszawie. Mieszkając w domu swego chlebodawcy, pana Radlicza, miała okazję wejść w środowisko ludzi oświeconych, kierujących się w życiu wartościami patriotycznymi, pracujących nie tylko na rzecz własnego dobrobytu, ale także z myślą o dobru ogółu. W jednej z kluczowych scen powieści, syn Radlicza, Andrzej, uświadamiał Helence, jakimi priorytetami według niego powinna kierować się w życiu kobieta. Inspiracją do udzielenia lekcji „księżniczce”, stała się rozmowa o fantazjowaniu i poezji, w której trakcie młody Radlicz zadeklamował wiersz Pauliny Krakowowej: „Kobieta?… […], / Gdy myśli porządnie i serce ma czyste, gdy od czczych uniesień i marzeń jest wolna, / Gdy szczerze dla drugich poświęcić się zdolna, / Gdy ziemię swą kocha uczuciem poczciwem, / Gdy myślą od ziemi do nieba aż sięga, / Och! wtedy kobieta jest świętym ogniwem [wyróż. – Z.U.], / Które ziemię z niebem sprzęga”, dodając do niego komentarz: „Słowa te: »gdy myśli porządnie« kazałbym złotymi literami wyryć na marmurze i umieścić w miejscu tak widocznym, żeby je wszystkie kobiety czytać mogły; bo tylko kobieta myśląca porządnie i wolna od czczych uniesień i marzeń może być prawdziwie użytecznym członkiem społeczeństwa” (s. 71)95. Helenka zaś słuchając tego wykładu, dziwiła się, „jak tym ludziom nieodstępnie towarzyszyła na każdym kroku myśl o położeniu społeczeństwa, w którym żyli, i poczuwanie się z nim do solidarności” (tamże).
95Właściwego wychowania nie odebrała również wywodząca się z hrabiowskiego rodu Janka Wirska. Bohaterka powieści Zaleskiej, wcześnie osierocona przez matkę, pozbawiona możliwości kontaktu z ojcem, przez osiemnaście lat pozostawała pod opieką babki. U jej boku wiele podróżowała, nabrała ogłady towarzyskiej i nabyła umiejętności przydatnych w życiu salonowym. Ale – podobnie jak Julii i Helence – obce jej były uczucia patriotyczne i wrażliwość społeczna. Janka uświadomiła to sobie dopiero wtedy, gdy po śmierci starej hrabiny trafiła do domu ojca oraz jego nowej rodziny. Wirscy bowiem (przyrodnia siostra Janki – Kazia, jej bracia, ciocia Terenia, mama, a także ojciec bohaterki) reprezentowali system wartości jakby żywcem wyjęty z postępowej publicystyki. Nieustannie towarzyszyła im idea pracy i użyteczności, samouctwa, patriotyzmu i solidaryzmu, objawiającego się między innymi w rozważnie przeprowadzanym przez matkę Kazi oświecaniu włościan. Szybko też okazało się, że w porównaniu z piętnastoletnią Kazią (uczącą się w domu pod kierunkiem krewnych) Janina (pobierająca nauki od różnych nauczycieli) dysponowała znacznie mniejszą wiedzą, przynajmniej z zakresu literatury polskiej i historii. Nie pamiętała nawet twórczości „Mickiewicza i innych wielkich wieszczów” (s. 38)96. Wirski, jak przystało na człowieka czynu, patriotę i dobrego ojca, natychmiast przedsięwziął środki zaradcze. Po ironicznym zdiagnozowaniu sytuacji („Ręczę, że nie zapomniałaś o Lamartinie, o Wiktorze Hugo i innych poetach francuskich” – s. 38), zaproponował: „Gdybyś chciała, córeczko, popróbować teraz samouctwa co do rzeczy polskich, to byś mi wielką sprawiła przyjemność. Książek stosownych nie zabraknie ci tu u nas. […] Jutro niedziela, mam cały dzień swobodny, będziemy razem czytali Pana Tadeusza Mickiewicza. Przerobimy my tu ciebie na swój ład, córeczko, zobaczysz” (tamże).
96Po kilku miesiącach pobytu w Borowie Janina nadal jednak preferowała literaturę obcą, a dnie spędzała na „pracowitym próżnowaniu”. Kazia odnotowała w swoim pamiętniku: „Czytała dużo, lecz po większej części periodyczne pisma francuskie lub angielskie, o treści urozmaiconej, bardzo lekkiej, bo to jedynie ją zajmowało. Brała kiedy niekiedy i polskie książki do ręki, zdawało mi się jednak, że przymuszała się do tego, ażeby ojcu zrobić przyjemność, on bowiem często w chwilach wolnych od gospodarskich zajęć wskazywał jej dzieła, które za stosowne dla niej uważał” (s. 115). Wydarzeniem, które zainicjowało wewnętrzną przemianę bohaterki, stało się dopiero poznanie Stefana Kańskiego, wuja Kazi. Jego kilkutygodniowy pobyt w Olszance, podczas którego Janka „[…] często wyciągała wujaszka na rozmowę o przedmiotach historycznych, prosiła go o wskazywanie książek najstosowniejszych do czytania i sprowadzała je zaraz, a potem po przeczytaniu znów mówiła mu o wrażeniach swoich i słuchała pilnie jego uwag” (s. 166), spowodował, że bohaterka zaczęła odkrywać w sobie uczucie miłości do rodzinnego kraju. Nagły wzrost zainteresowania przeszłością Polski nie byłyby może tak intensywny i płodny, gdyby nie urok osobisty dwudziestoośmioletniego pasjonata historii.
97Niewątpliwie Wacławę, Julię, Helenkę i Jankę łączyło to, że instynktownie wyczuwały fałsz w stylu życia wyższych sfer społecznych. Wszystkie cechowała chęć działania i samostanowienia, a brakowało im jedynie umiejętności, a czasem też sprzyjających warunków, by mogły zrealizować te pragnienia. Dla Wacławy zbawienne okazały się przenosiny do miasta po sprzedaniu zadłużonego majątku w Rodowie, a tam konieczność samodzielnego utrzymywania się, a także zadbania o byt najbliższych. Ideały pracy, nauki, solidaryzmu, użyteczności i prawdy, które poznała dzięki ojcu (przez dłuższy czas nieobecnemu potem w jej życiu), mogła urzeczywistniać dopiero w nowych, trudnych warunkach, które jednak ceniła dużo bardziej niż pozbawione sensu i pełne hipokryzji życie wśród ziemiaństwa. Całkowicie pozbawiona szlachetnych wzorców Julia, po okresie eksperymentowania z różnymi postawami (w tym odgrywania roli emancypantki), doznała oświecenia pod wpływem odczytu Jana Styrtkiewicza O stanowisku kobiety w społeczeństwie. W osobie młodego prelegenta rozpoznała bowiem natychmiast strzelca spotkanego przed laty nad stawem w Żółtańcach, a ten ponownie otworzył jej oczy na prawdę. Dzięki niemu zrozumiała, że kobiecie należy się „przystęp do nauki naścieżaj otwarty” (Emancypowana, s. 197), aby mogła z pełną świadomością pełnić „obok mężczyzny i wraz z mężczyzną funkcją współczynnika i współpracownika na drodze postępu” (tamże). Bohaterka Jeża kazała ponownie wnieść do mieszkania „[…] wyrzucone dawniej stoliki do roboty i krosienka” oraz postawiła w nim szafę z książkami, zajęła się też rzetelną nauką, którą na jej prośbę kierował Styrtkiewicz. Jak stwierdziła w recenzji Orzeszkowa, ów „kobiecy charakter, trujący się własnemi siłami i przymiotami, których ani rozwinąć należycie, ani na dobre użyć nie umie”, ostatecznie uspokoiła nauka, „lecz nauka nie sama tylko i nie sama w sobie, ale cele te ogólnie ludzkie i obywatelskie, które z pomocą jej Julia dostrzega”97.
98Natomiast przemianę Helenki oraz Janki spowodowały kontakty ze środowiskami reprezentującymi inne systemy wartości niż te, które znały. Zarówno mieszkający w Warszawie Radliczowie, jak i właściciele niewielkiego majątku ziemskiego Wirscy wyznawali ideały propagowane głównie przez publicystów liberalnych – pracy, samokształcenia, utylitaryzmu, „dobrze rozumianej” emancypacji kobiet, szerzenia oświaty wśród ludu, patriotyzmu. W życiu Helenki przełomowym momentem okazała się upokarzająca i bolesna rozmowa z młodym Radliczem, po której spędziła ona wieczór w domowej bibliotece, „gdzie leżały na stole pisma ilustrowane i gazety. Tym razem nie szukała felietonów powieściowych, ale artykułów dotąd pomijanych, rozbierających sprawy, o których mówił Andrzej. Czytała i odczytywała, a to, czego się z nich dowiedziała, wstrząsnęło głęboko jej sercem i umysłem, i wywołało szybsze krążenie krwi w żyłach” (Księżniczka, s. 73). Podobnie jak rosnąca fascynacja Helenki Andrzejem sprawiła, że bohaterka ta zasymilowała się z rodziną Radliczów, tak podziw Janki Wirskiej dla Stefana Kańskiego spowodował, że po powrocie do Olszanki zajęła się ona pożyteczną pracą. Odtrącona przez Stefana myślała bowiem, że człowiek taki jak on nie mógł pokochać próżnej, bezczynnej kobiety, jaką była. Myliła się, ponieważ ubogi Kański obawiał się po prostu upokarzającego małżeństwa z bogatą panną. Wszystko skończyło się jednak dobrze, a Janka pod wpływem lektur i dyskusji prowadzonych ze Stefanem (najpierw w Olszance, potem zaś w Warszawie) zrozumiała, że nauka, praca, użyteczność i poczucie solidaryzmu są tymi wartościami, które przynoszą jej poczucie spełnienia i radość. Dbanie zaś o własny kawałek ziemi, życie wśród ludzi, których kochała i którzy podzielali jej poglądy, okazały się doświadczeniem cenniejszym niż wszystkie zagraniczne podróże, za jakimi początkowo tęskniła.
99W nieco inny sposób potoczyły się losy bohaterki powieści Leo Belmonta, ale przesłaniem tego utworu – w odróżnieniu od wspomnianych wyżej – było rozpoznanie etiologii choroby, określanej jako nerwica, „newroza”, apatia, „pessymizm”, która według publicystów przybierała pod koniec wieku rozmiary niemal epidemiczne98. Cierpiała na nią również Cezaryna Olszewska, osiemnastoletnia córka gospodyni z Niemirówka, u której na czas wakacji zatrzymał się student piątego roku medycyny Jerzy Rymsza. Początkujący lekarz, zaintrygowany opowieściami matki o problemach z córką spowodowanych stanem jej ojca, przebywającego w szpitalu psychiatrycznym, zobowiązał się, że ją uleczy. Dzięki obustronnemu zamiłowaniu do literatury pięknej i nauki szybko nawiązał z Cezaryną porozumienie. Zbliżyła ich rozmowa zainicjowana głośnym czytaniem przez Rymszę wiersza Marii Konopnickiej Senne róże, białe róże. Deklamowany wówczas przez niego również utwór Sclavus saltans ujawnił szczególną wrażliwość słuchaczki na przekaz poetycki. Młody adept medycyny, szukając lekarstwa na pesymizm dziewczyny, namówił ją w związku z tym, by znów zaczęła czytać, oraz zaproponował wspólne lektury. Cezaryna bowiem, której edukacją i wychowaniem kierował ojciec, wybitny profesor chemii i fizyki, zarzuciła czytanie, gdy Olszewski trafił do szpitala. „Czytywałam zawsze z ojcem – tłumaczyła Rymszy – on mi wszystko objaśniał, tłumaczył… Teraz, jak biorę książkę, to mi się chce płakać…” (t. 1, s. 40)99.
100Nieopatrznie jednak Jerzy podsunął dziewczynie Księgę pieśni Heinricha Heinego, która zamiast załagodzić jej „nerwowość”, zająć myśli pożyteczną pracą, pogłębiła melancholię i rozbudziła w niej pragnienie miłości. Rymsza przekonywał Cezarynę o wartości tego zbioru:
Jakżeż mistrzowsko skreślone tu pierwsze drżenia miłosne w duszy młodzieńców… Jakież tu skarby uczuć!.. Ziemia, niebo zmienione w raj w oczach zakochanych… kwiaty, podsłuchujące ich tajemnice, gwiazdy, poglądające na siebie z uczuciem tęsknoty… A potem cała natura, kirem powleczona po stracie kochanki: blednące róże, słowiki, śpiewające smętne piosenki… I to nie płaczliwy, chorobliwy sentymentalizm, to tylko silne uczucie, obejmujące czystą, gorącą duszę. […] A przytem tu i ówdzie rzucona myśl głęboka, brylantowy żart, swawolny uśmiech lub ostre szyderstwo z samego siebie, maskujące ból, ukryty w piersi… To cała psychologia miłości! (t. 1, s. 43-44)
101Wspólne czytanie Fausta Johanna W. Goethego także nie mogło wywrzeć na bohaterkę pozytywnego wpływu. Nic dziwnego, że rozmowy, jakie prowadzili młodzi czytelnicy, przekonały Rymszę, że panna Olszewska istotnie cierpi na pesymizm, który nie był
[…] wynikiem filozofującej myśli. Wyrósł on całkowicie na gruncie uczucia, ale zaczynał już wchodzić w swoją najniebezpieczniejszą fazę, rozumową: szukała ona dla swojego osobistego nieszczęścia ogólniejszych podstaw i, niestety! znajdowała je. […] W wyobraźni swojej powtórnie w przeciągu kilku miesięcy przeżyła całe swoje życie; z misternej tkanki myśli, urobionej wskazówkami ojca i znacznem czytaniem, wyciągnęła powoli wszystkie jasne nici i nadała im jednostajną czarną barwę. (t. 1, s. 52, 58)
102Tocząc z Cezaryną długie dyskusje, Rymsza starał się więc zapobiec utrwaleniu tej „rozumowej fazy” pesymizmu, znów poprzeplatać czerń jej myśli jasnymi nićmi. Kiedy dziewczyna ubolewała nad stanem swego ojca i jego zaprzepaszczoną pracą, Jerzy dowodził, że „[…] jego dzieła czytają i nikt nie zaneguje tego rozumu, który on kiedyś posiadał” (t. 1, s. 68). Gdy narzekała na pustkę swego życia i nieużyteczność, zachęcał ją: „Weź dzieci służącej, lub jakiego chłopa… ucz je… Najsłabszy kaganek walczy z ciemnością” (s. 69). Cezaryna, znalazłszy w młodym lekarzu nowego przewodnika, zdawała się odżywać i wychodzić z marazmu. W atmosferze podniosłych rozmów, lektur poruszających temat miłości, bohaterowie zakochali się w sobie. Miłosne uniesienia nie trwały jednak długo. Pod wpływem odwiedzin w szpitalu u profesora Olszewskiego Rymszę ogarnął lęk o jego własny stan psychiczny, a także o przyszłą kondycję Cezaryny. Ulegając własnej skłonności do pesymizmu, niezdolny do decyzji o małżeństwie, Jerzy zaczął poddawać ukochaną istnym torturom psychicznym, by zyskała świadomość jego ciemnych stron. Autodestrukcyjne skłonności Rymszy objawiały się między innymi poprzez dobór książek czytanych Cezarynie. Bohater wspominał: „Wybrałem na domiar rozpaczliwy rodzaj lektury. Czytywałem jej Manfreda i Werthera, podkreślając i tłumacząc krótko niektóre ustępy. Dzieła te udojrzalały ją, ale zarazem wlewały w nią jad. Umysł jej stawał się niemal w moich oczach głębszym” (t. 2, s. 81). Wreszcie Cezaryna poddała się, uznając ukochanego za nieuleczalną ofiarę czasów, które go ukształtowały. Stwierdziła:
Tyś jest wcieleniem tego naszego nerwowego wieku, z którego i ja otrzymałam tyle rysów… Wiek nasz kończy się, jak zaczął, nie, gorzej jeszcze: bo więcej poznał, bardziej zesceptyczniał, bo się zestarzał w zwątpieniach. To już nie dziki, miotający się śród burz duchownych Manfred, ani nie sentymentalny, nieszczęśliwie rozkochany Werter. Nie, to już jest chory, filozofujący o własnej śmierci, szydzący z melancholii Wertera, z namiętności Manfreda, szydzący z siebie; wiek, którego myśl przegryza samą siebie, który wszystkiemu zaprzecza i wszędzie widzi zagadki. Ty, Jerzy, twoja umysłowość to ucieleśnienie tej myśli, rozdwajającej się wiecznie. Ty masz napięte nerwy naszego wieku, łaknące wrażeń, a nie wytrzymujące ich; ty masz jego mózg, pełny wizyj, z których sam szydzi, nierealny, acz pragnący czegoś pozytywnego… O, tak, w tym fatalnym kierunku rozwija się nasz wiek po kilku dziesiątkach lat, podczas których wierzył w materialne dobra, w swoją naukę, w postęp, w ideę wolności… (t. 2, s. 112)
103Rymsza odparł: „Ale tyś jego najlepszą, najidealniejszą cząstką; tyś jest wcieleniem uczuciowości, wrażliwości naszego wieku; […]” (t. 2, s. 112), wyrażając tym samym tęsknotę za tym, by kobieta urzeczywistniała ideę poświęcenia oraz uwznioślania ducha mężczyzny. Ostatecznie Jerzy uciekł przed Cezaryną i jej miłością do Warszawy, gdzie zrozpaczony zrozumiał, jak bardzo ją kochał. Choć myślał o samobójstwie, oddał się intensywnej pracy, która w efekcie zmieniła na lepsze jego charakter. Cezaryna zaś, przybrawszy imię Anny, została siostrą miłosierdzia w szpitalu psychiatrycznym w K. Ich drogi wprawdzie znów zeszły się na krótko, ale słowa, skierowane do Jerzego, świadczyły, że Cezaryna-Anna odnalazła wreszcie spokój ducha: „Gdziekolwiek los cię poniesie – mówiła – pomagaj nieszczęśliwym, nie rachując na własne szczęście… W tem bowiem właśnie ono się zawiera” (t. 2, s. 139).
104Przemiana bohaterki powieści Belmonta nie została pokazana w sposób tak spektakularny, jak postaci omawianych wcześniej. Zaczynała ona z innego poziomu. Gruntownie wykształcona przez ojca i nad wiek rozwinięta intelektualnie, czytanie i samokształcenie zawsze traktowała jako pasję. W niczym nie przypominała – jak to określił Jerzy – przeciętnej „książkopożeraczki” „[…] czytającej na gwałt, poznającej wszystko pozornie z wierzchu, z ilości przeczytanych stron wnioskującej o swojej wiedzy i rozumie. Cezaryna była wcale inna. Zapamiętywała ona zawsze piękniejsze zwroty formy, umiała lubować się skarbami myśli, zawartemi w książce. Ojciec, zdaje się, nauczył ją tego” (t. 1, s. 73).
105Proces przeobrażenia Cezaryny polegał na wyzbywaniu się zależności od przewodnictwa mężczyzny, przy czym symbolem owej zależności był akt lektury. Najpierw pod nadzorem ojca czytywała wybierane przez niego książki. Potem korzystała z podpowiedzi Jerzego, który przedstawiał jej swoją interpretację czytanych utworów. Bohaterka zaczęła się usamodzielniać dopiero od momentu, gdy Rymsza w przypływie cynicznej otwartości wyznał jej przy okazji lektury Wertera i Manfreda: „Czytam dla ciebie… chcę cię zrobić tak chorą, jak ja jestem…” (t. 2, s. 83). Stopniowa utrata wiary w szlachetność Jerzego i w szczerość jego wcześniejszych uczuć spowodowała, że – jak zauważył Rymsza: „Czasami brałem jakąś książkę i czytałem jej na głos, ale uważałem, że nie słucha już z dawnem zajęciem, a i ja sam czytałem bardziej mechanicznie, nie myśląc o tem, co czytam” (t. 2, s. 105). Uwolniwszy się od solipsystycznego skupienia na własnym cierpieniu, a także od destrukcyjnych wpływów Rymszy, Cezaryna wybrała drogę pracy, współczucia i poświęcenia dla innych. Choć swoje powołanie odnalazła nie w miłości i rodzinie, ale w życiu zakonnym, to w gruncie rzeczy realizowała ten sam kulturowy projekt kobiecości, w który wpisywały się bohaterki Orzeszkowej, Jeża, Urbanowskiej i Zaleskiej – samozaparcia i poświęcenia dla idei służącej ogółowi.
106Nie zawsze jednak podobne do nich postaci powieściowe otrzymywały od autorów szansę moralnego odrodzenia. Aby uzasadnić tezę, że kobieta może znaleźć szczęście tylko rzetelnie wykonując pracę użyteczną społecznie i akceptując swe położenie, że nie może być w jej życiu miejsca na odstępstwa od tej zasady i na złe decyzje, część bohaterek skazywano na zagładę. Zadaniem panien nieodmiennie była gruntowna nauka uzupełniana zdobywaniem praktycznych umiejętności gospodarskich, tak by po zamążpójściu potrafiły racjonalnie zarządzać domem i majątkiem. Mężatki zaś – oprócz prowadzenia domu – miały dbać o harmonię małżeństwa i zajmować się mądrym wychowaniem dzieci oraz nie zaniedbywać własnej edukacji. Uświadomieniu tego czytelniczkom służyły powieści, których bohaterki albo w wyniku błędów wychowawczych, spotęgowanych nieodpowiednimi lekturami, albo z powodu lekceważenia swych obowiązków i przeznaczenia spotykały się z wykluczeniem społecznym, narażały się na trwałe cierpienie, traciły zdrowie a nawet życie.
107Leonia z powieści Zachariasiewicza Zakazane owoce reprezentowała typ szczęśliwej mężatki z kilkuletnim stażem. Była matką uroczej pięcioletniej Dorci. Mąż bohaterki nadal okazywał jej mnóstwo czułości. Całym sercem oddany rodzinie, dbał nie tylko o zapewnienie jej dachu nad głową i pokarmu dla ciała, ale także o odpowiednią strawę dla ducha. Świadczyła o tym scena jego powrotu z pracy. Przy powitaniu przekomarzał się z żoną:
O niebieskich migdałach marzą wszystkie kobiety, tego i najzazdrośniejszy mąż wzbronić nie może. Patrz niewdzięcznico! Przez dwie godziny tylko o tobie myślałem, a nie o niebieskich migdałach!… Tu masz koronki, o których wczoraj mówiłaś – tu wstążka szafirowa na pasek a tu klamerka… a teraz dla duszy coś: tu najnowsza książka Kraszewskiego… droga, droga jak na te czasy, ale za to nie dam w niedzielę gościom wina do obiadu a natomiast położę im książkę i wyraźnie to im powiem… Do tego należy jeszcze prenumerata na kilka pism polskich… a za to… moja Lońciu obejdziesz się przy dawnych piórach na kapeluszu… a co czy zgoda?… W dodatku książeczka dla Dorci, to już z mojej pensji. (s. 21)100
108Miłość Leonii do Justyna i córki nie wystarczyła, by zapewnić jej siłę do obrony przed atakami lwów salonowych, takich jak przyjaciel męża – pan Agaton. Pozwoliwszy raz wciągnąć się w dwuznaczną grę słów, która rozpaliła w niej namiętność, nie potrafiła już oprzeć się pokusie doznawania wrażeń silniejszych od tych, których dostarczała małżeńska sielanka. Niewinny flirt przerodził się w romans. Bohaterka stopniowo traciła spokój ducha, pozwalając unosić się wyobraźni, podsycanej próżnością i lekturą francuskich powieści. Jedna z nich, podsunięta Leonii przez Agatona, opisywała „[…] nader ponętnie walkę kobiecego serca z narzuconemi mu od społeczeństwa prawami. Kobieta, według tej książki, była to Paria społeczeństwa, którą wieki i zwyczaje uczyniły czarną niewolnicą. W jaskrawych kolorach odmalowane tam były cierpienia duszy kobiety, które kończyły się odezwą do buntu przeciw uzurpacji płci drugiej. Wszystkie namiętności serca miały tam wymowną obronę, której podjął się znakomity talent autora” (s. 242). Romans ten przywodził Leonii na myśl jej własną sytuację. Dzieląc się po jego lekturze wrażeniami z uczciwą i szlachetną Teodorą, nieświadomą niewierności narzeczonego, bohaterka starała się znaleźć usprawiedliwienie dla własnej zdrady, zarówno wobec męża, jak i przyjaciółki. Wiedziała bowiem, jak wielkiego wykroczenia się dopuściła, jak grzęźnie w bagnie hipokryzji i obłudy. Zastanawiała się: „Kobieta z przeczytanej książki była przynajmniej nieszczęśliwa, a jeśli wyszła poza granicę obowiązków, to mogła się swojem nieszczęściem wobec siebie i świata jakoś tłumaczyć. Któż może się podjąć jej obrony?…” (s. 260). Jednak zamiast zerwać kontakty z Agatonem, Leonia nadal tkwiła w kompromitującej ją sytuacji, a wielkoduszne czyny Justyna tylko potęgowały w niej obrzydzenie do samej siebie. Dopiero wizja śmierci męża otrzeźwiła bohaterkę i podczas kolejnej wizyty Agatona oświadczyła mu: „Nie dotykaj pan ręki mojej, rzekła z dumą, dosyć, że dusza moja splamiona! Postępowaniem swojem rozbudziłeś pan w niej marzenia, które nie wiem, czy odpokutuję w tem życiu…” (s. 374). Ostatecznie więc bohaterka zatrzymała się tuż nad przepaścią, lecz jej sprzeniewierzenie się przysiędze małżeńskiej zachwiało rodzinny spokój. Co prawda Justyn wywiózł żonę na wieś, gdzie „[…] przy pracy obopólnej usiłują zapomnieć o przebytej katastrofie życia. […] [jednak – przyp. A.P.] i Justyn, i Leonia widzą, że jakiś cień jest między nimi…” (s. 423). Okazało się bowiem, że mąż Leonii zdawał sobie sprawę z tego, co dzieje się między nią i Agatonem, a teraz obarczał się jeszcze winą „[…] że nie umiał pracą i zajęciem domowem zaprzątnąć żywej wyobraźni żony, tylko idąc za zwyczajem ludzi bogatszych, zawiózł ją do stolicy na próżniactwo…” (s. 423).
109Historia Leonii miała stanowić przestrogę dla kobiet, by nawet na chwilę nie zbaczały z drogi cnoty, a przede wszystkim ostrzeżenie przed potęgą nieujarzmionej kobiecej wyobraźni, która staje się zwykle pierwszym ogniwem łańcucha zdrady, o czym – jak pamiętamy – przekonywał już Balzak, a za nim Flaubert. Tendencję Zakazanych owoców, wpisujących się w nurt powieści podejmujących ulubiony temat francuskich beletrystów, zwięźle oddawała rozmowa dwóch warszawskich bon vivantów. Analizując krążące po stolicy plotki o żonie Justyna i jego przyjacielu, Florian podsumowywał: „Młody Dumas i George Sand cieszyć się będą nad Sekwaną, że u brzegów Wisły mają tak gorliwych współwyznawców!” (s. 229). Anatol natomiast diagnozował:
Leonia […] należy do rzędu tych kobiet, które począwszy od urodzenia, zaopatrzone były w to wszystko, co może dać życie wygodne i dostatnie. Pierwsze lata takich kobiet ubiegają zazwyczaj śród krótkich chwil nauki a długich godzin marzeń i rojeń o przyszłości. Tym sposobem wyobraźnia bierze u nich często przewagę nad rozsądkiem a nawet i sercem. Żyją więc wyobraźnią i takiem życiem są najszczęśliwsze. Dokąd rzecz jaka jest jeszcze w zakresie wyobraźni, to je nęci i uszczęśliwia. Gdy wyjdzie spoza tych granic i staje się rzeczywistością, zaczyna w ich oczach blednąć i nudzi je! […] Kobiety takie, […] nudzą się zazwyczaj we wszystkich stosunkach rzeczywistych. Nie mają one żadnej pracy ani zatrudnienia. Całego czasu w towarzystwie przepędzić nie można, a więc w zaciszu swego buduaru trzeba o czemś myśleć, o czemś marzyć. Pierwszy lepszy wypadek podaje wątek do tych marzeń, a z tych marzeń staje się wkrótce pragnienie tego, co w rzeczywistych naszych stosunkach jest nam wzbronionem, powoli więc dojrzewa w ich wyobraźni i przyjmuje nęcące barwy prześliczny, rajski owoc zakazany! (s. 230)
110Romans Leonii był zatem – parafrazując słowa Teodory – niczym innym, jak „fikcją wyobraźni” (s. 248), i nie powinien był się zdarzyć, nawet gdyby nigdy granic owej wyobraźni nie przekroczył.
111Zupełnie na czym innym polegał dramat młodej wdowy, Marty Świckiej, z powieści Orzeszkowej. Jej losy stanowiły raczej oskarżenie wymierzone przeciw opinii publicznej oraz konserwatywnej wizji wychowania i edukacji kobiet101. Śmierć męża, dobrze zarabiającego urzędnika, który dbał o wygody żony i córki, lecz „nie był dość opatrznym, aby myśleć o dalszej przyszłości z najmniejszym choćby uszczerbkiem dla pory obecnej” (s. 16)102, obnażyła niezdolność bohaterki do prowadzenia samodzielnej egzystencji. Poszukując jakiegokolwiek źródła zarobku, bohaterka starała się o różne zajęcia. W konfrontacji z wymaganiami rynku pracy, wobec zagrożenia głodem, stopniowo ograniczała swe ambicje. Nie nadawała się nawet na nauczycielkę, ponieważ tego, co umiała dobrze – „[…] początków historii, geografii, historii piśmiennictwa naszego…” (s. 32) – zazwyczaj uczyli mężczyźni, o czym dowiedziała się w biurze pośrednictwa pani Żmińskiej. Kobietom pozostawiano nauczanie języków obcych i „talentów”. Niestety owe „talenta” Marta zaniedbała po zamążpójściu, a francuski znała tylko praktycznie, co szybko wyszło na jaw podczas zdobytych z trudem lekcji z dwunastoletnią córką Marii Rudzińskiej. Bohaterka nie poddawała się jednak: „Nauczę się, muszę nauczyć się, muszę umieć! Trzeba mi książek – dodała i po chwilowym namyśle otworzyła mały tłomoczek, wydobyła zeń jakiś przedmiot, owinęła go chustką i wyszła na miasto. Wróciła przynosząc ze sobą trzy książki. Była to gramatyka francuska, chrestomatia i przeznaczona do użytku szkół historia francuskiego piśmiennictwa” (s. 49). Tej nocy Marta „pożerała oczami karty książki”. Myśli jej nie zaprzątał jednak żaden romans, ale
zawiłe prawidła gramatyczne, tysiączne zagadnienia jednej z najtrudniejszych w świecie pisowni plątały się przed oczami jej jak pasma powikłanych nici, jak labirynt wskazówek i faktów naukowych nieznanych całkiem lub tak dobrze jak nieznanych, bo zapomnianych. Marta skupiała całą moc swego pojęcia, wszystkie siły swej pamięci, aby w ciągu jednego wieczoru, jednej nocy, zrozumieć, zapamiętać, przywłaszczyć sobie to, czego zrozumienie wymaga pracy lat kilku, pracy powolnej, cierpliwej, systematycznej, logicznie prowadzonego, stopniowo zaokrąglanego kursu. Biedna kobieta myślała, że wytężone, gorączkowe wysilenie wynagrodzić zdoła umysłowi lata zastoju, że drobna chwila obecna zaważy na szali z przeszłością całą i przeważy ją, że pragnienie niezmiernie jedno znaczy w życiu z możnością. Łudziła się. (s. 50)
112Zorientowawszy się, że wie o wiele mniej od swej uczennicy i że nie zdoła w krótkim czasie tych braków nadrobić, Marta sama zrezygnowała z posady. Kierując się uczciwością, nie przyjęła nawet ofiarowywanego jej wynagrodzenia.
113Bohaterka jeszcze wielokrotnie miała przekonać się, że jej rodzice popełnili ogromny błąd, wychowując córkę na przyszłą żonę i panią domu, nie zaś na kobietę, która potrafiłaby sama o siebie zadbać. Żadnej umiejętności nie opanowała dobrze, co odebrało jej szansę zarabiania na życie lekcjami muzyki, rysunku albo pracą przy kopiowaniu ilustracji dla czasopism. Odchodząc z kolejnego miejsca, powtarzała: „Zawsze to samo! […] wszystkiego po trochu, nic gruntownie i do dna… wszystko dla ozdoby lub drobnych wygódek życia, nic dla jego użytku…” (s. 93). Zatrudnienie znalazła dopiero jako szwaczka w zakładzie pani Szwejcowej, która wyzyskiwała kobiety w podobnym jak Marta położeniu. Los jednak dał bohaterce jeszcze jedną szansę wydobycia się z nędzy, kiedy znajomy księgarz zaproponował jej przetłumaczenie książki: „Jest to świeże dziełko jednego z francuskich myślicieli. którego przekład użytecznym być może publiczności naszej i moim interesom. […] Jest to dzieło traktujące o jednej z bieżących kwestii społecznych; jasno przystępnie napisane, nie powinno być ono do przekładu zbył trudnym” (s. 118). Przez sześć tygodni, po dziesięciu godzinach szycia, kolejne dziewięć spędzała Marta nad tłumaczeniem. Wydawało jej się, że przekład wypadnie zadowalająco, ponieważ książkę tę: „Czytała zrazu powoli, z uwagą, potem z zapałem, z gorączkowym niemal zajęciem. Zrozumiała myśl jej twórcy, przedmiot pisma przeniknął jej umysł, jasny i wyraźnie stanął przed oczami. Pojęcie jej stało się niby elastyczne koło i coraz obszerniejszą, kompletniejszą obejmowało całość; intuicja, ten rzadki i wysoki dar z człowieka czyniący półboga, podniosła się z głębokości ducha młodej kobiety i szeptała jej do ucha słowa nie znanych dotąd zagadnień” (s. 122-123). Jednak ocena wydawcy była nieprzychylna. Bohaterka usłyszała między innymi: „Posiadasz pani zdolności niezaprzeczone, szkoda tylko, wielka szkoda, że nie uczyłaś się więcej, obszerniej, gruntowniej…” (s. 127). Styl zdradzający talent, ale niewyrobiony, znajomość języka niewystarczająca do owładnięcia tematem i nomenklaturą naukową – zamknęły przed Martą kolejną możliwość zarobkowania. Utrata pracy u Szwejcowej, a następnie choroba dziecka doprowadziły bohaterkę do nędzy i upadku moralnego. Całkowicie wyzbyła się poczucia godności, nie wstydziła się już przyjmować jałmużny, a brak pieniędzy na lekarstwa i jedzenie dla Janci wygnał ją na ulicę, gdzie miała nadzieję wyżebrać potrzebną kwotę. Ostatecznie, znękana i zdesperowana, uznana za złodziejkę, Marta zginęła pod kołami omnibusu.
114Orzeszkowa nie oszczędziła swojej bohaterki. Znając gusta publiczności czytającej, uprzedzała jednak, że jej opowieść nie będzie romansem prowadzącym do upragnionego happy endu:
Wybredni czytelnicy, a przede wszystkim czułe i wrażeń łaknące czytelniczki, czy przebaczycie mi tę opowieść moją, pozbawioną w zupełności tajemniczego węzła intrygi i zajmującego widoku dwóch serc przeszytych ognistymi strzałami? Każde zjawisko za przedmiot dla opowieści służące traktować można w różny sposób. Dzieje biednej Marty, zamiast rozsnuwać się przed oczami waszymi jednolitą i jednobarwną nicią, mogłyby być zapewne upiększone, uświetnione mnóstwem krzyżujących się uczuć, uderzających kontrastów, piorunujących wypadków, mogłyby być wplątane w wieniec epizodów, z których każdy rzucałby na nie wdzięk, urok lub grozę, albo też same traktowanymi być epizodycznie jako dopełnienie jakiejś bardziej efektownej i porywającej całości, jako pendant przywiązany do historii szczęśliwych lub rozpaczających, sielankowych lub bohaterskich, faworyzowanych losem lub przezeń gnębionych – Numy i Pompiliusza. Wybaczcie! Spotkawszy na świecie Martę rozglądałam się wkoło, szukałam, lecz nigdzie w bliskości nie znalazłam Pompiliusza żadnego. (s. 107).
115W rzeczywistości bowiem bohaterce pozostała alternatywa – prostytucja albo śmierć głodowa. Nie chcąc wybrać pierwszej, została tym samym skazana na drugą. Intencją autorki wpisaną w tekst było więc przebudzenie z letargu „łaknących wrażeń” czytelniczek, które – wychowane i żyjące w podobnych warunkach – tkwiły w nieświadomości, że mogą podzielić los Marty. Skuteczność zastosowanej metody została później potwierdzona wypowiedziami wielu czytelniczek tej powieści, o czym będzie mowa w ostatnim rozdziale. Przez bezpośrednie odwołanie do gustów konsumentek gatunku usposobionych bowarystycznie powieść Orzeszkowej odnawiała również znaczenia zawarte w utworze Flauberta. Odpowiadała bowiem na pytanie, co by było, gdyby Emma Bovary, zamiast urozmaicać sobie małżeńską rutynę kolejnymi romansami, nieoczekiwanie została wdową i była zmuszona samodzielnie na siebie pracować. Prawdopodobnie finał powieści nie zmieniłby się. Pani Bovary i w tej sytuacji wybrałaby samobójstwo, tak jak stało się poniekąd z Martą, szczęśliwą przecież początkowo mężatką i matką, budzącą tym samym większe współczucie czytelniczek.
116Mniej tragicznie ułożyły się losy Ady Pretwiczówny, bohaterki powieści Kraszewskiego. Samotna, wolna od trosk materialnych, inteligentna i ambitna dziedziczka Ruszkowa wiodła beztroski żywot otoczona gronem przyjaciół, popleczników i protegowanych, w większości starych kawalerów. Ksiądz Otto de Bello, światowiec i erudyta, był godnym kompanem do dysput filozoficznych. Mirosław Oblęcki, znawca sztuki, choć „za stalugą był bazgraczem” (t. 1, s. 32)103, odgrywał rolę „w rozprawach o sztuce bardzo miłego interlokutora” (tamże). Spolonizowany Czech, Wacław Rubaczek, umilał pannie Pretwiczównie czas grą na fortepianie i skrzypcach w salonie oraz na organach w kaplicy. Funkcję „niby sekretarza, na wpół bibliotekarza” pełnił zaś Bonifacy Musiatowski, który był „niegdyś profesorem podobno języka łacińskiego, urzędnikiem, jakiś czas próbował nowicjatu u kapucynów” (t. 1, s. 34-35). Wyróżniało go poczucie wyższości, samouwielbienie oraz pogarda dla świata. „Krytyk surowy, wszystkich wielkich poetów odsądzał od czci i wiary… Nie było dlań książki, którą by czytania mienił godną” (t. 1, s. 35). Stałym bywalcem domu Ady był również młody i piękny sąsiad, Robert Jazyga, syn wrogo nastawionego do arystokracji szlachcica i majora w jednej osobie.
117Choć jako urodziwa i bogata, w dodatku z możnego rodu, nie mogła narzekać na brak kandydatów do ręki, Ada poprzysięgła sobie nigdy nie wyjść za mąż. Jako dziecko bowiem przez lata była świadkiem cierpień swej matki, nieszczęśliwej w małżeństwie z „szulerem, pijakiem, rozpustnikiem” Pretwiczem. Od kiedy bohaterka odziedziczyła zadłużony przez ojca majątek i – dzięki mądremu zarządcy – wyprowadziła go na prostą, kierowała się w życiu przestrogą matki, by nigdy nie ulec miłości do mężczyzny. „Zasadą ciągle tu głoszoną w Ruszkowie, […] było: nie dać się rządzić uczuciom, iść za obowiązkami, być panem siebie” (t. 1, s. 45).
118Jako antidotum na monotonię życia, które wiodła, miewała Pretwiczówna „[…] dziwnie […] fantazje – artystyczne, niby naukowe itp. Parę razy jeździła za granicę słuchać różnych kursów, których prelegenci stali na indeksie – czytywała Renana i Straussa…” (t. 1, s. 30). Przedwcześnie dojrzała Ada przeszła „przez wszystkie fazy niedowiarstwa, sceptycyzmu, obojętności, znudzenia” i potrzebowała ratować się „przeciw przesytowi życia to podbudzającymi, to uśmierzającymi duchowymi leki” (t. 1, s. 43-44). Jednym z nich stał się naiwny, prostoduszny i pełen energii Robert. „Zaczęła go, w rozmowach najprzód pobudzać i zaostrzać ciekawość do nauki, do czytania, potem mu narzucać niemal książki. Robert miał umysł otwarty. Pannie Adzie podobało się bardzo (jakby eksperyment fizyczny robiła) – śledzić w nim rozwijanie się myśli, wrażenia czytań… rodzące się pojęcia” (t. 1, s. 44).
119Stan ducha bohaterki, z jednej strony pragnącej pozostać za wszelką cenę „panią siebie”, by tym samym uniknąć cierpień nieodłącznie towarzyszących miłości, z drugiej jednak czującej się nieszczęśliwą i pustą, znalazł odzwierciedlenie w zasobach jej biblioteki. W najbardziej odosobnionym pomieszczeniu pałacu, w pokoju, który zwała swoją celą: „[…] nie brakło książek. Dużo ich leżało porozrzucanych na kanapce, stoliku, po półkach – w szafce starej, misternymi okrytej rzeźbami, stał wybór ulubieńców panny Ady. Były tam i arcydzieła, i książki, które się do nich nie liczą, ale dla niej urok jakiś miały. Obok Biblii stał Montaigne; obok Homera Shakespeare; parę tomów Wiktora Hugona, Pascal, Schopenhauer i De Maistre. Obok Swedenborga było coś Hegla. Słowem, najdziwaczniejsza mieszanina! Gęsta firanka osłaniała dzieł tytuły, a klucz od szafki był pod zamkiem” (t. 1, s. 79). O nieustającej wewnętrznej walce, jaką toczyła ze sobą młoda jeszcze, bo zaledwie dwudziestopięcioletnia kobieta, świadczyły nie tylko zapiski w jej dzienniku, ale także uprawiany przez nią sposób lektury:
Czy wszystko to czytała panna Ada, trudno powiedzieć; lecz wszystko czytać próbowała – to pewna. Przychodziły jej snadź fantazje sceptycyzmu, dla utwierdzenia się w wierze, i chwile pragnień ekstatycznych, dla obronienia się sceptycyzmowi… Umysł czy podleciał wysoko, czy nie, ale rozwijał skrzydła. W szafce ten wybór leżał bez porządku, w książkach sterczały zakładki, inne leżały rozłożone, jakby je kiedyś znowu wziąć miała i czytać dalej od tego miejsca, na którym opuściła ją cierpliwość i usposobienie się zmieniło. W istocie, kto by był uważnie wpatrzył się w tej szafy wnętrze – może by tego umysłu chciwego, niezaspokojonego, spragnionego choć część tajemnicy pochwycił.
120Uroda i wdzięk Roberta, jego uwielbienie dla mądrości mentorki oraz podziw dla jej piękna z czasem przestały być Adzie obojętne. Długo broniła się przed głosem serca, oszukiwała samą siebie, że młodzieniec interesuje ją wyłącznie jako uczeń, przed którym odkrywa tajniki literatury i sztuki, lecz wreszcie zdobyła się na odwagę, by przyznać się do miłości. O tym, że kocha, przekonała się ostatecznie pod wpływem lektury: „Na stoliku leżała jedna z pierwszych powieści pani Sand, w których ona tak gorącymi barwami maluje uczucia, że się namiętnościami wydają. Zaledwie przeczytawszy kartkę, odrzuciła powieść ze strachem. W obrazie rodzącego się uczucia poznawała tak dobitnie swe własne, iż ją to przeraziło” (t. 2, s. 119). Wzajemnemu uczuciu bohaterka najpierw usiłowała nadać formę bratersko-siostrzanego porozumienia. Jednakże Robert, nie panując już nad porywami namiętności, szybko złamał dane jej przyrzeczenie. Jego pocałunek wstrząsnął nią i zawładnął. Przestała być panią siebie, zapragnęła zostać żoną. Na przeszkodzie małżeństwu stanął jednak major. Sam, popełniwszy podobny mezalians, chciał uchronić Roberta przed spodziewanymi upokorzeniami. Stary Jazyga zatrzymał syna w rodzinnych Żabliszkach, zabronił mu powrotu do Zahajów, a tym samym odciął możliwość wizyt w Ruszkowie. Kochankowie pisywali do siebie w tajemnicy pełne tęsknoty listy, jednak żadna ze stron nie wykazywała większej determinacji, by sformalizować związek.
121Ostatecznie panna Pretwiczówna nie poślubiła Roberta. Spisek, który miał pomóc im zejść się w Warszawie, doprowadził jedynie do ostygnięcia uczuć kierującej się poczuciem dumy kobiety. W dodatku Ada, odwiedzając swą dawną służącą Kasię, obserwowała, jak życie rodzinne odebrało uroczej i ambitnej niegdyś panience cały wdzięk i uduchowienie. Zajmowała ją już tylko proza dnia codziennego. Pretwiczówna rozważała z trwogą: „Miała i ją spotkać ta metamorfoza, to przeistoczenie motyla na robaka pełzającego po ziemi? to zaparcie się piękna, poezji, wdzięku powszednich życia zaprzątnień?… Miałaż i ona z Robertem przechodzić przez waśnie i spory – i podbijać być zmuszona, aby nie być podbitą?” (t. 4, s. 84).
122W przeobrażeniu subtelnej Kasi w zmęczoną Kachnę bohaterka dostrzegła zapowiedź tego, co może spotkać ją samą, kiedy już zostanie żoną Roberta. Dlatego list, który wysłała oczekującemu na nią w stolicy Jazydze, był powściągliwy i w gruncie rzeczy oznaczał zerwanie zaręczyn. W połączeniu z dodatkowymi okolicznościami, doprowadziło to Roberta do ciężkiej choroby. Wyszedł z niej zupełnie odmieniony, stał się bezwolną maszyną w rękach ojca, który ożenił go niemal siłą z córką swego dawnego przyjaciela.
123Żal po rozstaniu Ada ukoiła rocznym pobytem we Włoszech, gdzie oddała się zgłębianiu tajników sztuki. Dziesięć lat później, zamieszkawszy w Warszawie przy ulicy Senatorskiej, zaczęła organizować najbardziej prestiżowe „wieczory czwartkowe”, podejmując artystów, literatów, muzyków i malarzy: „Z muzykiem mówiła o muzyce, z malarzem o sztuce, z doktorem o fizjologii, z finansistą o giełdach… umiejąc pokryć płytkość swą świetnymi wyrazy, za którymi jej widać nie było. Maleńkie te tryumfy… karmiły ją. Nazywano ją czasem encyklopedią w aksamit oprawną – w istocie była to encyklopedia, w której o wszystkim bywa po trosze, o niczym dosyć, by się nauczyć można” (t. 4, s. 125). Smutną jej twarz pokrywały już zmarszczki, „[…] które po sobie zostawiły wezbrane a nie zaspokojone namiętności czy uczucia – gorejące myśli, z których żadna nie rozwinęła się w pełni – pragnienia nie zaspokojone, marzenia nie domarzone. Widać było, że jej całe szczęście ograniczyło się tym, by nie być bardzo nieszczęśliwą – a światu nie pokazać bólu” (t. 4, s. 124-125). Choć nadal pełniła funkcję protektorki młodych, pięknych i zdolnych mężczyzn, żadnego z nich już nie pokochała. Stale rezydująca w domu Pretwiczówny panna Hortensja stwierdziła, że: „U Ady serce się do głowy przeniosło; będziemy zbierali dzieła sztuki, drukowali budujące książki, ufundujemy instytut wychowawczy… […] nie lepiejże to, niż pójść za mąż nie do rzeczy i kłopotać się z dzieciskami? W ten sposób pozostajemy do końca w zaczarowanym kole poezji i ideałów” (t. 4, s. 131). Strach przed źle ulokowanymi uczuciami, który prześladował Adę od dziecka, zdominował więc jej pragnienie miłości i szczęścia. Wybrała towarzystwo książek i dzieł sztuki, które dostarczały emocji, nie tak intensywnych wprawdzie, ale niezmiennych. Inna dawna rezydentka Ruszkowa, Karolina Horodzka, zwana przez Adę złośliwie Sensytywą, która zakochała się ze wzajemnością w malarzu Oblęckim, a następnie uciekła z nim, żeby wziąć ślub i zamieszkać w Warszawie, przepowiadała Pretwiczównie: „[…] ty wiecznie będziesz goniła za czymś, szukała czegoś, czuła się niespokojną i nie uspokojoną… boś sercu swojemu nie pozwoliła się otworzyć – boś przeznaczeniu kobiety nie odpowiedziała! Będziesz znakomita, sławna, wielbiona – ale nie będziesz – szczęśliwa…” (t. 4, s. 132).
124Tak to Kraszewski – słowami bohaterki, żyjącej w niedostatku, lecz szczęśliwej matki i żony – wyraził ostateczne przesłanie powieści. Kobieta próbująca uniknąć swego przeznaczenia, stłumić głos natury i uczuć, skazana jest na cierpienie. Spełnienia nie znajdzie też ani w literaturze, ani w sztuce, jeśli zajmować się nimi będzie połowicznie. Adę zgubiła bowiem nie tylko niechęć do wyrzeczenia się wolności i oddania serca mężczyźnie, ale także to, że czymkolwiek się zajmowała – robiła to powierzchownie, nie angażując się całą sobą. Chaos panujący w jej księgozbiorze symbolizował ten brak jednoznacznej deklaracji – bycia wolnomyślicielką albo prawomyślną katoliczką. Pretwiczówna nie chciała, by zawładnęła nią na stałe jakakolwiek idea. Odrzuciwszy jedyną w życiu szansę doświadczenia realnego szczęścia – choćby nawet krótkiego – pozostała władczynią swoich uczuć, panującą nad wszystkim i zarazem nad niczym.
125Alternatywą dla bohaterek dynamicznych, ewoluujących we właściwym lub w nieodpowiednim z perspektywy przywódców opinii kierunku, były postacie statyczne. Te od początku powieści, w których się pojawiały, reprezentowały wzorzec kobiety „oświeconej” bądź „nieletniej”104. Ich przykład służył zaprezentowaniu czytelniczkom repertuaru pozytywnych zachowań, często wzmacnianego przez współwystępowanie bohaterek negatywnych. W odróżnieniu bowiem od typów omówionych powyżej, w ich przypadku nie skupiano się na procesie zbliżania się lub oddalania postaci literackich od postaw pożądanych społecznie, ale na ukazywaniu pozytywnego albo negatywnego potencjału tkwiącego w określonym sposobie postępowania i światopoglądzie. Proza epoki postyczniowej dostarcza wielu przykładów kobiet ukształtowanych w poszanowaniu ideałów gruntownej nauki i wybitnej literatury, uprawiających wyłącznie intensywną lekturę, będących przy tym gorącymi patriotkami, które pragnęły działać na rzecz postępu i dobra ogółu. Bohaterki te co najwyżej poddawano próbom mającym sprawdzić trwałość ich przekonań.
126Syndrom bohaterki z powieści Zachariasiewicza, nieprzypadkowo chyba noszącej imiona „Wiktorii Reginy”, czyli w wolnym tłumaczeniu – „zwycięskiej królowej”, można odnaleźć na przykład w postawie Żusi, tytułowej postaci z powieści Teodora T. Jeża. Hrabianka Elżbieta Piecka zdołała bowiem obronić szlachetność swych uczuć i ideałów przed zepsuciem świata galicyjskiej arystokracji. Rodzice w zasadzie córką się nie interesowali, w pierwszych latach życia wychowywała ją prosta, ale na szczęście obdarzona wrodzoną mądrością wieśniaczka Justyna. W chwili, gdy „coś wyprowadziło państwa Alfredostwa Pieckich z Gajów do Wiednia” (s. 2)105, bohaterka miała zaledwie dwa lata i choć zamieszkała w stolicy Austro-Węgier, za sprawą niańki wchłaniała „miłość zakątka rodzinnego”106. Justyna bowiem wykorzystywała każdą okoliczność, jak choćby wizyty w wiedeńskim zoo, aby opowiadać dziecku o Gajach, dzięki czemu dziewczynka poznawała tamtejszą przyrodę i podania ludowe: „Zabobony dotyczące różnych zwierząt, był to niejako zrąb edukacji hrabianki. Dziecko przejmowało od niańki najpierwsze wyobrażenia, najpierwsze pojęcia, które je wprowadzały w świat fantastyczny, odniesiony do gniazda rodzinnego. Żusia się rozdwajała; mieszkała w Wiedniu, przebywała w Gajach, opromienionych światłem uroczem, bijącem od wytworów wyobraźni, zaczerpniętych ze skarbnicy skazek, baśni, podań, klechd” (s. 66).
127Tymczasem rodzice Elżuni realizowali plan zdobycia przez pana Alfreda „teki ministerialnej”. Misterna sieć intryg, mających doprowadzić do zbliżenia wciąż młodej i pięknej matki Żusi z oczarowanym nią księciem, co w efekcie umożliwiłoby hrabiemu uzyskanie upragnionego stanowiska, okazała się jednak nieskuteczna. Pani Amelia bowiem „nie nadawała się zgoła do Cœur de femme (vide P. Bourget). Nie nęciła jej szczytność upadku, ani dla wielkiego męża w przyszłości, ani dla wielkiego męża w teraźniejszości, a doznawała pewnego upokorzenia wobec tego, że ją pchano ku młodzieńcowi” (s. 205). Na nic się zdały przekonywania księżnej Lindenstein ani nawet wsparte cytatami argumenty hrabiego Łopacińskiego: „Taka, jak pani kobieta, co tak ze mną mazura odtańczyła, że aż Wiedeń, rzec można, osłupiał, taka kobieta ma przed sobą rolę do odegrania wielką, ważną, kolosalną, piramidalną. Przecież sam wielki, taki geniusz jak Mickiewicz[!], powiedział: My rządzim światem, a nami kobiety” (s. 218). Hrabina Piecka, choć nie wyróżniała się umysłowością i czytywała raczej romanse niż literaturę narodowych wieszczów, zaskakująco rezolutnie odpowiadała: „Zdaje się, że to nie Mickiewicz powiedział”, ignorując cel, któremu służyła owa erystyka.
128Czas mijał, fundusze topniały, państwo Pieccy na prośbę zarządcy ich majątku wrócili więc do Gajów. Niewesoła sytuacja finansowa spowodowała, że choć sami rychło znów wyjechali do Wiednia, dorastającą córkę pozostawili pod opieką pani Rozalii, żony zarządcy, a jednocześnie matki niepełnosprawnego Prokopa. W listach Elżunia informowała rodziców o tym
[…] jak czas przepędza. Biegała, kąpała się, na przechadzki chodziła, po drzewach łaziła, czytała, pisała, rachowała, przechodziła historię świętą, historię krajową, geografię, recytowała bajki La Fontaine’a, Krasickiego, Niemcewicza, czyniła analizę gramatyczną; chwaliła się gamami na fortepianie; pochwaliła się przeczytaniem od deski do deski Księgi sławnych odkryć geograficznych Anczyca – a! czem się ona nie chwaliła? Edukacja jej pod kierownictwem i przy pomocy pani Kaniowskiej, rozwijała się regularnie porządnie i zadowalniająco przez lat trzy, wyznaczone do pozostawania w Gajach. (s. 436)
129Sposób kształcenia hrabianki łączył więc tradycyjne „talenta” z gruntownym poznawaniem kultury i historii polskiej oraz rozwijaniem moralności i sprawności fizycznej – idealne wręcz połączenie harmonijnego rozwoju wszystkich sfer kobiety postulowane przez postępowych publicystów. Przywiązanie i szacunek dla swej nauczycielki z Gajów zachowała Elżunia nawet po ponownym wyjeździe do Wiednia, gdzie występowała już w roli „panny na wydaniu”. Oburzona panującymi w wyższych sferach zasadami, oznajmiła jednak rodzicom: „Ja towarem być nie chcę! Nie będę się na sprzedaż wystawiała” (s. 461) i od tej pory
dużo czytała; dużo pisała. Pisywała nie nowele, nie powieści, nie wiersze nawet, ale – listy. Utrzymywała stałą i regularną korespondencję, która się co tydzień kończyła i rozpoczynała. Po wyprawieniu listu każdego, niezwłocznie przystępowała do listu następnego. Listy owe zawierały w sobie: opisy, sprawozdania z wrażeń, poglądy jako też zapytania o rady i wskazówki. Były one wiernym wizerunkiem rozwoju młodego, dziewiczego umysłu, przesadzonego z gruntu jednego do drugiego. (s. 463)
130Korespondencję tę prowadziła z jedyną osobą, w której mądrość wierzyła, czyli z panią Kaniowską. Gdy tryb życia rodziców doprowadził ich na skraj bankructwa, Elżunia doczekała się wreszcie powrotu do wytęsknionych Gajów. Wracała z radością, unosząc ze sobą mgliste wspomnienia konkurentów do jej ręki, z których jedynie markiz de Travers budził nieco sympatyczniejsze uczucia. Przypominała sobie w drodze obrazki z pobytu w Szwajcarii, gdy wśród międzynarodowej elity oglądała wschód słońca na Rigi Kulm. Wówczas
Wpatrzona w walkę światła i cieni na tle górskiej przyrody, czucie nawet postradała, w posąg się zmieniła. […] i w myśli stanęły jej w widomych niejako kształtach następujące wyrazy: Ach, najszczęśliwsi na ziemi nie wiedzą, Gdzie duchy skrzydła na ramionach kładą, Gdzie jak łabędzie zadumane siedzą. Z wyrazów tych wysnuł się w jej pamięci cały od początku do końca poemat: W Szwajcarii. Wyrecytowała go sobie w duchu – recytując, odczuwała wszystko, co poeta wypowiedział. W poemat ten wcieliła się niejako. Wyobraźnia prowadziła ją przez góry, doliny – zrobiła z niej przewodniczkę, pokazującą, jak chodzić po wodach, i po niebie latać. Przewodniczkę – czyją? Kto by z nią poszedł, aż za ciemnych skał krawędzie i leciał z łabędziami, gdzie one polecą? (s. 488-489)
131Jednak żaden z otaczających ją mężczyzn nie nadawał się na towarzysza w tej wyprawie. Elżunia marzyła bowiem o przewodniku, który prowadziłby ją „do takiego słońca, jak to oto […] zwyciężającego ciemność, budzącego do życia, wprawiającego w ruch, odsłaniającego piękno, zaznaczającego, wyzwalającego, do słońca prawdy, cnoty, miłości” (s. 490).
132W czasie drogi do Gajów ożyło w hrabiance wspomnienie kalekiego Prokopa, któremu pani Kaniowska czytywała „poetów niemieckich, francuskich i swoich” (s. 493), gdyż potrzebował nie tylko widzieć słowa, ale też słyszeć ich melodię. Instynkt ciągnął ją do młodego Kaniowskiego, wyczuwała w nim najlepszego towarzysza w owej wymarzonej podróży do słońca, a jego niepełnosprawności nie postrzegała jako ułomności, ale jako znamię geniuszu. Wiedziała bowiem, że „natura brak zmysłu jednego wynagradza rozwojem innych” (s. 516). Żusia nie omyliła się zresztą w swoich przypuszczeniach. Gdy na prośbę pani Kaniowskiej deklamowała poemat Słowackiego, dowiedziała się, że Prokop także tworzy poezje.
Zdobycie tej tajemnicy wzruszyło ją do głębi. […] Poezja. Przesuwali się przed jej oczyma mistrze, jedni wyniośli i dumni, jak Göthe, inni skromni, uprzejmi, jak Kochanowski i Mickiewicz, inni fantaści ekscentryczni, w siebie zapatrzeni, jak Słowacki inni skromni, jak Syrokomla, wielcy panowie, jak Byron, Krasiński, ci zgięci pod ciężarem dzieł, jak Lope de Vega lub Wiktor Hugo, tamci jednym tylko utworem wsławieni, jak Klonowicz, jak Dante, owi obsypywani względami i na rękach noszeni, jak Pindar, jak Wergiliusz, niektóry kształtami ciała Apollina, przypominający, jak Tasso, inni znów ułomni, brzydcy, jak Homer ślepy, jak Ezop garbaty, jak Tyrteusz jednooki i kulawy, jak – wreszcie Prokop. Na przeglądzie tym zjawił się wreszcie i Prokop, albo raczej, zjawił się on od początku wrosły niejako w każdego z przesuwających się przed oczyma hrabianki mistrzów słowa z osobna i we wszystkich razem. (s. 532-533)
133Od tego dnia hrabianka coraz mniejszą uwagę zwracała na brzydotę i kalectwo młodego Kaniowskiego oraz jego trudny charakter, coraz bardziej zaś poddawała się pięknu jego ducha, ponieważ regularnie czytywała ciężko chorej pani Rozalii wiersze jej syna. Swojej mentorce na łożu śmierci przysięgła, że będzie Prokopowi służyć, że będzie „dla niego matką, siostrą… żoną” (s. 570). Jak można sądzić z zakończenia powieści – na przekór opinii publicznej i nie do końca zgodnie z oczekiwaniami rodziców – Elżunia po raz kolejny w życiu dopięła swego.
134Nieugięta i wierna wyznawanym ideałom pozostała również bohaterka powieści Emmy Jeleńskiej. Przywiązana całym sercem do rodzinnego majątku w Hrabowie, Jadwiga Wielogrodzka zapracowywała się ponad siły, by zachować go w nienaruszonym stanie. Na utrzymaniu miała bowiem zniedołężniałą matkę o arystokratycznym rodowodzie i przyzwyczajeniach, starszego brata Gustawa, który robił karierę wojskową w Petersburgu (co pochłaniało kilkanaście tysięcy rubli rocznie) oraz młodszego brata Tadzia. W starym szlacheckim dworze rezydowało ponadto kilku krewnych. Dwudziestodwuletnia gospodyni nie mogła jednak liczyć na ich pomoc – za wyjątkiem cioci Basi opiekującej się matką. Po rady w interesach i wsparcie Jadwiga udawała się zwykle do mieszkającego w sąsiedztwie wuja Karola Świeży. W okolicy nazywali ją emancypantką i abnegatką z powodu samodzielnego kierowania majątkiem oraz niechlujnego sposobu ubierania się. Pannie Wielogrodzkiej szkoda było bowiem pieniędzy na stroje, kiedy w gospodarstwie na wszystko ich brakowało.
135Przeciążona obowiązkami i odpowiedzialnością Jadwisia nawet więc nie myślała o szukaniu męża. W nielicznych wolnych chwilach czytała książki, które dostarczały jej niezbędnej w pracy wiedzy. Na rozpalające wyobraźnię romanse nie miała ani czasu, ani ochoty. Podczas jednego z obiadów u Wielogrodzkich zwierzała się: „ – O, dawniej to było co innego. Kiedyż miałam czytać wszystkie wzbronione mi książki, jeśli nie w nocy? W dzień miss Flora pilnowała. – Chyba i dziś waćpanna jakieś tam zakazane lektury uprawiasz po nocach? – rzekł stryj. – Ej, stryjciu, nie zakazane, lecz nakazane. I daleko mniej ciekawe” (t. 1, s. 62)107. Wieczorami po kolacji Jadwiga lubiła jednak czytywać na głos zdeklarowanemu przeciwnikowi książek Tadziowi, któremu tylko czytanie siostry sprawiało przyjemność: „Były to najczęściej jakieś polskie poezje lub opowiadania historyczne. Jadwisia, wsunięta w olbrzymi fotel, czytała półgłosem, a Tadzio, przytulony do niej, słuchał, patrząc jej w oczy. I zapominał wtedy o swej ruchliwości, o zwykłej swej nienawiści do książek i słuchał zamyślony, poważny” (t. 1, s. 140-141). Akceptował je nawet w okresie wakacji, gdy uwolniony od lekcji z domowym nauczycielem, surowym idealistą Jarońskim, spędzał przedpołudnia na lekturze: „[…] czytanie z Jadwisią, to była przyjemność. Odbywało się ono zwykle przed obiadem, w jej pokoju, co odejmowało mu nawet pozór lekcji. Czytanie dawało często powód do rozmowy, do poważniejszej gawędy, w której Jadwisia starała się wyrobić w chłopaku owe ideały, o których mówił Jaroński” (t. 1, s. 239). Serca panienki nie rozbudziło nawet pojawienie się w miasteczku nowego, przystojnego doktora. Leon Kański, młody absolwent medycyny w Petersburgu, marzył o wielkiej karierze i bogactwie, ale za namową wuja, cenionego profesora medycyny, i z powodu jego obietnicy przyjęcia na praktykę do kliniki, wyjechał na poleską prowincję, by zrozumieć, jak ważna jest misja lekarza. Rychło stał się częstym gościem dworu w Hrabowie w związku z chroniczną chorobą pani Wielogrodzkiej. Przez dłuższy czas postrzegał jednak Jadwigę tylko jako ekscentryczną panienkę, pozującą na sprawnego gospodarza. Tymczasem panna Wielogrodzka chętnie zrzuciłaby ciążącą na niej odpowiedzialność na barki starszego brata Gustawa. Ten jednak ani myślał o powrocie na wieś. Tak więc Jadwiga ze względu na pamięć ukochanego ojca robiła to, co do niej należało i nie było w tym żadnej pozy. To ojciec bowiem wychował ją w poszanowaniu pracy i poczuciu obowiązku: „Nie dawał siłom jej marnować się w próżnych aspiracjach i marzeniach, zmuszał do czynu, kierował ją ku realnym stronom życia, ku prawdzie. »Obowiązek« był jego własnym hasłem, w niej również zaszczepiał kult obowiązku” (t. 1, s. 74). Dopóki żył, kierował także edukacją córki, wspólnie z nią czytał i dużo rozmawiał.
136Jadwiga nie szukała też łatwych rozwiązań. Mogła przecież wyjść za starającego się o jej rękę sąsiada, Czesława Muchowieckiego, porządnego człowieka i zawołanego gospodarza, który z pewnością odciążyłby żonę w pracy. Jednak odmówiła, ponieważ go nie kochała. Zaintrygowanemu tą decyzją Kańskiemu tłumaczyła:
Przypuszczam, że są na świecie nawet dobre kobiety, które wychodzą za mąż dla wygody, a potem są zadowolone i bardzo im dobrze. Ale są też takie charaktery, które potrzebują koniecznie kochać i tylko kochając, mogą być dobre. Ja siebie znam pod tym względem. Jeśli kogo kocham, to wszystko dla niego mogę zrobić i to mnie nic nie kosztuje. Ale dla obojętnych ludzi nie zrobię nic więcej nad to, co obowiązek każe. A niech pan powie, czy w małżeństwie suchy obowiązek może wystarczyć? (t. 1, s. 257)
137Obserwowanie Jadwigi w różnych sytuacjach, prowadzone z nią rozmowy, wreszcie wspólne czuwanie przy łóżku chorej Kańskiej, spowodowało wreszcie, że Leon odkrył w sobie miłość do niej. Postanowił zdobyć serce dziewczyny i ożenić się z nią. Wymagało to jednak od niego cierpliwości i ostrożności. Okazję do zbliżenia się z ukochaną stworzył kolejny gwałtowny atak choroby pani Wielogrodzkiej, zwłaszcza że konsylium lekarskie zaleciło wówczas pani Felicji wyjazd na południe, a Jadwiga poprosiła Kańskiego o nadzorowanie stanu matki w czasie podróży.
138Bezczynny pobyt we Włoszech sprzyjał ich wspólnym spacerom i rozmowom. Jadwiga znalazła tam też wreszcie czas na czytanie i na to, by z Leonem „roztrząsać zagadnienia, które się budziły w jej umyśle pod działaniem nowych myśli” (s. 170). Jednak starania Kańskiego, żeby stać się dla panny Wielogrodzkiej kimś więcej niż tylko miłym towarzyszem, nie dawały rezultatów. Rosło jego pożądanie i poczucie bezsilności, więc gdy stan chorej znacznie się poprawił, Leon postanowił wrócić do Hrabowa. Jego rozpaczliwie smutne pożegnanie na dworcu zaskoczyło Jadwigę. Nie mogła pojąć, dlaczego wciąż przed jej oczami pojawia się twarz Kańskiego, ale ponieważ
Wszelkich niewyraźnych stanów duszy, wahań, niepewności nie cierpiała i gdy czegoś nie mogła w sobie zrozumieć, gniewała się na siebie i póty zaglądała w głąb swej istoty, aż przyczynę złego odkryła, usunęła i wróciła do równowagi. […] Jej natura zdrowa i prosta nie mogła pojąć wahań i rozterek, o których czytała nieraz w powieściach, autorowie francuscy wydawali się jej narwańcami, a ich analizy charakterów prostą blagą. Nie wierzyła po prostu, aby tak trudno było rozpoznać złe od dobrego, kłamstwo od prawdy, aby droga życia mogła być tak błędną i ciemną jak mówiono. (s. 184-185)
139Szybko więc wytłumaczyła sobie, że nie kocha Leona, tylko odczuwa do niego wdzięczność, a przyczyną jej niepokoju był po prostu brak zajęcia. Aby temu zaradzić „[…] rozpoczęła dużą akwarelę, wypożyczyła kilka poważniejszych książek w czytelni i wróciła do zarzuconego haftu. […] A jednak, na dno jej duszy spokój nie powrócił” (s. 187).
140Gdy po kilku miesiącach duchowych męczarni Kański dowiedział się od wuja, że może wkrótce objąć stanowisko w petersburskiej klinice, postanowił natychmiast wyznać swą miłość Jadwisi. Jednocześnie pozbawiona towarzystwa Leona panna Wielogrodzka odkrywała coraz większą przyjemność w fantazjowaniu o nim i coraz bardziej tęskniła. Żadne zajęcia nie przynosiły jej ulgi i nie zajmowały umysłu na tyle skutecznie, by potrafiła przestać myśleć o Kańskim. Tak się złożyło, że Leon pojawił się przed Jadwigą właśnie w jednej z chwil takiego rozmarzenia. Pod wpływem niespodziewanego spotkania bohaterka wyznała mu swą miłość. Niestety, w dniu, który spędzili na rozmowach o uczuciach i marzeniach o wspólnym szczęściu, zmarła pani Wielogrodzka. Jednak nie tylko śmierć matki pokrzyżowała plany zakochanych. Wyszło bowiem na jaw, że Gustaw od dawna obciążał długami Hrabów i Jadwiga wraz z wujem Karolem musiała szybko wyjechać do Mińska, by porozumieć się z bratem w sprawie podziału majątku oraz rozmówić się z jego wierzycielami. Choć zadłużenie majątku było w zasadzie nie do spłacenia przy dochodach, jakie przynosił, panna Wielogrodzka zdecydowała się zrezygnować ze szczęścia osobistego, pozostać na ojcowiźnie i za wszelką cenę chronić ją przed obcymi rękami. Odrzuciła więc możliwość wyjścia za Leona i wyjazdu do Petersburga. Nie chciała też przyjąć ofiary z jego strony, ponieważ wiedziała, że pozostanie w Hrabowie uczyniłoby go nieszczęśliwym.
141Konkluzję na temat heroicznej postawy bohaterki można odnaleźć w refleksji Kańskiego. Po wysłuchaniu argumentów Jadwigi
patrzał na nią i ogarniała go rozpacz czarna, bezgraniczna rozpacz człowieka, tonącego u brzegu obiecanej krainy. Nie, zrozumieć jej nie mógł i nie chciał… Ale powoli, w głębi jego istoty, wstawało poczucie, że ona jest wyższą i lepszą od niego i że jeśli jej zrozumieć nie może, to dlatego, że nie jest jej godnym, że do niej nie dorósł i że w porównaniu z nią jest tylko marnym i nędznym egoistą. Ona, dla wyższej idei obowiązku, niosła w ofierze szczęście całego życia. A on? On, dla pozyskania jej nawet, czuł się niezdolnym do poświęcenia wygód swych, spodziewanego dobrobytu i kariery! (s. 287)
142Kontrast między postawą odważnej, silnej i gotowej do poświęceń kobiety a egoistycznym nastawieniem życiowym mężczyzny, ujawniający się wyraźnie w zakończeniu powieści, odpowiadał promowanemu w publicystyce na przełomie stuleci nowemu modelowi kobiety wyemancypowanej, która zachowując skromność, niewinność i wierność ideałom, potrafiła jednak w razie konieczności stać się osobą samodzielną i niezależną.
143Oczywiście nie wszystkie świadome swych obowiązków wobec rodziny i zniewolonego narodu oraz ciężko i z pożytkiem pracujące bohaterki prozy postyczniowej musiały koniecznie podejmować trudne decyzje życiowe, większość pokazywano tylko w sytuacjach codziennych trudów i wyzwań. Galerię wzorcowych postaci kobiecych, których przykład stał się zresztą siłą sprawczą przemiany głównej bohaterki powieści, zawierały omówione wcześniej Dwie siostry… Zaleskiej. Sposób wychowania Kazi, przyrodniej siostry Janki Wirskiej, realizował wytyczne liberalnych autorytetów dotyczące celów i sposobów edukacji dziewcząt. Rodzice zdecydowali się na kształcenie córki w domu, by w ten sposób uniknąć kosztów jej pobytu na pensji. Edukacją Kazi kierował jej ojciec, a wspomagali go – znający się na różnych dziedzinach – matka, ciocia Teresa i wuj Stefan. Gdy dziewczynka opanowała już podstawy, ojciec skoncentrował się na wdrożeniu jej do samodzielnej nauki, był bowiem przekonany, że „[…] wszystkie szkoły, pensje, akademie nawet, przygotowują tylko ludzi do samouctwa” (s. 37)108. Żeby więc mogła „[…] korzystać z wybornych dzieł naukowych, pisanych w tych językach […]”, uczyła się francuskiego i niemieckiego. Wyjaśniała swej siostrze: „[…] teraz uczę się znów po angielsku, także prawie sama, z pomocą cioci Tereni. Ona ma bardzo dużo zajęcia, nie może siedzieć nade mną godzinami, więc dała mi wyborną metodę, wskazuje kiedy niekiedy, jak mam się brać do tego, dopomaga mi z wymawianiem i już zaczynam wcale nieźle czytać i rozumieć. Będę więc mogła z czasem i z angielskich książek się uczyć, a to rzecz bardzo ważna, bo w obcej literaturze mnóstwo jest dzieł naukowych, tak przystępnych, popularnych, jak to nazywają, że łatwo zrozumieć z nich wszystko, bez pomocy nauczyciela”(s. 34). Młodszą pannę Wirską od najmłodszych lat wprowadzano też w tajniki prowadzenia gospodarstwa. W odróżnieniu więc od wielu rówieśnic, mając lat piętnaście, nie marzyła o wyjściu za mąż ani nawet o karierze artystycznej, literackiej lub naukowej, lecz – będąc przekonana, „że to musi być wielkie szczęście zostać dobroczyńcą ludzkości, jak powiada Jan Kochanowski: Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, Niechaj ku powszechnemu dobru dopomoże” (s. 47) – pragnęła wymyślić „[…] coś nadzwyczajnego, coś bardzo mądrego, nowy, nieznany sposób przerobienia i zużytkowania jakiegoś produktu gospodarstwa wiejskiego. Gdyby to był na przykład taki gienialny pomysł, o którym nikt przedtem nie słyszał, pomysł, dający od razu każdej gospodyni wiejskiej ogromne dochody, a kobietom pracującym zarobek nowy…” (s. 48).
144Początkowo Kazia – jak przystało na podlotka – ekscytowała się co chwila inną dziedziną. Opowiadała Jance:
Jak mi ojciec dał do przeczytania to piękne dzieło francuskie o gwiazdach109, to mi się przez czas jakiś zdawało, że nie ma w świecie piękniejszej nauki jak astronomia; całemi wieczorami wpatrywałam się w niebo gwiaździste, wyuczyłam się rozpoznawać wszystkie gwiazdozbiory, a ideałem moim była siostra astronoma Herschla, która siadywała w obserwatorium i pomagała bratu w jego uczonych pracach. Ale gdy przyjechał wujaszek Stefan i przywiózł mi szkice Szajnochy, a zwłaszcza, gdy zaczął opowiadać różne szczegóły z życia tego znakomitego historyka naszego, zapomniałam o astronomii i ogarnął mię taki zapał do badań historycznych, że pragnęłam z wujaszkiem iść w zawody. (s. 68)
145Przyjęty przez Wirskich tryb edukowania córki przynosił jednak świetne rezultaty. Dziewczyna uczyła się samodzielnego myślenia i właściwego, intensywnego sposobu lektury. Jak wyznawała w swoim pamiętniku:
Niektóre przedmioty miały dla mnie urok większy od innych, i to niekoniecznie łatwiejsze, przeciwnie, niekiedy właśnie nęciły mię trudności; jeżeli czegoś zrazu zrozumieć nie mogłam, brałam na kieł, jak to mówią, szukałam wytrwale wyjaśnienia w jednej, drugiej książce, w encyklopediach, a w końcu zawsze znalazłam. Sprawiało, mi to wielką przyjemność, doznawałam uczucia zwycięstwa, tryumfu po szlachetnej walce, a każda wiadomość, zdobyta tym sposobem, nabierała dla mnie tej wartości, jaką posiada tylko owoc własnej pracy i trudu własnego. Z czasem nawet tak polubiłam to pasowanie się z trudnościami, że w ostateczności jedynie udawałam się po objaśnienia do ojca lub matki. (s. 51)
146Reszta wychowania Kazi opierała się na obserwacji i udziale w codziennej aktywności domowników. Przykładowo matka, która specjalizowała się w sadownictwie, a z robienia rozmaitych przetworów owocowych czerpała całkiem pokaźny dochód, pokazywała jej nie tylko, jak racjonalnie gospodarować, ale przez swe zaangażowanie w oświecanie włościan uczyła córkę postawy obywatelskiej i odpowiedzialności za stan umysłowy oraz moralny ludu. Kazia podczas organizowanych dla wiejskich kobiet „wieczernic” często czytała lub deklamowała zebranym literaturę polską; to dzięki temu znała na pamięć Treny Kochanowskiego. Słuchała też opowieści matki, która starała się w prostych, zrozumiałych dla włościanek przypowieściach przekazać wiedzę o zdobyczach cywilizacji i mądrym uprawianiu ziemi. Od cioci Tereni zaś Kazia uczyła się nie tylko angielskiego, ale także botaniki, gdyż pani Kańska z zamiłowania zajmowała się tworzeniem zielników. Natomiast źródłem jej utrzymania na wsi było, jak sama autoironicznie to określała – pachciarstwo. Skupowała bowiem mleko, a wytworzone z niego produkty sprzedawała z dużym zyskiem w Warszawie. Ciocia Teresa, podobnie jak jej siostra w sadownictwie, była w tej dziedzinie samoukiem. Wyjaśniała Jance: „[…] sprowadziłam sobie najlepsze dzieła o przyrządzaniu nabiału, zaprenumerowałam parę czasopism specjalnych i dotąd ciągle się uczę i różne ulepszenia wprowadzam. To rzecz bardzo ważna, ażeby wszystko co się robi, starać się zawsze robić jak najlepiej i ciągle dążyć do doskonałości” (s. 63).
147W swej powieści Zaleska propagowała też wzorzec wychowania, edukacji i pracy odpowiedni dla mieszkanek miasta. Anna i Józefa Solskie pochodziły bowiem z niezamożnej inteligenckiej rodziny warszawskiej. Choć ich ojciec był lekarzem, a obie panny ukończyły pensję, to wbrew zwyczajowi, pod wpływem rodziców, postanowiły opanować jakąś praktyczną umiejętność (Józefa – koszykarstwo, Anna – malowanie na drzewie i porcelanie), co miało im zapewnić dochód na wypadek, gdyby nie wyszły za mąż. Jednocześnie dzięki temu pożytecznie wypełniały czas po ukończeniu pensji. Józia wyjaśniała pannom Wirskim podczas wakacyjnego pobytu w Olszance:
Są panienki, znam sama takich dużo, co ukończywszy nauki i otrzymawszy patent, przechodzą od razu do zupełnej bezczynności. Niby to grają po trosze, czytają, ale to wszystko nie ma celu, zwykle też nudzą się nieboraczki. Są i takie co prawda, które żyją w strasznym wirze światowym i prawdziwie umęczone są wizytami, balami, obmyślaniem strojów; ale wiem to tylko ze słyszenia, bo my w takich sferach nie bywamy; w domach średniej zamożności nudy są na porządku dziennym. W mieście gospodarstwo domowe niewielkie, dopilnować łatwo wszystkiego i szkoda byłoby czasu, żeby kilka osób się tem zajmować miało. Mama zaprowadziła taki zwyczaj, że każda z nas kolejno przez miesiąc nadzór ma nad kuchnią, pralnią, całym porządkiem domowym i rachunki prowadzi. Obie uczyłyśmy się krawiecczyzny, więc parę razy do roku, gdy trzeba odnowić garderobę naszą i mateczki, bierze się szwaczkę na dni kilka, bo nam ojciec nie pozwala długo siedzieć przy maszynie, ale krajemy, […]. Wszystkie te zajęcia niedużo czasu zabierają i czuję, że nudziłabym się straszliwie, gdybym nie miała tych koszyczków swoich do wyplatania. (s. 134)
148Panny Solskie nie zaniedbywały też, rzecz jasna, rozwoju umysłowego. Zorganizowały nawet w tym celu Towarzystwo Zjednoczonych Czytelniczek. Oprócz Anny i Józefy oraz pani Solskiej należało do niego jeszcze jedenaście pań, w tym cztery mężatki. Jak opowiadała Anna,
[…] każda składa miesięcznie pewną kwotę pieniężną na ręce kasjerki, którą wybieramy na początku każdego półrocza, taka jest ustawa, ale to tylko forma, gdyż mateczka pełni obowiązki kasjerki od lat dwóch ku powszechnemu zadowoleniu. Składkowe te fundusze przeznaczone są na kupowanie książek i prenumeratę pism periodycznych. Każda ze stowarzyszonych ma prawo kolejno książkę do kupienia wybrać, w wyborze czasopism decyduje głosowanie ogólne. Czyż to nie jest dowcipny i praktyczny pomysł? Żadna z nas nie jest tak majętna, aby mogła od razu zaopatrzyć swoją bibliotekę w rozliczne dzieła, które by posiadać pragnęła, ale wspólnemi siłami z drobnych kwot nawet zbiera się fundusz znaczny i wszystkie stowarzyszone z tych książek na równi korzystają. Cała rzecz, ażeby w tem największy porządek utrzymać, nie zarzucać książek i zawsze je na oznaczony termin odnosić. Toteż obowiązek bibliotekarki jest dość kłopotliwy, bo musi tego wszystkiego pilnować; zmieniamy się co kwartał, na jedną byłoby za ciężko. Za przekroczenie w czemkolwiek ustawy płaci się małą karę do kasy ogólnej, inaczej być nie może, wszystkie się na to zgodziły, ale to się rzadko bardzo zdarza. (s. 135-136)
149Członkinie Towarzystwa składkowe pieniądze przeznaczały przy tym nie na nowości beletrystyki francuskiej, ale na prace naukowe. Każda kierowała się przy wyborze swoimi zainteresowaniami, dzięki czemu reszta czytelniczek też mogła wyrobić sobie wyobrażenie o rozmaitych zagadnieniach. Anna Solska na przykład kupowała zwykle książki z zakresu sztuki. Inna z członkiń – Helena Malska – szczególnie oddana naukom przyrodniczym, zachęcona sukcesem swych pogadanek dla koleżanek z Towarzystwa, postanowiła napisać artykuł do czasopisma ludowego wyjaśniający przystępnie różne zjawiska przyrody. Okazał się on na tyle atrakcyjny, że pismo zaprosiło ją do stałej współpracy, a wydana przez Malską książka cieszyła się dużą popularnością nie tylko wśród ludu, ale także wśród młodzieży.
150Tak więc w powieści Zaleskiej każdemu etapowi życia wszystkich pozytywnych postaci kobiecych (panien, mężatek, starych panien; ziemianek i mieszkanek miasta) niezmiennie towarzyszyła lektura, nie tylko jako sposób na uzupełnienie edukacji i zdobycie wysokich kwalifikacji w wybranej dziedzinie, ale także jako metoda podnoszenia poziomu umysłowego i moralnego warstw niższych110.
151Skrajnie odmienny typ tworzyły pasywne bohaterki negatywne: wielbicielki romansów, a także dewotki i pseudouczone, traktujące lekturę jako ucieczkę od rzeczywistości, oddające się marzeniom, próżnujące, skupione na sobie, obojętne na potrzeby nie tylko społeczeństwa i narodu, ale nawet najbliższego otoczenia, czytające w sposób nieumiarkowany i/lub sięgające po nieodpowiednią dla nich literaturę – reprodukujące więc w różnych wariantach repertuar zachowań znany z przywoływanej już wielokrotnie powieści Flauberta. W odróżnieniu od negatywnych postaci kobiecych, które jednak przeobrażały się pod wpływem dramatycznych doświadczeń – przez co mogły pełnić funkcję perswazyjną i jednocześnie wskazywać drogę postępowania czytelniczkom gotowym do zmian w swym życiu – negatywne postacie statyczne uświadamiały kobietom, że taka postawa życiowa zasługuje co najwyżej na litość, jeśli nie na potępienie.
152Antywzorcem kobiety była niewątpliwie Zenobia Sławska, matka Julii z powieści Jeża Emancypowana. Wyszła za mąż bez miłości, znużona nieco rolą panny na wydaniu, której oczekiwań nie spełniał żaden z kandydatów. Po ślubie „Pani marszałkowa pozostała taką mężatką, jaką była panną, z tą jedynie różnicą, że, póki panną była, miała cel w życiu, gdy zaś za mąż wyszła, celu dopięła, i nie wiedziała dokładnie, co z figurą swoją robić dalej […]” (s. 20)111 . Tradycyjne, czyli powierzchowne i ukierunkowane na zamążpójście wychowanie pani Zenobii stawiało ją w identycznej sytuacji, jak wiele innych przedstawicielek klas wyższych:
Obdarzona od natury umysłem pojmować zdolnym i wyobraźnią żywą; wychowana w zasadach tej moralności łatwej a dogodnej, co to cnotę formułkuje i formułki podaje jako antidotum niezawodne na zło wszelakie i na grzechy wszystkie, oczytana w beletrystyce francuskiej, wyuczona grać na fortepianie, śpiewać, rysować, haftować, – pani Zenobia czuła w sobie pełno zalet, które, w mniemaniu jej, szkoda było na wsi zagrzebywać i, niby ewangieliczne perły, przed szlachcicami i szlachciankami rozsypywać. Ze ścieżek, jakie się przed nią rozrzucały i plątały, nie wybrała żadnej, a tylko, natychmiast po ślubie, zapragnęła ze wsi się wyrwać na świat szeroki, zobaczyć stolice, pokazać się na salonach, wystąpić w tych turniejach wielkomiastowych, których opisy karmiły jej imaginacją od najpierwszej młodości. (s. 20-21)
153Jednak zagraniczne wojaże nie spełniły oczekiwań marszałkowej i gotowa była nawet wrócić do Żółtaniec, gdyby nie znajomość zawarta w Ostendzie z pasożytującym na jej naiwności księdzem szambelanem Sławskim oraz z hrabią Romeem Delia Scalla, który prócz wielu innych zalet miał również tę, że: „Sypał sonety jak z rękawa. Co za sonety!” (s. 36). Wkrótce pan Prosper zostawił żonę pod opieką kanonika Sławskiego, a sam wrócił do domu. Pani Zenobia przyjechała jakiś czas później, piastując w ramionach niemowlę. Udało jej się jednak wmówić mężowi, że jest to ich wspólne dziecko. Tym samym Julia, owoc romansu marszałkowej i hrabiego Romea, została oficjalnie uznana za córkę państwa Sławskich.
154Powieść Jeża w satyryczny sposób obrazowała zatem wielokrotnie piętnowaną przez publicystów skłonność nałogowych czytelniczek romansów do urzeczywistniania ich scenariuszy. Oprócz powieści pani Zenobia przeglądała jeszcze tylko magazyny mód, które zresztą także wywoływały u niej żywe emocje. Świadczy o tym scena rozgrywająca się w „błękitnym saloniku” państwa Sławskich:
155Saloniku tego wnętrze zdradzało przeznaczenie czytelniane. Stał tam przed kanapką stół okrągły, założony złotobrzeżnemi w pysznych okładkach książkami, albumami, sztychami i ilustrowanemu pismami. Tam zazwyczaj po śniadaniu udawała się hrabina, na kanapce się rozsiadała i książki jakie lub dziennik mód do ręki brała. […] I teraz tedy, pani Zenobia siedziała z dziennikiem mód w ręku. […] westchnęła i oczy na zadrukowany i w drzeworyty ozdobiony papier zwróciła. Od zwrócenia tego zaszła w niej odmiana nagła. Oczy się ożywiły. Biegały przez chwilkę szybko po wierszach, jakby pożerały wyrazy, czarno na białym odbijające tle. Trwało to przez chwilkę. Ksiądz był zadumany, i widać niemal było, jak nad czymś umysłem pracował. Pani Zenobia z zajęciem czytała. Nagle zawołała: – No, proszę księdza szambelana dobrodzieja!.. – Co, pani hrabino?.. – zapytał wyrwany z zadumy kanonik. – Znów się do blondyn, do riuszów i do szagrynów wracają!.. Kanonik nosem czmychnął. – Kto się mógł tego spodziewać, mój Boże!.. Ja przynajmniej najpewniejszą byłam, że się poult de soie i chińskie krepy utrzymają… I czytała, ryciny przeglądała to głową kręcąc, to wykrzykniki niekiedy wydając. Złożyła wreszcie dziennik, i na stół go od niechcenia rzuciła. Po tym intermezzo wróciła do przerwanej rozmowy, jakby takowa wcale przerywaną nie była. (s. 56-57)
156Tego typu lektury i taki sposób czytania, w połączeniu ze wspomnianą wcześniej kompletną ignorancją, jeśli chodzi o literaturę narodową (nieznajomość Mickiewicza), współtworzyły portret kobiety próżnej, bezmyślnej, pozwalającej innym (najpierw rodzinie, później księdzu kanonikowi) dowolnie sobą sterować. Nie interesowały jej obowiązki wynikające z roli żony i matki. Celem jej bezproduktywnego i pustego życia była wyłącznie przyjemność. Cierpiała tylko z powodu niemożności zaspokojenia swych zachcianek lub z nudy.
157Hrabina Zenobia miała szczęście, że jej mąż był pod wieloma względami do niej podobny i że Sławscy dysponowali środkami materialnymi pozwalającymi realizować ich fantazje. Gdy jednak małżonkowie nie stanowili tak dobranej pary albo gdy brak pieniędzy uniemożliwiał prowadzenie życia na światowym poziomie, kobiety pokroju marszałkowej zaczynały doświadczać rozmaitych chorób, najpierw urojonych, potem coraz bardziej realnych. Przykładem może być Emilia Korczyńska z Nad Niemnem, która po dziesięciu latach małżeństwa obwiniała Benedykta za swoje uczucia „[…] rozczarowania i zawodu, które czyniły ją smutną i – chorą. W tym odludnym i cichym Korczynie, przy tym człowieku spracowanym i nie mającym czasu ani chęci do podzielania jej ulubionych rozrywek i zajęć wprost traciła ochotę do życia” (t. 1, s. 65)112. Etiologia schorzeń pani Korczyńskiej była zaś prosta: „Objawiało się to w coraz wzrastającym jej wstręcie do wszelkiego ruchu. Po cóż by zadawać sobie miała jakąkolwiek fatygę, skoro sobie przez nią żadnej przyjemności zdobyć nie mogła? […] Ogarniało ją coś podobnego do lenistwa ciała i duszy. Samo przejście z domu do ogrodowej altany nużyło ją niekiedy” (t. 1, s. 65). Tak jak w przypadku hrabiny Sławskiej, jedyną motywacją do podjęcia działania było więc dla niej „zdobycie przyjemności”. Ale ponieważ nie dysponowała środkami potrzebnymi do zagranicznych wojaży, rekompensaty za niespełnione marzenia szukała w oddawaniu się zajęciom uznawanym za typowo kobiece: „Szczęściem było dla niej jedynym, że lubiła czytanie i ręczne robótki. Pochłaniała dużo książek, wyrabiała mnóstwo poduszek, serwet, kołder itd. przy tym tęskniła i czuła się coraz częściej napastowaną przez różne bóle, dolegliwości, osłabienia, które zawsze przewidywała z daleka, spotykała z przestrachem i usiłowała odegnać mnóstwem starań i środków. Takim było jej istotnie nędzne życie…”(s. 65-66)113. Pani Emilia, przygotowywana zapewne zgodnie z tradycją wyłącznie do roli panny na wydaniu, którą po zamążpójściu miało czekać baśniowe życie, przekonana, że jest nieszczęśliwa nie z powodu swojego charakteru i braku pożytecznego zajęcia, lecz z winy mało romantycznego męża, na jego rozpaczliwe pytanie: „Dlaczego jesteś nieszczęśliwą? Czyżbyś naprawdę wymagała ode mnie, abym nieodstępnie przy tobie siedząc zaniedbywał obowiązków, jakie mam dla dzieci i dla ciebie samej? Abym, jak bałwan jaki, czytał z tobą romanse, słuchał rzępolenia Orzelskiego i nie dbał o ten nasz kawał ziemi, a na koniec i o swój honor?” (s. 67), mogła odpowiedzieć tylko następującą tyradą:
Cóż stąd, że nie doświadczam niedostatku? Moje potrzeby są większe, wyższe… o smaczny obiad nie dbam, ale pragnę dokoła widzieć choć trochę poezji, piękna, artyzmu… A gdzież je tu znaleźć mogę? Ja pragnę wrażeń… natura moja nie może być stojącą wodą, ale potrzebuje błyskawic, które by nią wstrząsały… Ja pragnę nade wszystko podziału uczuć… a czy jest przy mnie choć jedno serce, które by uderzało razem z moim sercem? Mówisz zawsze, że mię kochasz! Ja to uważam za bolesną tylko ironię! Przebacz, że powiem prawdę. Nie masz natury dość wytwornej i zarazem gorącej, abyś mógł kochać tak, jak ja kochaną być potrzebuję. Gdybyś mię tak kochał, nie opuszczałbyś mnie na godziny i dnie całe dla prostych materialnych interesów. Przy mnie, dla mnie zapominałbyś o wszystkim, nie obrażałbyś co chwilę gustów i przyzwyczajeń moich, ale wyrzekłbyś się raczej wszystkiego, zapomniałbyś o wszystkim, byle mię rozweselić, zająć, uszczęśliwić. Tak ja rozumiem miłość, takiej się spodziewałam od ciebie, i dawno już wiem, żem się zawiodła. Cierpiałam nad tym tak, że aż się zachwiało to biedne, słabe zdrowie moje. Na koniec zdobyłam się na rezygnację. Ale za to gdybym ja miała choć rozrywki i przyjemności jakie… Żyję na pustyni… nikogo nie widując, sama przed światem za lasami tymi ukryta… Proza… proza… proza… Ja na niej, tak jak ty, poprzestawać nie mogę… I nuda… Ja nudzę się… Przecież książki i robótki wystarczyć nie mogą nikomu, a choćbym chciała zająć się jeszcze czym innym, nie pozwala mi na to słabe moje zdrowie… […] Z pociechą myślę, że jestem słaba i mam złe zdrowie, może więc wkrótce mogiła. (s. 68-69)
158Emilia Korczyńska była więc jedną z wielu inkarnacji ducha Emmy Bovary w polskiej powieści drugiej połowy XIX wieku. Zepchnięta na margines zajętej pracą społeczności Korczyna, reprezentowała ziemiański wariant bowaryzmu. Skontrastowana w przestrzeni Nad Niemnem z kobietami aktywnymi i pragmatycznymi (Martą Korczyńską, Justyną Orzelską), na ich tle wyrastała jednak na postać nie tyle tragiczną, ile karykaturalną, stanowiąc jeszcze jedno ze strony Orzeszkowej napomnienie dla „nieletnich” czytelniczek żyjących, tak jak pani Emilia, w złudnym przeświadczeniu, że są istotami stworzonymi do celów wyższych niż „proza” dnia codziennego i praca, a czytaniem romansów próbujących uporać się z „nudą buduaru”114.
159Bywało jednak, że owo beztroskie i próżniacze życie, za którym tak bardzo tęskniły kobiety wychowane na salonowe lalki, kończyło się wyłącznie z ich winy. Przykładem bohaterki „igrającej z ogniem”115 była Ninetka – młoda, piękna i bogata arystokratka, szczęśliwie zamężna od dwóch lat – z powieści Estei. Odznaczała się niewątpliwym wdziękiem, ale też i ograniczonym umysłem. Zresztą sama, w przypływie autorefleksji, zapisała w pamiętniku:
Nie rozumiem, jak można być taką lekkomyślną, bezduszną istotą, jaką ja jestem. Nad niczem się nie zastanowię, nigdy namysłem się nie rządzę. Poddaję się każdej fantazji, która kręci mną, jak wiatr skrzydłami wiatraka. Czemu mnie tak wychowali? Nikt nigdy nie zajmował się myślami mojemi i tem, co się wewnątrz mnie działo. Mama nie przypuszczała, aby mi to złe wyjść mogło. Biedna mama! Mnie jednę tylko miała na świecie i psuła mnie, psuła bez miary. Tyle miała do czynienia, zajmując się sama interesami… A panna Castrel. Ta znowu pamięć moję tresowała, jak pamięć papugi, ale nie przyszło jej na myśl, że rozmową poważną, wymianą zdań w przedmiotach, rozwagi i namysłu potrzebujących, najkorzystniej mogłaby na mnie wpłynąć. Uczyła mnie wszystkiego na pamięć. Boże mój, ile ja stronic historii i poezji recytowałam, jak uczony kos, nie pojmując ani wątku, ani treści, rozumiejąc zaledwie pojedyncze słowa, które język machinalnie wymawiał. (s. 37-38)116
160Pojawiające się w zapiskach Niny reminiscencje z okresu jej edukacji świadczą o tym, że choć uczono ją sporo – bo wspominała jeszcze o arytmetyce, geografii oraz mitologii – to jednak nie wykształcono w niej umiejętności samodzielnego i logicznego myślenia.
161Podczas pobytu leczniczego w Kairze (mąż był chory na suchoty, co jednak utrzymywał w tajemnicy przed żoną) bohaterka, która nie musiała troszczyć się o zaspokojenie podstawowych potrzeb ani nie poszukiwała już wielkiej miłości, spędzała czas na spotkaniach towarzyskich, zwiedzaniu zabytków, a także na czytaniu książek. Były to oczywiście powieści, po które – jak wspominała – sięgała już w czasach nauki:
Znam dużo romansów. Panna Castrel siedziała w jednym pokoju ze mną i nie wiedziała, co czytam. Dała mi np. Żyrondystów, a ja na wierzchu trzymałam Sybillę Feuilleta. Raz nawet „Revue” złapałam i o mały włos, że mnie Abbé Constantin nie zdradził, bo po czerwonej okładce Castrelka poznała, że to nie Żyrondyści. Ledwie miałam czas do szuflady wsunąć Księdza Konstantego. Nie oddałam książki, ostro się wtedy stawiłam, co mi się zresztą dosyć często zdarzało. (s. 47-48)
162Inną formę rozrywki stanowił dla Ninetki flirt salonowy. Mąż, zaniepokojony nieprzyzwoitym zachowaniem oraz niewłaściwymi lekturami żony, próbował ją strofować. Kiedy zobaczył w jej ręku Sapho Alphonse’a Daudeta, która, jak stwierdziła bohaterka „zaciekawia, ale nie zadawalnia” (s. 284), zaproponował: „Więc czemu […] nie weźmiesz innej książki, która by cię równie zajęła, jak zadowoliła; tyle pięknych polskich dzieł zabraliśmy z sobą, pewnie wszystkich nie przeczytałaś jeszcze?” (s. 285). Przypominał również żonie o bezpośredniej zależności między czytaniem romansów i romansowaniem:
Nie obawiam się dla ciebie przykładu potwornych istot, ale obawiam się, że porównując się do nich, kobieta przeciętnie cnotliwa, czuje się o tyle wyższą i doskonalszą od owej wyjątkowo złej istoty, że z mniejszemi wyrzutami sumienia popuszcza sobie cugli. Jest to początek złego. Dla ciebie osobiście obawiam się co najmniej, że czystość twego umysłu, mocno przyćmioną zostanie po takiem kształceniu się moralnem. Najpierw ciekawość, potem oswojenie się ze złem, następnie przyzwolenie na złe, to kwintesencja wpływu, jaki niemoralne książki wywierają na kobietę o nieco żywszej imaginacji i temperamencie. (s. 286)
Przed francuskimi naturalistami przestrzegała Ninetkę także jej kuzynka Anna, wyrażając opinię o szkicach psychologicznych117 Paula Bourgeta:
Nie jestem niemi zachwyconą, bo nie widzę w nich celu. Gdy autor patrzy na jakąś społeczną ranę przez szkło powiększające, gdy woła „gore” na płomień niezupełnie jeszcze roznieciony [!], a sam, zamiast przynieść kroplę wody na ratunek, zakłada ręce, rad z siebie, że jeden z pierwszych spostrzegł pożar, to w każdym razie nie jest jeszcze usługą oddaną ludzkości. […] Prawda, że dość jest pożar oznajmić aby się znaleźli tacy, którzy go zechcą ugasić; jest to czasem dobrze źródło złego wskazać, ale nie tym tonem, który ochotę do życia odbiera i działa przygnębiająco. Każde dzieło Bourgeta smutnie i zniechęcająco mnie usposabia. Podnieca on własną ręką ów pożar, który ludziom z takim talentem ukazuje. (s. 288-289)
163Ninetka zresztą zgadzała się z kuzynką: „Czytałam tylko powieści Bourgeta, nie umiem tak sądzić jak ty, ale przyznaję ci słuszność; bardzo smutne wrażenie pozostawiają jego romanse” (s. 289).
164Ostrzeżenia i rady najbliższych nie odnosiły się bynajmniej do sytuacji abstrakcyjnej, gdyż wiele wskazywało na romans rodzący się między Ninetką a mężem Anny, księciem Zygmuntem. Nie kto inny zresztą, lecz właśnie Zygmunt dostarczał bohaterce owych książek przygotowujących grunt pod zdradę. Pouczenia męża i kuzynki na niewiele się zdały, Ninetka stwierdziła bowiem w pamiętniku: „Według mojego przekonania czytanie powieści jest równie dobre do rozwinięcia inteligencji, jak każde inne; lepiej jest poznać duszę ludzką, niż czyny człowieka; bo dusza jest przyczyną, pobudką, a czyn wynikiem dopiero. Powieść najczęściej duszą czyli sercem, uczuciem albo psychologią w ogóle się zajmuje; historia suchym czynem, faktami; dlatego historia nie ma dla mnie wielkiego uroku” (s. 293-294). Bohaterkę urzekła zresztą kolejna podrzucona przez Zygmunta powieść – Indiana George Sand. Przy okazji tej lektury Ninetka odnotowała jednak: „Cudowne tam sceny znalazłam, imaginacji mojej Andzia ani Staś obawiać się nie powinni; co innego pobałamucić tego lub owego, dla rozrywki, dla zabawy, a co innego męża zdradzić. To ostatnie jest zbrodnią, ale między jednem, a drugiem przepaść jeszcze cała” (s. 294).
165Rzeczywiście, ostatecznie bohaterka nie dopuściła się zdrady fizycznej. Opamiętawszy się w porę, wyznała Stasiowi swe winy, wybłagała przebaczenie i obiecała poprawę. Jednak wstrząsy psychiczne, którym nieświadomie poddawała męża, przyspieszyły rozwój choroby i doprowadziły go do śmierci. Ból i cierpienie Ninetki z powodu tej straty miały stanowić ostrzeżenie, by czytelniczki nie czytały i nie postępowały jak bohaterka powieści. Być może historia ta istotnie mogłaby służyć za przestrogę, gdyby rzekome przeobrażenie Ninetki nie wydawało się mocno naciągane. Doskonale wyczuł to Cezary Jellenta, który o przesłaniu powieści, zgodnym z porzekadłem „Miłe złego początki, lecz koniec żałosny”, napisał:
Przewodnia ta myśl tak dobitnie wyziera spomiędzy wierszy i kieruje piórem autorki, że na niej straciła nawet niemało kompozycja, która z tego powodu zanadto zbliża się do typu wszelakich przypowieściz owym nieszczęsnym sensem moralnym na końcu. Dobiegając epilogu, czytelnik prawie obawia się, że znajdzie jeszcze jaką budującą sentencję, w rodzaju powyższej… Jest to bodaj jedyny, ale za to donośny dysonans niesmaku w Kartkach. I gdyby nie sympatyczna naiwność dobrych chęci – psułby wiele.118
166Dokonawszy wnikliwej analizy Kartek z życia kobiety, recenzent uznał, że: „Podają one w szacie kuszącej i powabnej, w masce swawoli i eleganckiego dowcipu to, co pisarze francuscy niemiłosiernie obnażają z wszelkich błyskotek i szychu idealistycznego. Ich jednakże obryzguje się błotem, bo rozwiewają złudzenia a nasze wielkości w spódnicach wieńczy się laurem i zasypuje bukietami, bo malownicza draperia przysłania cyniczne rysy kobiecej zmysłowości”119. Jellenta nie dał się zwieść pozorom nawrócenia Ninetki na drogę cnoty po śmierci męża. Uznał, że dwuletni okres, w jakim zamykały się opisywane wydarzenia, nie pozwolił na wiarygodne pokazanie przemiany: „Ani charakter, ani podkład obyczajowy nie może zarysować się w tak krótkim przeciągu czasu – pisał – lecz jedynie skłonności, temperament, typ organizacji. A te znowu rokują nam wcale nie purytańskie przygody – zaraz po zdjęciu żałoby wdowiej”120. Przede wszystkim jednak krytyk obnażył sprzeczność między szczytnymi skądinąd zamierzeniami autorki, a ich realizacją. Powieść Estei, choć miała propagować normy etyczne uznawane przez autorytety, a zatem piętnować próżniaczy styl życia, flirt salonowy i czytanie romansów, przedstawiała te kwestie w tak atrakcyjnej formie, że raczej zachęcała kobiety do podobnych praktyk: „Gdyby nam szło o traktat moralny z powodu utworu Estei i gdyby w ogóle nie było bronią obosieczną – przestrzegać prawd przed demoralizującym wpływem tej lub owej powieści, moglibyśmy bardzo łatwo wykazać, że Kartkami z życia kobiety młode panie nasze a zwłaszcza panny, wyczekujące mężów, delektują się jak »dozwolonemi« afrodyzjakami i że samictwo przebrane grzecznie na flirt, pod wpływem podobnych katechizmów i zasady: »przyznaj się a dostaniesz mniej cięgów« – bardzo pomyślnie się rozrasta”121. Opinie Jellenty potwierdzają słuszność decyzji o zaliczeniu Ninetki do grupy statycznych i negatywnych postaci kobiecych, jednocześnie wskazując potencjalne zagrożenia płynące z lektury powieści Estei, która choć w założeniu autorki umoralniająca, mogła dla czytelniczek istotnie stać się owym „dozwolonym afrodyzjakiem”.
167O żadnej dwuznaczności nie mogło być natomiast mowy w wypadku postawy Luni Szumiłło, bohaterki powieści Zapolskiej. Owa młoda mieszkanka Warszawy (o mentalności bardzo zbliżonej do Ninetki) swego świeżo poślubionego (z woli rodziców) męża Juliana ani nie kochała, ani nawet dobrze nie znała. Zupełnie nieprzygotowana do samodzielnego prowadzenia domu, nie tylko nie radziła sobie ze służbą, ale początkowo bała się nawet wyjść na ulicę. Zapisała nawet w dzienniku: „Przypomniałam sobie, że jako mężatka, mam już prawo czytać nieprzyzwoite książki i postanowiłam zaabonować je w pierwszej lepszej czytelni. Tylko na to trzeba się odważyć wyjść samej na ulicę. W domu nie wolno mi było wychodzić samej” (s. 5)122.
168Nie mając pojęcia o wartości pieniędzy, Lunia trwoniła je na zbytki, czym wzbudzała rosnącą irytację męża. Jedną z jej inwestycji było zapisanie się do płatnej wypożyczalni przy ulicy Marszałkowskiej. Zrobiła to oczywiście nie po to, by znaleźć w niej jakąś pomocną literaturę, ale żeby zrealizować wspomniany plan czytania książek zakazanych dla panien. Swą pierwszą wizytę opisała następująco:
Serce mi biło jak młotem, gdy weszłam do jasno oświetlonego pokoju. Na środku duży stół, przykryty ceratą, a na nim książki. Dokoła półki i cała masa grzbietów książek czarnooprawnych z białymi kartkami, na których napisano numery. Pod oknem mały stolik, na nim gazety. Przy tym stoliku siedziały jakieś dwie panie w kapeluszach i przeglądały dzienniki. Koło stołu stała niemłoda dama, ubrana czarno, w mitynkach, z włóczkową chusteczką na siwiejących włosach. Była podobna do mojej matki i to mnie od razu uderzyło i jeszcze więcej zmieszało. Na zapytanie, czego sobie życzę, prawie wybełkotałam, że chcę zaabonować książki. Dama zapisała moje imię i nazwisko, wzięła ode mnie pieniądze i wręczyła mi kwitek. Robiła to wszystko jak automat, grzecznie, ale niezmiernie stanowczo. Od czasu do czasu podnosiła swe jasnoniebieskie oczy i patrzyła na mnie badawczo i chłodno. Po czym podsunęła mi katalogi, mówiąc: – Oto katalog polski, a to niemiecki, francuski i inne… Wzięłam machinalnie do rąk katalog polski. Od czasu do czasu słychać było tylko szelest gazety, przewracanej ręką jednej z dam, siedzących poza moimi plecami. Czułam spojrzenie chłodnych, niebieskich oczu, utkwionych we mnie przenikliwie, i zrozumiałam, że nigdy, nigdy nie odważę się poprosić tę damę o jakąś „nieprzyzwoitą książkę”. Były one tam na półkach, tak blisko mnie, że potrzebowałam tylko rękę wyciągnąć, aby je dostać, a przecież dzieliła mnie od nich przepaść niemożliwa do przebycia. A zresztą, czy ja mogłam wiedzieć, jaki tytuł nosi taka książka, „której pannom czytać nie wolno”. Ażeby jej zażądać, trzeba było umieć ją nazwać, a ja przecież tego wiedzieć nie mogłam. I wzięłam Dewajtisa Rodziewiczówny, choć go umiem na pamięć. (s. 13-14)
169Lunia wprawdzie starała się jak mogła sprostać oczekiwaniom męża, zdołała nawet, choć z trudem, „odnaleźć w »Kurierze« rubrykę, w której podają ceny artykułów spożywczych” (s. 22), dzięki czemu przekonała się, że służąca ją okradała, kupiła też „książkę Ćwierciakiewiczowej [!]” (s. 23), według której przygotowywała posiłki, jednak Julian wciąż był z niej niezadowolony. Zdecydowanie wolał towarzystwo swej dawnej kochanki, Izy Troickiej. Długo trwało, zanim naiwna Lunia zaczęła pojmować niestosowność zachowań męża. Nieszczęśliwa, zaczęła wspominać panieńskie czasy, a zwłaszcza swą pierwszą miłość, pana Adama. Sięgnęła też po nadal jej nieznane „zakazane powieści”:
Idąc ulicą Marszałkowską, znalazłam kilka małych żydowskich sklepików z książkami. Przejrzałam kilkanaście tomów francuskich powieści, bo w „Kurierze” jeden pan z krytyki pisze, że co francuskie to nieprzyzwoite. Wszystkie książki były porwane i wiele brakowało kartek. Znalazłam dwa tomy powieści Paul de Kock’a pod tytułem: Żona, mąż i kochanek. Nabyłam te dwa tomy za dwa złote i idąc do domu, kupiłam sobie dwa pączki czekoladowe z kremem. Wyprawię sobie bal. Położę się wcześnie do łóżka, najem się ciastek i będę czytać tego Kock’a. Słyszałam o nim zawsze, jak o czymś strasznym. Przynajmniej dowiem się, co to takiego. (s. 42-43).
170Jakiś czas później odnotowała jednak rozczarowana: „w tym Paul de Kock’u to nie ma nic nieprzyzwoitego, tylko głupstwa i ordynarne koncepty. Muszę wziąć coś Zoli. Żeby tak dostać Nanę albo co innego” (s. 44). Poznanie kolejnych „nieprzyzwoitych” powieści francuskich także nie przyniosło bohaterce satysfakcji. Po lekturze L’Assommoir Zoli, którą przeczytała „przez jedną noc”, stwierdziła: „Nie zrobiła na mnie ta książka wrażenia nieprzyzwoitego. Smutno mi tylko było pomyśleć, że ludzie nie z własnej winy są tacy nieszczęśliwi na świecie. Potem długo myślałam, czy to możliwe, żeby było inaczej. Nie wymyśliłam nic – i poszłam spać” (s. 44).
171Czytanie romansów zrobiło jednak swoje. Przypadkowe spotkanie z panem Adamem spowodowało, że Lunia zaczęła „żyć podwójnym życiem”: „Na pozór zajmuję się wszystkim – pisała w pamiętniku – ubieram się, czeszę, dysponuję obiad, idę z Anielą na ów »targ«, siedzę przy stole razem z Julianem, czytam jakieś książki, ale to wszystko dzieje się »na pozór«. Bo ja naprawdę żyję jakoś niezależnie od tego, co moje ciało i poniekąd dusza robi. Zdaje mi się, że to drugie życie moje odbywa się ponad ziemią, nie wysoko, ale zawsze tak, że nieco ma wspólnego z ziemią, do mnie nie dochodzi”(s. 49). Pod wpływem Autour du divorce Gypa123, w której „mówią o rozwodzie, ośmieszając ten przedmiot” (s. 50) Lunia zaczęła na poważnie rozważać możliwość rozstania się z mężem i wyjścia za pana Adama, tym bardziej że odkryła korespondencję potwierdzającą, że Julian jeszcze przed ślubem kochał Izę, a z nią ożenił się tylko dla pieniędzy. Przez chwilę była nawet zdeterminowana, by wreszcie przestać być „biernym narzędziem, jakimś pionkiem na szachownicy” (s. 51). Niestety, gdy dowiedziała się o zaręczynach pana Adama, a także gdy zdała sobie sprawę, że jest w ciąży, zrezygnowała ze swoich buntowniczych planów, poddając się losowi. W nowej sytuacji bohaterka stwierdziła ze smutkiem: „Nie wiem, jak się mam teraz zachowywać. Nauczyli mnie na pensji wszystkiego, ale nikt nie powiedział, co kobieta powinna robić, aby tak ona, jak i dziecko, były zdrowe. Chciałabym pójść do księgarni i kupić sobie jakąś książkę na ten temat, ale się wstydzę” (s. 56). Sądząc z kolejnych zapisków, Lunia chyba jednak w żadną fachową literaturę się nie zaopatrzyła, za to w okresie ciąży dużo myślała o śmierci i nieszczęśliwej miłości. Jednakże narodziny córeczki „z włosami i oczkami jak u woskowej lalki” (s. 59) przyjęła z radością, podsumowując swoje wcześniejsze rozterki: „Byłam głupia, biorąc życie z tragicznej strony. Głupia i nudna. Idę na ślizgawkę…” (s. 59). Być może na poprawę nastroju wpłynęło też tysiąc rubli podarowanych jej przez ojca z okazji urodzenia dziecka.
172W sformułowaniu „Byłam głupia…” ze zdania kończącego powieść zamyka się autorska ocena Luni, przy czym Zapolska nie pozostawiała czytelnikowi wątpliwości, że zastosowanie przez bohaterkę czasu przeszłego jest zupełnie nieuzasadnione. Lunia jako matka była tak samo bezmyślną i niezdolną do samodzielnego życia istotą, jak tuż po ślubie, co groziło tym, że przekaże swej córce to samo, czego ją nauczono – czyli nic, co mogłoby spowodować, że los, nomen omen Anieli, będzie słabiej podlegał uwarunkowaniom zewnętrznym, a będzie bardziej zależny od jej własnej woli124.
173Typy negatywnych postaci kobiecych, należących do średniozamożnej warstwy mieszczańskiej, można również odnaleźć w powieści Alfreda Konara. Tytułowe siostry Malinowskie matka wychowywała tak, aby stały się atrakcyjnym towarem na rynku matrymonialnym. Bohater utworu, doktor Zdzisław Klimowicz, dał się usidlić najstarszej z nich, Maniucie. Dobrze znający prawdziwy charakter bratanic stryj Franek przestrzegał go przed ślubem:
[…] wszystkie te panny Malinowskie są sztucznie doprowadzone do jednego wspólnego mianownika. Dorósłszy, wszystkie jednakowo według mody zaczesują grzywki, jednakowo zaciskają usta, mają jednakowe dowcipy, jednakowy szyk i humorek. Poza tym nie zdradzają się przed ślubem z niczym. To są wszystko akcesoria, to są wszystko worki, z których dopiero po ślubie wychodzą kotki. Lecz te worki to tandeta; odpada łatwo, jak mur pruski. I z tych szykownych, sentymentalnie naiwnych lub rozkosznie figlarnych panienek robią się wkrótce takie klempy, że niech ręka Boska broni! (s. 77)125
174Powieść Konara pozwala poznać najważniejsze objawy „syndromu sióstr Malinowskich”. Wszystkie zresztą były przedmiotem ówczesnego dyskursu publicystycznego: wyjście za mąż jako zasadniczy cel życia, a więc także wszelkich podejmowanych od dzieciństwa działań; powierzchowna, bezmyślna, polegająca na pamięciowym przyswajaniu informacji edukacja oraz – przejęte od warstw wyższych – rozwijanie „talentów” bez względu na indywidualne predyspozycje. Stryj Franek tłumaczył doktorowi:
Pan masz prawo sądzić, że Maniuta jest muzykalna, bo grała ci z ogromnym uczuciem romans Godarda. Otóż ona bębni ten biedny romans Godarda już od czterech lat. Z początku męczyła go prawą ręką, następnie lewą, a kiedy w końcu rozpoczęła obiema rękami, zrobił się taki chaos, taka kakofonia, że myślałem, iż przechoruję ten romans. I po co uczyli ją grać, kiedy nie mieli środków ani na dostateczną ilość lekcji, ani na dobrego nauczyciela, i kiedy – co najważniejsze – nie jest muzykalną? Słyszałem, jak mówiła do pana kiedyś: pardon, monsieur. A podyktuj jej pan stroniczkę po francusku, zrobi 30 błędów. Tak samo z historią: wie coś o Neronie ze Świeczników chrześcijaństwa Siemiradzkiego, słyszała coś o jakimś Skardze, co miewał kazania, bo widziała Kazanie Skargi Matejki, opowie panu o naszyjniku Marii Antoniny z romansu Dumasa. Gdyby chociaż to w jej głowie pozostało! Ale po ślubie nawet i to wszystko przepadnie. (s. 77-78)
175Złowrogie przepowiednie stryja Franka spełniły się dość szybko. Idealistyczne wyobrażenie Klimowicza o małżonce prysło, gdy ta przyznała mu się, że lokalny uwodziciel z Borowa, pan Marcinkowski, „który z zasady kurierka nie czyta” (s. 103), istotnie przypadł jej niegdyś do gustu. Na szczęście dla doktora Maniutę – choć nie była do tego przygotowana – całkowicie satysfakcjonowała rola gospodyni i matki. Uchroniło to Klimowicza od jej kaprysów, romansów lub hipochondrii. Ponieważ jednak – jako romantyk – potrzebował porozumienia dusz, na pewien czas uległ kolejnej iluzji, że naprawdę szczęśliwy mógłby być z młodszą siostrą żony, Wandą, która ujęła go zbliżonymi do niego poglądami. Nie zdawał sobie bowiem sprawy, że po prostu starała się „być zawsze tego samego, co inni, zdania” (s. 130). Płytkie, aczkolwiek niezmiernie rozemocjonowane uwagi Wandy o literaturze współczesnej, ugruntowały w nim przekonanie o jej głębokim intelekcie: „A kogo pani woli, Böcklina czy Puvis de Chavannes? – Ach, obaj są geniuszami, jakich na świecie jeszcze nie było! – A Mallarmé i Verlaine? – Ach! Jak można nie znać Mallarmégo i Verlaine’a. Czy pan wiecznie będziesz się zachwycał swoim Wiktorem Hugo? Zaczęła się egzaltować Mallarmém i Verlaine’em” (s. 138). Ostatecznie serce Klimowicza podbiła otwartą drwiną z oczarowanego nią pana Marcinkowskiego: „ – Panie Marcinkowski, kto napisał Marię Malczewskiego? – pytała, uśmiechając się swoim mądrym uśmiechem. – Któż? Mickiewicz – żartował, chcąc jej się przypodobać. […] – Panie Marcinkowski, nie żądam od pana ani krokodyla, ani hydry lernejskiej, ale niech pan, w dowód czci dla mnie, czyta przez tydzień chociaż »Kuriera«, ale całego. Przyjedzie pan do nas i opowie mi pan wszystko. Od deski do deski” (s. 140).
176Namiętne, choć nieodwzajemnione uczucie Zdzisława wygasło, gdy Wanda zmęczona przedłużającym się polowaniem na męża, rozczarowana niespełnionym snem o hrabim, poślubiła ostatecznie warszawskiego właściciela destylarni Milera. Poznany w Krynicy hrabia posiadał według niej
[…] zalety (raczej właściwości, bo nie można nazwać tego zaletami), których mężczyźni w naszym towarzystwie nie mają, a które my znamy tylko z książek, z romansów. Stamtąd przecież czerpiemy nasze ideały, a są to ludzie, o jakich się śni, ale jakich się nie spotyka codziennie. Pan rozumiesz? Ten sam jego tytuł brzmi w uszach nie-hrabianki niezwykle. Hrabia, hrabiego, hrabiemu!… Dzieciństwem jest przyznać się do tego, ale to się przyjemnie wymawia. Dalej – ten majątek jego, niby jakiegoś królewicza z bajki, ta rycerskość dla dam i galanteria kochanka z romansu, wreszcie te maniery, szyk… (s. 175)
177Tymczasem, poślubiając przedsiębiorcę, do którego nic nie czuła, Wanda pozostała wierna jedynie zamiłowaniu do wygodnego życia. Klimowicz myślał o niej wówczas: „[…] Wanda jest śmieszna i marna, ale to taka marna, jak mała nadęta pchełka. Wychowanie, które stara dawała córkom, nie ma co mówić, było karykaturą wychowania, ale Wanda dopiero jest karykatura tej karykatury” (s. 215). Na erudycję, oczytanie, zamiłowanie do muzyki i pozorny wdzięk najmłodszej z sióstr, Janinki, doktor już nie dał się zatem nabrać:
Nie, już ta go nie weźmie na Leoncavalla! Miał już dość sióstr Malinowskich – och! Dosyć zupełnie! Wiedział, co znaczy ten Godard Maniuty, Puvis de Chavannes Wandy i Mascagni Janiny. […] Poznał już dobrze ten realizm, potem symbolizm, teraz weryzm, tę całą sztukę zastosowaną do przemysłu, te tandetne sztukaterie budowanych na spekulacji domów, które odpadają zaraz po sprzedaży. […] W gmachu mamy Malinowskiej ileż było nagromadzonych rupieci najniepotrzebniejszych, tandety, powykrzywianych balastów, odpadków – brakowało tylko jedynie spełniania obowiązków, szczerości, ciepła, prawdy, poezji i miłości, jak w owym wzniosłym kościele, w którym jest wszystko, „ale… Boga nie ma”. (s. 218)
„Syndrom sióstr Malinowskich” zwalczał także Adolf Dygasiński. Oto jak opisywał jedną z bohaterek swej powieści, Kazię Stożańską:
Psyche niewiele w życiu czytała: parę powieści Kraszewskiego, Szkice węglem Sienkiewicza, a Józio raz jej podsunął do czytania Emancypantki Prusa. Z okolicy od którejś pani pożyczyła kiedyś Alberta Delpita BelleMadame, a potem – Ponson du Terraila L’auberge de la rue des enfants rouges. No i jeszcze przeczytała dwa tomy Dickensa w przekładzie francuskim: Aventures de M. Pickwick, które pan Alfons przez zapomnienie zostawił w Bzówku. Czytała tylko przez ciekawość, a zajmowały ją rzetelnie jedynie te utwory, gdzie główną bohaterką jest kobieta uwielbiana. Kazia-czytelnik pożądała od książki: „miłości, miłości jak najwięcej i we wszystkich postaciach!”. W jej młodej duszy niejasno tkwiły – niby sny zapomniane – jakieś niewyraźne marzenia o miłosnych przygodach, o kochaniu, nie dającem się opisać żadnemi słowy. Ona także miała w sobie książkę, która się mogła skończyć i tak, i inaczej, i jeszcze, jeszcze daleko inaczej…126
178Skończyła się jednak – tak jak w wielu analogicznych przypadkach, nieszczęśliwym małżeństwem, tragicznie zakończonym romansem i skandalami obyczajowymi.
4.3. Podsumowanie
179Na podstawie praktyk lekturowych omówionych powyżej typów bohaterek można próbować odtworzyć wyobrażenia polskich beletrystów o czytelniczce doskonałej. W zamyśle piszących pokrywały się one – co ciekawe – ze wzorem idealnej kobiety. Pokazuje to, jak duże znaczenie XIX-wieczni autorzy przypisywali lekturze nie tylko jako sposobowi zdobywania wiedzy, ale także kształtowania postawy moralnej, rozwoju samoświadomości i światopoglądu człowieka. We wszystkich bowiem przywołanych powieściach „dobre czytanie” należało do repertuaru cech bohaterki pozytywnej. Jeśli natomiast bohaterka literacka nie czytała w ogóle lub jeżeli jej lektura nie spełniała kryteriów wypracowanych przez publicystów, była z reguły postacią negatywną, antywzorcem zachowań w każdej dziedzinie życia127. Choć zaprezentowane biografie czytelnicze stanowią zaledwie niewielki wycinek rzeczywistości powieściowej tego okresu, to wydaje się, że pozwalają uchwycić pewne stale powtarzające się elementy, wyznaczające wzorzec idealnej czytelniczki i kobiety zarazem.
180Idealna czytelniczka pojawiająca się w powieściach drugiej połowy XIX wieku to zatem – mówiąc słowami Ziemięckiej – „kobieta-człowiek”128. Jest świadoma siebie, ma harmonijnie rozwiniętą osobowość, w której rozum, emocje i dusza tworzą spójną całość. Pozostaje wolna od hipokryzji i obłudy, nie podlega zachowaniom wyreżyserowanym przez oczekiwania i opinię tak zwanego towarzystwa, czyli przedstawicieli średnich i wyższych warstw społecznych, z którymi pozostaje w bezpośrednich relacjach. Kieruje się własnymi przekonaniami, kultywując idee obowiązku, pracy i utylitaryzmu. Stawia sobie realistyczne cele i potrafi je osiągać, choćby kosztem wielu wyrzeczeń, a nawet szczęścia osobistego. Najważniejsze jest dla niej dobro rodziny i pamięć o bliskich osobach. Jeśli pozostaje samotna, podejmuje działania na rzecz wspólnoty, na przykład krzewiąc oświatę wśród ludu lub proletariatu miejskiego. Nigdy nie izoluje się od społeczeństwa, zawsze stara się, na miarę swych możliwości, aktywnie włączać w jego życie.
181Wszechstronny rozwój i zdobycie gruntownego wykształcenia zawdzięcza książkom, starannie dobieranym przez mądrego, doświadczonego przewodnika. Nawet po zakończeniu formalnej edukacji nie zaprzestaje lektur. Czyta nie dla przyjemności i zabicia czasu, ale żeby nadal się kształcić, pogłębiać wiedzę z wybranej dziedziny. Przedkładając piśmiennictwo polskie nad obce, a dzieła wysokoartystyczne nad twórczość podrzędnego gatunku, czytelniczka idealna stale rozwija również swój zmysł estetyczny, kultywując zarazem tradycyjne wartości, w tym patriotyzm. Czytanie służy jej także do zdobywania praktycznych informacji, doskonalenia umiejętności przydatnych w życiu codziennym oraz do praktyk religijnych. Doskonała czytelniczka w chwilach trudnych doświadczeń szuka też w książkach duchowej pociechy. Bez względu jednak na okoliczności, nigdy nie zapomina, że realne życie jest ważniejsze od literatury i marzeń, które stanowią inspirację do działań, ale ich nie zastępują. Kieruje się więc myślą Kraszewskiego: „Dłonią grzebać w ziemi, a duszą i myślami być w niebie”, nieprzypadkowo użytą jako motto do Książki młodej kobiety Dzieduszyckiej.
182Będąc w pełni ukształtowanym człowiekiem, zdolnym do samodzielnej, niezależnej egzystencji, idealna czytelniczka nie zatraca jednak cech uznawanych za naturalne i typowo kobiece, takich jak skromność, wrażliwość, czułość, ciepło, empatia, delikatność, pogoda ducha i życzliwość. Nie wyrzeka się także (bez wyraźnej potrzeby) pragnienia miłości. Nie czeka jednakże bezczynnie na męża ani nie szuka go za wszelką cenę. Wiodąc życie użyteczne dla innych, pozostaje otwarta na głos serca. Jeśli nie spotyka mężczyzny, któremu mogłaby w pełni szczerze przysiąc miłość i wierność do śmierci, pozostaje samotna, ale pojednana ze swym losem, szukając spełnienia instynktu macierzyńskiego w różnych formach opieki nad dziećmi lub dorosłymi potrzebującymi pomocy. Jeżeli poszczęści się jej i znajdzie mężczyznę zasługującego na miano jej męża, oddaje mu swą rękę i całą miłość, jaką może odczuwać, gdyż kobieta doskonała kocha tylko raz w życiu. Dla swego męża stanowi wsparcie i motywację do działania, wspólnie z nim – choć zajmuje się innymi, właściwymi dla kobiet sprawami – pracuje na rzecz postępu i polepszania wspólnego bytu. Dzieci wychowuje na przykładnych obywateli, patriotów, od najmłodszych lat czuwając także nad ich edukacją. To ona wprowadza je w świat książek. Jest dla dzieci pierwszą nauczycielką oraz moralnym i duchowym autorytetem. Ten literacki projekt kobiety i czytelniczki idealnej, pomijając różnice wynikające z ról przypisywanych określonej płci, nie odbiegał zasadniczo od wizji doskonałego mężczyzny (i czytelnika) epoki. Nic dziwnego – był przecież fantazją na temat typu kobiety, dostosowanej do potrzeb cywilizacyjnych modernizującej się Europy, a kierunek zachodzących wówczas zmian wyznaczali głównie mężczyźni129.
Notes de bas de page
1 Niejednoznaczność terminów „romans” i „powieść” oraz ich często synonimiczne stosowanie w XIX-wiecznej publicystyce i krytyce literackiej usprawiedliwia analogiczne użycie ich w niniejszej pracy. Wymowny w tym kontekście jest głos Kazimierza Kaszewskiego, który twierdził (Przegląd piśmienniczy, „Bluszcz” 1866 nr 56, s. 68): „Powieść dzisiejsza to wielki sklep norymberski, zestawienie najróżniejszych przedmiotów, rękawiczek paryskich i kandelabrów, krotochwili i filozofii, skandalu i kazania. Toteż kiedy kto mówi: powieść, to jeszcze nie wiadomo jaka istotnie forma estetyczna kryje się pod tą nazwą, choć powszechnie i przeważnie ma ona spolszczać nazwę romansu. Ta jednak, którą mamy przed sobą, nie jest we właściwem znaczeniu romansem, choć zawiera epizody romansowe. Romans jest dziełem psychologicznem, zbliżonem poniekąd do krytyki i historii, bo na podobieństwo ich trudzi się wykładem, wykłada anatomią serca, przedstawia choroby i usterki moralne, z zamiarem, zimno, dokładnie, stylem dyssekcpi, zajmuje się więcej człowiekiem jak wypadkami, a tryumf jego w tem, jeżeli wypadki uczyni zawisłemi od człowieka, nie zaś człowieka od wypadków”. Zob. też: A. Bełcikowski, Słów kilka o najdawniejszem romansopisarstwie polskiem. (Prelekcja publiczna miana 8 marca 1867 w auli Szkoły Głównej), „Bluszcz” 1867 nr 18; Z. Sinko, Powieść, w: Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1991, s. 452; J. Bachórz, Powieść, w: Słownik literatury polskiej XIX w, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 2002, s. 734. O problemach genologicznych w odniesieniu do tych gatunków pisała Antonina Bartoszewicz (O głównych terminach i pojęciach w polskiej krytyce literackiej w 1 poł. XIX w, „Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego” t. 23 z. 3, Warszawa 1973).
2 J.S. Bystroń, Publiczność literacka, Lwów 1938, s. 377-378. Na tę samą autorkę powołuje się współczesna badaczka Josephine Donovan (Women and the Rise of the Novel: A Feminist-Marxist Theory, „Signs” 1991 Vol. 16 No. 3, s. 441).
3 I. Watt, Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu, przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1973. Por. E. Kraskowska, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 19-20, 36.
4 I. Watt, Narodziny powieści…, s. 175. O systemie „moralności mieszczańskiej”, do której odwoływała się powieść XIX wieku, pisał również Michał Głowiński (Powieść i autorytety, w: tegoż, Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Kraków 1998).
5 A. Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury, przeł. J. Ruszczycówna, posł. J. Starzyński, Warszawa 1974, s. 37–40.
6 M. Ilnicka, Kobieta i książka, „Bluszcz” 1867 nr 40, s. 170.
7 Już pod koniec XVIII wieku ubolewał nad tym np. Tadeusz Krajewski (Przedmowa, w: tegoż, Podolanka wychowana w stanie natury, życie i przypadki swoje opisująca, Warszawa 1784, s. I): „Przedmowy, i Książki, są jak materie fabryczne, które coraz bardziej w podlejszym wychodzą gatunku. Od tego czasu jak kilka tylko głów dobrze myśleć poczęło, upadł handel głodnych Autorów, bo zepsuł się czytelnik, tak jak smak zwykł się psować po dobrym obiedzie, iż krzywo patrzemy na niesmaczne potrawy”. W połowie XIX wieku zaś Lucjan Siemieński pisał (Wpływ powieści i romansu na społeczeństwo, w: tegoż, Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848-1858, t. 1, Warszawa 1859, s. 239): „[…] wszelkie potworne mody panujące w literaturach, były wynikiem kobiecych wpływów; niejednym może się to wydało zbyt paradoxalnem twierdzeniem, a jednakowoż przyznajmy się, kto upominał się ciągle u naszej literatury, aby dostarczyła co zabawnego do czytania, kto wołał; powieści dajcie nam, i tylko powieści!”.
8 I. Watt, Narodziny powieści…, s. 10.
9 A. Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury, s. 315.
10 W.M. Kozłowski, Jak czytać utwory piękna. Literatura piękna jako źródło wykształcenia, Warszawa 1909, s. 19.
11 I. Watt, Narodziny powieści… (rozdz. „Robinson Kruzoe” – powieść a indywidualizm).
12 G. Lukács, Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach epiki, przeł. J. Goślicki, Warszawa 1968, s. 33.
13 T.W. Laqueur, Samotny seks. Kulturowa historia masturbacji, przedm. M.P. Markowski, przeł. M. Kaczyński i in, Kraków 2006, s. 272.
14 T. Sobieraj, Fabuły i „światopogląd”. Studia z historii polskiej powieści XIX-wiecznej, Poznań 2004, s. 18.
15 Od interpretacji znaczenia różnych malarskich wizerunków czytających kobiet rozpoczęła swoją pracę Kate Flint. Zob. Introduction, w: tejże, The Woman Reader 1837-1914, Oxford 1993.
16 F.E. Chassay, Obowiązki kobiet w rodzinie, przeł. J. Dziubacki, Warszawa 1854, s. 37.
17 J. de Gaultier, Le Bovarysme: essai sur le pouvoir d’ imaginer, Paris 1902, s. 13. Cyt. za: B. Mazan, Bowaryzm w literackich transpozycjach polskich modernistów, w: Literatura Młodej Polski między XIX a XX wiekiem, red. E. Paczoska, J. Sztachelska, Białystok 1998, s. 12.
18 B. Mazan, Bowaryzm…, s. 13.
19 Jako jeden z wielu przypadków „uwiedzenia przez lekturę” losy Emmy Bovary interpretowała Maria Cieśla-Korytowska (Te książki zbójeckie…, Kraków 2011, s. 146-169). Natomiast Martyn Lyons (Readers and Society in Ninetheenth-Century France. Workers, Women, Peasants, Houndmills 2001) zwracał uwagę na erotyczne oddziaływanie czytanych przez kobiety powieści, w bohaterce Flauberta widząc rozczarowaną małżeństwem i sfrustrowaną na tle seksualnym czytelniczkę romansów. Pisał: „Romantic fantasies could make readers dissatisfied with their present reality. Romantic fiction could also induce sexual arousal, providing further grounds for male anxiety. Flaubert’s Emma Bovary became the best-known representative of the frustrated female reader, looking for a way out of an unsatisfying bourgeois marriage” (s. 87).
20 G. Flaubert, Pani Bovary, przeł. A. Micińska, Warszawa 1997, s. 49. Kolejne cytaty lokalizuję w tekście.
21 Walter Scott jako pisarz wiodący kobiety ku moralnemu zatraceniu pojawi się później także m.in. w Kartce miłości (1878) Emila Zoli.
22 Hauser np. interpretował Panią Bovary w kontekście przemian cywilizacyjnych, powodujących przekształcenie paradygmatu romantycznego oraz kryzys tożsamości. Pisał on o Flaubercie (Społeczna historia sztuki i literatury , s. 247): „[…] w miarę, jak romantyzm budził w nim coraz więcej wątpliwości, odsłaniała mu się cała złożoność problemów nowoczesnego człowieka, który unika współczesności, chciałby zawsze być nie tam, gdzie musi być, i stale szuka oddalenia, ponieważ obawia się bliskości i odpowiedzialności za współczesność. Analiza romantyzmu prowadziła do diagnozy choroby całego stulecia, do rozpoznania nerwicy, której ofiary niezdolne są do zdania sobie sprawy z własnego stanu i chciałyby zawsze być w skórze innych ludzi; które – jednym słowem – nie widzą siebie takimi, jakimi są, lecz jakimi chciałyby być. Flaubert ujmuje w tym samołudzeniu się i fałszowaniu życia, tym »bovaryzmie« – jak nazywano jego filozofię – istotę nowoczesnej subiektywności, zniekształcającej wszystko, z czymkolwiek się styka. Przekonanie, że rzeczywistość znamy tylko w zniekształceniach i że jesteśmy uwięzieni w subiektywnych formach naszego myślenia, znajduje swój pierwszy artystyczny wyraz w Pani Bovary”.
23 K. Szczuka, Martwy ogród Pani Bovary, w: tejże, Kopciuszek, Frankenstein i inne. Feminizm wobec mitu, Kraków 2001, s. 101-102.
24 W. Zaremba, Upadek woli w czasach dzisiejszych, podług dzieła Raula Allier streściła…, „Bluszcz” 1903 nr 32, s. 383.
25 O oddziaływaniu bowaryzmu na kreacje tych bohaterek pisali np., Bogdan Mazan (Bowaryzm…), Michał Głowiński („Cham”, czyli pani Bovary nad brzegami Niemna, w: „Lalka” i inne. Studia w stulecie polskiej powieści realistycznej, red. J. Bachórz, M. Głowiński, Warszawa 1992) oraz Kazimiera Szczuka (Nuda buduaru, w: tejże, Kopciuszek, Frankenstein i inne…).
26 J.S. Bystroń, Publiczność literacka, s. 142. Pani Bovary została tu przedstawiona jako klasyczny przypadek femme incomprise (s. 142-143).
27 O bohaterce Flauberta pisał Bystroń (tamże, s. 142-143): „Kobieta ta, bardzo zresztą przeciętna, pod wpływem modnego wychowania żyje w fikcyjnym świecie literatury, nie rozumiejąc i nie chcąc rozumieć życia, którym musi żyć, […]; otóż ta właśnie ofiara literatury jest pilną czytelniczką. Postać to typowa, bardzo znamienna jako rezultat dekoracyjnego wychowania w dawnych pensjonatach żeńskich, niedostosowanych do praktycznych potrzeb środowiska”.
28 H. Balzak, Fizyjologia małżeństwa czyli rozmyślania eklektycznego filozofa nad małżeńską dolą i niedolą, wyd. 2 przejrz, przeł. T. Boy, t. 1, Warszawa 1921, s. 223-225.
29 O jej zwolennikach pisał lewicowo nastawiony Zenon Pietkiewicz (Medycyna dla kobiet, „Prawda” 1894 nr 34, s. 404): „Za przednią strażą moralistów idą szeregi, walczące o dobro kuchni, przynajmniej bez obłudy i masek; za nimi – rycerze zdrowia niewieściego, troskliwi o zachowanie systemu hodowli, dostarczającej w dobrym gatunku »materiału na żonę« [wyróż. – A.P.], tj. taką towarzyszkę życia, która pilnując skwapliwie garnków, rondli, drobiu, kłócąc się od rana do nocy ze sługą, przyrządzając smakołyki mężusiowi, pozwala mu rozpostrzeć nad gniazdem skrzydła patriarchalne, zaprzątnąć kapłankę ogniskiem domowem tak dalece, iżby rękojmia jego nieskazitelności dała małżonkowi możność odświeżania i urozmaicania wrażeń w zdrojach niezbyt czystych, z błogą pewnością, że sumienie, wyprane w cnocie domowej, spać będzie spokojnie”.
30 M. Ilnicka, Czytanie, « Bluszcz » 1885 nr 45, s. 355.
31 T.W. Laqueur (Samotny seks…, s. 257-258), analizując argumenty przytaczane w debacie nad potencjalnymi zagrożeniami wynikającymi z czytania powieści przez kobiety stwierdził, że według XVIII- i XIX-wiecznych publicystów: „Kobiety oddają się specyficznemu rodzajowi czytania. Chodzi tu o lekturę jako silnie przejmujący akt fizyczny, który angażuje wyobraźnię i skłania do przyjemnego, potajemnego i potencjalnie nałogowego zajmowania się sobą – a to właśnie uważano za rdzeń występku prywatnego. […] W szeroko zakrojonej dyskusji, która obracała się wokół pytania, jak ucywilizować wyobraźnię [wyróż. – A.P.], żaden inny motyw nie powtarzał się tak często jak motyw powieści i samotnej lektury, a szczególnie: samotnego czytania powieści przez kobiety”.
32 „Przyznajcie – zwracała się do młodych czytelniczek Anaïs Martin (Uwagi młodym panienkom poświęcone, Warszawa 1855, s. 85-86) – że nieraz z chciwością i niecierpliwie czekałyście tej pory, która przed wami wolność wyboru książek otworzyła, że nieraz z upragnieniem chwytałyście do ręki powieść najdziwaczniejszych lecz zajmujących wypadków! Ale jakież tego skutki? Niepokój serca, osłabienie wiary, skrzywienie sądu o rzeczach, i niechęć do wszystkich poważniejszych naukowych książek, które nie wzbudzając takiego zajęcia, niesłychanie nudnemi się wydają. Wieleż to razy młoda panienka, naczytawszy się romansów, z niechęcią domowe wypełnia obowiązki, oczekując jakiegoś wypadku, który ma ją wznieść do wysokości wymarzonego ideału; nie jedna nawet, sama mieni się być bohaterką, i kształci swe wyobrażenia na wzór opisywanych heroin; w takim usposobieniu serca, nie potrafi nawet ocenić człowieka co by swem prostem lecz pełnem uczuciem mógł ją uszczęśliwić przez ciąg życia całego. Ten rodzaj czytania przynosi szkodę rozsądnym nawet panienkom, raz że je oswaja z uczuciem wielkiem i świętem, które tylko wtedy szczęście prawdziwe przynosi, kiedy w sercu czystem i niewinnem zaświeci, powtóre, że im zabiera większą część czasu przeznaczonego na nauki, lub na doskonalenie umysłu”.
33 K. Libelt, Kobiety i uczoność, w: tegoż, Humor i prawda w kilku obrazkach, Petersburg 1852, s. 12.
34 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, w: tejże, Publicystyka społeczna, wyb. i wstęp G. Borkowska, oprac. edyt. I. Wiśniewska, t. 1, Kraków 2005, s. 560.
35 M. Lyons, Readers and Society in Nineteenth-Century France – Workers, Women, Peasants, Houndmills, Basingstoke 2001 (zwłaszcza rozdz. Reading Classes and Dangerous Classes).
36 Czytelnictwo kobiece, „Opiekun Domowy” 1874 nr 34, s. 273-274.
37 M. Ilnicka, Czytanie, „Bluszcz” 1885 s. 355. Bezwzględnym przeciwnikiem czytania romansów przez dziewczęta był też Ksawery Pałuczanin (Szkice pedagogiczne, Poznań 1881, s. 3). Pisał: „Romanse […] powinny być bezwarunkowo wyrzucone z bibliotek chłopięcych i dziewczęcych. Szczególnie dorastające dziewczęta należy jak najtroskliwiej chronić od tego jadu”.
38 Z.P., Zajęcia kobiet. Czytanie (przerobione z niemieckiego), „Kronika Rodzinna” 1873 nr 4, s. 54. Wcześniej podobnie diagnozowała Ilnicka (Czytanie kobiety…, „Bluszcz” 1871 nr 6, s. 41): „[…] wiele głosów skarży się […], że kobieta topi swój umysł w powodzi lekkich i pospolitych książek, nic więcej nad taką powieść i romans nie czyta, które są raczej wyrobem piśmienniczym dla codziennych potrzeb felietonu tworzonym, a nie utworami literackiemi wyższej myśli i szlachetniejszego piękna. I głosy, które tak mówią, mają słuszność za sobą; kobieta istotnie czyta źle, bo po większej części czyta utwory pospolite, na powszedniości uczuć i myśli oparte, wyższego polotu ducha pozbawione, więc w następstwie ducha nie podnoszące, a zniżające go nawet przez obałamucenie czynności umysłowej i sprowadzenie jej na drogę niską i jałową. Ja posuwam się dalej nawet: oskarżam wielką ilość powieści pisanych lekkomyślnie, to jest bez wyższego na życie poglądu, bez głębszego wniknięcia w te kwestie psychologiczne, które się w nich porusza, o fałszowanie zdrowych pojęć, o podkopywanie zasadniczego gruntu moralności kobiecej, ale dodaję natychmiast, że przyczyna całej szkody, jaką pewien dział powieści i romansów, pewien dział beletrystycznej literatury kobiecie przynosi, leży w jej niskiem ukształceniu umysłowem, w nieuszlachetnieniu, niepodniesieniu jej smaku artystycznego”.
39 F.H.L. [F.H. Lewestam], Listy do panny R. o sposobie czytania i wyborze książek dla kobiet, List II, „Kłosy” 1868 nr 146, s. 216.
40 Z. Kowerska, O wychowaniu macierzyńskiem, Warszawa 1881, s. 313-314.
41 T.W. Laqueur, Samotny seks…, s. 1.
42 Zwyrodnienie kobiety współczesnej, według Maxa Wolffa, Warszawa 1896, s. 146-147. Przytoczony cytat nie wskazuje wprawdzie jednoznacznie na onanizm (na ten temat autor wypowiadał się wprost na s. 77), jednak sformułowania takie jak: „kult niemoralności”, „popuszczać wodze lubieżnej wyobraźni” i „pławić swoją myśl w marzeniach plugawych”, można interpretować jako wyodrębniany w literaturze medycznej typ masturbacji, określany mianem „onanii duchowej (przez wyobraźnię)” (Onanizm (Samogwałt, samienie się. Marnopłcenie, nijactwo.) Objawy, przyczyny, następstwa, zapobieganie, leczenie, rzecz opracowana staraniem Wydawnictwa „Przewodnik Zdrowia”, Berlin 1904, s. 22). Z kolei Jonathan Braun i Beniamin Rosenblum (Samogwałt (onanizm) u mężczyzn i kobiet i jego skutki. Środki wyleczenia się z onanizmu bez pomocy lekarza. Podręcznik dla rodziców, opiekunów i cierpiących na onanizm, z 11 wyd. niem. spolszczył H.N. Rykowski, red. F. Gałęzowski, wyd. 6, Warszawa 1907, s. 54) nazywali tę formę samogwałtu „onanizmem moralnym”, definiując go jako „umysłowe przedstawianie sobie scen erotycznych, najpotworniejszych nieraz form spółkowania […]”.
43 W związku z problemem „przymusu mówienia” o seksie, jaki pojawił się w XVIII wieku, pytał retorycznie Michel Foucault (Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstęp T. Komendant, Warszawa 2000, s. 39): „Czyż ta dyskursywizacja seksu nie była podporządkowana zadaniu usunięcia wszystkich postaci seksualności, które nie podlegają ścisłej ekonomii reprodukcji: zakaz działań jałowych, odrzucenie przyjemności na boku, zredukowanie albo wykluczenie praktyk nie służących rozrodczości? […] Czyż to wszystko, co powoduje, że od dwóch czy trzech stuleci robimy wokół seksualności tyle hałasu, nie jest podyktowane elementarną troską o liczbę ludności, reprodukcję siły roboczej, kierowanie kształtem stosunków społecznych – jednym słowem, zaprowadzenie seksualności ekonomicznie użytecznej i politycznie zachowawczej?”.
44 A.S. [A. Smaczniński], Co i jak powinny czytać nasze córki, „Tygodnik Mód” 1894 nr 5, s. 38.
45 E. Lubowski, Romantyzm we Francji przez Jerzego Brandesa w streszczeniu podał…, „Bluszcz” 1884 nr 7, s. 54. O rehabilitację twórczości George Sand w opinii publicznej zabiegała Waleria Marrené (Przegląd literatury zagranicznej. Stanowisko powieściowe i moralne pani Sand, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 39, s. 320), pisząc: W wielu bardzo powieściach, gdy po niezliczonych trudnościach kochankowie dochodzą do ślubnego ołtarza, w myślącym czytelniku powstaje pytanie: »i cóż będzie dalej! Czy ta para kochająca się tak wytrwale, wśród przeszkód, potrafi równie sobie być wierną w dalszej walce życia?« […] Możemy być spokojni o wszystkie stadła skojarzone w jej ostatnich powieściach. Takiemi są: Karolina i Urban w Marquis de Villemaire, Jan i Love w Janie de La Roche, Aldina i Piotr w Panu Sylwestrze, Sara i Abel w Malgrétout, chciałoby się żyć wiecznie pomiędzy nimi, w tym mądrym, serdecznym i zacnym świecie. O ile nam wiadomo, z tych wszystkich utworów tylko Marquis de Villemaire i Pan Sylwester tłumaczone były na nasz język. Szkoda doprawdy, że literatura nasza tak skora do przyswajania sobie obcych utworów, pomija te śliczne powieści. Stąd też zapewne pochodzi, że u nas dzieła pani Sand tak mało są znane, że dotąd imię jej stało się synonimem zgubnych zasad i tendencji, a matki z przerażeniem usuwają jej książki z rąk córek”.
46 S. Ribbing, Higiena płci i jej moralne następstwa, z upoważn. aut. przeł. ze szwedz. dr. B.K, Warszawa [1893], s. 70.
47 W. Doleżan, Wpływ moralności na śmiertelność. Według odczytu dra med. Höffela, Kraków 1895, s. 11.
48 Zwyrodnienie kobiety współczesnej…, s. 148-149. Demoralizujące działanie kreacji kobiecych w powieściach modernistycznych surowo oceniała Anna Karwat (Jakie kobiety bohaterki daje nam obecny prąd zmysłowy w powieści i w sztuce dramatycznej i wpływ ich na społeczeństwo, Poznań 1912, s. 14-15): „Bohaterki w dzisiejszych utworach ducha (z nielicznym wyjątkiem) to histeryczki zwyrodniałe, demi-mondki, prostytutki, lwice salonowe – ale nie dziewice o nieskalanych obyczajach, nie matrony nasze typowe polskie! Dziewczę młode, gdy spostrzega na scenie i w powieści podobne typy kobiet zepsutych, najpierw przeraża się nimi, odurza, potem – nie rozumie nic! Ale trucizna zaczyna działać: ścierają się powoli te puchy śnieżne jej duszy, ścielą się cienie na tej przejrzystości kryształowej jej myśli – rodzi się rozdźwięk – powstaje zgrzyt – krzyk bolesny zawiedzionego ducha, który tęsknił do wyższych ideałów. Powoli z lubieżnej atmosfery literackiej przechodzi na dziewczę podniecenie zmysłów, budzi się żądza, a gdy nie ma prawdziwej opieki nad sobą, łatwo zatraci swą niewinność, zwłaszcza gdy przyjdą pokusy […]”.
49 T.M. [T. Męczkowska], Czy krytyka literacka dzisiejsza przychodzi w pomoc opinii? „Tygodnik Mód” 1903 nr 8, s. 91.
50 Tamże.
51 F.H.L. [F.H. Lewestam], Listy do panny R…, List II, „Kłosy” 1868 nr 146, s. 216.
52 S. Krzemiński, Henryk Sienkiewicz, „Bluszcz” 1884 nr 14, s. 109.
53 S. Krzemiński, Przegląd piśmienniczy, „Bluszcz” 1884 nr 51, s. 410. Kozłowski („Co i jak czytać?”, s. 15) uważał zresztą, że: „Ogromna większość […] czytelników należy jeszcze i w dojrzalszem wieku do tej kategorii, przez którą przechodzimy wszyscy mając lat 10-14. Czytają dlatego, żeby zabić czas, żeby doznać przyjemnych wzruszeń, aby dowiedzieć się, »czy Numa pójdzie za Pompiliusza«. […] Istotnie; jedyną pobudką dla czytelników tego typu jest, dowiedzieć się, »co będzie dalej«”.
54 Stosunek Krzemińskiego do czytelniczek przypominał – mimo deklarowanej przy innych okazjach odmienności światopoglądu – krytykę literacką praktykowaną przez warszawskich pozytywistów (E. Paczoska, Krytyka literacka pozytywistów wobec czytelnika, w: tejże, Krytyka literacka pozytywistów, Wrocław 1988). Świadczyło to o pewnej, obowiązującej ponad podziałami ideologicznymi, jednolitości przekonań co do właściwego sposobu lektury i wyobrażeń na temat idealnego odbiorcy.
55 F.H.L. [F.H.Lewestam], Listy do Panny R.… , List IV, „Kłosy” 1868 nr 149, s. 261.
56 Publicyści konserwatywni chętnie przypisywali te cechy niezmiennej kobiecej naturze. Ks. Karol Niedziałkowski (Nie tędy droga, Szanowne Panie! (Studium o emancypacji kobiet), wyd. 2 dopełnione, Warszawa 1900) twierdził: „Otóż natura kobiecego umysłu jest taka, że, o ile jest zdolnym do analizy, o tyle niedołężnym w syntezie. Kobieta doskonale poznaje pojedyncze przedmioty, zjawiska i fakty, ale, na ogół mówiąc, do gruntu ich dotrzeć i uogólniać ich nie może i nie lubi. Jeśli idzie o poznanie przyczyn danego zjawiska, o zrozumienie jego natury, jego związku i stosunku z innemi, jeżeli idzie o wyprowadzenie ogólnych wniosków, to jest właśnie o syntezę – umysł kobiecy cofa się, albo, gdy wkroczy do tej dziedziny, czuje się w niej obcym, jest bojaźliwy i nie zachodzi daleko, jak zwykle w obcym i nieznanym kraju” (s. 113).
57 Odpowiedzi od Redakcji. Panu Z.R, „Kłosy”1889 nr 1260, s. 123.
58 K. Kłosińska, Kobieta autorka, „Teksty Drugie” 1995 z. 3/4, s. 88.
59 Szczególną rolą odegrała pisana w formie listów Pamela (R. Wittmann, Une révolution de la lecture à la fin du XVIII siècle?, w: Histoire de la lecture dans le monde occidental, réd. G. Cavallo, R. Chartier, Paris 2001).
60 A. Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury, s. 58-59.
61 N. Żmichowska, Niektóre pisma bezimiennej autorki przez zupełnie nieznanego wydawcę ogłoszone, w: tejże, Pisma […] (Gabryelli) z życiorysem autorki, t. 4, oprac. P. Chmielowski, Warszawa 1885, s. 14-15.
62 L. Marholm, Przyczynek do psychologii kobiety, „Prawda” 1894 nr 29, s. 339.
63 Rzecz jasna, nie każda pisząca kobieta ostatecznie zostawała autorką. O tym, oprócz talentu, decydowały też czynniki zewnętrzne – wybór odpowiedniego czasopisma lub wydawnictwa, przychylność redakcji, niejednokrotnie determinacja rodziny albo przyjaciół, wreszcie znajomości i układy towarzyskie.
64 Nienapisane powieści jako jeden z objawów wyobraźni dziecięcej, „Przegląd Pedagogiczny” 1896 nr 11, s. 93.
65 K.W. Wójcicki, Niewiasta polska w początkach naszego stulecia (1800–1830), Warszawa 1875, s. 14.
66 I. Czartoryska, Pielgrzym w Dobromilu czyli nauki wiejskie, Warszawa 1823, s. VII.
67 J.E. Dąbrowska, Klementyna. Rzecz o Klementynie z Tańskich Hoffmanowej, Białystok 2008, s. 263-267.
68 A. Dzieduszycka, Gawędy matki, Lwów 1872, s. VII-VIII.
69 Grażyna Borkowska (Solidarne i samotne, „Pełnym Głosem” 1993 nr 1) określiła ich postawę jako solidarną wobec nadrzędnego w XIX wieku ze względów politycznych poczucia wspólnoty. narodowej.
70 G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996, s. 199.
71 „Kobiety są zawsze, »z natury«, bardziej więźniarkami, bardziej ofiarami od mężczyzn przebywających w tej samej przestrzeni represji. »Inność« multiplikuje się, jeśli dodawać do niej kolejne komponenty: rasowe, ekonomiczne, edukacyjne, losowe, seksualne i płciowe” (I. Iwasiów, Rewindykacje. Kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002, s. 20).
72 M. Gawin, Przeciw emancypacji kobiet, „Teksty Drugie” 2011 nr 4. Zupełnie inne oblicze Zapolskiej wyłaniało się z jej korespondencji prywatnej, jednak skupiając się tu na funkcjonowaniu autorek w przestrzeni i wyobrażeniach społecznych, z konieczności pomijam ten wątek, który znalazł interesujące omówienie w artykule Anny Janickiej (Listy Gabrieli Zapolskiej – lektura w poszukiwaniu biografii niemożliwej, w: Sztuka pisania. O liście polskim w wieku XIX, red. J. Sztachelska, E. Dąbrowicz, Białystok 2000).
73 M.-J. Wielopolska, Faunessy, Warszawa 1913, s. 5-6.
74 N. Żmichowska, Niektóre pisma bezimiennej autorki…, w: tejże, Pisma […] (Gabryelli) z życiorysem autorki, t. 4, oprac. P. Chmielowski, Warszawa 1885, s. 50.
75 M. Głowiński, Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, w: tegoż, Prace wybrane, t. 3, Kraków 1998, s. 147.
76 M. Rowicka, Sceny lektury w polskiej powieści realistycznej II połowy XIX w. (zabór rosyjski), w: Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, t. 3, red. J. Kostecki, Warszawa 1991, s. 98-180; J. Kostecki, M. Rowicka, Biblioteki w zaborze rosyjskim w powieściach realistycznych 2 poł. XIX w, w: Biblioteki i książki w literaturze, red. K. Bednarska-Ruszajowa, Kraków 1998, s. 75-91.
77 Odpowiedni dobór lektur stanowił niezbędny element charakterystyki także bohaterów powieści o „wieku nerwowym”. Zob. K. Kłosińska, Powieści o „wieku nerwowym”, Katowice 1988, s. 115-122.
78 W. Marrené, Błękitna książeczka, wyd. 2, Lwów 1879, s. 10. Kolejne cytaty lokalizuję w tekście.
79 Prawdopodobnie chodzi o książkę francuskiego geografa żyjącego w pierwszej połowie XIX wieku, Jeana-Baptiste’a Benoît Eyriès, Abrégé des voyages modern es depuis 1780 jusqu’ à nos jours (1822).
80 Prwdr, „Biblioteka Warszawska” 1868 t. 2-3; wyd. osob, Warszawa 1870.
81 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – J. Zachariasiewicz, Wybór pism, t. 9: Wiktoria Regina, Warszawa 1888.
82 K. Kaszewski, Przegląd piśmienniczy, „Wiktoria Regina. Ze wspomnień narzeczonej” ułożył Jan Zachariasiewicz. Warszawa 1868 r, „Tygodnik Illustrowany” 1868 nr 43, s. 201.
83 Sztuczność takiego rozwiązania akcji dostrzegli także recenzenci. Kaszewski (tamże, s. 203) pisał: „Autor, wprowadzając Andrzeja tylko w prologu i w epilogu, usuwa go ze sceny na czas, póki na niej inni aktorowie odgrywają wyznaczoną rolę, ale trzyma go zawsze w odwodzie, aby po katastrofie nie zostawić Reginy osamotnionej i po burzy sprowadzić słońce, które też przychodzi, ale nieco jako deus ex machina”.
84 M. Ilnicka, „Wiktoria Regina. Ze wspomnień narzeczonej” ułożył Jan Zachariasiewicz („Biblioteka Warszawska”), „Bluszcz” 1868 nr 45, s. 290.
85 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – M. Czajkowski, Anna. Powieść, wyd. nowe, popr., pomn. dodatkiem pism ulotnych Ludwiki ze Śniadeckich, Lipsk 1867.
86 Prawdopodobnie chodzi o Ugo Foscolo (1778-1827), wybitnego poetę, powieściopisarza i krytyka włoskiego.
87 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – E. Orzeszkowa, Widma. Powieść, przedm. M. Kamiński, Wilno 1881.
88 Za rozwinięcie dziejów Lusi w pewnym sensie można uznać losy Zoni Raszkówny, bohaterki Szalonej (1882) Józefa I. Kraszewskiego.
89 Ta i kolejne lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – W. Gomulicki, Wyzwolona. Powieść, t. 1-2, Warszawa 1901.
90 R., Meteory niewieście, „Tygodnik Mód i Powieści” 1899 nr 37, s. 363. W naukowej pasji bohaterki Gomulickiego można odnaleźć aluzję do wybitnej matematyczki Zofii Kowalewskiej (1850-1891), którą zresztą Wanda uważała nie tylko za swoją mistrzynię, ale i za życiowy autorytet (zob. t. 1, s. 168).
91 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, w: tejże, Dzieła, t. 8, red. N. Żmichowska, Warszawa 1876, s. 383.
92 O takim sposobie recepcji w odniesieniu do bohaterki Flauberta pisała Maria Janion (Marzący: jest tam, gdzie go nie ma, a nie ma go tu, gdzie jest, w: tejże, Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, Warszawa 1991, s. 45): „Wszędzie rozciąga się ten sam świat teatralnego romantyzmu, w którym zaciera się – przynajmniej w odbiorze – jakakolwiek różnica między Chateaubriandem i Lamartine’em a producentami kiczu dla gryzetek. Emma pożera to wszystko z takim samym uniesieniem, zachwytem, poczuciem wspólnoty marzenia”. Zob. A. Zdanowicz, Między świątynią a śmietnikiem. O kulturze czytelniczej przełomu XIX i XX wieku, „Przegląd Humianistyczny” 2003 z. 5.
93 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – E. Orzeszkowa, Pamiętnik Wacławy. Ze wspomnień młodej panny, t. 1, Warszawa 1988. Bezczynność, bezmyślność i nuda towarzyszące roli „panny na wydaniu” to motyw przewijający się przez całą powieść Orzeszkowej. Młode sąsiadki Wacławy mówiły np.: „Ja mam lat ośmnaście, a siostra moja Emilia dziewiętnaście, ale od trzech lat obie uważane jesteśmy za dorosłe panny. Z początku bawiło nas wszystko: suknie, zabawy, grzeczności nam robione; ale teraz tak przywykłyśmy do tego wszystkiego, że nas to wcale nie zajmuje. – Po całych dniach siedzimy w domu z założonymi rękami – podjęła Emilia – i jak zbawienia czekamy gości, a gdy nie przyjadą, umieramy z nudów i same nie wiemy, co robić z godzinami, które wloką się długie jak miesiące. […] – Mówiłaś pani przed chwilą – ozwała się Emilia – że gdy się znudzisz, będziesz pracować. I ja myślałam już kilka razy o tym, żeby się wziąć do czego, toby może czas prędzej przechodził. Ale kiedyż nie ma do czego wziąć się. Gospodarstwem zajmuje się ochmistrzyni i panna apteczkowa; suknie szyją nam krawcy i modniarki; książek w całym domu innych nie ma prócz romansów francuskich, których nam otwarcie czytać nie wolno. [podkr. – A.P.]. Do muzyki nie mamy obie najmniejszej zdolności, a jednak gramy po parę godzin na dzień; aby tylko móc pokazać ludziom, że grać umiemy. I cóż tu robić? Wprawdzie nalewamy z kolei herbatę, wyszywamy na kanwie w krosienkach i haftujemy kołnierzyki; ale to wszystko, nie zajmujące i nie posiada nawet wyraźnego celu: Kołnierzyki, na przykład, nosimy zawsze kupowane po sklepach, gdyż są ładniejsze, a te, które same haftujemy, walają się po szufladach. I co tu robić? proszę!” (tamże, s. 68).
94 Ta i kolejne lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – T.T. Jeż, Emancypowana, Warszawa 1873.
95 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – Z. Urbanowska, Księżniczka, Warszawa 1991. Powieść Urbanowskiej została wyłoniona w konkursie ogłoszonym w 1882 roku ku czci Pauliny Kraków i realizowała większość postulatów przedstawionych przez komitet konkursowy, w skład którego wchodzili, ks. Zygmunt Chełmicki, Piotr Chmielowski, Florian Łagowski, Maria Ilnicka i Jadwiga Sikorska. Zob. T. Jeske-Choiński, Beletrystyka niewieścia. Zofia Urbanowska – Hajota – Ostoja, „Niwa” 1886 z. 268, s. 262-263. Por. B. Kosmowska, Koniec sporu o „Księżniczkę”. Z dziejów recepcji powieści Zofii Urbanowskiej, w: Świętochowski i rówieśnicy, Kotarbiński, Urbanowska, Zalewski. Sesja w 150. rocznicę ich urodzin, red. B. Mazan, Z. Przybyła, Częstochowa 2001.
96 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – M.J. Zaleska, Dwie siostry. Opowiadanie z życia młodych dziewcząt, Warszawa 1888.
97 E. Orzeszkowa, O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle. Studium, „Niwa” 1879 t. 15, z. 101, s. 341, 342. Przekonanie o służebnym wobec dobra ludzkości charakterze nauki Orzeszkowa wyrażała także w swojej publicystyce. Pisała np. w Liście do kobiet niemieckich i O Polce – Francuzom: „Wiem. że pogląd, doradzający kobietom kształcenie się umysłowe na gruncie doskonalenia się moralnego i przede wszystkiem w celu wzrastania moralnego, obudzi, i już nawet obudził, u wielu niezadowolenie, lekkie też przypuszczenie wstecznictwa. Nie wydaje mi się to sprawiedliwem. Nikt zaprzeczyć nie może, że cywilizacja współczesna posiada równowagę zwichniętą, przechyla się zbytecznie na stronę zdobyczy i uciech materialnych, i że w tem właśnie spostrzegać należy źródło wielu klęsk, bied i krzywd. Rozum i wiedza posługują obecnie daleko więcej wytwarzaniu potęg materialnych niż moralnych. Jesteśmy chorzy moralnie: dlatego rozum i wiedza nabrały w ręku naszem tej twarzy Janusowej, która straszy i gubi. Może właśnie jest to spostrzeżeniem najnowszem, bo nie czyniono go przed kilkunastu laty, gdy wypisywano na sztandarze Ludzkości słowa: »Wiedza to potęga!«. Niezawodnie, jest ona potęgą, lecz doświadczenie wykazało, że jedną z potęg wielu, którym przoduje dobro. Ono-to jest gruntem, na którym potęgi inne wznosić mogą gmachy symetryczne i trwałe, a także wodzem, bez którego ich bitwy kończą się klęskami” (cyt. wg wyd. Warszawa 1900, s. 8-9).
98 Zob. K. Kłosińska, „Nerwowość” w literaturze naukowej końca XIX wieku, w: Przełom antypozytywistyczny w polskiej świadomości kulturowej końca XIX wieku, red. T. Bujnicki, J. Maciejewski, Wrocław 1986, s. 93113; tejże, Powieści o „wieku nerwowym”… Por. recenzję powieści autorstwa Feliksa Brodowskiego („Prawda” 1891 nr 23, s. 271-272).
99 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – L. Belmont, W wieku nerwowym (moja spowiedź). Powieść w dwóch tomach, t. 1–2, Warszawa 1890.
100 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – J. Zacharyasiewicz, Zakazane owoce. Powieść, Warszawa 1868.
101 Innowacyjną interpretację Marty jako jednej z „postyczniowych narracji deprywacyjnych” zaproponował Marian Płachecki (Wojny domowe. Szkice z antropologii słowa publicznego w dobie zaborów (1800– –1880), Warszawa 2009, s. 413-453).
102 Ta i kolejne lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – E. Orzeszkowa, Marta, Kraków 2004.
103 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – J.I. Kraszewski, Ada. Sceny i charaktery z życia powszedniego, t. 1-4, Warszawa 1885.
104 W tym przypadku można by też posłużyć się typologią zaproponowaną przez Marię Janion (Marzący…, s. 50) do opisu zachowań romantycznych, „nieletnie” odpowiadałyby postawie ewazyjnej, natomiast „oświecone” – tyrtejskiej. Bohaterki, które należałyby do typu „szyderczego lub wzniosłego ironisty” (s. 51) stanowiły w powieści XIX w. zjawisko raczej rzadkie, pojawiały się np. u Żmichowskiej i oczywiście w żaden sposób nie mieściły się w scenariuszach rozpisywanych przez liderów opinii z myślą o czytających kobietach i ich społecznym przeznaczeniu.
105 Ta i kolejne lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – T.T. Jeż, Żusia. Powieść współczesna w trzech częściach, Lwów 1895.
106 J. Nitowski, Przegląd piśmienniczy. Żusia, powieść przez T.T. Jeża, „Bluszcz” 1895 nr 34, s. 268.
107 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – E. Jeleńska, Panienka, t. 1-2, Warszawa 1899.
108 Zob. przyp. 96 w tym rozdziale.
109 Chodziło prawdopodobnie o Astronomie populaire (1880) Camille’a Flammariona. Pracę tę czytała również, za namową swojej przyjaciółki Sabiny Sielskiej, bohaterka Wyzwolonej. Krytyczny stosunek Wandy do książki Flammariona odzwierciedlał jej dystans wobec wszystkiego, co emocjonalne, nacechowane „czułością”. Zob. W. Gomulicki, Wyzwolona, t. 1, s. 21-23.
110 Podobny typ bohaterki stworzyła w jednej z powieści (Nieoswojone ptaki, 1900) Maria Rodziewiczówna: „Zarębianka utrzymywała z siostrą wdową czytelnię, a raczej wypożyczalnię książek. Oprócz tego ona tłumaczyła z angielskiego, a siostra zarabiała szyciem i haftem. Z tego żyły i kształciły chłopaka – syna wdowy. Zimą, w długie wieczory, Zarębianka uczyła jeszcze czytać i pisać kilkoro dzieci z kamienicy, lokatorów poddaszy i suteren. Czas był tedy szczelnie zapełniony, zważywszy w dodatku, że książki swej czytelni sama oprawiała” (M. Rodziewiczówna, Nieoswojone ptaki. Powieść, Wrocław 1991, s. 49-50). Poza tym bohaterka, przejęta losem swej dawnej klientki, poniewieranej i bitej przez męża Antoniny Stankarowej, zaopiekowała się nią i jej dwuletnią córką, nie tylko służąc schronieniem i wyżywieniem, ale też znajdując jej pracę – co ciekawe – prywatnej lektorki pewnej hrabiny.
111 Zob. przyp. 94 w tym rozdziale.
112 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – E. Orzeszkowa, Nad Niemnem, Warszawa 1938. Choroba była ucieczką od rzeczywistości także dla Felicji Wielogrodzkiej z powieści Jeleńskiej, arystokratki, która mezalians okupiła szybkim obniżeniem stopy życiowej. Ona jednak– inaczej niż pani Emilia – szukała pociechy w Bogu. Unieruchomiona z powodu paraliżu nóg, spędzała czas na modlitwie lub czytaniu prac religijnych, w czym zresztą często wyręczała ją ciocia Basia lub Jadwiga. Były to zachowania wyłącznie dewocyjne, pozbawione głębszej duchowości, czego najwymowniejszy dowód stanowiły egocentryczne refleksje pani Felicji podczas lektury o mękach Chrystusa (E. Jeleńska, Panienka, t. 1, s. 99-101).
113 O trybie życia i wynikającym z niego stanie zdrowia pani Emilii dr Józef Starkman powiedziałby pewnie to samo, co napisał w artykule Z medycyny popularnej opublikowanym w „Bluszczu” (1886 nr 4, s. 31): „Migrena jest zawsze dziedziczną, prawie z matematyczną ścisłością twierdzić można, że jeżeli matka cierpiała na migrenę, to i córka chorować na nią będzie. Niemałą cząstkę przypisać należy także obecnemu wychowaniu, które wymaga przepędzania większej części dnia siedzący, np. szycie i haftowanie, przy których to czynnościach myśl swobodnie buja po obłokach i exaltuje się, nie mając poważnego zajęcia – czytaniu romansów i w ogóle książek zbytnio rozbudzających u młodych dziewcząt fantazją”.
114 Autorką tego określenia jest Kazimiera Szczuka (Nuda buduaru, w: tejże, Kopciuszek, Frankenstein i inne…), która właśnie w kontekście bowaryzmu analizowała postawę Emilii Korczyńskiej. Uwzględniając upodobania lekturowe tej bohaterki, pisał o niej także Józef Bachórz (Wstęp, w: E. Orzeszkowa, Nad Niemnem, Wrocław 1996, s. LVIII): „Emilia, która wśród swoich proszków bromowych i soli trzeźwiących, tapet i francuskich książek odizolowała się nie tylko od pól i Niemna, lecz również od korczyńskiego ogrodu, przemieniła się w żałosne dziwadło. Jej choroby z urojenia, przemieszane z rzeczywistym osłabieniem od zgorzkniałego bezruchu, mają genezę w fałszywej kulturze: składnicy marzycielstwa, egotyzmu, romansowości i pogardy dla »poziomego otoczenia«. Repertuar jej lektur, w którym nie ma żadnej polskiej książki, a są pamiętniki francuskich dam dworu i relacje z egzotycznych podróży, podtrzymuje jej obrzydzenie do wszystkiego, co tutejsze, i odbiera jej możliwość porozumiewania się z każdym, kto tu się trudni czymkolwiek pożytecznym”.
115 C. Jellenta, Kartki z życia samiczki, „Przegląd Tygodniowy” 1890 nr 50, s. 599.
116 Ta i kolejne lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – J. KisielnickaEsteja, Kartki z życia kobiety, Warszawa 1890.
117 Prawdopodobnie chodziło o pracę Essais de psychologie contemporaine.
118 C. Jellenta, Kartki z życia samiczki, „Przegląd Tygodniowy” 1890 nr 49, s. 588.
119 „Przegląd Tygodniowy” nr 51, s. 612. Krytyk, pisząc o „laurze”, miał zapewne na myśli „zaszczytne odznaczenie” powieści Estei na konkursie „Kuriera Warszawskiego”, co zaznaczono na karcie tytułowej wydania książkowego. Powieść Estei nasunęła skojarzenia z naturalistami francuskimi także innemu recenzentowi (Rozbiory i sprawozdania, „Ateneum” 1890 t. 4, s. 377, 378).
120 C. Jellenta, Kartki z życia samiczki, „Przegląd Tygodniowy” 1890 nr 50, s. 599.
121 „Przegląd Tygodniowy” 1890 nr 51, s. 612-613.
122 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – G. Zapolska, Z pamiętników młodej mężatki, Warszawa 2002.
123 Pod pseudonimem tym kryła się autorka popularnych romansów, Sibylle Aimée Marie-Antoinette Gabrielle de Riquetti de Mirabeau (1849-1932).
124 Twórczość literacka i publicystyczna Zapolskiej – jak przekonująco dowodzi Anna Janicka (Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki, Białystok 2013) – z trudem poddaje się jednoznacznym interpretacjom. Mając tego świadomość, starałam się jednak z Pamiętnika młodej mężatki wydobyć to, co w powszechnym odbiorze mogło zostać uznane za oczywiste i przyjęte przez środowiska opiniotwórcze z aprobatą jako lekcja kobiecej etyki dla czytelniczek. Niestety, wiązało się to z koniecznym uproszczeniem wymowy tej powieści.
125 Ta i wszystkie dalsze lokalizacje cytatów w tekście głównym odnoszą się do wydania – A. Konar, Siostry Malinowskie, Warszawa 1959.
126 A. Dygasiński, Pióro, Warszawa 1897, s. 63. Interesującą metaforę kobiecego stosunku do pisania i czytania zawiera wypowiedź jednej z bohaterek powieści Antonii Susan Byatt – Christabel LaMotte, dziewiętnastowiecznej fikcyjnej pisarki: „Mam wrażenie, że w coś utrafiłam, pisząc, iż zamierzałam być zarazem Poetą i Poematem. Może być, że jest to pragnienie wszystkich czytających kobiet – w przeciwieństwie do czytających mężczyzn, którzy wprawdzie chcą być poetami i herosami, lecz w naszej spokojnej epoce wystarczający heroizm widzą w samym układaniu wierszy. Nikt nie pragnie, aby mężczyzna został Poematem” (A.S. Byatt, Opętanie, przeł. B. Kopeć-Umiastowska, Warszawa 2010, s. 133).
127 Rozpoznania dotyczące negatywnych typów czytających bohaterek są zgodne z obserwacjami Małgorzaty Rowickiej (Sceny lektury w polskiej powieści realistycznej II połowy XIX w. (zabór rosyjski), w: Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, t. 3, red. J. Kostecki, Warszawa 1991, s. 168-169), która badając sceny lektury w polskiej powieści realistycznej, wyodrębniła m.in. charakterystyczne dla kobiet z wyższych warstw społecznych czytelnictwo „nałogowe”.
128 „Skoro więc wychowanie człowieka zostanie głównym celem w edukacji kobiety, natenczas świat cały z swą pięknością i moralnem bogactwem, całe przyrodzenie, nauki, stosunki towarzyskie staną się dla niej źródłem pociech, przedmiotem zajęcia i badań rozumowych lub natchnieniem dobroczynnych przedsięwzięć!” (E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843, s. 96-97).
129 W ocenie Izy Moszczeńskiej (Kwestia kobieca…, „Głos” 1903 nr 25, s. 391) kobiety walcząc o równouprawnienie, zaprzestały zabiegać o uznanie ich odmienności od mężczyzn, bowiem „nie zrozumiały, że być inną to znaczy mieć wyższą jeszcze zasadę do równouprawnienia, to znaczy wzbogacać pracę cywilizacyjną ludzkości nie tylko ilościowo, lecz jakościowo, mieć głos, który nie jest echem ani głosem z chóru, lecz nowem słowem i nową muzyką”. Według Moszczeńskiej natomiast kobiety „zdobywszy raz uznanie swej równości, czyniły wszystko, co w ich mocy, by tę równość ujednoznacznić z tożsamością, i były wszędzie na każdem polu naśladowczyniami mężczyzn. Szły naprzód, ale w tłumie ogólnej procesji,a godła i sztandary nieśli przed niemi mężczyźni”.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021