Rozdział 1. Kulturowe konteksty czytelnictwa kobiet
p. 31-95
Texte intégral
1. Dowody tożsamości kobiet w XIX wieku
1Wyobrażenia o kobiecie funkcjonujące w publicystyce, pracach naukowych oraz w beletrystyce XIX stulecia zaczęły formować się już w oświeceniu. Ówcześni myśliciele opisywali kobietę wyłącznie jako satelitę mężczyzny, określali jej tożsamość przez wyliczanie różnic i braków (wynikających z porównania cech męskich i żeńskich) oraz rozpatrywali „naturę” kobiet jako zdeterminowaną przez funkcje rozrodcze. I chociaż już w XVII wieku pojawiały się głosy przekonujące, że „umysł nie ma płci”1, a zatem zarówno mężczyzna, jak i kobieta są istotami ludzkimi, które powinny posiadać równe prawa, to dominujący wpływ na nowożytne pojmowanie kobiecości wywarły przede wszystkim rozprawy Jeana-Jacques’a Rousseau Emile ou de l’Éducation (1762) oraz Pierre’a Roussela Système physique et moral de la femme (1775)2. Za ich sprawą, paradoksalnie, czasy panowania racjonalizmu upowszechniły niespójny i pełen wewnętrznych sprzeczności obraz kobiety. Rousseau pisał na przykład: „Jeżeli chodzi o cechy wspólne, kobieta i mężczyzna są sobie równi, pod względem zaś różnic w ogóle nie mogą być porównywani. W harmonii dążą obie płci do wspólnego celu, lecz każda inaczej. Powstaje stąd pierwsza znaczna różnica w ich charakterze i wzajemnym stosunku moralnym”. Kilka stron dalej natomiast negował: „Nie może być żadnej mowy o jakiejkolwiek równości obu płci. Mężczyzna jest samcem w pewnych tylko momentach, kobieta pozostaje samicą przez całe życie, a przynajmniej dopóki jest młoda. Płeć narzuca się jej ustawicznie i we wszystkim”3.
2Podobne sądy można znaleźć również u Denisa Diderota. Podkreślał on dominujący wpływ macicy na osobowość i zachowanie kobiety, podtrzymując tym samym sięgające czasów starożytnych przekonania o etiologii histerii4. Tego rodzaju poglądy były wzmacniane przez doświadczenia i odkrycia z zakresu nauk przyrodniczych, zwłaszcza medycyny, które swego popularyzatora i sugestywnego rzecznika znalazły w osobie Roussela. Dokonywanie pomiarów mózgu i innych części ciała oraz porównywanie ich budowy i proporcji u obu płci dopiero pod koniec XIX wieku przestało być niepodważalnym wyznacznikiem podrzędności czy niższego stadium rozwoju kobiety jako człowieka5.
3Zresztą wszyscy chyba dziewiętnastowieczni twórcy teorii pedagogicznych, psychologicznych i społecznych, zarówno spadkobiercy myśli Rousseau, jak i jego przeciwnicy, nieustannie balansowali między tym, by uznać kobietę za istotę równą mężczyźnie (choć od niego różną), a tym, by usankcjonować konieczność jej podporządkowania się i uzasadnić argumentami fizjologicznymi rozliczne ograniczenia narzucane w zakresie wyboru drogi życiowej. Przekonanie o „naturalnym” charakterze zależności kobiet i ich ornamentacyjnej roli w świecie stworzonym przez mężczyzn niezwykle trudno poddawało się jakimkolwiek weryfikacjom. Stałą tendencją w XIX stuleciu było raczej utrwalanie i powielanie stereotypowych przekonań o kobietach, a tym samym – jakby powiedział Bourdieu – nieprzerwana reprodukcja porządku społecznego6. Reprezentatywna pod tym względem była na przykład wypowiedź cenionego specjalisty z zakresu medycyny oraz historii naturalnej, Juliena-Josepha Vireya, który twierdził:
Że wszędzie na ziemi mężczyzna silniejszy jest od kobiety, nie idzie przecież zatem iżby natura oddała wyłącznie mocniejszemu panowanie nad słabszym. […] Miłość jest panowaniem kobiety, przez nię to osięga ona najwyższą władzę nad swym zdobywcą; zachowując sobie prawo ulegania, podbija go swoją słabością, równie jak oburzyłaby go swoją mocą; a kiedy ustępuje, ulega, czyni to dlatego, aby potem z większą panowała nad nim władzą. Jej łagodność stanowi jej potęgę; jej chlubą są wdzięki, te drogie klejnoty, któremi podobało się naturze ozdobić z całą hojnością kobietę. Taki jest prawdziwy, naturalny stosunek między obojgą płcią.7 8
4Czytając tego rodzaju charakterystykę, trudno oprzeć się wrażeniu, że pisząc w latach dwudziestych XIX wieku swą książkę był on świeżo po lekturze Emila oraz przywoływanej pracy Roussela9. Echa tych poglądów pobrzmiewają również w wypowiedziach autorów polskich. Kilka lat przed Vireyem Klementyna Tańska pisała:
[…] nie trap się, że do płci słabszej należysz; i jej przeznaczenie jest pięknem; wszak i kobieta kochaną i użyteczną być może? Przyrodzenie mocą udarowało mężczyznę, bo obronę słabszych, sprzeciwianie się niesprawiedliwości, karę występku, jemu powierzyło. […] Czulszą i słabszą [wyróż. – A.P.] Bóg stworzył kobietę: łagodzić, miękczyć, uszczęśliwiać śmiałego towarzysza swego powinna. […] jeżeli płeć męska włada światem, nasza go upięknia.10
5Przykłady potwierdzające globalny, a zarazem ponadczasowy charakter retoryki oraz argumentów używanych do ustalenia definicji i roli społecznej kobiety można by mnożyć11. Ich perswazyjna siła wynikała z nieustannego powtarzania stałych formuł. Zgodnie z nimi łagodność, słabość, uległość i skłonność do poświęceń w imię miłości to „prawdziwe” i „naturalne” przymioty kobiet12. Nieprzypadkowo przecież jako synonimy kobiety funkcjonowały wówczas (i niezupełnie wyszły z użycia do dziś) określenia takie jak „słaba” i „piękna” płeć. Ich silne zakorzenienie w języku, a co za tym idzie, także w kulturze13, odzwierciedlało stopień utrwalenia obiegowych wyobrażeń o specyfice kobiet.
6„Naturalność” kulturowego konstruktu nazywanego kobiecością14 zaczęto kwestionować dopiero na przełomie XIX i XX stulecia. Spośród publicystów polskich na społeczne uwarunkowania psychiki kobiecej, dla wielu tak trudnej do przeniknięcia i zracjonalizowania, zwracał uwagę m.in. Józef K. Potocki, pisząc, że zbyt dużo mówi się o wpływie płci na umysłowość kobiety – „wpływie, którego ani mechanizmu, ani przyrody nikt nigdy nie zdołał wyświetlić w sposób dokładny i zrozumiały”, pomija się natomiast „wpływ społecznego stanowiska kobiety na jej duchowość”. To właśnie proces socjalizacji uznał Potocki za rozstrzygający w konstruowaniu i różnicowaniu kobiecej psychiki, podważając argumenty przeciwników tego stanowiska: „Spekulacje zwolenników dwupłciowości ducha ludzkiego, wsparte na fakcie biologicznej odrębności płciowej, znajdują energiczne zaprzeczenie zarówno w etnografii, jak i w historii duchowego rozwoju dziecka”15. Mimo to, a może właśnie dlatego, oceniając szanse na równouprawnienie obu płci, prognozował utrzymywanie się podrzędnego statusu kobiet:
[…] zarówno dzisiaj, jak i w przyszłości, w pewnych dziedzinach a raczej w pewnych rodzajach działań psychicznych będą one musiały zawsze ustępować mężczyznom. Przepowiednia ta dotyczy, mówiąc najogólniej, zakresu czynnej twórczości duchowej – tak na polach działań umysłu, jak i w sferze zmiany stosunków i urządzeń społecznych. Ze stanowiska zarówno ekonomii przyrody, jak też moralnej i umysłowej ekonomii życia społecznego, różnicy tej nie należy nazywać niższością; jest ona wyrazem stosunku nieuniknionego i w obecnym układzie sił wszechświata – pożytecznego.16
7Społeczne wyznaczniki tożsamości kobiet, tak ściśle związane z ich właściwościami psychicznymi, sprawiały problem wielu publicystom podejmującym ten temat. Nie poradziła sobie z nimi na przykład Teofila Brodowska, pytając dramatycznie w 1879 roku: „Kiedyż więc nareszcie kobieta przestanie być zagadką?”17, tym bardziej, że próbując rozwiązać ową łamigłówkę, podążyła tym samym utartym szlakiem prostych, aczkolwiek niekoniecznie przekonujących odpowiedzi, które w polskim piśmiennictwie XIX wieku miały długą tradycję, sięgającą dzieł Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. Znacznie przenikliwszy od Brodowskiej okazał się nieco wcześniej Edward Prądzyński. Zaczął od konstatacji, że mimo bogatej dyskusji nie sformułowano dotąd ostatecznych wniosków na temat istoty kobiety:
Filozofowie i poeci, moraliści i ojcowie kościoła, uczeni i politycy, są tu wszyscy w niezgodzie, a często sami z sobą w sprzeczności. Z tej tak głębokiej różnorodności zdań pierwszorzędnych potentatów myśli, niepodobna innego wyciągnąć wniosku, jak ten, że kobieta nie dosyć jest znaną i że po dziś dzień zagadkową pozostaje istotą.18
8Mężczyzna natomiast – dowodził – nie stanowi dla nikogo tajemnicy, gdyż nikt nie próbował stworzyć jakiejś rozbudowanej teorii na jego temat. Tożsamość mężczyzny wyznaczały zawsze jego czyny, a przemawiały one
[…] językiem jasnym i wykazały taką bogatą różnorodność popędów i uzdolnień, że nikt nie ośmielił się nawet zamarzyć o jakowem systematyzowaniu jego właściwości gwoli oznaczenia odpowiedniego dlań zakresu działania i że uznano z godną do naśladowania roztropnością, zupełną swobodę działania za najlepszą podstawę normalnego rozwoju.19
9Inaczej jest w przypadku kobiety, gdyż odpowiedź na pytanie o istnienie w niej „wszechstronnego uzdolnienia”, czyli dyspozycji do rozwijania się w dowolnie wybranym kierunku, a nie tylko do sprawdzania się w roli żony i matki, uniemożliwiały narzucane kobietom od wieków ograniczenia. Dopiero przyznanie im takiej samej swobody działania jak mężczyznom – według Prądzyńskiego – może okazać się skutecznym antidotum na wszelkie dylematy teoretyczne.
10Tymczasem zdaniem ówczesnych autorytetów kobieta nie istniała w zasadzie poza rodziną. Wprost pisała o tym Maria Ilnicka, która w prospekcie zapowiadającym ukazanie się kobiecego czasopisma „Bluszcz” przypominała o przesłaniu płynącym z Pamiątki po dobrej matce i O powinnościach kobiet: „[…] poza rodziną nie ma kobiety. Mogą być jakieś istoty połowiczne: coś niby niedorosły nigdy karzeł mężczyzny, coś pozornie pięknego i sztucznie błyszczącego, […] ale nie ma kobiety, bo kobieta nie żyje poza rodziną”20. Słowa jej nawet obecnie brzmią niemal jak groźba. I chyba podobny wydźwięk musiały mieć wówczas, czyli w sierpniu 1865 roku, choć redaktorka, przestrzegając przed odrzuceniem rodziny jako naturalnego i jedynego „ekosystemu” kobiety, obiecywała jednocześnie wskazanie jasnych zasad „[…] etyki kobiecej, która postępowaniu tejże kobiety nadałaby jakiś kierunek pewny i stały, ułatwiający jej możność stania się dobrą i rozumną, a więc piękną i szczęśliwą, bo uszczęśliwiającą i kochaną za to”21.
11Co więcej, bez względu na światopogląd i skłonność do innowacji w życiu społecznym, publicyści nie wykraczali poza zaklęty krąg biologizmu. Stałym punktem wyjścia do rozważań o kobiecie pozostawała jej fizjologia, a ściślej – zdolność do wydawania na świat potomstwa. Ponieważ każda kobieta nosi w sobie potencjał rozrodczy (pomijam tu przypadki bezpłodności, gdyż nie ma ona znaczenia z perspektywy, o której mowa22), który w kulturze patriarchalnej został poddany męskiej kontroli – przyjęto, że macierzyństwo jest naturalnym powołaniem kobiety. Nadużycie polegało w tym przypadku na reglamentacji nałożonej na wszelkie inne sposoby samorealizacji, zwłaszcza w sferze publicznej, na uznaniu, że macierzyństwo jest nie tylko powołaniem „naturalnym”, ale również „jedynym naturalnym”, a tym samym jedynym dopuszczalnym. Współczesna feministka, Elisabeth Badinter, przestrzegając przed „fałszywą ścieżką” płciowego dyferencjalizmu – aktualną również obecnie – wykazała irracjonalność tego założenia:
Wywodząc pojęcie kobiecości z daru macierzyństwa, definiuje się kobietę według tego, kim jest, a nie tego, kim chce być. Do mężczyzny podchodzi się inaczej, określając go zawsze na podstawie tego, co robi, nie tego, kim jest. Kryterium biologiczne stosuje się więc wyłącznie w stosunku do kobiety. Mężczyzna jest mężczyzną, bez względu na swoją zdolność do ojcostwa czy wielkość muskułów. Kobieta jest więźniem swego ciała, mężczyzna robi, co chce. Macierzyństwo jest przeznaczeniem, ojcostwo wyborem.23
12Absurdem towarzyszącym temu przekonaniu w XIX wieku było społeczne piętnowanie czy wręcz wykluczanie kobiet, które zostawały matkami jako panny. „Naturalność” macierzyństwa musiała bowiem zostać wpierw usankcjonowana małżeństwem, a zatem tym, co kulturowe24.
13Małżeństwo i macierzyństwo tworzyły szkielet, na którym formowano pojęcie kobiety. Wyobrażenia na jej temat kształtowały się zawsze na podstawie funkcji, jakie pełniła lub jakich nie pełniła w stosunku do mężczyzny25. Odpowiadał temu między innymi repertuar społecznych ról kobiet: „panna na wydaniu”, „dziewica” – to kobieta czekająca na mężczyznę, który pojmie ją za żonę i któremu urodzi dzieci; „stara panna” – to kobieta, której nikt nie zechciał poślubić; „żona”, „pani domu” – to kobieta, która podjęła się zadania uszczęśliwienia mężczyzny i bycia posłuszną jego woli, w opozycji do „wdowy”, „starej panny” oraz nacechowanej o wiele bardziej pejoratywnie „rozwódki”, które zrządzeniem losu (wariant akceptowalny przy spełnieniu pewnych założeń) bądź samowolnie (wariant piętnowany) sprzeciwiły się swemu naturalnemu powołaniu; „matka”26, „kapłanka domowego ogniska”27 – to kobieta, która ostatecznie wypełniła swoje „przeznaczenie”28. Świadoma istniejącego stanu rzeczy Eliza Orzeszkowa komentowała z przekąsem:
Kobieta, nie będąca żoną, matką i gospodynią, czemże jest w społeczności dzisiejszej? Jakie ma pole do użytecznej i podnoszącej ją moralnie pracy? Do jakich ma dążyć celów? Na to pytanie wszystkie usta milczą albo się uśmiechają szyderczo. Kobieta, nie będąca żoną, matką ni gospodynią! Ależ to stara panna, istota śmieszna, złośliwa, na piersi i ręku nosząca szkaplerze i różańce, które nie przeszkadzają jej pobożnemi obmowami szarpać sławę bliźniego. Albo znowu ta kobieta, która zerwała związki małżeńskie, a więc niemoralna, nie oddająca należnego szacunku wielkiej idei rodzinnej! Wartoż myśleć o podobnych istotach?”29.
14Na marginesie rozważań o kobiecie XIX stulecia znalazły się zatem nie tylko stare panny i rozwódki, a więc kobiety samotne i zdane tylko na siebie lub łaskę i niełaskę krewnych, choć według niektórych, to z ich powodu w ogóle zajęto się „kwestią kobiecą”30. Zasadniczo bowiem uwagę publicystów przykuwał jeden typ – legalna reproduktorka31 (ewentualnie kandydatka na nią) należąca do elity rodowej, materialnej, intelektualnej i cywilizacyjnej32.
15Erich Fromm, pisząc o przemianie dyskursu dotyczącego kobiet po rewolucji francuskiej, zwrócił uwagę na jego polityczne uwarunkowania:
Gdy społeczeństwo mieszczańskie utrwaliło swe zdobycze i porzuciło postępową pozycję polityczną, nie potrzebowało już pojęcia międzypłciowej równości. Teraz potrzebowało teorii głoszącej istnienie naturalnych różnic między płciami, aby mogło dzięki niej uzasadnić postulat nierówności społecznej mężczyzny i kobiety. Choć nowa teoria była bardziej pogłębiona psychologicznie, to jednak jej piękne słowa o godności kobiety etc. służyły jednemu celowi: utrzymaniu zależności kobiety jako istoty, która ma służyć mężczyźnie.33
16W warunkach polskich poglądy mieszczaństwa nie były tak wpływowe, jak we Francji, Anglii czy krajach niemieckich34, niemniej dla Polaków żyjących pod zaborami ideologia, w jaką obrosła różnica płci w XIX wieku, wraz z teorią tak zwanego przeznaczenia kobiety, okazała się równie przydatna i była wykorzystywana w celach propagandowych. Została jednak w szczególny sposób wzbogacona: otóż zatrzymanie kobiet w sferze prywatnej, zamknięcie ich w kręgu spraw domowych powiązano od początku z ich misją patriotyczną – z podtrzymywaniem tradycji narodowych, przy czym rolą inkubatorów polskości obarczono przede wszystkim kobiety należące do ziemiaństwa.
17Niestety, gdy po klęsce styczniowej naród polski starał się wrócić do zwykłego trybu życia, rzeczywistość okazywała się coraz częściej, z powodów zarówno politycznych, jak i ekonomicznych, niesprzyjająca rodzinie; i to zarówno rodzinie zgodnej z wyobrażeniami Ilnickiej z lat 60., jak i – tym bardziej – przystającej do ideałów Tańskiej z lat 20. XIX wieku. Skoro zaś zmienił się tradycyjny kontekst funkcjonowania kobiety, musiały przeobrazić się również oczekiwania dotyczące pełnionych przez nią ról społecznych. Warunki ekonomiczne, a także ogólnie rozumiany postęp wymuszały zaś coraz częściej i w coraz szerszym zakresie włączanie kobiet do aktywnego i świadomego udziału w życiu społecznym, do którego – z powodu hołdowania ustalonemu modelowi kobiecości – zupełnie nie były przygotowane. Tu tkwiła przyczyna zarówno antynomii dyskursów określających tożsamość kobiety, jak i rosnącego natężenia absurdalności dyskursu emancypacyjnego w epoce postyczniowej35. Różnorodne projekty tego, kim kobieta powinna być ze względu na swą fizjologię i status społeczny, nie wytrzymywały bowiem próby sił z pragmatyką codzienności. Fałszywa wydawała się na przykład elitarna definicja kobiety spreparowana na użytek klas uprzywilejowanych, a także nagminne manipulowanie pojęciem „kwestia kobieca”, którego prawdziwe znaczenie zaciemniano przez użycie metonimii „połowa ludzkości”36. W rzeczywistości bowiem, uwzględniając proporcje między kobietami, które musiały wykonywać pracę zarobkową, a tymi, które dopiero o możliwość pracy poza domem zabiegały, „połowa ludzkości” okazywała się zaledwie garstką wybranych. Przedmiot analiz stanowiły w tym przypadku bliżej nieokreślone przedstawicielki płci pięknej, które z powodu braku wyższego wykształcenia lub praktycznych umiejętności nie były w stanie sprostać oczekiwaniom potencjalnych pracodawców.
18W powyższym kontekście przenikliwą obserwatorką i odważną publicystką okazała się Maria Konopnicka. Zirytowana jałowością debaty o kobietach, krytykowała ją ironizując na jej temat:
[…] treść znacznej części rozpraw dziennikarskich o kwestii kobiecej daje się dosadnie streścić w sposób następujący: (ze strony filozoficznej) „kobiety mają wady, ale też nie są bez zalet” lub odwrotnie, i (ze strony praktycznej) „trzeba im pootwierać szkoły” lub odwrotnie. „Im” – no, to znaczy im… kobietom. Która będzie mogła, zostanie w nich uczennicą, a która nie – to i ta także wyciągnie z nich jakiś duchowy obrok… I ogólnikom tym dziwić się nie należy. Bo skoro się traktuje wszystkie – małe i duże, panny i mężatki – jako jednakowo nieletnie, trzeba się z konieczności posługiwać ogólnikami, które by jednakowo były dobre dla „wszystkich” lub raczej, mówiąc ściśle, dla wszystkich jednakowo nieprzydatne. […] I ostatecznie czytelnik odnosi stąd takie wrażenie, jak gdyby ignorowano istnienie nie pozbawionego bądź co bądź sił i uzdolnień zastępu kobiet dojrzałych, które w rozprawach dziennikarskich ustępują miejsca owej fikcji przeciętnej „kobiety”, fikcji, która choćby nic innego nie znaczyła, oznaczać ma niezaradność i niedojrzałość społeczną.37
19Konopnicka uchwyciła znamienny rys wypowiedzi na temat sposobów kształtowania wyobrażenia owej enigmatycznie pojętej „kobiety”. Elity intelektualne nadal – mimo zasadniczej zmiany warunków społecznych – definiowały żeńską część społeczeństwa jako niezmiennie „nieletnią”, niedojrzałą, a więc pozostającą w ciągłej zależności od kogoś innego (w domyśle – od mężczyzny), pozbawioną samoświadomości. Co więcej, jak można wnioskować z napiętnowanej przez Konopnicką wciąż tej samej strategii mówienia, środowiskom opiniotwórczym najwyraźniej tak naprawdę nie zależało, aby kobiety z owego stanu niedojrzałości i podległości wyprowadzić ani – zgodnie z definicją Immanuela Kanta – aby je „oświecić”38.
20Oczywiście w XIX stuleciu zajmowano się również sytuacją kobiet z niższych warstw społecznych – służących, robotnic, włościanek itp. Wystarczy wspomnieć rozgłos, jaki w całej zindustrializowanej Europie wywołała praca Jules’a Simona L’ouvrière’a (1861), książki Julie-Victoire Daubié La femme pauvre au XIX siècle (1866) lub Pierre’a Paula Leroy-Beaulieu Le travail des femmes au dix-neuvième siècle (1873). Jednak podczas gdy w ich przypadku analizowano przyczyny i skutki nadmiernego eksploatowania organizmu w ciągu kilkunastogodzinnego dnia pracy, „kwestia kobieca” omawiana na łamach czasopism dla pań z wyższych sfer dotyczyła niezdolności do podjęcia jakiejkolwiek formy zarobkowania albo ambicji wykonywania zawodów zarezerwowanych dla mężczyzn, ewentualnie problemu „nadprodukcji” nauczycielek. O ile w sytuacji kobiet z ludu, pracownic fabryk i warsztatów kontrowersje budziła bieda, brak opieki nad dziećmi, nadużycia fizyczne i psychiczne (przemoc, prostytucja, uzależnienie od alkoholu), o tyle w położeniu kobiet z warstw wyższych nadal kładziono nacisk głównie na doskonalenie charakteru, sposób kształcenia, przygotowanie do małżeństwa, odpowiednie wychowanie potomstwa i właściwe prowadzenie domu. Dla XIX-wiecznych autorów i czytelników „kobieta” sensu stricto, bohaterka rozlicznych rozpraw i obiekt nieustannych sporów, miała więc zupełnie inne konotacje niż kobieta z proletariatu czy ludu, o której zresztą pisano zwykle w szerszym kontekście – omawiając problemy całej klasy. Czynnik różnicujący, jakim było pochodzenie społeczne kobiet (a co za tym idzie, ich sytuacja materialna, zasoby czasu wolnego, umiejętność czytania itd.), okazywał się znacznie ważniejszy niż solidarność płci, która mogłaby zjednoczyć je ponad podziałami ekonomiczno-politycznymi. Na ten swoisty rodzaj hipokryzji zwrócili uwagę (niezupełnie zresztą uczciwie i bezinteresownie) dopiero socjaliści39. Obnażając mechanizmy fałszowania rzeczywistości, w której kobietom z elit wmawiano niezdolność do wykonywania pracy zarobkowej, gdy kobiety z proletariatu ową pracę wykonywały od wieków, odwoływali się, co ciekawe, do pojęcia rodziny. To ona, ze swoją archaiczną patriarchalną strukturą miała według publicystów lewicowych podtrzymywać zależność kobiet od mężczyzn.
Od lat trzydziestu – pisał w 1893 roku Zygmunt A. Pietkiewicz – na wszystkich szczeblach społecznych, trwa proces rozkładu naszej „jednostki ekonomicznej”, t.j. rodziny, zarówno chłopskiej, jak rzemieślniczej, małomieszczańskiej itd. Cicha dotychczas i ustronna „komórka” społeczna, wystawiona na potężne wpływy nowoczesnej gospodarki, przestaje być tem, czem dawniej była: skarbnicą cnót domowych, uprawianych przez niewiastę-kapłankę. Darzono ją – a filisterstwo i obecnie darzy hojnie zaszczytem kapłaństwa, ale ono miało i dziś jeszcze miewa inny sens życiowy: było zręczną hipnotyzacją mężczyzny-władcy, usiłującego odciągnąć uwagę swojej poddanki od jej właściwej roli. Rola ta zaś polegała na tem, że kobieta między jednym porodem a drugim pielęgnowała dzieci albo na wyłącznie domowy użytek: przędła, tkała, cerowała, szyła, chleb piekła, prała i pilnowała garnków. Dziś jeszcze większość naszych kobiet, zwłaszcza w sferze chłopskiej i małomieszczańskiej, pędzi żywot nałożnic, nianiek i kucharek.40
21Mitowi kobiety jako „strażniczki pierwiastków idealnych”, podtrzymywanemu przez publicystów konserwatywnych, a do pewnego stopnia nawet przez liberalnych, autorzy socjalistyczni przeciwstawiali fakty naukowe, reinterpretując i aktualizując tym samym utrwalane od dawna przekonania. Na przykład Potocki w cyklu artykułów pod wymownym tytułem Ginekologia i socjologia41, poddawszy krytyce postawę burżuazji, która „powierza swym uczonym i mężom stanu, poetom i dyrektorom banków, ekonomistom i akuszerom szczytne posłannictwo przekonywania tłumów, że jedynym zawodem kobiety jest macierzyństwo, oraz że we wszelkich powołaniach innych kobieta nigdy nie dorówna mężczyźnie”42, dokonał drobiazgowej i wnikliwej analizy rzekomo wrodzonej kobietom skłonności do idealizmu oraz uszlachetniania mężczyzn, wyciągając ostatecznie wnioski zupełnie odmienne od powszechnie funkcjonujących. „Nie tylko o tworzeniu nowych, ale i o pielęgnowaniu dawnych ideałów umysłowych przez kobiety nikt nigdy nie mówił poważnie. Nie o takie też »strażnictwo« cywilizacyjne idzie obrońcom idealności kobiet”43 – stwierdzał, dowodząc, że za tym stereotypem kryje się wyłącznie sublimacja męskiego popędu seksualnego i dążenie do utrwalenia podrzędnego statusu kobiety.
22O wizerunku kobiety propagowanym w XIX wieku w prasie i publikacjach książkowych w dużej mierze decydowała też publiczność czytająca, czyli prawa rynku wydawniczego. Przez większość XIX stulecia dominującą grupę odbiorców słowa drukowanego stanowili przedstawiciele wyższych warstw społecznych: arystokracja, szlachta, inteligencja miejska, bogate mieszczaństwo. Na użytek tych właśnie czytelników i czytelniczek określano zatem cechy i role społeczne kobiety. Pisano bowiem – co oczywiste – przede wszystkim do tych i o tych, którzy byli potencjalnymi czytelnikami, bezpośrednio zainteresowanymi tematem. Zasięg alfabetyzacji można więc uznać za jedną z przyczyn specyficznego, niemal kastowego oddzielenia przedstawicielek elity od reszty społeczeństwa.
23Tym samym umiejętność, gotowość i możliwość uczestniczenia w praktykach lekturowych stały się jednymi z najistotniejszych atrybutów kobiety będącej obiektem zainteresowania XIX-wiecznych publicystów. Dążąc do stworzenia spójnego systemu edukacyjnego, określenia i spopularyzowania pożądanego wzorca kobiecości, starano się zatem między innymi zapobiegać takim, uznawanym za szkodliwe, zjawiskom jak: lektura ekstensywna lub nadmierne zainteresowanie romansami. Wybory i sposoby lektury czytelniczek mogły przecież stanowić istotne zagrożenie dla stabilności rodziny, a w konsekwencji – dla trwałości całej struktury społecznej.
2. Mechanizmy postępu
24Formowaniu się nowożytnej filozofii dziejów i dociekaniom na temat roli człowieka w społeczeństwie w naturalny sposób towarzyszyły różnorodne pomysły na zreformowanie sposobu wychowania i kształcenia kobiet z wyższych warstw społecznych. Ważną rolę odegrała zwłaszcza – sformułowana wprawdzie w wieku XVIII, ale spopularyzowana dopiero w następnym stuleciu – teoria postępu Anne R.J. Turgota i Jeana A.N. de Condorceta44. Zgodnie z koncepcją francuskich myślicieli historię ludzkości charakteryzuje pewna regularność zjawisk, która umożliwia prognozowanie przemian społecznych, a także prawidłowość, polegająca na kumulowaniu się wiedzy i doświadczeń, co pociąga za sobą nieustający rozwój, doskonalenie wszystkich dziedzin życia ludzkiego45 . Właśnie w związku z tym, że każdy człowiek przyczynia się w jakimś stopniu do przyspieszania bądź hamowania postępu, pojawił się postulat, by przez odpowiednią, a przede wszystkim powszechną edukację przygotowywać jednostkę do świadomego udziału w zbiorowej transformacji, w modernizowaniu zarówno światopoglądu, jak i świata. Demokratyzacja wiedzy miałaby przybliżyć ludzkość do realizacji marzenia o powszechnym szczęściu.
25Od końca XVIII stulecia, gdy ideę postępu uznano za determinującą losy ludzkości oraz uwierzono, że „złoty wiek” cywilizacji nie jest tylko mityczną przeszłością, ale także celem, który wspólnym, długotrwałym i przemyślanym działaniem można osiągnąć, zaczęły zmieniać się także zadania, jakie wyznaczano edukacji. Coraz częściej naukę oceniano z perspektywy jej przydatności w życiu jednostki i społeczeństwa, a zdobywanie wiedzy wiązano z umiejętnością jej praktycznego zastosowania. Efektem było między innymi zakładanie szkół „realnych”, przygotowujących do wykonywania konkretnego zawodu, w których zaniechano na przykład uczenia języków klasycznych, traktowanych priorytetowo w tradycyjnych szkołach średnich. Kolejne politechniki, tworzone w Europie od 1794 roku, a także przeobrażenia, jakim ulegały uniwersytety przez kolejne sto lat, stanowiły odpowiedź na potrzeby industrializujących się państw46.
26Uznanie rangi utylitarnych aspektów edukacji wpłynęło na zmianę wyobrażeń o pracy i jej wartości47. Pracę zaczęto przedstawiać jako działanie wywierające uszlachetniający wpływ zarówno na człowieka, jak i na jego otoczenie, a nie – jak uprzednio – wyłącznie jako przymus i wysiłek podejmowany na rzecz zachowania biologicznego istnienia jednostki. Praca stawała się zatem przywilejem człowieka aktywnie uczestniczącego w tworzeniu rzeczywistości społecznej, cywilizacyjnej i kulturowej, wypierając tym samym upowszechniane między innymi przez Kościół katolicki przekonanie, że stanowi klątwę, konsekwencję grzechu pierworodnego i utraty jedności z Bogiem. Jednym z wielu świadectw takiego sposobu myślenia był w polskiej publicystyce głos Józefa I. Kraszewskiego:
Przyspieszyć postęp może tylko – praca, a zdwoić pośpiech – wiedza celu, do którego się dąży. Tajemnicą więc postępu jest praca. Widzimy też, że gdy idea postępu przyszła na świat, razem z nią poczuto szacunek pracy, jej dzielność i godność. […] Wszystko to idee nowe, idee naszego wieku. Praca w XVIII w. jeszcze była utrapieniem, była karą Bożą za grzech, a wszystkie raje wymarzone przedstawiały człowieka w stanie błogiego spoczynku. Nikt nie domyślał się przed stu laty, że ta praca przeklinana jako konieczność straszna, mieściła w sobie nie tylko zadanie żywota ciała, ale dźwignię ducha…48
27W rozważaniach na temat nowego modelu człowieka, którego najważniejszym atrybutem miała być użyteczność społeczna, nie sposób było pominąć ignorowanych wcześniej kobiet. Od czasów Rousseau i Condorceta rosło więc przekonanie, że powinny one partycypować w zbiorowym wysiłku na rzecz postępu ludzkości. Wprawdzie – jak pamiętamy – autor Emila czyli o wychowaniu wymagał od nich jedynie właściwego wypełniania roli żony i matki, ale w XVIII wieku już samo wezwanie kobiet do karmienia niemowlęcia własnym pokarmem oraz do przyjęcia odpowiedzialności za wychowanie dzieci przez pierwsze lata życia miało charakter rewolucyjny49.
28Jeszcze dalej poszedł Condorcet, który zwracał uwagę na dalekosiężne skutki działań pedagogicznych podejmowanych przez matki. Dostrzegając wiele braków w przygotowaniu dziewcząt do roli świadomych wychowawczyń przyszłego pokolenia, podkreślał konieczność unowocześnienia systemu żeńskiej edukacji. Za „najdonioślejsze dla powszechnego szczęścia” i dalszego postępu uznał między innymi „całkowite obalenie przesądów ustanawiających nierówne prawa dla mężczyzn i dla kobiet, niekorzystne nawet dla strony uprzywilejowanej”50. Równy dostęp do wiedzy miał „zwiększyć szczęście rodzinne i rozpowszechnić rodzinne cnoty, będące podstawą wszystkich innych cnót, oraz sprzyjać postępowi oświaty, a przede wszystkim uczynić ją rzeczywiście powszechną, obejmie ona bowiem obie płci, a nie mogła być powszechna nawet jeśli chodzi o mężczyzn, jeśli w wychowaniu nie brały udziału matki”51 . Zaczęto przy tym przekonywać kobiety, że bycie dobrą matką i prowadzenie domu stanowi pracę, którą powinny wykonywać z zaangażowaniem i poświęceniem, ponieważ w ten sposób przyczyniają się do ogólnego postępu.
29Chociaż stanowisko Condorceta na temat pełnego zrównania poziomu kształcenia kobiet i mężczyzn nie spotkało się z aprobatą jego współczesnych52, połączyło nierozerwalnym węzłem zagadnienia postępu, edukacji oraz wychowania kobiet53. Dlatego w XIX wieku przekonywano już, że „świat postępuje, wymogi fizyczne i intelektualne się zmieniają – kobiety wraz ze światem postępować muszą – świat uczcił pracę i naukę, kobiety w niej żywszy wziąć winny udział – naturalnie z uwzględnieniem swoich właściwości”54.
30Wprawdzie w XIX stuleciu nikt nie kwestionował konieczności dostosowania systemu edukacji i wychowania kobiet do zmieniających się warunków kulturowych i ekonomicznych, jednakże rozbieżność ideologii środowisk opiniotwórczych proponujących konkretne rozwiązania wpływała na zróżnicowanie nie tylko projektów reform, ale także publicystycznego dyskursu dotyczącego tych problemów. Wśród autorów polskich można wyodrębnić trzy różne postawy wobec zarówno samej idei postępu, jak i roli kobiet w jego realizacji, mianowicie: tradycjonalistyczną, respektującą doktrynę Kościoła katolickiego; liberalną, charakterystyczną dla zwolenników zmian w różnych sferach życia społeczno-kulturowego; socjalistyczną, najbardziej radykalną w wysuwanych żądaniach55. Typologia ta jest oczywiście znacznie uproszczona, gdyż indywidualne poglądy poszczególnych uczestników debaty niejednokrotnie przekraczały granice respektowane przez większość zwolenników wymienionych światopoglądów.
31Autorzy identyfikujący się z naukami Kościoła katolickiego kwestię postępu rozpatrywali przede wszystkim w kategoriach duchowych, oddzielając ją od spraw materialnych. Kładli więc nacisk na doskonalenie się wewnętrzne oraz pokorne, ale zarazem godne przyjęcie i wypełnienie swego losu, argumentację czerpiąc raczej z prowidencjalistycznej myśli Jacques’a-Bénigne’a Bossueta niż z dzieł Turgota i Condorceta56.
32Najbardziej znanym, wielokrotnie wznawianym w XIX wieku dziełem biskupa Meaux był Discours sur l’ histoire universelle (1679[81]?), tłumaczony również na język polski jako Uwagi nad historią powszechną (I wyd. 1772). Dzieła Bossueta miała studiować Klementyna z Tańskich Hoffmanowa przed napisaniem książki Amelia matką57. Prowidencjalistyczne rozumienie świata zaproponowane przez tego autora było zalecane w nauczaniu historii jeszcze w drugiej połowie XIX wieku. W poradniku z 1863 roku Antonina Machczyńska przekonywała:
[…] jeśli zasługa moralna wypadków ludzkich jest trudną dla pojęcia wychowanki, w czasach nie wiele jej znanych, Bóg w historii, Bóg, dopełniający zwolna swych wielkich zamiarów, burzący moralne życie w narodach i wiodący je przez rozmaite drogi do poznania swego, do światła chrześcijanizmu i cywilizacji ten przedmiot może być do pewnego punktu przystępnym dla młodych dziewic. Światła matka, biorąc za przewodnika śliczny szkic histori powszechnej Bossueta, odkryje córce rozległy widok świata, po którym Bóg swemi drogami prowadzi lud do udoskonalenia.58
33Zgodnie z katolicką wizją świata powołaniem kobiet była, co oczywiste, rola żony i matki, a ulubionym określeniem ucieleśnienia kobiecego ideału – wspomniana już „kapłanka domowego ogniska”, która łączyła powyższe zadania z kultywowaniem tradycji oraz funkcją duchowego przewodnika, krzewiącego pobożność i czuwającego nad moralnością najbliższego otoczenia (męża, dzieci, służby, kręgu znajomych)59. „Śmiesznem więc byłoby z naszej strony – stwierdzała jedna z autorek „Przeglądu Katolickiego” – chcieć stawać na równi z mężczyznami co do obszaru praw i zżymać się na to, że nam najlepiej podobno domowe przystoi ognisko; niebaczne! to żeśmy zapomniały, że właśnie rodzinna strzecha, mąż, dziatki, krewni i domownicy, otoczeni tchnieniem miłości naszej, są dla nas tem wzniosłem prawem, jakie nam Opatrzność w niedościgłych swych wyrokach zakreśliła”60.W związku z ograniczonym do przestrzeni domu i rodziny zakresem obowiązków o wiele ważniejsze od gruntownej edukacji było takie wychowanie dziewcząt, aby z żarliwością mogły wypełniać powinności chrześcijanki i kobiety. Poruszając zatem problem wykształcenia, publicyści związani z Kościołem kładli nacisk przede wszystkim na rzetelne nauczanie religii. Co do innych przedmiotów, oczekiwali, że zakres kobiecej wiedzy nie będzie zbytnio wykraczał poza umiejętność czytania, pisania i liczenia (w obrębie czterech działań arytmetycznych) oraz znajomość luźnych informacji z dziedziny literatury, historii, geografii, w drugiej połowie wieku zaś – również z wybranych dyscyplin przyrodniczych. Do tego dochodziły – przez długi czas faworyzowane – umiejętności praktyczne, takie jak szycie i cerowanie, haftowanie, gotowanie, prowadzenie domu. Zagadnieniem, które szczególnie przykuwało uwagę tych publicystów, było rozwijanie „talentów” – gry na pianinie, tańca, śpiewu i rysunku. Jednakże to one – oprócz nauki języków obcych – stanowiły nieustannie krytykowaną część tradycyjnego wychowania dziewcząt, zwłaszcza że presja matek na kształcenie córek w tym kierunku powodowała, że w praktyce właśnie tym najmniej przydatnym w małżeństwie przedmiotom poświęcano najwięcej czasu i energii61.
34Według publicystów reprezentujących światopogląd katolicki najważniejsza zmiana w wychowaniu kobiet, która oddziałałaby na postęp etyczny całej ludzkości, powinna polegać na zredukowaniu znaczenia „talentów” do niezbędnego minimum oraz pogłębieniu znajomości zasad wiary62. Tylko za sprawą zwiększonej świadomości religijnej kobiet może się bowiem dokonać moralne odrodzenie rodziny i całej ludzkości. Dyskutanci przeciwstawiali się przy tym przejawom egzaltowanej pobożności, wynikającej z nadmiernego rozwinięcia sfery uczuć oraz wyobraźni, rozbudzonej często niewłaściwymi lekturami63 i brakiem pożytecznego zajęcia, natomiast zalecali kobietom pracę przede wszystkim nad zrównoważeniem umysłu, ducha i emocji. Ideałem, do którego powinno się dążyć w wychowaniu i kształceniu dziewcząt, była kobieta głęboko wierząca w Boga, posłuszna autorytetowi rodziców, męża i Kościoła, skromna, łagodna i cierpliwa, wspierająca najbliższych swym urokiem oraz siłą moralną. Kobieta posiadająca te zalety miała być jednocześnie najlepszą wychowawczynią swych dzieci, uczącą je własną postawą zasad, którymi należy się kierować w życiu. O ważności tych rozlicznych zadań przekonywała na przykład autorka „Przeglądu Katolickiego”:
[…] na cóż nam się zdadzą prawa obszerniejsze, nie o ilość, ale o jakość tu chodzi – wszak i tak obowiązków mamy dosyć, i aby je godnie spełnić, wiele i bardzo wiele czasu poświęcić na nie wypada. Najpierw mamy powinności święte prawych chrześcijanek, które gdy lekceważymy, nie tylko, że wyrządzamy szkodę duszy naszej, ale szczepimy obojętność w serca młodociane ku rzeczom religii, i narażamy je do przejścia z obojętności do zupełnego jej zapomnienia. Następnie, mamy powinności dobrych córek względem naszych rodziców, ciążą one na nas przez całe życie, czy pod ich opieką jesteśmy, czy też wyszłe spod ich straży, im po Bogu pierwsza wdzięczność, im pomoc, z nimi i przy nich najmilsze nasze obcowanie, im od nas łza miłości przy zgonie, serce nasze powinno rządzić się łagodnością, słodyczą i tkliwem pobłażaniem, które jednak zawsze niech do sprawiedliwości zmierza. Od nas mąż domaga się tego promienia miłości, który ogrzewa ciepłem swojem zmęczony nieraz pod ciężarem pracy umysł jego; i tej słodyczy, która staje się dlań pociechą, gdy mu walczyć przyjdzie z przeciwnościami losu. Kobiecie wreszcie oddana jest powaga matki, jej powierzone moralne prowadzenie dzieci, w połączeniu z tą wielką myślą, że przed Bogiem zda sprawę z utraty duszy dziecka, gdyby ta pochodziła z jej winy. Szafarstwo to nielada, dusza dziecięcia, na której jak na miękkim wosku, dobra matka potrafi wyciskać do woli obrazy czyste, przykładem i słowem: biada jej, jeśli tę duszę niewinną zgorszenie pokala.64
35Konserwatyści reprezentujący stanowisko Kościoła, lekceważąc materialny wymiar rzeczywistości, zdawali się nie dostrzegać zachodzących zmian ekonomicznych. Zakładając, że pracą zarobkową powinni zajmować się wyłącznie mężczyźni, odbierali kobietom z wyższych warstw społecznych prawo do instytucjonalnego kształcenia się nie tylko na poziomie wyższym, ale nawet, w nieistniejących zresztą, bo nieznajdujących wystarczającego poparcia społeczeństwa – szkołach o profilu zawodowym. Co gorsza, zwolenników poglądu o przeznaczeniu kobiet do misji kapłanek domowego ogniska nie przekonywały statystyki pokazujące, że nie wszystkie kobiety mają szansę wyjść za mąż, że nawet znalazłszy się pod opieką finansową męża lub rodziny, nigdy nie mogą być pewne jej stałości, czego dowodziły przypadki wdów i sierot pozostawionych bez żadnych funduszy, za to z długami do spłacenia65. Publicyści ci twierdzili uparcie, że przypadki utraty zabezpieczenia bytu materialnego kobiety zdarzają się sporadycznie, nie warto więc dostosowywać całego systemu kształcenia do potrzeb nielicznych jednostek66. Zresztą, według nich, znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej kobiety mogły szukać wsparcia w różnego rodzaju organizacjach zajmujących się dobroczynnością. Jednocześnie zachęcano przedstawicielki bogatszych warstw społecznych do działalności filantropijnej. W ten sposób miał zostać rozwiązany problem biedy z jednej oraz niezrealizowanych ambicji zawodowych z drugiej strony.
36W dyskursie konserwatystów można mimo wszystko zaobserwować powolną ewolucję, która przebiegała od stanowczego sprzeciwu wobec pomysłu gruntowniejszego kształcenia kobiet oraz ich pracy poza domem do akceptacji poszerzonego zakresu kobiecej nauki i działalności. Zmiana ich stanowiska wynikała jednak raczej z obserwowania rzeczywistości i dostosowywania się do niej, niż z przekonania co do korzyści płynących z reform. Następstwa pracy zawodowej kobiet oceniano bowiem, podobnie jak czynił to ksiądz Julian A. Łukaszkiewicz:
Każda płeć posiadając […] właściwe sobie wrodzone zalety, powinna je kształcić i doskonalić, i przyczyniać się według sił i możności do postępu ludzkości i do polepszenia jej doli na ziemi. Kobieta stworzoną jest do czuwania nad ogniskiem domowem i do wychowania młodego pokolenia. Jeżeli nie będzie kobiet, nie będzie małżeństw, nie będzie ludzkości. Matką i wychowawczynią ludzkości jest więc przede wszystkiem kobieta. To jej cel i przeznaczenie. Wszelkie inne zawody, jak urzędniczy, handlowy, fabryczny – wpływają ujemnie na jej odrębny ustrój fizjologiczny i płciowy. Dzieci takich kobiet są skarłowaciałe i niedołężne fizycznie i moralnie.67
37Konsekwencjami w postaci cierpień fizycznych, zwyrodnienia organizmu, obarczenia potomstwa chorobami, rozpadu rodziny albo niemożności jej założenia straszyli również świeccy przeciwnicy wyższego kształcenia kobiet. O utracie znamion kobiecości na skutek zajmowania się nauką pisał w latach 50. między innymi Karol Libelt, dwadzieścia lat później zaś na jego autorytet powoływał się Stanisław Bronikowski, kierując do czytelniczek ostrzeżenia:
Niechaj cię nie łudzi […] te parę imion rodaczek, co w niczem niepohamowanej żądzy wiedzy, w nienormalnej, ekscentrycznej wzrosłe epoce, w nowej, niebywałej dotąd wychowane szkole, pod naciskiem wybujałego, gorączkowego prądu czasu – sięgnęły poza granice zakreślone naturą niewieścią, wyrzekły się domowego ogniska, słodyczy miłości i macierzyństwa, i dumnie doktorskiemi potrząsając birety, same chciałyby już ująć w małe, delikatne swe ręce, ster rządów świata i kierownictwo społeczeństw. Nie chodź w ich ślady, nie pragnij posiąść tego, do czego za słaby twój umysł, do czego nie przeznaczył cię Stwórca, natura i zdrowe społeczeństwo. […] Nie dla ciebie ta praca – nie podołasz jej nigdy! Pierś twa dziewicza, co ma kiedyś wlać życiodajne siły w twego macierzyństwa owoce, wyschnie, i zwiędnie nad stosem zapylonych ksiąg ludzkiej mądrości. Umysł twój wytęży się, znuży, spracuje, wypaczy, i nie obejmie nigdy całości nie tobie przeznaczonego ludzkiej wiedzy ogromu; a jeżeli wreszcie nadmiarem wysilenia i długoletnią pracą bystrzejszego ponad rówieśniczki umysłu, dotrzesz głębiej w tajniki nauki: sama przez się nie zbudujesz nic nowego, ani nowej nie wskażesz drogi ludzkości, bo nie danem kobiecie tworzyć, tylko twór męski w nadobne ubierać kształty – bo twórczość niewiasty bierną jest tylko!.68
38Niektórzy publicyści, jak ksiądz Karol Niedziałkowski, dowodzili wręcz, że „szkoły zabijają często talenty”69, na poparcie tej tezy wymieniając nazwiska geniuszy, którzy nigdy do szkół nie uczęszczali, a jednak dokonywali rzeczy wielkich.
39W odróżnieniu od publicystów identyfikujących się z światopoglądem Kościoła, autorzy liberalni przyjmowali bardziej otwartą postawę wobec kwestii wychowania i kształcenia dziewcząt. Liczył się dla nich nie tylko postęp etyczny, ale także materialny, czy – rozumiany szerzej – cywilizacyjny. Inspiracji szukali w zmianach, jakie zachodziły w krajach Europy Zachodniej, w Skandynawii, Australii i Stanach Zjednoczonych. Bacznie śledzili i odnotowywali nowe zjawiska, informując o nich na bieżąco polskich czytelników, wytykając przy tym podstawowe mankamenty rodzimego wychowania i kształcenia młodych kobiet. Krytykowali przede wszystkim przekonanie rodziców o tym, że ostatecznym celem edukacji córek jest korzystne zamążpójście. Nad niepraktycznością takiego wychowania ubolewała jeszcze na początku XX wieku Waleria Marrené:
Przygotowywano je tylko do małżeństwa, kształcono nie tyle jednak na żony i matki, choć słowa te powtarzano ciągle, ile starano się wyrabiać w nich te przymioty i wady, które podobają się mężczyznom, wychodząc z tej racjonalnej zasady, że jeśli nie zdołają się podobać, miną się ze swojem przeznaczeniem. Małżeństwo córek było marzeniem rodziców. Właściwie kobieta nie żyła sama przez się i sama dla siebie. Uważano, że się marnuje gdy za mąż nie idzie.70 71
40Liberalnie nastawieni publicyści przekonywali, że choć nauka dziewcząt ma służyć przede wszystkim przygotowaniu ich do roli świadomej żony, matki i gospodyni domu, to powinna też dać im szansę uzyskania niezależności finansowej na wypadek utraty dochodów męża albo pozostania w stanie wolnym72. Dopuszczali więc możliwość wykonywania przez kobietę użytecznego społecznie zawodu, do którego należy ją zawczasu przysposobić. Zwłaszcza w epoce postyczniowej, gdy gospodarka polska wchodziła w okres intensywnej transformacji, formułowali wiele rad adresowanych do szukających pracy kobiet oraz informowali o nowych możliwościach zdobycia kwalifikacji zawodowych, a także zarobkowania. Oprócz zawodów uprawianych już przez kobiety od kilkudziesięciu lat – jak pisarstwo, dziennikarstwo i nauczycielstwo – popularyzowano więc krawiectwo, szewstwo, rękawicznictwo, introligatorstwo, złotnictwo, wyrabianie przedmiotów galanteryjnych z drzewa lub kości słoniowej73, krawaciarstwo74, koszykarstwo, rytownictwo, chemigrafię75, handel, buchalterię, obsługę telegrafu i telefonu, rysunki techniczne, ilustratorstwo, aptekarstwo, „dentystykę”, „retuszerię” klisz i fotografii, zecerstwo, introligatorstwo, fryzjerstwo, kapelusznictwo, kwiaciarstwo, wędliniarstwo, pszczelarstwo, sadownictwo i ogrodnictwo76 oraz wiele innych.
41Wskazanie ścieżek kariery zawodowej dostępnej dla kobiet nie rozwiązywało jednak zasadniczego problemu, jakim było przekształcenie dotychczasowych schematów myślenia i uprzedzeń społecznych. Publicyści liberalni musieli przede wszystkim zmagać się z pokutującym wśród wyższych warstw przeświadczeniem o monopolu mężczyzn na pracę zarobkową77. Profesor Henryk Struve nawoływał więc:
Czas porzucić owe przesądy jakoby kobieta tylko wyłącznie w zawodzie żony i matki mogła być korzystną dla społeczeństwa, a poza tym zawodem była tylko ciężarem dla ludzkości; owe przesądy jakoby praca ubliżała godności kobiety! Czas, wielki czas, aby przede wszystkiem same kobiety się przekonały, że ich stanowisko w społeczeństwie tylko o tyle polepszyć się może, o ile one same zajmą się sumienną pracą, odpowiednią do ich sił i uzdolnienia. Dziś każdy, kto pracuje, robi istotną przysługę dla społeczeństwa i znajduje w niem godne utrzymanie; a kobiety, czyż mało mają pola do pracy, bez wszelkiego naruszenia swej niewieściej godności? Czyż owszem praca nie byłaby dla sta tysięcy kobiet aniołem stróżem, chroniącym je przed upadkiem, naznaczając im godne i szacunkiem otoczone stanowisko w społeczeństwie?.78
42Autorzy liberalni, inaczej niż konserwatyści, odnosili się również do kwestii wyższego wykształcenia kobiet, przez które rozumieli nie tyle specjalistyczne studia zakończone zdobyciem tytułu naukowego, ile staranną edukację ujętą w logiczny, spójny system. Podkreślali zalety rozwijanych dzięki temu zdolności poznawczych oraz racjonalnego rozumowania. Taki cel zmian w systemie nauczania wyznaczała na przykład Józefa Dobieszewska: „Idzie o wykształcenie myślącego człowieka, któryby miał przekonania, w którego postępowaniu znać by było umiejętność zastanawiania się, któryby umiał porywy uczuć swoich roztrząsać i kierować niemi z rozwagą”79. Postulowano więc znaczne poszerzenie edukacji dziewcząt o wiadomości z zakresu nauk ścisłych, między innymi przyrodniczych.
43Dostrzegano w nich bowiem znakomity środek do wyrobienia umiejętności logicznego myślenia i systematyzowania zdobytej wiedzy80. Prądzyński przekonywał:
Wykształcenie, choćby najspecjalniejsze, nie tylko sposobi człowieka do danego fachu: podnosi ono całą moralną skalę wewnętrznego nastroju. Nauka każda, nauka w ogóle, uczy myśleć, rozumować; rozwinięte władze umysłowe wykrywają wszędzie utajoną nić łączącą skutek z przyczyną, a w bezwiednym zwrocie na jestestwo nasze wyjaśniają naturę ludzką, jej właściwości, jej cel, jej obowiązki. Więc też twierdzę tu stanowczo, że kobieta tem lepiej zrozumie i wypełni wszystkie a zatem i najważniejsze rodzinne swoje powinności, im więcej rozwinie wykształceniem swoją osobistość i że tem łatwiej przyjdzie jej pogodzić jedne obowiązki z drugiemi, im wolniejszy będzie miała wybór pracy, i wszechstronniej będzie uzdolnioną.81
44Próbowano tym samym obalić funkcjonujący od dziesięcioleci mit uczonej sawantki, która całe dnie spędza zamknięta w bibliotece, zaniedbując obowiązki domowe. Dla twórców opinii publicznej, przesiąkniętych ideałami utylitaryzmu i organicyzmu, najważniejsze pozostawało działanie, pragmatyczne zastosowanie zdobytej wiedzy. Kobiety miały się uczyć nie po to, by tworzyć nowe teorie naukowe, lecz by stać się użytecznymi obywatelkami, dobrze zorganizowanymi gospodyniami, mądrymi matkami i żonami.
45Publicyści liberalni byli rzecznikami umiarkowanych reform, nienaruszających porządku społecznego, a jedynie modyfikujących go stosownie do aktualnych potrzeb. Nie kwestionowali – jak wspominałam – przeznaczenia kobiety do małżeństwa i macierzyństwa, wskazywali jednak na potencjalne zagrożenia, które mogłyby stanąć na drodze do realizacji owego powołania lub wpłynąć destrukcyjnie na zarówno moralną, jak i materialną sytuację rodziny82. Od popularyzatorów stanowiska Kościoła różniło ich przede wszystkim to, że nie uważali, by gwarantem stabilności związku małżeńskiego była religijność kobiet, a warunkiem utrzymania ładu moralnego – ich pobożność. Za najskuteczniejszy środek do okiełznania uczuć, zaprowadzenia porządku i dyscypliny w życiu kobiety oraz jej rodziny uznawali za to gruntowne wykształcenie oraz umiejętność racjonalnego myślenia83. Nie oznacza to jednak, że autorzy o przekonaniach liberalnych nie odwoływali się do założeń wiary chrześcijańskiej. Deklaracje o konieczności podporządkowania się wyrokom Opatrzności stanowiły jednak głównie swego rodzaju wybieg erystyczny, mający na celu uspokojenie przeciwników reform i torujący drogę liberałom również do odbiorców o poglądach tradycjonalistycznych.
46Zupełnie odmienną taktykę przyjmowali zwolennicy socjalizmu. Kwestię postępu rozpatrywali pragmatycznie, przede wszystkim od strony materialnej, jako drogę do zniesienia podziałów ekonomicznych i klasowych, likwidacji wyzysku i biedy. Koncentrowali się więc na wskazywaniu przejawów oraz tłumaczeniu przyczyn istniejących nierówności i niesprawiedliwości społecznych. Pisząc o kobietach, skupiali się oczywiście na pracujących mieszkankach miast i wsi, ale nie mogli również pominąć niepracujących zawodowo przedstawicielek warstw wyższych, które – o czym już była mowa – zmagały się ze skrajnie odmiennymi problemami, jak chociażby wrogie nastawienie opinii publicznej do ich dążeń edukacyjnych i chęci zarobkowania. Publicyści lewicowi więc, walcząc ze stereotypami, konfrontowali na przykład popularny w epoce wizerunek kobiety należącej do elit jako istoty słabej, niezdolnej do większego wysiłku fizycznego czy umysłowego, wznoszącej swe myśli nieustannie w sferę ideałów z obrazem ciężarnej robotnicy, pracującej kilkanaście godzin na dobę w niehigienicznych czy wręcz niebezpiecznych warunkach, cierpiącej niedostatek i poszukującej dodatkowych środków finansowych (nierzadko przez uprawianie prostytucji), żeby zaspokoić podstawowe potrzeby życiowe. Taką metodą uświadamiania posługiwał się mistrz socjalistów August Bebel. W Kobiecie i socjalizmie pisał:
[…] fantastyczne więc wyobrażenie o kobiecie, jedynie jako o istocie delikatnej, wyposażonej w duszę tkliwą, wyobrażenie stworzone przez poetów i powieściopisarzy dla przyjemności mężczyzny, niezgodne jest zupełnie z rzeczywistością. Fakty – to rzecz uparta, my zaś trzymamy się tylko faktów, ponieważ one jedynie chronią nas od fałszywych wniosków i od sentymentalnych majaczeń; […].84
47Tego rodzaju przekaz – o ile w ogóle docierał do kobiet z warstw uprzywilejowanych – zmuszał czytelniczki w lepszej sytuacji materialnej do przeniesienia uwagi z własnych problemów na najbardziej palące kwestie społeczne. Miał im też uświadomić absurdalność wewnętrznego podziału kobiecej wspólnoty i podważyć zasadność dyskusji nad zakresem praw i obowiązków odmiennych dla tych kobiet, którym starano się wyperswadować pomysł nauki zawodu i pracy poza domem oraz tych, których pracę zarobkową uznawano za oczywistość. Pisała na przykład dr Zofia Daszyńska-Golińska:
Jakkolwiek emancypantka klas wyższych wywalczyć sobie musiała stanowisko, kiedy robotnicę wciągnęły warunki pracy przemysłowej, obie są produktem najnowszego rozwoju, obie pojawiły się wraz ze współczesną wytwórczością, żadnej wreszcie brać nie można niezależnie od warunków kulturalnych, wśród jakich powstały. […] Pomimo odrębności warunków życiowych mają one przecież dużo cech wspólnych, wśród kobiecego świata zaś nie może istnieć antagonizm klasowy w takim stopniu jak ten, który dzieli przedsiębiorcę i kapitalistę od robotnika.85
48Dyskurs socjalistów, charakteryzujący się szczególną ekspresywnością obrazowania, demaskował hipokryzję autorów podtrzymujących społeczną stratyfikację kobiet, a tym samym służył oswojeniu czytelników z ideałami demokratycznymi, wzbudzeniu współczucia dla pokrzywdzonych i zaktywizowaniu biernych jednostek. Kobieta należąca do wyższych klas, ukształtowana z myślą o służeniu innym i poświęcaniu się, wyczulona przy tym na ludzką krzywdę, chociaż rzadko znająca jej stan faktyczny, a jednocześnie coraz bardziej świadoma swej zależności finansowej od mężczyzny i bezradności wobec podstawowych problemów egzystencji, mogła okazać się podatnym obiektem takiej perswazji. Nic dziwnego, że próbując przeciwdziałać socjalistycznej propagandzie, zachowawczy publicyści zwracali uwagę kobiet przede wszystkim na demoralizujący, bo antykościelny, a co za tym idzie – antyrodzinny aspekt lewicowego światopoglądu, którego najważniejszym wyrazicielem stał się dla nich przywoływany już autor Kobiety i socjalizmu. Pisano na przykład na łamach „Tygodnika Mód”:
Przykro jest wprawdzie wspominać o tym kierunku ale zbyt wielu spustoszeń stały się sprężyną potworności wylęgłe w mózgach nieproszonych entreprenerów uszczęśliwiania ludzkości, takich jak Bebel na przykład, aby je milczeniem pominąć było można. I ten przecież ulepił swoją kobietę przyszłości i on obliczając na chorobliwy rozstrój umysłów dał światu próbkę tego, co stworzyć może szaleństwo namiętne, ale że włożył w to równą ilość obłędu i złej wiary, więc recepta wydać koniecznie musiała te następstwa, jakie przesadzona doza sprowadza. Wprędce oprzytomniała kobieta i w ślad za tem pojęła, że to manewr, że to sidła na jej łatwowierność, że marzone polepszenie jej doli na tej drodze, to najdotkliwszy policzek jej godności, że przeciwnie tylko od rodziny i przez rodzinę wolno jej oczekiwać wszystkiego.86
49Choć socjaliści byli rzecznikami pełnego równouprawnienia kobiet, otwarcia przed nimi możliwości kształcenia się i zarobkowania podobnych do tych, jakie mieli mężczyźni, a zatem ograniczonych jedynie przez indywidualne zdolności i ambicje87, to jednak główny nacisk kładli na wytworzenie poczucia solidarności przedstawicielek klas wyższych z proletariatem. Daszyńska-Golińska pisząc o zorganizowanej działalności robotnic, stwierdzała:
Żądają przecież od tych, co niezadowolone walczą o nowe prawa, prace i obowiązki, aby siły swoje zwróciły ku tym najbiedniejszym siostrom, które nie o prawa i przywileje, lecz o obronę swego człowieczeństwa walczyć muszą, aby uznały, że świat dzisiejszy zbudowany na wyzysku słabszych, na głodzie i nędzy mas szerokich, nie uwzględniający ideałów moralnych, nie jest światem, po którego przywileje sięgać warto. Chcą aby kobiety, których hasłem jest postęp, wzniosły się nad przesądy swej klasy, aby stanowiły moralny czynnik protestu, a nie element gotowy przystosować się do istniejących warunków bytu…88
50Z perspektywy publicystów lewicowych zatem udział kobiet z wyższych warstw społecznych w realizacji idei postępu miał polegać nie tyle na zdobywaniu przez nie gruntownego wykształcenia, a następnie użytkowaniu go dla dobra publicznego i rodzinnego – choć były to zadania ważne i niekwestionowane – ile na poznaniu sytuacji ekonomiczno-społecznej, w jakiej znajdowały się kobiety i dzieci z warstw niższych, oraz podjęciu działań mających ową sytuację poprawić. „Kobiety klas wyższych mogłyby dopomagać przy pomocy petycyj, prasy, to znaczy oddziaływania na opinię publiczną, której zwracano by uwagę na potrzeby najbardziej naglące”89 – proponowała na przykład autorka Przed jutrem… Chodziło więc o uzyskanie wśród przedstawicielek elit sojuszniczek i rzeczniczek ruchu socjalistycznego, które dysponując wiedzą, umiejętnościami oraz możliwością wpływania na światopogląd uprzywilejowanych grup społecznych, starałyby się go przekształcić.
51Powyższy przegląd stanowisk pokazuje, że chociaż między publicystami istniały zasadnicze różnice, to jednak łączył ich instrumentalny stosunek do kobiet z warstw wyższych. Każda grupa, kształtując opinie dotyczące udziału kobiet w procesach modernizacyjnych, brała pod uwagę przede wszystkim własne korzyści oraz potrzebę utrzymania lub – jak w przypadku działaczy lewicowych – zdobycia kontroli nad tą kategorią społeczną. Dla konserwatystów było to ważne ze względu na zachowanie kulturowego status quo, dopuszczającego wprowadzanie jedynie nieuniknionych zmian. Według nich kobiety powinny rozwijać się wyłącznie w tym kierunku, który ugruntowywałby ich dotychczasową pozycję w rodzinie i społeczeństwie. Autorów o poglądach liberalnych interesował głównie problem wkraczania kobiet w sferę zawodową zarezerwowaną uprzednio dla mężczyzn (począwszy od nauczycielstwa i obsługi urzędów, a na rzemiośle i handlu kończąc), a także ich wpływ na postawę młodego pokolenia. Socjaliści wreszcie, propagując ideę pełnego równouprawnienia kobiet z mężczyznami w zakresie edukacji, pracy i obyczajowości, dążyli do zdobycia przychylności i zaufania przedstawicielek elit, do przekonania ich o słuszności poglądów lewicowych oraz do ich wykorzystania w procesie przekształcania porządku ekonomiczno-politycznego90. Kampania publicystyczna dotycząca wychowania i wykształcenia kobiet oraz ich użyteczności społecznej toczyła się zatem nie tyle z inicjatywy zwolenniczek emancypacji91, ile za sprawą przywódców opinii reprezentujących androcentryczne wizje postępu cywilizacyjnego. Dostęp kobiet do wiedzy i pracy znalazł się w polu zainteresowań publicystów dlatego, że czynniki te uznano za ważne dla dalszego rozwoju społecznego. Rozbudzenie w kobietach ambicji intelektualnych stanowiło zaś tylko efekt uboczny podejmowanych działań92
. Taka była diagnoza m.in.Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit, która właśnie podniesienie poziomu aspiracji umysłowych kobiet uznała za istotny i pozytywny aspekt zachodzących zmian.
Jakkolwiek reformy owe były na pozór dalekie od wszelkich dążeń do wyzwolenia – stwierdzała – stawiając sobie za cel udoskonalić rzesze niewieście jedynie dla pożytku i przyjemności mężczyzn, nie pozostały one bez dodatnich rezultatów. Już bowiem w kilkanaście lat potem p. Ziemięcka zażądała otwarcie równego prawa do wyższej nauki dla obu płci.93
52Zdając sobie sprawę, że owe pragnienia i ambicje musiały zostać skanalizowane w sposób bezpieczny dla kultury patriarchalnej, przywódcy opinii dyskutowali nie tylko na temat wychowania i formalnego kształcenia dziewcząt. Zaczęli też wyznaczać granice i tworzyć normy kobiecej lektury, która stała się najważniejszym i stosunkowo łatwo dostępnym środkiem zaspokajania nowych, sprzężonych z edukacją, potrzeb. Intensyfikacja działań normotwórczych na ziemiach polskich w epoce postyczniowej odzwierciedlała z jednej strony wzrost skali zjawiska, gdyż coraz więcej kobiet (z wyboru, ale i z konieczności) sięgało po prasę i książki jako narzędzia naukowego „self-helpu”94, z drugiej zaś – rosnącą bezradność autorytetów wobec czytelnictwa, którego nadzorowanie było w praktyce niewykonalne. Tym samym rzeczywista emancypacja kobiet, o ile w ogóle była możliwa, dokonywała się raczej za sprawą indywidualnych doświadczeń lekturowych, naruszających zasady funkcjonującego oficjalnie kodeksu, niż pod wpływem przyswajania treści fabrykowanych na użytek czytelniczek przez twórców opinii publicznej. Wiedza zdobywana przez kobiety niekoniecznie bowiem przystawała do wiedzy, którą zamierzano im udostępniać, realizując ideę postępu.
3. „Kwestia kobieca”, czyli androcentryczne oblicze emancypacji
53O tym, że XIX-wieczne projekty reform wychowania i wykształcenia kobiet, miały charakter androcentryczny, niektórzy publicyści pisali wprost:
[…] historia cała, oraz bieżące życie praktyczne upoważniają do stanowczego wniosku, że kobietę na wyższy szczebel obowiązków i cnót moralnych, jako też na szerszą arenę życia obywatelskiego poprowadzić może jedynie mężczyzna. Jego rozum, gdy zachowuje równowagę, daje dzielną inicjatywę, snuje i rozwija myśl, przeprowadza dzieło wynajdywania i zastosowania. Mało twórcza – ale za to sumienna w naśladowaniu – inteligencja kobiety potrzebuje ciągle impulsów, wzorów, zachęty. Ona nie wytworzy nic samodzielnie, ale nauczy się gorliwie i skwapliwie wszystkiego, co jej podane zostanie. Jeśli społeczeństwo posiada lichy gatunek mężów, to kobiety, które są żonami owych mężów, nigdy nie mogą być mądremi niewiastami i aniołami cnót. I odwrotnie, dzielny męski gatunek decyduje o dużej wartości rodzaju żeńskiego. Dlatego więc, ilekroć chodzi o ocenę kobiet danego społeczeństwa, należy zajrzeć w dzieje i w instytucje, bo kobieta szła krok w krok za mężczyzną i robiła, jako też obecnie robi, wszystko to, co jej mężczyzna przygotował.95
54Nawet jeśli propozycje zmian wychodziły od kobiet, reprodukowały one zwykle struktury męskiej dominacji, w mniej lub bardziej oczywisty sposób podtrzymywały bowiem uprzywilejowany status mężczyzn, czyniąc go jedynie coraz bardziej ukrytym w sferze działań symbolicznych96. Tak zwana kwestia kobieca więc, obejmująca zagadnienia związane z pozycją kobiety w społeczeństwie, była ontologicznie kwestią „męską”. Androcentryzm ów przejawiał się nie tylko w planach pedagogiczno-edukacyjnych dotyczących dziewcząt, ale także w kreowaniu społecznych wyobrażeń na temat udziału kobiet w życiu publicznym, które na ziemiach polskich z powodu niewoli politycznej ograniczało się przede wszystkim do sfery zawodowej.
55Wzrost zainteresowania publicystów polskich „kwestią kobiecą” przypadł na przełom lat 60. i 70. XIX wieku. Wynikał ze zmiany warunków społeczno-ekonomicznych po uwłaszczeniu chłopów i upadku powstania97. Zdeklasowani ziemianie, szukając wówczas zatrudnienia w miastach, ciągnęli zwykle za sobą kolejkę bezproduktywnych lub niezdolnych do odnalezienia się w nowych realiach żon, matek, sióstr i córek. Wdowy i sieroty po powstańcach, zdane na łaskę losu i własną przedsiębiorczość, nawet jeśli dysponowały majątkiem ziemskim, często rezygnowały z samodzielnego prowadzenia gospodarstwa i wybierały życie w dużym mieście, co wymagało znalezienia pracy98. Coraz liczniejsza więc stawała się grupa kobiet ze średnich i wyższych klas społecznych, która musiała, a niekiedy po prostu chciała zarabiać na swoje utrzymanie. Kobietę aktywną zawodowo, o której w pierwszej połowie XIX stulecia wypowiadano się z niedowierzaniem i nierzadko drwiną, w epoce postyczniowej zaczęto traktować z jednej strony – jako nieuniknione następstwo postępu cywilizacyjnego, z drugiej zaś, o wiele częściej – jako chorobliwy i masowy przejaw zaburzenia społecznej homeostazy. Zwłaszcza więc w tym okresie starano się ustalić zasady porządkujące zabiegi zdesperowanych kobiet szukających zarobku99.
56Fundamentalne znaczenie dla debaty publicystycznej poświęconej tej kwestii miał – podobnie jak w przypadku określania kobiecej tożsamości oraz ustalania kierunku wychowania i edukacji dziewcząt – patriarchalny ideał rodziny. Utrzymywano więc, że „kobiety przeznaczeniem istotnem na ziemi jest małżeństwo i macierzyństwo, jest praca jej w rodzinie”100; „Wypuśćmy kobietę z szczupłego zakresu rodziny, burzliwego życia, a upadnie z pewnością. […] Rodzina – to pole kobiecej działalności; w niej może postępować śmiało i bezpiecznie, w niej jedynie odpowiada swemu przeznaczeniu i wypełnia myśl Bożą, której cząstka jej się dostała”101. Nieustające dowodzenie, że jedynym właściwym dla kobiety miejscem pracy jest rodzina, nie przystawało jednak do rzeczywistości. W epoce postyczniowej coraz trudniej bowiem było zawrzeć małżeństwo, nie tylko dlatego, że z powodu represji politycznych i emigracji liczba kandydatów na mężów nie odpowiadała liczbie panien na wydaniu. Na przeszkodzie do zakładania „podstawowej komórki społecznej” stały też zbyt niskie dochody mężczyzn, którzy w związku z tym nie chcieli brać na siebie odpowiedzialności za finansowe losy rodziny102. Diagnozował na przykład Feliks Wesołowski: „[…] wobec coraz trudniejszych społeczno-ekonomicznych warunków życia, żona dla mężczyzny ubogiego staje się zbytkiem, niestety, bardzo kosztownym, czyli – niemożebnym”103.
57Zastanawiające więc, że tylko nieliczni – jak Prądzyński – wskazywali na anachroniczność tradycyjnego sposobu myślenia o pracy kobiet. Pisał on wprost: „[…] zasada, że władza może rozstrzygać o właściwości zatrudnienia dla kobiety, jest niczem innem jak ekonomiczną i moralną herezją, którą osłania mgła przesądu”104. Najwyraźniej jednak większości zależało na wytwarzaniu „mgły przesądu”, która nie pozwalała ogółowi dostrzec „ekonomicznej i moralnej herezji” upowszechnianych poglądów. Fałszując rzeczywistość, wpajano czytelniczkom system przekonań pozwalający utrzymać kontrolę nad ich decyzjami, choć pozornie zostawiano kobietom wolność wyboru. Stały nacisk, po pierwsze, powstrzymywał przed szukaniem zatrudnienia te z nich, których nie zmuszały do pracy warunki życiowe. Po drugie, skłaniał młode kobiety do traktowania pracy zawodowej jedynie jako etapu przejściowego między edukacją a zamążpójściem105. Po trzecie, w kobietach pracujących poza rodziną utrwalał przeświadczenie, że działają wbrew swej naturze i prawdziwemu powołaniu, zaniedbują bowiem obowiązki domowe, poświęcając im z konieczności mniej czasu106. Podporządkowując świadomość kobiet powinnościom wobec rodziny znacznie utrudniano im, jeżeli w ogóle nie uniemożliwiano, kształtowanie się w nich poczucia indywidualizmu, odrębności, a także potrzeby niezależności. Tym samym więc hamowano – budzące rozmaite obawy i różnie rozumiane – dążenia emancypacyjne. Przyczyny lęków diagnozowano zaś na przykład w „Świcie”:
Społeczeństwo tymczasem, pragnąc szczerze uwolnić się od zbytecznego ciężaru nieprodukcyjnych jednostek, niepokoiło się myślą, czy samoistna praca nie pociągnie za sobą zmian radykalnych w umysłowości i charakterze kobiet, następnie w obyczajach i rodzinnym ustroju. Dla zapobieżenia temu trzeba było, aby obrane zawody nie wkraczały w dziedzinę zajęć umysłowych, zdolnych rozjaśnić dotychczasowe jednostronne pojęcia kobiet o życiu, oraz, by natura obranych zajęć nie stawiała ich w konieczności rozbudzenia przytłumionych wychowaniem i zwyczajami cech charakteru, uznanych dla nich za niewłaściwe. Jednem słowem, trwożono się, aby zarabiając na swe utrzymanie, kobiety nie chciały przez to stać się samodzielnemi.107
58Jeśli zatem kobieta ostatecznie stawała przed koniecznością znalezienia pracy odciągającej ją od rodziny, to pod presją opinii publicznej zazwyczaj decydowała się na zawód, który postrzegano jako odpowiedni dla „płci pięknej”, bo wykorzystujący jej „naturalne” zdolności i preferencje. Stąd tak ogromne zainteresowanie – kojarzącą się z macierzyństwem – pracą nauczycielki, bony, a pod koniec XIX wieku także freblanki108. Wyrażając powszechne przekonanie o wrodzonych predyspozycjach kobiet do zawodów pedagogicznych, Teresa Prażmowska – sama będąc nauczycielką, autorką i działaczką społeczną – przewidywała nawet, że
z postępem czasu i wykształcenia kobiet, powinno przyjść do tego, że katedry nauczycielskie w najwyższych nawet zakładach naukowych żeńskich, zajmą wyłącznie kobiety; że co więcej, one być powinny nauczycielkami chłopców (do pewnego wszakże wieku), w tym przynajmniej okresie wychowania, w którym kształcenie istoty moralnej stoi na planie najpierwszym, a na umysł wychowańca przez serce wpływa się najskuteczniej. Nauczanie kobiety, dziś tak często w stronie swojej technicznej niedostateczne, ma przecież w sobie zawsze jakiś odcień macierzyństwa i macierzyńską swego wpływu potęgą działa na umoralnienie i w samem nauczaniu nieocenione oddaje przysługi.109
59Nic dziwnego, że w epoce postyczniowej problemem stała się wręcz „nadprodukcja” nauczycielek110. Był to przecież – teoretycznie – jeden z niewielu zawodów, który z mniejszym lub większym powodzeniem kobiety mogły wykonywać po zdobyciu zaledwie ponadpodstawowego (gimnazjum, pensji) wykształcenia111.
60Powszechna dążność kobiet do szukania zatrudnienia w roli nauczycielki, bez względu na posiadane predyspozycje i zainteresowania, w efekcie doprowadziła jednak nie tylko do sfeminizowania tego zawodu, ale także do jego deprecjacji. Ubolewała Antonina Machczyńska, znająca tę sytuację z praktyki:
Ileż to z instytutów naszych wychodzi wychowanek młodych, niedoświadczonych, z edukacją niby skończoną, a w istocie rzeczy ledwie zaczętą, które wprost z szkolnej ławki przesiadają się na nauczycielskie krzesło. Sieroctwo, niedostatek, potrzeba pracy zmuszają je do przyjęcia obowiązków nauczycielki dla uchylenia się od obowiązków szwaczki lub haftarki [!], poniżających (jak mniemają) ich urodzenie lub dawniejsze rodziców stanowisko w świecie; przyjmują też swe obowiązki posępnie, traktują pogardliwie, niechętnie, jako skutek nieszczęśliwy ich sieroctwa, ubóstwa, konieczności; a tak zamiast w tej konieczności znaleźć szlachetnego bodźca [!] do podniesienia się samej z siebie nauczycielską pracą, stawiają się jeszcze niżej lekceważeniem przyjętych zobowiązań i robieniem zawodu towarzystwu.112
61Nauczycielstwo cieszyło się wysokim uznaniem społecznym, dopóki postrzegano je jako zawód zdominowany przez mężczyzn, co według interpretacji Bourdieu jest normą w kulturze ukierunkowanej androcentrycznie, ponieważ „Określone prace stają się szlachetne, wartościowe i trudne, gdy są wykonywane przez mężczyzn, a okazują się nieznaczące, niewarte dostrzeżenia, łatwe i powierzchowne, gdy ich wykonawczyniami są kobiety”113. Z racji wyższego poziomu wykształcenia i kompetencji dydaktycznych mężczyźni byli więc lepiej wynagradzani i mieli szersze uprawnienia od swych koleżanek po fachu, nawet tych, które uzyskały instytucjonalne przygotowanie do pełnienia zawodu także w późniejszym czasie114.
62Kobiety zajmowały się głównie nauczaniem początkowym, zwłaszcza dziewcząt115. Dopiero z czasem nauczycielstwem zaczęło się parać coraz więcej gruntownie wykształconych kobiet, które były już w stanie rywalizować o stanowiska z mężczyznami, a ponieważ często przyjmowały gorsze warunki finansowe niż oni, stopniowo wypierały ze szkolnictwa swoich konkurentów, stając się jednak w ten sposób – już poza rodziną – narzędziem reprodukowania kultury uprawnionej, w której przeznaczono im podrzędne miejsce116.
63Mechanizm ten działał także w przypadku innych zawodów. Przykładowo, choć szycie uznawano za zajęcie typowo kobiece, a zmysł estetyczny za wrodzony kobietom, to na ogół krawcami, projektującymi i nadzorującymi wykonanie ubioru, zostawali mężczyźni, natomiast kobiety wykonywały z reguły proste, odtwórcze czynności jako szwaczki117. Przez pewien czas źle postrzegano również pracę kobiety jako tak zwanej panny sklepowej, choć przecież usługiwanie innym, zdolność przypodobania się oraz empatia ułatwiająca zrozumienie potrzeb drugiej osoby – przydatne w tym zawodzie – stanowiły ważne elementy wychowania dziewcząt. Na tę niekonsekwencję, jako jeden z nielicznych, zwrócił uwagę przywoływany już wielokrotnie Prądzyński:
Dlaczego tam nawet, gdzie nie ma prawnych przeszkód, obyczaje odpychają ją od niejednego stanu, który dla niej zdaje się stworzonym? Mamy nauczycielki i nikogo to nie zadziwia, że kobieta wchodzi na katedrę; dlaczegóż nas obrusza kobieta telegrafistka lub ekspedytorka poczt? Mamy artystki we wszystkich rodzajach sztuk pięknych, dlaczego nas gorszy kobieta budowniczy lub technik? Mamy akuszerki i bardzo to naturalnem znajdujemy, ale śmieszy nas kobieta lekarz, choćby do chorób kobiecych! Mamy wyrobnice wszelkiego rodzaju, bo każdy żyć musi i kobieta także pracą powinna zdobywać chleb powszedni, ale obyczaje, nie mniej jak prawa, przepisują jej z góry do jakich zajęć wstęp otwarty mieć może. Wszedłszy na błędną drogę do krzyczących doszliśmy rezultatów; w wyrafinowaniu naszem uznaliśmy kobietę za niewystarczającą do posług sklepowych, w wielu magazynach nawet do igły, do szczotki i grzebienia! Krawiectwo, szewctwo [!], fryzjerstwo (damskie fryzjerstwo!!) opanowali prawie wyłącznie mężczyźni, zawładnęli łokciem i z głębokiem przeświadczeniem o swojej męskiej przewadze, wymierzają wstążki, drapują materię i stroją w koronki piękne elegantki.118
64Na przeszkodzie do wykonywania zawodów, które mogły wydawać się wręcz stworzone dla kobiet, oprócz niedostatku szkół fachowych i dostępu do wyższych uczelni stały więc przekonania społeczne i uprzedzenia związane z płcią. Oficjalnym wytłumaczeniem społecznej dezaprobaty dla kobiet chcących mimo wszystko pracować w nowych dziedzinach był argument, że zawody te są „niekobiece”, czyli, że ich wykonywanie grozi zarówno uszczerbkiem na zdrowiu i urodzie, jak i utratą atrybutów przypisywanych płci pięknej, takich jak skromność, wdzięk, słabość, pokora, niewinność, posłuszeństwo. Jednak w podtekście rozlicznych rozważań na ten temat kryła się troska nie o to, że kobiety staną się „niekobiece”, ale o to, że mężczyźni stracą nad nimi kontrolę. Wątpliwości, czy dana profesja jest odpowiednia dla kobiet, budziły bowiem zazwyczaj zajęcia, które wymagały nawiązywania kontaktów z obcymi (zwłaszcza z mężczyznami), wiązały się z posiadaniem jakiejkolwiek władzy nad mężczyznami (władza kobiet nad kobietami była do pewnego stopnia pożądana, o czym świadczy struktura systemu oświaty), wymagały dużego wysiłku umysłowego lub fizycznego albo zmuszały do wielogodzinnego pozostawania w pozycji siedzącej.
65Dwa ostatnie ograniczenia uzasadniano (często słusznie) wymogami higieny, która – choć w drugiej połowie XIX wieku dopiero zaczynała się rozwijać jako samodzielna dyscyplina naukowa – stanowiła temat wielu artykułów prasowych, broszur, pogadanek, odczytów i wystaw, a tym samym dość szybko zmieniała postrzeganie różnych zjawisk życia codziennego119. Rosła świadomość związku między trybem życia i zdrowiem człowieka, a więc również między higienicznymi lub niehigienicznymi zachowaniami matki i kondycją noworodka oraz późniejszym zdrowiem dziecka. Z tego powodu zaczęto wprowadzać regulacje prawne w pracy fabrycznej dla ciężarnych robotnic, postulować przyznawanie im możliwie najdłuższego urlopu macierzyńskiego na okres połogu, a w przypadku kobiet z warstw średnich i wyższych – baczniej przyglądać się różnym zawodom ze względu na ich ewentualną szkodliwość. Dowodzono między innymi, powołując się na stan psychofizyczny mężczyzn wykonujących określone profesje, że:
Przyczyną chorób, którym podlegają: literaci, uczeni, pisarze, szewcy, krawcy, tkacze, rymarze, i inni podobnego rodzaju rzemieślnicy w ogóle jest życie ciągłe siedzące. Czynności wszystkich systematów i organów u nich są słabe, wątłe, cera blada, muskuły wiotkie, cierpią na hemoroidy, zastoiny w organach brzusznych, hypokondrię, rozszerzenie żył w nogach etc.; […] Praca przy ciągłem, jednostajnem naprężeniu sił wpływa szczególniej na te organa, których czynność najwięcej jest wysiloną, i tak wyżsi urzędnicy, uczeni, poeci, artyści, i tak dalej, wysilający umysł i wyobraźnię, prócz wpływów pochodzących od siedzącego życia, podlegają chorobom mózgowym jako to: migrenie, przypływom krwi do mózgu a także rozstrojeniu umysłowemu.120121
66Uważano, że w przypadku kobiet schorzenia te pociągną za sobą o wiele groźniejsze następstwa, bezpośrednio odbijając się na zdrowiu ich potomstwa, a co za tym idzie – na kondycji społeczeństwa w przyszłości122. Co jednak znamienne, pisząc o profilaktyce zdrowotnej, o wiele więcej uwagi poświęcano rozmaitym szkodliwym czynnikom zawodowym niż chorobom wenerycznym, które aż do przełomu XIX i XX stulecia – gdy zaczęto poruszać problem prostytucji i jej następstw – stanowiły w prasie kobiecej i rodzinnej temat tabu.
67Natomiast dwa pierwsze ograniczenia miały charakter typowo kulturowy: utrzymywanie kobiet w izolacji od nieprzewidywalnych wpływów świata zewnętrznego służyło bowiem konserwowaniu ich nieświadomości, przekonań i przyzwyczajeń, a także chroniło przed potencjalnymi romansami. W przypadku zaś trzech dziedzin, które ze szczególną wytrwałością odradzano kobietom – medycyny, prawa i teologii chrześcijańskiej – obawiano się, że już samo zdobycie kwalifikacji, a więc ukończenie studiów, mogłoby spowodować odsłonięcie zasadniczych dla męskiej dominacji tajemnic: ciała, władzy i wiedzy o Bogu i Kościele123. Paradoksalnie przy tym głównymi strażniczkami broniącymi potencjalnym kandydatkom dostępu do tych dyscyplin były same kobiety. Wyprzedzając rozpoznania Bourdieu dotyczące tego mechanizmu samoograniczania, Klemens Podwysockin pisał:
Zwyczaje zamiast udoskonalić prawo, wspierają je na drodze tych niesprawiedliwości. Kobieta-lekarz – budzi wstręt, kobieta-notariusz wywołuje śmiech; kobieta-adwokat przeraża. Kobiety nawet same, ulegając upokarzającym je zwyczajom, nie szczędzą przedrwiwań ani zarzutów tym ze swoich sióstr, które marzą o działalności za obrębem swych rodzin.124
68Dla kobiet z warstw średnich i wyższych, które za sprawą właściwego wychowania przysposabiano do uległości, których edukacja ograniczała się w praktyce do bezrefleksyjnego przyswojenia szczątkowych wiadomości i odstręczała od samokształcenia125, aktywność zawodowa była więc najczęściej efektem połączenia przymusu ekonomicznego oraz presji dyskursu publicystycznego, zakreślającego granice kobiecej działalności126.
69Przywódcy opinii reprezentujący stanowisko Kościoła, a nawet ci bardziej liberalni, dbali raczej o „uspokajanie” czytelników oraz wyznaczanie warunków pracy kobiecej, które zagwarantowałyby bezpieczeństwo rodziny i świętość ogniska domowego127, a nie – o wskazywanie korzyści płynących ze zdobywanej przez kobiety niezależności finansowej. „Dobrze zrozumiana emancypacja”128, o której tak wiele pisano w drugiej połowie XIX wieku, miała polegać na przyjęciu przez kobietę dodatkowych obowiązków – w tym zawodowych – i jednocześnie na zaakceptowaniu braku praw zwykle towarzyszących owym obowiązkom. O ile praca zarobkowa mężczyzn, traktowana jako oczywistość, a więc niewymagająca aprobaty społecznej, zwalniała ich od zajmowania się sprawami domowymi i opieką nad dziećmi, o tyle kobiety nie dość, że musiały zabiegać o akceptację dla swej pracy, to – na skutek internalizacji tradycyjnych wzorców myślenia i postępowania – uważały za naturalne wykonywanie wszystkich obowiązków, które ciążyły na nich uprzednio. O sytuacji tej, prowadzącej w efekcie do zdegradowania kobiet, zwłaszcza z warstw średnich, pisała Marrené-Morzkowska:
Dzisiaj już ona [kobieta] nie poprzestaje na dotychczasowym zakresie, szuka zarobkowej pracy poza domem, zajmuje jedne po drugich stanowiska, należące dotąd wyłącznie do mężczyzn, a co zatem idzie, musi dobijać się o prawa, do tych stanowisk przywiązane. Czy zyskuje co ona na tej zmianie stosunków? Przeciwnie, zamiast zyskać, traci wiele. Przyjmując na siebie nowe obowiązki, nie może i nie myśli zwalniać się od dawnych, i pod tym względem równa się z kobietą z ludu.129
70Wnoszenie do domowego budżetu dodatkowej kwoty, skądinąd niezbędnej do utrzymania rodziny, nie przyczyniało się zatem, jak można przypuszczać, do podniesienia wartości kobiety, ale zaczęło być traktowane jako jej kolejna, oprócz opieki nad dziećmi i prowadzenia domu, naturalna powinność.
71Konsekwencją takiej sytuacji stał się rosnący opór wobec patriarchalnego wzorca rodziny oraz androcentrycznego kierunku procesów modernizacyjnych, wynikający z odczuwanej przez kobiety niesprawiedliwości panujących zasad. Nic dziwnego, że u progu XX wieku coraz częściej obserwowano pasywno-agresywne postawy kobiet, odreagowujących rozczarowania życiowe, dla których usprawiedliwienia w dotychczasowych nadużyciach szukała między innymi Cecylia Walewska, pisząc:
Czego żądała zawsze i żąda po dzień dzisiejszy od kobiety ludzkość? Ciemnej, ślepej wiary, posłuszeństwa bez granic, cichej męki ofiarnej za ukochanych swoich. […] Czem jest i była zawsze w domu ta rodzicielka i karmicielka, bez której, jak liście, oderwane od drzewa, rozpierzchłaby się po świecie rodzina cała? Cieniem, rzeczą, automatem bez nazwy. […] Przed przeczuleniem i ciasnotą mrówczej pracy przyziemnej, bez świtu dnia pełnego, broni się kobieta dzisiejsza.
72Następnie zaś postulowała: „Otwórzmy przed nią wszystkie wrota na oścież; wprowadźmy ją do wielkich świątyń, których próg tylko braciom, synom i ojcom jej przestępować wolno; powołajmy ją do praw człowieka, a zniknie ze świata jazgot Ksantypy”130.
73Niezadowolenie żon i matek nie pozostawało bez wpływu na młode pokolenie. Już w latach 90. XIX wieku zaczęto odnotowywać przejawy albo otwartego „buntu córek”131 przeciw przeznaczaniu ich wyłącznie do roli „panny na wydaniu”, albo co najmniej „nerwowości”, spowodowanej brakiem prawa do rozwoju indywidualnych zdolności i zainteresowań, tłumieniem ambicji. Fakt ten interpretowała Antonina Gombrowiczowa:
Rozwijamy nerwowość naszych córek nie tylko przez błędy higieny, ale także przez nieodpowiednie kierowanie ich umysłowości i charakteru. Rozszerzywszy z konieczności zakres nauk kobiecych popełniamy świadomie niekonsekwencję, wymagając aby kobieta wyrzekała się czynnego udziału w sprawach, które nauczyła się rozumieć; rozbudzony jej umysł musi przez to iść na manowce, a pozbawiony zetknięcia z szerszem życiem gubić się w chorobliwych fantazjach. W teorii uczymy córki nasze mniej więcej wszystkiego, co światem dzisiejszym wstrząsa, w praktyce żądamy usunięcia się od wszelkiego czynu, wychodzącego poza zakres prac domowych, krępujemy ich gusta i aspiracje, przerażamy się każdym objawem samodzielności; patrzymy na nie, jak na narzędzie kierowane przez mężczyzn. Potępiając niby staroświeckie „czekanie na męża”, czyż nie skazujemy córek naszych na tę smutną ostateczność – wymagając od nich wiecznego dzieciństwa, wiecznej zależności?132
74Obserwacje publicystów znajdowały potwierdzenie w odpowiedziach nadsyłanych na ogłaszane w prasie „kwestionariusze” mające na celu badanie opinii kobiet i dziewcząt na temat ich sytuacji społecznej. Wśród „młodzieży żeńskiej” dominowało przekonanie o potrzebie czy wręcz konieczności samorealizacji. Młode kobiety nie chciały podążać śladem swoich matek, a nawet – co postrzegano jako zjawisko nowe – stawały w opozycji do ich wskazań133. Dążyły do zdobycia wykształcenia albo przynajmniej zawodu, który umożliwiłby im niezależny byt, małżeństwa zaś nie traktowały jako swego powołania, lecz jako jeden z elementów dorosłego życia, który chciały oprzeć na świadomym wyborze i miłości. Omawiając korespondencję nadesłaną do „Bluszczu” w związku z „Kwestionariuszem panieńskim”, Marian Gawalewicz zauważył: „Z listów, które »Bluszcz« pomieścił, odzywa się w rozmaitych modulacjach jeden i ten sam motyw: – Chcemy, potrzebujemy, czujemy konieczność większej swobody!…”134. Publicysta ten ubolewał również, że znamiennym rysem wielu wypowiedzi młodych czytelniczek był daleko posunięty racjonalizm, wypierający głos serca, że „zbyt często jakaś nuta sceptycyzmu i determinacji miesza się do ich poglądów na małżeństwo, że ów piękny instynkt kobiecy, dążący do stworzenia sobie ogniska rodzinnego, odzywa się w nich za słabo albo przygłuchł zupełnie w niektórych […]”135.
75Istnienia silnej, choć często utajonej opozycji młodego pokolenia, rozpierającej od środka ideę patriarchalnej rodziny, dowiodły też odpowiedzi przesłane na ankietę przeprowadzoną w 1905 roku z inicjatywy Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit. Analiza sześćdziesięciu czterech listów, wśród których dominowały głosy dziewcząt wyrażające rozgoryczenie i poczucie upokorzenia z powodu miejsca przyznawanego im w rodzinie i społeczeństwie136, skłoniła autorkę kwestionariusza do refleksji:
Tragedie indywidualne i rodzinne, wypływające z przestarzałego systemu wychowania i wykształcenia dziewcząt oraz sztucznego przewlekania małoletniości, powinny przekonać rodziców, iż nadchodzi u nas nowa faza w ewolucji rodziny: usamowolnienie córek. Wywołana obecnym układem stosunków społecznych, przemiana ta jest również nieuniknioną i naturalną, jak było nią ongi usamowolnienie synów. Tamowanie więc przebiegu tej przemiany przysparza tylko bólu i goryczy.137138
76Postulat „usamowolnienia córek”, wymagającego przeorganizowania myślenia o ich roli w rodzinie i społeczeństwie, a więc także porzucenia stereotypu „starej panny”, był zapowiedzią nowego etapu emancypacji kobiet, w którym główny nacisk zaczęto kłaść na prawo do swobodnego rozwoju jednostki. Na początku XX stulecia nie uzasadniano go już jednak wyłącznie, jak kilkadziesiąt lat wcześniej139, użytecznością społeczną. Kuczalska-Reinschmit była przekonana, że „Na dziś połowiczne, utylitarne programy nie wystarczają ruchowi kobiecemu, należą też do przeszłości, do wczoraj”140. Natomiast według Kazimiery Bujwidowej kobieta:
Powinna zdać sobie sprawę z tego, że sama sobie jest celem. I sobą przede wszystkiem być winna. […] Powinna mieć własne cele, własne pragnienia, dążenia i ideały, a nie być tylko reflektorem, zwierciadłem mężczyzny. Uwierzyć w siebie samą powinna kobieta i zdać sobie ze swej wartości oraz mocy sprawę. Każdy, kto dziś chce walczyć o wyzwolenie kobiety, powinien budzić w kobiecie wiarę w jej samoistną, niezależną wartość.141
77Duży wpływ na rozbudzenie dążności indywidualistycznych w ruchu kobiecym na przełomie stuleci, jak również na coraz śmielszą krytykę zasad tworzenia i funkcjonowania rodziny niewątpliwie miały teksty literackie, naukowe i propagandowe, czytane przez dziewczęta i kobiety, niejednokrotnie w ukryciu i wbrew oficjalnym zakazom. Przekonanie takie wyrażał już na początku lat 90. XIX wieku Henryk Gliński, szkicując typ młodej ziemianki, która wyznawała: „[…] podkradałam się do biblioteki ojca, który jest lekarzem i do książek brata, czytałam prawie wszystkie książki i broszury, jakie za swych studenckich czasów przynosił do domu – i wiem więcej, daleko więcej, aniżeli wolno wiedzieć pannie na wydaniu”142. Książki te nauczyły ją „wiele, bardzo wiele”, choć jednocześnie, jak ubolewała:
może dlatego, że nie umiałam i nie mogłam korzystać z nich systematycznie, może dlatego, że źle do nich byłam przygotowaną, może nareszcie dlatego, że musiałam je czytać ukradkiem, […] nie dały mi one rozwiązania, któreby mnie zadowolnić mogło. Gdybym nie była kobietą, człowiekiem, łaknącym życia, domagającym się od niego szczęścia, chociażby krótkotrwałego, ale w każdym razie szczęścia, gdybym była jedynie umysłem czystym (wyczytałam to określenie w jakiejś bardzo grubej i bardzo uczonej książce) może bym się zadowolniła temi budynkami ułożonemi ze skutków i przyczyn, które uczeni wznieśli. […] Ale – umysłem czystym nie jestem: mam ciało, serce, nerwy, czuję i myślę, pożądam i pragnę. Zagadki się mnożą, pytania rosną – odpowiedzi łaknę.143
78Takich „łaknących odpowiedzi” młodych kobiet przybywało z każdą kolejną dekadą. Dlatego zapewne, o ile przez większą część XIX wieku obawiano się następstw lektury przede wszystkim romansów, o tyle w końcu stulecia silniejsze zagrożenie zaczęto przypisywać literaturze niebeletrystycznej – piśmiennictwu naukowemu i ideologicznemu. Czytanie przez dziewczęta zakazanych powieści stało się już wówczas nieoficjalnie aprobowanym zwyczajem, o czym świadczy na przykład deklaracja Stanisławy Bojarskiej: „My […] wchłaniamy w siebie nieraz do białego świtu ekonomię, socjologię, etykę i płomienne broszury, zwiastujące koniec staremu światu… A wy [rodzice] sądziliście, że czytamy zakazane nam przez was oficjalnie romansidła – więc dlatego patrzyliście na to przez szpary!”144.
79Najwymowniejsze świadectwa oddziaływania lektury na życie kilkudziesięciu, zarówno wybitnych, jak i przeciętnych, młodych i starszych czytelniczek znalazły się w zbiorze Ich spowiedź, przygotowanym przez Walewską i Julię Dicksteinównę dla uczczenia Orzeszkowej w 1912 roku145. Nie tylko jednak Marta – do której przede wszystkim odnosiła się ankieta – wpływała inspirująco na kobiety, pomagając im zrozumieć zależności między wychowaniem, edukacją a ich położeniem na rynku pracy i w życiu społecznym146. Głośnym utworem wyzwalającym stłumione pokłady sprzeciwu i oburzenia przeciw „ulalkowieniu” kobiet była od lat 80. XIX wieku Nora Henryka Ibsena. Władysław Rabski uznał nawet, że norweski dramaturg wyznaczył swoim tekstem nowy kierunek działań emancypacyjnych kobiet. Głosił:
Jak po Werterze rozlała się w całych Niemczech fala werteryzmu, tak i po Norze zaroiło się w ojczyźnie Ibsena i nawet poza jej granicami tłumem kobiet zapalonych, wygrywających na surmie Noryzmu gromkie pobudki bojowe. Nora stała się ideałem wszystkich krzewicielek emancypacji kobiecej, stała się po roku 1879 nom de guerre owego ruchu, który lalce-niewolnicy pragnął dać prawa człowieka. […] „Bądź nie tylko żoną swego męża, i matką swych dzieci, bądź sobą!” – wołał Ibsen ustami Nory i dał hasłu temu czar elektryzującej pobudki.147 „Apostolstwo” Nory, jak twierdził autor, polegało na szerzeniu w Europie „rewolucyjnego bożyszcza indywidualizmu”148, prowadzącego w następstwie do zrywania więzów małżeńskich w imię nieskrępowanego i pełnego rozwoju kobiety jako człowieka.
80Do obnażania mechanizmów męskiej dominacji panujących w rodzinie patriarchalnej i przenoszonych na płaszczyznę społeczną przyczynili się niewątpliwie także popierający rozwody socjaliści. Nie tylko jednak z tego powodu, że chcieli wprowadzenia ułatwień w rozwiązywaniu nieudanych małżeństw. O wiele istotniejszym ich wkładem w zmianę poglądu na rodzinę było rozpowszechnianie nowych teorii naukowych, dotyczących organizacji społecznej, za sprawą takich prac jak Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, w związku z badaniami Lewisa H. Morgana (1884). Fryderyk Engels przypomniał w niej i zreinterpretował nie tylko wyniki badań nad rozwojem rodziny i znaczeniem pokrewieństwa w strukturze społecznej Morgana, zawarte w Ancient Society or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery, through Barbarism, to Civilization (1877), ale także teorię matriarchatu sformułowaną przez Johanna J. Bachofena w Das Mutterrecht (1861)149. Książki te, dowodząc ewolucji form rodziny w dziejach ludzkości, a więc inicjując rozważania nad jej historią, zrewolucjonizowały myślenie o organizacji społeczeństwa na podstawowym poziomie. Skoro rodzina monogamiczna i patriarchalna nie była konstrukcją ponadczasową i uniwersalną, ale zaledwie formą przejściową, dostosowaną do aktualnych wymogów cywilizacji, należało spodziewać się, że jej przeobrażenie jest nieuniknione. Świadomość tego musiała być dość szeroka, skoro echa prac Bachofena, Morgana i Engelsa od połowy lat 80. pobrzmiewały nawet w prasie dla kobiet. Już wówczas bowiem pisano:
Rodzina nie jest celem sama dla siebie. Jest ona instytucją, powołaną do osiągania pewnych dalszych celów, osobistych i społecznych, moralnych i ekonomicznych. Z punktu widzenia interesów społecznych te dalsze dopiero cele usprawiedliwiają istnienie rodziny i dają jej sankcję. Gdyby rodzina w zasadzie nie mogła ich osiągać, nie byłaby potrzebną; gdy ich nie osiąga w pewnym szczególnym wypadku, społeczna wartość jej redukuje się do zera.150
81Za sprawą socjalistów, przedstawiających rodzinę jako jedną z postfeudalnych form własności prywatnej, dokonała się również desakralizacja jej wizji, przeciwko czemu zresztą ostro występowali publicyści konserwatywni. Odbierając bowiem Kościołowi patent na uświęcanie małżeństwa i rodziny, ustanowionych – w myśl odkryć naukowych – nie przez Boga, ale przez ludzi, publicyści lewicowi otwierali możliwość zrewidowania poglądów także na rolę kobiety jako żony i matki151. O następstwach owej demitologizacji pisano m.in.:
[…] odszukanie rozmaitych faz rozwoju, przez jakie przechodziła rodzina w przeszłości, zachwiały wiarę w nienaruszalność jej w obecnej formie – przeniosły związane z nią kwestie z pola teologicznego na ściśle naukowe i pozwoliły spodziewać się w przyszłości doskonalszych jej form. Rodzina monogamiczna, jaką widzimy dzisiaj, ugruntowana na władzy mężczyzny, rozwijała się równolegle z cywilizacją i od samego początku ma ten charakter, że monogamiczną jest tylko dla kobiety. Ukazuje się w historii nie jako zjednoczenie obu płci – ale jako podporządkowanie jednej płci drugiej, jako zupełnie uzależnienie kobiety od woli mężczyzny.152
82To zrozumienie społeczno-kulturowej genezy rodziny legło zatem u podstaw myślenia feministek, które w pierwszej dekadzie XX wieku opisywały tradycyjne stosunki rodzinne jako źródło opresji dla kolejnych pokoleń kobiet oraz stanowczo oponowały przeciw zakamuflowanej formie prostytucji, polegającej na zwieraniu małżeństw ze strachu przed głodem153 i społecznym piętnem „starej panny”, trwaniu w nieszczęśliwych związkach ze względu na konieczność poświęcania się dla dobra rodziny154 i wierność przysiędze małżeńskiej, której druga strona często w ogóle nie respektowała155, a także przeciw bezmyślnemu – bo pozbawionemu teoretycznego i praktycznego przygotowania – macierzyństwu.
83Można więc wśród postulatów i działań emancypacyjnych kobiet na początku XX stulecia, zwłaszcza po 1905 roku, dostrzec dążność do rzeczywistego uwolnienia się spod dyktatu rodziny i androcentrycznej wizji świata. Jednakże głosy feministek z kręgu „Nowego Słowa” i „Steru” – zbliżonych do środowisk lewicowych – nie były reprezentatywne dla czytającego ogółu. Śmiałe hasła solidaryzmu, zwalczania uprzedzeń i konwenansów hamujących rozwój zarówno jednostek, jak i całych grup społecznych (włościan, służących, robotników), walka o prawa polityczne dla kobiet oraz batalia przeciw prostytucji i alkoholizmowi – podobnie jak w latach 60. i 70. agitacja za gruntowną edukacją i zmianą w wychowaniu kobiet – nie przysparzały publicystom poruszającym te tematy wielu zwolenników. W społeczeństwie polskim dominował bowiem światopogląd zachowawczy, a „kobieta polska – jak stwierdzał Andrzej Niemojewski – wbrew wszelkim różowym złudom jest i była pierwiastkiem nawskróś [!] konserwatywnym”156. „Kobieta polska” – czyli wywodząca się z klasy ziemiańskiej lub przynajmniej zamożniejszego mieszczaństwa, która wolała udawać, że problem prostytucji jej nie dotyczy, traktować kobiety z niższych warstw społecznych jak gorszy gatunek człowieka, nie decydować o prawodawstwie157, ale za to „dobrze” wychodzić za mąż. Ten typ kobiety pozostawał nadal zamknięty w kręgu spraw domowych i towarzyskich, oddając się w wolnym czasie nieumiarkowanej lekturze powieści i erotycznym marzeniom, co z perspektywy przeciwników zmian było o wiele korzystniejsze niż żądania praw wyborczych lub jednakowego przestrzegania przez obie płci surowych norm obyczajowych. O tych „nieletnich” jako narzędziach męskiej dominacji pisała Bujwidowa:
Prawodawcy mężczyźni, którzy sami określają kobietę jako „zagadkę”, „sfinksa” wiecznie tajemnicą osłoniętego, przy dyktowaniu praw dla niej, o tej zagadkowości zapominali i tworzyli przepisy normujące życie kobiety z głębokiem przeświadczeniem, że przepisy te są dla niej jedynie właściwe, i całkowicie odpowiednie. Traktowano kobietę jako istotę małoletnią, której zdanie na szali nie waży. […] Gdy przepisy i ustawy same okazały się niewystarczające dodano im do pomocy cały arsenał formułek i praw, tradycyjnych i obyczajowych przesądów, postawiwszy na ich straży inne kobiety, w których przez odpowiednie urobienie w ciągu wieków już prawie całkowicie znikło uczucie człowieczeństwa i które wobec buntującego się kobiecego świata, spełniają rolę wynaturzonych męskich dozorców, strzegących kobiet w haremach. Same niezdolne dzisiaj do odgrzebania w sobie istoty ludzkiej, upodlone w niewolnictwie samice ludzkie, z tajoną zazdrością pomagają mężczyźnie w ujarzmianiu dążących do wyzwolenia sióstr własnych. Kościół, tradycja, moralność, przekręcane w najbardziej zasadniczych dogmatach, dopasowywane z jednej strony przewrotnie do potrzeb i wygód męskich, a z drugiej do małych serc i ciasnych mózgów ich pomocnic – służą tu jako broń zawsze bolesna a niestety częstokroć skuteczna w tej walce o prawa człowieka, którą garść kobiet od pewnego czasu toczyć rozpoczęła.158
84Paradoksalnie jednak, nawet ta „garść walczących” realizowała tylko inny wariant niezmiennie androcentrycznego porządku świata.
Notes de bas de page
1 Ideę tę głosił François Poullain de la Barre, autor De l’ égalité des deux sexes. Discours physique et moral oú l’on voit l’ importance de se defaire des préjugés (1673), dzieła wznawianego w XVIII wieku, którym inspriowali się m.in. Claude A. Helvétius i Jean A.N. Condorcet. Zob. D. Godineau, Kobieta, w: Człowiek Oświecenia, red. M. Vovelle, Warszawa 2001, s. 403. Por. E. Fromm, Miłość, płeć i matriarchat, przeł. B. Radomska, G. Sowinski, wyd. 2 popr, Poznań 2002, s. 35-36.
2 W połowie XIX wieku jeden z wybitnych ówczesnych lekarzy, Clément Ollivier (Histoire physique et morale de la femme, Angers 1857, s. 1), określił pracę Roussela mianem „nieśmiertelnego dzieła o kobiecie”. Zob. też D. Godineau, Kobieta, s. 404; S. Kot, Historia wychowania. Zarys podręcznikowy, wyd. 2 zmien. i pomn., t. 2: Wychowanie nowoczesne (od poł. w. XVIII do współczesnej doby), Lwów 1934, s. 15-24.
3 J.-J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, t. 2, wstęp i kom. J. Legowicz, przeł. E. Zieliński, Wrocław 1955, s. 220, 224 (podkr. moje – A.P.). Właściwie cała część poświęcona Zofii pełna jest podobnych niedorzeczności. Rousseau przekonywał np. na s. 220, że właściwością mężczyzny jest siła i aktywność, kobiety słabość i bierność; natomiast na s. 223-224 dowodził, że gwałt jako taki nie istnieje, gdyż kobieta ma dość siły fizycznej, by się przed nim obronić, a jeśli tego nie robi, to znaczy, że nie chce, czyli wyraża zgodę na spółkowanie. Nie kwestionując znaczenia Rousseau dla rozwoju pedagogiki, warto podkreślić, że już na początku XX wieku zwracano uwagę na nielogiczność jego wywodu nawet w prasie kobiecej. Zob. St. Brze., Co mówi J.J. Rousseau o wychowaniu kobiet?, „Świat Kobiecy” 1906 nr 13, s. 143-144.
4 Diderot twierdził, że, „Kobieta nosi w sobie organ ulegający straszliwym spazmom, który dysponuje jej osobą” (cyt. za D. Godineau, Kobieta, s. 405). O utrzymującej się do przełomu XVIII i XIX w. teorii na temat „histerii macicznej” zob. E. Trillat, Historia histerii, przeł. Z. Podgórska, E. Jamrozik, Wrocław 1993.
5 Havelock Ellis (Mężczyzna i kobieta. Badania nad drugorzędnemi cechami płciowemi człowieka, przeł. F. Wermiński, Warszawa 1897, s. 119) dowodził np., że błędem jest porównywanie masy mózgów kobiet i mężczyzn, ponieważ różnią się oni masą ogólną ciała. Natomiast gdy zestawi się proporcje masy mózgu oraz ciała, okazuje się, że to u kobiet mózg jest większy lub co najmniej porównywalny z mózgiem mężczyzny. Echa tych odkryć pobrzmiewają w powieści Emmy Jeleńskiej Panienka, w której jeden z bohaterów, lekarz Leon Kański, zapytany o naukowe dowody niższości umysłowej kobiet, odpowiedział: „Mózg kobiety jest mniejszy od męskiego, gdyż wszystkie proporcje jej ciała są mniejsze. Ale w porównaniu do jej wielkości, to mózg równa się męskiemu, a nawet pytanie, czy go nie przewyższa. Niczego to zresztą nie dowodzi, bo objętość mózgu nie idzie w parze z jego rozwinięciem. U zupełnych idiotów objętość mózgu dochodzi znacznych rozmiarów […]” (E. Jeleńska, Panienka, Warszawa 1899, s. 166).
6 Bourdieu (Męska dominacja, s. 19) twierdził, że: „Różnica biologiczna między płciami – to znaczy między ciałem męskim i kobiecym, a zwłaszcza różnica anatomii organów płciowych, może prezentować się jako naturalne uzasadnienie dla skonstruowanej społecznie różnicy rodzajów, w tym szczególnie dla płciowego podziału pracy”.
7 J.-J. Virey, O kobiecie pod względem fizjologicznym, moralnym i literackim, przeł. P.E. Leśniewski, wyd. 2, Warszawa 1857, s. 7 [wyd. 2 oryg. 1825].
8 J.-J. Virey, O kobiecie pod względem fizjologicznym, moralnym i literackim, przeł. P.E. Leśniewski, wyd. 2, Warszawa 1857, s. 7 [wyd. 2 oryg. 1825].
9 We wstępie do swojej książki Virey przyznawał się zresztą do znajomości dzieł wspomnianych autorów, wyrażając dla nich szacunek.
10 K. z Tańskich Hoffmanowa, Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki, prwdr, Warszawa 1819. Cyt. za tejże, Dzieła, t. 8, red. N. Żmichowska, Warszawa 1876, s. 310. Podobnie tejże, O powinnościach kobiet, w: tejże, Dzieła, t. 9, s. 28-37.
11 Przykładowo, w wydawanym we Lwowie czasopiśmie dla kobiet „Gwiazda” w podobnym tonie pisano jeszcze pod koniec lat 60.: „Całą potęgą i bronią kobiety jest jej słabość; nią to wywalczyła sobie w społeczeństwie ludzkiem stanowisko otoczone czcią i poszanowaniem, które jej się jak najsłuszniej należy. Natura sama zrządziła tak, iż kobieta oddaje się i ulega w miłości, skąd też obrona i opieka niewiasty jest jedną z najświętszych powinności naszych. Najbrzydszą nieszlachetnością, najpodlejszym występkiem mężczyzny, jest używanie swej przemocy wobec niewiast. […] Jak mężczyzna jest głową w społeczeństwie, tak kobieta sercem miłującem. Bez kobiety nie byłoby w życiu miłości, bez miłości nie byłoby rodziny, a bez rodziny nie byłoby narodu i społeczeństwa” (Kobieta, „Gwiazda. Czasopismo dla Płci Niewieściej” 1869 nr 10, s. 74).
12 Cechy preferowane w wychowaniu kobiet w poradnikach z I poł. XIX w. wyczerpująco scharakteryzowała Małgorzata Stawiak-Ososińska (Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierwszej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników), Kraków 2009). O wyobrażeniach kobiety popularyzowanych na łamach czasopism z przełomu XIX i XX w. pisała z kolei Renata Bednarz-Grzybek (Emancypantka i patriotka. Wizerunek kobiety przełomu XIX i XX wieku w czasopismach Królestwa Polskiego, Lublin 2010).
13 Dowiedli tego George Lakoff i Mark Johnson (Metafory w naszym życiu, przekł. i wstęp T.P. Krzeszowski, Warszawa 1988, s. 64), którzy pisali m.in.: „Systemy pojęciowe kultur i religii są w swojej istocie metaforyczne. Metonimie symboliczne stanowią zasadnicze ogniwa łączące codzienne doświadczenia z koherentnym systemem metaforycznym, jaki charakteryzuje religie i kultury. Metonimie symboliczne opierające się na naszym doświadczeniu fizycznym dostarczają podstawowych środków niezbędnych do zrozumienia pojęć religijnych i kulturowych”.
14 W podsumowaniu badań z lat 90. XIX wieku pisano m.in.: „Główną wyższość moralną kobiety stanowi jej altruizm, główną jej wadę – brak zamiłowania prawdy. […] Wprowadzanie innych w błąd, podstęp, u kobiet w stopniu znacznie większym niż u mężczyzn, stały się nawyknieniem w myślach i w mowie. Cały szereg warunków społecznych, duchowych i fizycznych wyrobiły w niej to nawyknienie jako środek samoobrony” (G.T.W. Patrick, Psychologia kobiety w świetle nowych faktów i teorii (przekład z angielskiego), „Przegląd Pedagogiczny” 1895 nr 19, s. 302 (zob. też nr 18, s. 281-283, nr 21, s. 339-341).
15 J.K. Potocki, Współzawodnictwo i współdziałanie, Lwów 1907, s. 255. Autor wyraźnie nawiązywał do ewolucjonistycznego stanowiska Herberta Spencera, głównie do jego pracy Principles of Sociology (1874–1896), którą przetłumaczył na język polski. Ciekawą kompilacją myśli Spencera o położeniu kobiet jest broszura Ludwika Dziankowskiego, O charakterze kobiet, podług Spencera (Warszawa 1877).
16 J.K. Potocki, Współzawodnictwo i współdziałanie, s. 275.
17 [T. Brodowska] Bogumiła, Kobieta w rodzinie, Warszawa 1879, s. 1.
18 E. Prądzyński, O prawach kobiety, Warszawa 1873, s. 20-21.
19 Tamże, s. 21. Przewrotnie, choć ze zbliżoną intencją, o zagadkowości kobiet pisał kilkanaście lat później Aleksander Świętochowski (Dumania pesymisty, oprac. i wstęp E. Paczoska, Warszawa 2002, s. 74): „Jeżeli więc kto ma prawo nazwać się Sfinksem, to głównie mężczyzna, a nie kobieta. On jest bardziej niezbadany, bo nie badany, bo jako ustrojem wyższy, do poznania trudniejszy. Nie piszę tu ani apologii, ani wróżby, nie potrzebuję zatem ani zbierać dowodów niewieściego uzdolnienia, ani mu możliwy wzrost prorokować. Uwzględniam tylko to, co było faktem powszechnym, nielicznymi wyjątkami naruszonym, mianowicie, że berło umysłowej siły i wiedzy pozostawało dotąd i przekazywało się w linii męskiej. Jeżeli kiedykolwiek przejdzie w żeńską, wtedy będziemy mieli tyleż definicji dla mężczyzny, ile ich dziś mamy dla kobiety”.
20 [M. Ilnicka], Prospekt, „Bluszcz” 1865, s. 1.
21 Tamże, s. 2.
22 Powołanie do macierzyństwa obowiązywało bez względu na faktyczną płodność kobiety. Pisał o tym już Rousseau (Emil czyli o wychowaniu, s. 226): „Powiadacie, że nie każda kobieta rodzi dzieci. Tak, lecz jej przeznaczeniem te dzieci rodzić!”.
23 E. Badinter, Fałszywa ścieżka, przeł. M. Kozłowska, Warszawa 2005, s. 167-168.
24 Zob. E. Fromm, Miłość, płeć i matriarchat, s. 36.
25 „W efekcie w dziewiętnastowiecznym prawie i społeczeństwie kobieta istnieje tylko w relacji do innych, jako córka, żona, matka. Jako podmiot pośredni (zdalnie sterowany), zdefiniowany poprzez swoje relacje do mężczyzny, który jest właściwym podmiotem prawa i życia społecznego. Nie istnieje ani kobieta człowiek, ani obywatel” (M. Płatek, Historia europejskiego ruchu kobiecego, „Ośka” 2000 nr 2, s. 1). Ten „relatywizm” kobiecej tożsamości wypominała uczestniczkom Kongresu Kobiet Zofia Rygier-Nałkowska (Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego (Referat wygłoszony na Zjeździe kobiet), „Krytyka” 1907 t. 2, s. 359): „[…] wszakże tu nawet, gdzie od nas decyzja zależała, przyjęłyśmy biernie narzuconą nam przez przeszłość klasyfikację na kobiety z towarzystwa i nie z towarzystwa, zaakceptowałyśmy podział, oparty li tylko na stosunku naszym do mężczyzny […]”. W tym samym czasie pisała też Kazimiera Bujwidowa (Stańmy się sobą, „Krytyka” 1907 t. 2, s. 180): „Kobieta dzisiejsza nie jest sobą, nie czuje się jednostką samą w sobie i samą dla siebie. Jest ona żebrem Adamowem, jest sługą – niewolnicą mężczyzny, jest jego dopełnieniem, podporą, pociechą, osłodą, ozdobą – lalką – zabawką, jest jego wzorem, przykładem, ideałem, marzeniem, jego aniołem lub jego szatanem, jego zbawieniem lub przekleństwem, słowem wszystkiem, ale w odniesieniu do mężczyzny”.
26 Macierzyństwo miało tworzyć fundament definicji kobiety nie tylko w wieku XIX, ale – według prognozy Jules’a i Gustawa Simonów (Kobieta w dwudziestym wieku, Warszawa 1896, s. 125-126) – także w kolejnym stuleciu: „Co jest ostatecznie kobieta? Matką, gdy jest dojrzałą, albo na matkę chowająca się. Wstrętnemi są dla mnie nowoczesne teorie, które z kobiety robią lekarza, adwokata, urzędnika, a równie obyczaje nowoczesne, które z niej robią nierządnicę lub zalotnicę”.
27 Zob. np. E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843, s. 79, 304; S. Bronikowski, Emancypacja i równouprawnienie kobiety, Poznań 1877, s. 15, 127; M. Brzeziński, Dla domowego ogniska, w: Kobieta współczesna. Książka zbiorowa, Warszawa 1904, s. 45. Autor wyjaśniał to określenie – odporne na wszelkie zmiany cywilizacyjne – następująco: „Warunki się zmieniły, ze stosunku rzeczywistego, pozostała tylko poetyczna nazwa, a jednak i dziś nazwa ta nie jest, nie powinna być pustym dźwiękiem. Nie może być pustym dźwiękiem tam, gdzie w całej pełni żyje pojęcie ogniska domowego. Ognisko domowe – to duch ożywiający rodzinę, to myśl, która ją w całość zespala, to uczucie potężne, które wszystkich jej członków przenika, wybiegając promiennymi blaski daleko poza jej krańce. Każde ognisko domowe – to jedna z tych drobnych na pozór pochodni, których miliony składają się na potężne przejawy życia. Biada społeczeństwom, w których zaciera się pojęcie domowego ogniska; stokroć biada, jeśli ognisku temu brakuje kapłanek!”.
28 W cudzysłów ośmieliła się ująć to pojęcie dopiero Maria Konopnicka ([M. Konopnicka], „Przeznaczenie” kobiet, „Świt” 1884 nr 39, s. 624), która pisała m.in.: „»Przeznaczenie«, jako takie, jest czczem słowem. Tak tutaj, jak w innych sferach, za przeznaczenie uważa się to, co ludzie jako cel życia stawiać sobie zwykli. Stawiają oni sobie jednak cel taki nie dlatego, że tak każe przeznaczenie, lecz że cały szereg szczegółowych powodów skłania ich do tego. Powody wszakże istnieją wprzód, niż się narodzić mogła myśl o przeznaczeniu, które tylko wyraża w formie ogólnej fakt, zaobserwowany poprzednio. Pomimo to ludzie nadają abstrakcji moc dogmatu i nie tylko sami w nią wierzą jak w dogmat, ale jeszcze innym wierzyć każą. Tymczasem – podobne wymaganie jest niebezpiecznem. Bo skoro się zmieniają warunki, zmieniają się i cele życia. Zatem idzie, że powinny się zmieniać także i pojęcia o przeznaczeniu”. Rozpoznanie Konopnickiej wyprzedzało więc niemal o sto lat bliskie mu stwierdzenie Pierre’a Bourdieu (Męska dominacja, s. 44-45) o „samospełniającym się proroctwie” androcentryzmu.
29 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, w: tejże, Publicystyka społeczna, wyb. i wstęp G. Borkowska, oprac. edyt. I. Wiśniewska, t. 1, Kraków 2005, s. 497; podkr. moje – A.P. Podobnie pisała A.M ([A. Machczyńska?], Kilka myśli moich na rzecz oświaty ludu, Kraków 1873, s. 12): „[…] opinia publiczna urobiła z tych dwóch wyrazów [stara panna] razem zestawionych, coś potwornego, zmorę, która jawiąc się w snach młodego dziewczęcia, nagli je do przyjęcia męża choćby niekochanego, bo może się drugi nie trafi. Więc lepsza męczarnia całego życia z niemiłym sobie towarzyszem, lepiej zostać złą żoną, złą matka, wszak one nie są przedmiotem ogólnych żartów, o ich postępkach ludzie nie zawsze wiedzą, zresztą mogą zapomnieć, przebaczyć, a kto zapomni? kto przebaczy starej pannie?”.
30 „Jeżeli ruch kobiecy w sferze średniej powstał do pewnego stopnia z przyczyny starych panien i przez nie, to dziś w znacznej mierze jeszcze istnieje dla nich, ich interesa i potrzeby w pierwszym rzędzie uwzględnia, ich dążeniom i światopoglądowi jedynie odpowiada” (I. Moszczeńska, Kwestia kobieca w chwili obecnej, „Głos” 1903 nr 27, s. 423).
31 „Wśród klas posiadających kobieta […] – pisał August F. Bebel (Kobieta i socjalizm, wyd. 2, Kraków 1907, s. 88) – staje się dość często prostym aparatem rozrodczym, którego zadaniem jest wydawać na świat dzieci ślubne; staje się dozorczynią domu lub piastunką zrujnowanego przez rozpustę męża”. Ocena Bebla nie była może wyważona, ale trudno ją zupełnie zanegować w konfrontacji z wzorcem kobiety propagowanym w piśmiennictwie XIX wieku.
32 Na rozważaniach publicystów wyraźne piętno odciskał europocentryzm oraz amerykofilia (lub amerykofobia, w zależności od światopoglądu autora). Dlatego często opisy problemów kobiet z krajów Azji, Afryki czy Ameryki Południowej pełniły funkcję nie tyle informacyjną, ile perswazyjną – miały przekonać Europejki, że w porównaniu z kobietami z innych stron świata dysponują szerokimi swobodami, które powinny cenić. W polskiej publicystyce przykładem takiego manipulowania faktami był m.in. cykl artykułów Julii Terpiłowskiej, Historia kobiety. Studium społeczne, „Bluszcz” 1903 nr 36, 40, 41, 44, 46-52.
33 E. Fromm, Miłość, płeć i matriarchat, s. 36.
34 Zresztą według Michaela G. Müllera (Szlachecki czy mieszczański model narodu? Problemy badań nad przemianami społecznymi elit w Polsce w epoce powstań narodowych, w: Polskie powstania narodowe na tle przemian europejskich w XIX wieku, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, J. Ziółek, Lublin 2001, s. 227) dawne elity i arystokracja – przez normotwórcze oddziaływanie na pozostałe warstwy społeczne – zachowały uprzywilejowaną pozycję, nawet w krajach kojarzonych z silną pozycją mieszczaństwa.
35 Nie jest przypadkiem, że debata wokół „kwestii kobiecej” była szczególnie żywa na początku lat 70. Niemal jednocześnie opublikowano wówczas kilka ważnych prac poświęconych emancypacji Polek: Elizy Orzeszkowej Kilka słów o kobietach (prwdr. „Tygodnik Mód” 1870), Józefy Dobieszewskiej Wychowanie kobiet wobec dzisiejszych dążeń społecznych (Lwów 1871), Anastazji Dzieduszyckiej Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych (Lwów 1871) oraz Gawędy matki (Lwów 1872), Edwarda Prądzyńskiego O prawach kobiety.
36 Zob. A. Bebel, Kobieta i socjalizm, s. 3-4. Spośród polskich publicystów na odrębność nurtów emancypacyjnych kobiet z proletariatu i z klas średnich uwagę zwracała m.in. Felicja Nossig (Emancypacja kobiet, „Latarnia” 1903 nr 7, s. 20). Brak solidarności kobiet z wyższych warstw z robotnicami i włościankami oraz ich oderwanie od realiów życia krytykował już w latach 70. Prądzyński (O prawach kobiety, s. 188-189, 197): „Kobieta zamożna i ukształcona, ta którą Opatrzność tak wyraźnie wskazała jako naturalną opiekunkę nieszczęśliwych, prawdziwego nieszczęścia nie zna nawet; w cierpieniach, o które potrąca co krok, nie ma żadnego pojęcia. […] Jeżeli dziewica szanująca siebie, nie może wyjść na ulicę z obawy, by przez mężczyznę znieważoną nie została, cóż pomyśleć o losie osieroconych pracownic, które w znojnych zabiegach kawałka chleba dobijać się muszą? Na jakież więc one będą narażone niebezpieczeństwo, one, których nie broni od napaści bogata suknia, nieświadomość złego, ani brak pokus wszelakich!”.
37 [M. Konopnicka], Nieletnie, „Świt” 1884 nr 26, s. 416.
38 „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa” (I. Kant, Co to jest oświecenie?, w: T. Kroński, Kant, Warszawa 1966, s. 164).
39 Bebel napiętnował postawę kobiet z burżuazji, które szukając źródła zarobku, sięgają po zajęcia wykonywane dotąd wyłącznie przez robotnice, zaniżając wartość ich pracy (Kobieta i socjalizm, s. 120). Opisał też sytuację zgorszenia na zjeździe kobiet w Berlinie w 1894 roku, kiedy zaproponowano, by do ruchu włączyć proletariuszki (tamże, s. 121). O utrzymującym się do dziś problemie oddzielenia od siebie kobiet pisał Bourdieu (Męska dominacja, s. 111-112): „[…] mimo istnienia specyficznie kobiecych doświadczeń (takich jak niezliczone, poddane sublimacji sytuacje zranienia narzucane kobietom przez męski porządek), kobiety są […] odseparowane od siebie przez nierówności ekonomiczne i kulturowe, które, między innymi, wpływają na obiektywne i subiektywne doświadczanie męskiej dominacji, nie unieważniając jednak tego, co ma związek z umniejszeniem wnoszonego przez kobiecość kapitału symbolicznego”.
40 Z.A. Pietkiewicz, Nieco o istocie kwestii kobiecej, w: Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej (1866–1891), Kraków 1893, s. 477-478.
41 J.K. Potocki, Ginekologia i socjologia. Z powodu mowy prof. d-ra H. Feblinga, „Głos”1894 nr 6-16.
42 „Głos” 1894 nr 6, s. 62.
43 „Głos” 1894 nr 10, s. 113.
44 Szczegółowej analizy koncepcji obu autorów dokonał Jakub Litwin (Dylematy postępu i regresu, Warszawa 1973). Zob. też P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, przeł. J. Konieczny, Kraków 2005 (rozdz. Zmienne koleje idei postępu). Jerzy Jedlicki pisał zaś (Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują, Warszawa 2002, s. 9): „W europejskiej myśli społecznej ostatnich dwu stuleci z górą jest stale obecnych kilka wielkich tematów, do których w jakiś sposób odnieść się musiał każdy mniej więcej wykończony system przekonań i które ponadto występują w niezliczonych wypowiedziach luźnych: w publicystyce, moralistyce, literaturze pięknej i dyskursie potocznym. Jest wśród nich temat »wolność jednostki a prerogatywy władzy« i temat »jak zapewnić sprawiedliwy podział dóbr?«, i temat »co to jest naród i jakie są jego prawa?«. I jest wśród nich temat »postęp cywilizacyjny«”. Zob. też tamże, s. 39-41.
45 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, wyd. nowe, Warszawa 2002, s. 100; B. Suchodolski, Wstęp, w: J.A.N. Condorcet, Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje (Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain), Kraków 1957, s. XXII.
46 S. Kot, Historia wychowania…, s. 178-186.
47 Pisano np.: „Przekształcenie się i pomnożenie potrzeb rodzinnych i domowych z jednej strony, postęp przemysłu, wszelkiego rodzaju fabrykacji, rękodzielnictwa i rzemiosł, z drugiej, nadały pracy kobiecej, zwłaszcza też w bieżącym stuleciu, inne w rodzinie samej i w społeczeństwie stanowisko” ([A. Goltz] A.G., Reforma w wychowaniu kobiet i w użyciu ich czasu i pracy, „Kronika Rodzinna” 1869 nr 8, s. 113). Zob. też S. Baczyński, Eliza Orzeszkowa, „Marta”, „Cham”, „Nad Niemnem”, „Argonauci”, „Ad Astra”, Warszawa 1928, s. 6.
48 J.I. Kraszewski, O postępie, Kraków 1871, s. 8-9. Przykładem popularności idei Condorceta (często bez świadomości źródła) i zarazem różnorodnego ich rozumienia jest felieton Konstantego Milewskiego (Postęp, „Tygodnik Ilustrowany” 1861 nr 79, s. 121-122), którego zasadniczą część tworzy scenka obrazująca salonową dyskusję na temat postępu.
49 S. Kot, Historia wychowania…, s. 15; L. Braun, Historia rozwoju ruchu kobiecego, oprac. i uzup. [J. Kisielewska] J. Oksza, Warszawa 1904, s. 69-71; A. Szyc, Kobieta w pedagogice. Znaczenie, zakres i warunki pracy wychowawczej, w: Kobieta współczesna…, s. 33; K. z Tańskich Hoffmanowa, Listy o wychowaniu, Wrocław 1833, s. 8. O znaczeniu dzieł Rousseau dla zmiany stosunku kobiet do roli matki pisała Elisabeth Badinter (Historia miłości macierzyńskiej, przeł. K. Choiński, Warszawa 1998).
50 Przywołane fragmenty traktatu Condorceta pojawiły się w artykule Zofii Kowerskiej, Rzut oka na historyczny rozwój idei równouprawnienia kobiety („Przegląd Pedagogiczny” 1885 nr 17, s. 541).
51 J.A.N. Condorcet, Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje…, s. 236-237. O znaczeniu Condorceta w rozwoju „kwestii kobiecej” w Europie zob. T. Stanton, Francja, w: Kwestia kobieca w Europie (The Woman Question in Europe), red. T. Stanton, przeł. K. Sosnowski, Warszawa 1885, s. 129.
52 Głównie z powodu wrogości Napoleona I do wszelkich reform wychowania dziewcząt (S. Kot, Historia wychowania…, s. 206).
53 Por. F. Nossig, Emancypacja kobiet, s. 13-14; T. Jeske-Choiński, Kobiety Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1906, s. 117-118.
54 A. Zgórski, Niektóre psychiczne właściwości kobiet. (Ostatni odczyt dla kobiet z psychologii), Lwów 1872, s. 34. Zob. też J. Dobieszewska, Wychowanie kobiet…, s 17; E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, s. 193.
55 Nieco innego rozróżnienia dokonał Świętochowski (Przegląd piśmiennictwa polskiego, „Przegląd Tygodniowy” 1871 nr 41, s. 335), recenzując przywoływaną wcześniej pracę Dobieszewskiej: „Gdybyśmy przypatrzyli się sądom publicznym w tej mierze [kwestii kobiecej] i sądom ogółu, spostrzeglibyśmy trzy obozy, pierwszy, zapleśniałych konserwatystów walczących o utrzymanie status quo, drugi, umiarkowanych podsuwających półśrodki, trzeci, zapalonych radykalistów domagających się bezwzględnego równouprawnienia. Przedstawicielami w literaturze tych kierunków są: dla pierwszej kategorii, wspomniany p. Nowosielski, czuła p. Marczewska i inni, – dla drugiej – p. Ilnicka, dla trzeciej, głównie p. Orzeszko i Dobieszewska”. Było ono jak najbardziej uzasadnione z perspektywy autora; podział zaproponowany przeze mnie uwzględnia dodatkowe uwarunkowania i dokonałam go z innej perspektywy czasowej. Por. A. Chwalba, Spór o wartości. Sympatyczki ruchu emancypacyjnego wobec religii i Kościoła katolickiego, w: Kobieta i kultura. Zbiór studiów, t. 4, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996, s. 267.
56 rozbieżnościach między wizją postępu Bossueta oraz Turgota i Condorceta zob. J. Litwin, Dylematy postępu i regresu, s. 88-100. Obroną prowidencjalizmu i krytyką prac historiozoficznych kwestionujących rolę Opatrzności zajmowali się często autorzy „Przeglądu Katolickiego”. Zob. np. F.K., Historia filozofii w zarysie, napisana przez dra Alberta Schweglera, przełożona na język polski i pomnożona dodatkiem o filozofii w Polsce (1863 nr 11, 12). W tym samym roczniku promowano jednocześnie idee Antoine-Frédérica Ozanama, zwolennika chrześcijańskiej wizji postępu, O postępie w wiekach upadku z A.F. Ozanama (nr 12, 13, 15, 16). Podobny charakter miały wypowiedzi publikowane na łamach „Kroniki Rodzinnej”, np. W. Miłkowski, Postęp przez religią (Kilka słów z powodu dzieła, Progrès par la Religion. Ce que doit être la religion pour réaliser le progrès. Conférences de Notre-Dame de Paris, en 1868, par R. P. Felix) (1868 nr 20); Adam G… [A. Goltz], Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie (1873 nr 4). Zob. też pracę Władysława M. Dębickiego, Postęp, szczęście i przewroty społeczne. Chłodne uwagi o palących kwestiach (Warszawa 1885), gdzie czytamy m.in.: „Uznając konieczność postępu, i to coraz wszechstronniejszego w miarę coraz nowych potrzeb i coraz cięższych warunków życia, rozumny przyjaciel ludzkości uznaje zarazem, że postęp, aby stawał się dobrodziejstwem nie plagą, winien się rozwijać na trwałej i rozumnej podstawie, w trwałym i rozumnym kierunku. Chcąc zaś znaleźć odpowiednią podstawę i kierunek postępu, trzeba koniecznie przyjąć pewien pogląd na świat w ogóle, a szczególniej na wartość życia ludzkiego. Z pomiędzy wszystkich na świat poglądów, pogląd chrześcijański życiu każdego człowieka najwyższą bez wątpienia nadaje cenę”.
57 Zob. K.W. Wóycicki, Niewiasta polska w początkach naszego stulecia (1800–1830), Warszawa 1875, s. 314.
58 A. Machczyńska, Młoda nauczycielka. Dziełko poświęcone zakładom wychowania płci żeńskiej, Poznań 1863, s. 44-45.
59 „Nie wszystkie kobiety przejmują się tem wysokiem powołaniem do jakiego są przeznaczone, niektóre z nich nie wiedzą nawet o niem – wyjaśniał autor poradnika dedykowanego swoim córkom. – Zdaje się im, że zajmują podrzędne miejsce w świecie; mało znaczące i mało przydatne, z tego wynikło, że nie sposobią się do tego wielkiego przeznaczenia, jakie jest rzetelnie ich udziałem, a przecie powołanie ich jest wielkie; szczytne, uwielbienia godne. Cóż może być szlachetniejszego, wznioślejszego, szacowniejszego, jak stać się aniołem pocieszycielem rodu ludzkiego, duchem opiekuńczym, troskliwym, przychylnym, pomocą i wsparciem starości, troskliwością i opieką niedołężnego niemowlęctwa, pociechą strapionych. Osłodą goryczy życia, wsparciem nieszczęśliwych, komuż to poruczone jest zaszczepienie pierwszych zasad Religii, miłości ojczyzny, moralności, uczuć szlachetnych, jeżeli nie kobiecie; któż łagodzi dzikość obyczajów, któż nadaje zachętę do oświaty, do polerowności świata?” (S. Ostaszewski, O przeznaczeniu kobiety, w: Ojciec córkom, t. 1: Dla Dziewicy, Kijów 1851, s. 7-8).
60 J.C., Jeszcze słów kilka o prawie i obowiązkach kobiet, „Przegląd Katolicki” 1870 nr 6, s. 85-86 Zob. też K. z Tańskich Hoffmanowa, O powinnościach kobiet…, cz. 1, rozdz. 1: O przeznaczeniu kobiety; Bogumiła [T. Brodowska], Kobieta w rodzinie, s. 13; M. Rościszewski [B. Londyński], Panna dorosła w rodzinie…, s. 60-61, 77-81.
61 Nauka „talentów” i towarzysząca jej mniej lub bardziej poważna krytyka utrzymała się przez cały XIX wiek. Np. Kazimierz Bartoszewicz (Kwestionariusz małżeński, Kraków 1901, s. 10) przytaczał listę oczekiwań doktora medycyny szukającego żony, który miał rzekomo pisać: „Pragnę stanowczo, aby, 1) nie umiała paplać żadnym obcym językiem, bo to rodzi tylko fumy i chętkę czytania głupich romansów; 2) nie śpiewała, nie malowała i nie grała na fortepianie, bo to strata czasu, a często i tortury […]”.
62 Wiedza religijna miała stać się bronią kobiet przeciwko sceptycyzmowi i laicyzacji kultury. Jeden z największych autorytetów kościelnych II połowy XIX wieku, ksiądz Félix A.P. Dupanloup, postulował np.: „Dziś, kiedy wszyscy koło niej rozprawiają o rzeczach wiary, a najświętsze nawet jej tajemnice idą pod roztrząsanie rozumu; czyżby nie należało uzbroić wcześnie umysłu kobiety przeciwko najpospolitszym sofizmatom i potwarczym zarzutom, aby je skutecznie odeprzeć, a w potrzebie i skarcić umiała?” (cyt. za: O uczoności kobiet, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 9, s. 131).
63 E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu kobiet, s. 121.
64 J.C., Jeszcze słów kilka…, s. 86. Jeszcze na początku XX wieku na łamach ultrakatolickiej wówczas „Kroniki Rodzinnej” pisano (X.J., Rodzina katolicka i wychowanie. Wpływ różańcowej modlitwy na rodzinę, „Kronika Rodzinna” 1900 nr 1, s. 10): „Niewiasta, jako żona i matka jest sercem i węzłem, który łączy w jedno wszystkie osoby, składające rodzinę; jeżeli więc Różaniec uszlachetni, uświęci matkę, błogosławiony wpływ cnoty i świętości bezwarunkowo musi się odbić na całym domu. Każdy bezstronny człowiek przyznać musi, że moralne szczęście całej rodziny głównie zależy od pojęcia osobistej godności i świętości zadania, jakie kobieta-matka wyrobi sobie o swoich obowiązkach. Otwartą księgę, żywy przykład i najwznioślejszy wzór swoich obowiązków każda matka, nieumiejąca nawet czytać, znajdzie w różańcowej modlitwie”.
65 W publicystycznej batalii na łamach „Gazety Polskiej” dotyczącej kwestii kobiecej Orzeszkowa zarzucała Antoniemu Nowosielskiemu [właśc. Antoniemu Albertowi Marcinkowskiemu]: „Wiele tu pięknych bardzo rzeczy, powiedzianych o obowiązkach kobiet, ofiarach, poświęceniu się, zaparciu się, miłości, uległości, pokorze, poezji i skromności. Kobiety tegoczesnej, prawdziwej, istotnej, nie widać nigdzie; pomiędzy wierszami pływają tylko mgły przybierające postać kobiecą, ale zimne, krwi, życia, mózgu pozbawione. Faktów, cyfr, dowodów, wyciągów z wielkiej księgi społecznego żywota istotnego, niewymarzonego wcale tu nie ma. Jest jednak erudycja niepospolita i słowo w brzmiące i bardzo okrągłe okresy urządzone” (E. Orzeszkowa, O kwestii kobiecej. Z powodu artykułu pana Antoniego Nowosielskiego w nrach 126 i 127 „Gazety Polskiej”, w: tejże, Publicystyka społeczna, s. 447). Przytaczająca zaś te słowa Orzeszkowej Dobieszewska (Wychowanie kobiet…, s. 91) podsumowała: „Zarzut ten można by słowo w słowo powtórzyć przeciw niejednemu artykułowi, napisanemu w tej materii i mającemu pretensje skończyć raz na zawsze z kwestią dążeń kobiet dzisiejszych”.
66 Bolesław Marycki (Ważniejsze kwestie sporne w dzisiejszej pedagogii. II. Kształcenie kobiet, „Przegląd Pedagogiczny” 1888 nr 6, s. 62) pisał np.: „Zarzucą nam pewnie, żeśmy zapomnieli o tych kobietach, które za mąż nie wyjdą. My mamy większy zarzut, bo zapytamy, dlaczegoście zapomnieli w waszych planach szkolnych o tych, co za mąż wyjdą? Dlaczego ogół poświęcacie wyjątkom? Ale w zasadzie nie będziemy nic mieli przeciw szkołom i dla wyjątków; nie będziemy nic mieli przeciw najwyższej nauce i mężatek, byle to się nie stało z uszczerbkiem tego, co umieć powinny, byle się nie działo to kosztem fizycznego i moralnego zdrowia ich samych i ich rodziny”.
67 J.A. Łukaszkiewicz, Złota książka polskiej dziewicy, wyd. nowe, Kraków 1902, s. 40-41.
68 S. Bronikowski, Emancypacja i równouprawnienie kobiety, s. 24-25. Por. K. Libelt, Humor i prawda w kilku obrazkach, Petersburg 1852, s. 17-19, 44-48. O sile oddziaływania poglądów Libelta na Bronikowskiego świadczy opatrzenie Emancypacji… mottem z Humoru i prawdy: „Wspólność zatrudnień dla płci obojej byłaby taką anarchią w świecie społecznym, jaką by była w świecie moralnym, wspólność żon i mężów”. Zob. też A. Marczewska, Kobieta kobietą, Warszawa 1870. Étienne Lamy (Kobieta i wiedza, przeł. E. Mieroszowska, Kraków 1903, s. 17) twierdził wręcz, że dla kobiet „[…] lepiej by zostały nieoświecone, aniżeli mają się stać niewierzące”.
69 K. Niedziałkowski, Nie tędy droga, Szanowne Panie!, wyd. 2 dop., Warszawa 1900, s. 59.
70 W. Marrené-Morzkowska, Kobieta czasów obecnych, Warszawa 1903, s. 21-22. Podobnie diagnozował 30 lat wcześniej Bronisław Chlebowski (O wyrobieniu samodzielności charakteru u kobiet. Listy do panny ***, „Bluszcz” 1872 nr 1, s. 1): „W dotychczasowym systemie wychowania kobiecego zarówno nie zwracano uwagi na potrzeby ciała jak i duszy, poświęcając je dla urzeczywistnienia dążeń opartych na najfałszywszych pojęciach o naturze i przeznaczeniu kobiety. […] tak w zakresie fizycznym jako też i duchowym miano głównie to na celu, aby młoda panienka stała się istotą przede wszystkiem powabną i za pomocą wdzięków zrobiła partię, to jest natrafiła na człowieka, któryby posiadając dochody, tytuły itp. zalety pragnął jeszcze uzupełnić umeblowanie swych apartamentów przez nabycie tej najkosztowniejszej ozdoby, jaką jest młoda, dowcipna i szykowna żona”. Zob. też, J. Dobieszewska, Wychowanie kobiet…, s. 119; W. Jaroszyński, Kobieta. Studium, Warszawa 1869, s. 23.
71 W. Marrené-Morzkowska, Kobieta czasów obecnych, Warszawa 1903, s. 21-22. Podobnie diagnozował 30 lat wcześniej Bronisław Chlebowski (O wyrobieniu samodzielności charakteru u kobiet. Listy do panny ***, „Bluszcz” 1872 nr 1, s. 1): „W dotychczasowym systemie wychowania kobiecego zarówno nie zwracano uwagi na potrzeby ciała jak i duszy, poświęcając je dla urzeczywistnienia dążeń opartych na najfałszywszych pojęciach o naturze i przeznaczeniu kobiety. […] tak w zakresie fizycznym jako też i duchowym miano głównie to na celu, aby młoda panienka stała się istotą przede wszystkiem powabną i za pomocą wdzięków zrobiła partię, to jest natrafiła na człowieka, któryby posiadając dochody, tytuły itp. zalety pragnął jeszcze uzupełnić umeblowanie swych apartamentów przez nabycie tej najkosztowniejszej ozdoby, jaką jest młoda, dowcipna i szykowna żona”. Zob. też, J. Dobieszewska, Wychowanie kobiet…, s. 119; W. Jaroszyński, Kobieta. Studium, Warszawa 1869, s. 23.
72 Zob. np. I. Krajewski, Stanowisko społeczne kobiety i odpowiednie temu jej wychowanie, „Bluszcz” 1867 nr 43, s. 186.
73 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, s. 223.
74 Praca kobiet. Krawaciarstwo, „Tygodnik Mód i Powieści” 1896 nr 46, s. 365.
75 Praca kobiet. Koszykarstwo, „Tygodnik Mód i Powieści” 1897 nr 1, s. 4; Praca kobiet. Litografia, Sztuki wyzwolone, „Tygodnik Mód i Powieści” 1897 nr 4, s. 34-35; Praca kobiet. Rytownictwo, Chemigrafia, Fototypia, „Tygodnik Mód i Powieści” 1897 nr 11, s. 103-104; Praca kobiet. Drukarstwo, „Tygodnik Mód i Powieści” 1897 nr 16, s. 153.
76 W. Marrené, Kobieta czasów obecnych, s. 44-76; zob. też Wielkopolanka [W. Reichsteinowa], Poradnik dla młodych osób w świat wstępujących, ułożony dla pożytku tychże, cz. 2: O rozmaitych zawodach przystępnych dla młodych osób, Poznań 1891; J. Olszyc, O wychowaniu kobiet specjalnem, „Kronika Rodzinna” 1884 nr 10, s. 293-298.
77 „On powinien na chleb pracować – a ona powinna tylko umieć roztropnie tym chlebem gospodarować. A który nie umie zarobić na chleb dla swej żony, ten nie wart być mężem i nie powinien się żenić! To jest prawda oparta na zasadach natury – a zatem niezaprzeczona” (Z. Kaczkowski, Kobieta w Polsce. Studium historyczno-obyczajowe, przedm. i uwagi P. Chmielowski, t. 2, Petersburg 1895, s. 131).
78 H. Struve, O estetycznem wychowaniu kobiety, Warszawa 1867, s. 8-9.
79 J. Dobieszewska, Wychowanie kobiet…, s. 127.
80 „Powziąwszy z nauk przyrodzonych pojęcie o organizmie roślinnym lub zwierzęcym, nie będziecie mieli wiele trudności w przedstawieniu sobie każdego społeczeństwa i całej wreszcie ludzkości, jako wielkich organizmów rozwijających się podług stałych, choć nieznanych nam dostatecznie warunków” (B. Chlebowski, O wyrobieniu samodzielności charakteru u kobiet…, s. 2).
81 E. Prądzyński, O prawach kobiety, s. 165.
82 Główne zagrożenie widziano w skłonności do zdrady, zarówno rozczarowanych kobiet, jak i znudzonych mężczyzn: „Jako żona, możeż miałko ukształcona kobieta być prawdziwą towarzyszką mężczyzny? […] Dlatego wolą godziny swe spędzać nie z żonami, ale u niewiast równie nieoświeconych, a mniej nijakich, zupełnie gotowych poświęcić się dla męskich rozrywek” (A. Dzieduszycka, Gawędy matki, Lwów 1872, s. 191). Za czynnik destrukcyjny uważano też nieumiejętność zajmowania się dziećmi. Oto dwa przykładowe głosy na ten temat: „Nieustannie powtarzamy, że rodzina jest podstawą społeczeństwa; że jej dobrobyt moralny jest podstawą moralnego dobrobytu kraju. Tak zaiste! Rodziny obowiązkiem jest dostarczać krajowi obywateli zacnych, myślących i do poświęcenia zdolnych. Któż jest duszą rodziny? Któż jest pierwszym nauczycielem w rodzinie? Oto matka. […] Czyż ona podołać tu [jest] w stanie bez stosownego wykształcenia, które nadaje nie instynkt tylko lub miłość macierzyńska jak to wielu mniema, ale nauka systematyczna i wiedza!” (W. Jaroszyński, Kobieta…, s. 22); „Kobieta w społeczeństwie to przede wszystkiem matka i wychowawczyni – i zobaczmy jak względnie do kobiety jest tu postawionym interes społeczny? […] Nikt nie zaprzeczy że w rękach matek leży społeczeństwa przyszłość, wzrost jego lub upadek, energia lub zniewieściałość. Wartość danego pokolenia jest w stosunku prostym do wykształcenia kobiet, do stopnia rozpowszechnienia między niemi właściwego pojmowania obowiązków swoich. […] Ciemni rodzice wychowują ciemne dzieci i krok postępu leniwo się naprzód posuwa” (Henryk N…, Słowo w kwestii reformy społecznego stanowiska kobiety, „Bluszcz” 1872 nr 40, s. 314).
83 „Rozpatrzmy tę kwestię, o ile rozum może zaszkodzić etycznej lub estetycznej stronie niewiasty. Ośmielamy się tu postawić następujące tezy: 1) Rozum prowadzi człowieka do samowiedzy. 2) Rozum daje gwarancję zdrowych, rzetelnie prawdziwych i pożądanych uczuć. 3) Rozum wytwarza ludzi rzeczywiście moralnych. 4) Rozum stanowi fundament istotnie chrześcijańskich uczuć i podwalinę religii” (A. Dygasiński, Poglądy na wychowanie kobiety w zeszłym wieku i dzisiaj, „Świt” 1884 nr 36, s. 577. Zob. też E. Orzeszkowa, Listy o sprawach kobiet, „Świt” 1884 nr 17, s. 275).
84 A.F. Bebel, Kobieta i socjalizm, s. 153. Autor wielokrotnie podkreślał też zakłamanie publicystów reprezentujących interesy burżuazji. Przykładowo: „Mimo to, że powyżej zarysowany rozwój położenia kobiety leży jak na dłoni i że widzieć je musi każdy, ktokolwiek ma oczy otwarte, codziennie słyszymy jeszcze pustą deklamację o »przyrodzonem powołaniu« kobiety, deklamację, odsyłającą kobietę do domu i rodzinnego ogniska. Najwięcej rozwodzą się na ten temat tam, gdzie kobieta usiłuje wejść w sferę t. zw. wyższych zawodów, jak n.p. wyższe stanowiska w nauczaniu, w urzędach, zawody lekarski, adwokacki i przyrodniczy” (tamże, s. 158).
85 Z. Daszyńska-Golińska, Przed jutrem. Współczesny ruch kobiecy wobec kwestii robotnic, Kraków 1897, s. 7.
86 [A. Smaczniński] A.S., Z kwestii kobiecej, „Tygodnik Mód” 1894 nr 24, s. 187. Przed utopijnością idei socjalistycznych przestrzegała np. Zofia Kowerska (O wychowaniu macierzyńskiem, Warszawa 1881, s. 144-145): „Młodzież dzisiejsza, narażona jest na niezdrowy powiew socjalistycznych idei. Najłacniej czepiają się one niedoświadczonych głów, szukają serc, pragnących dobra ludzkości (nie mówię tu już o tem, że socjalizm najwięcej rekrutuje sobie adeptów między ubogimi, nienawidzącymi bogatszych i w nowych ideach szukającymi zmiany dotychczasowego położenia – podstępnym więc swym językiem wyzyskują to pragnienie na korzyść swych mrzonek”. Zob. A. Smołalski, Kobiety jako działaczki socjalistyczne w Polsce, w: Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX w., red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 2000.
87 Pod tym względem publicyści lewicowi w pełni popierali propozycje Condorceta. Nossig (Emancypacja kobiet, s. 13-14) wymieniała jego nazwisko wśród „wybitnych jednostek ruchu kobiecego”, pisząc: „Ostatni z wielkich francuskich filozofów oświecenia, Condorcet, w pismach swoich wypowiadał przekonania, które w owym czasie wywołały ogromną sensację. Wychodząc z założenia, że kobiety są tak samo jak mężczyźni istotami czującemi, obdarzonemi rozumem i zdolnemi do wysokich idei, twierdzi on, że należą im się te same prawa, co mężczyźnie. Żąda zatem dla nich czynnego i biernego prawa wyborczego, dostępu do wszystkich urzędów i uczestnictwa we wszystkich prawach cywilnych. Zdaniem jego zasada równości, postawiona przez rewolucję, została pogwałcona przez to, że połowa rodu ludzkiego pozbawiona jest prawa udziału w prawodawstwie”. Zob. też: W. Jamrożek, Status kobiety w świetle społeczno-wychowawczej myśli galicyjskiej socjalnej demokracji, w: Partnerka, matka, opiekunka, s. 256.
88 Z. Daszyńska-Golińska, Przed jutrem…, s. 8. Zob. też s. 16-17.
89 Tamże, s. 19.
90 J. Kisielewska (J. Oksza, Kobiety wobec dnia dzisiejszego. Odczyt na zebraniu „Polskiego związku pracownic handlowych i biurowych”, „Świat Kobiecy” 1906 nr 2, s. 15) pisała np.: „[…] socjaliści popierają równouprawnienie z wyraźnym wszakże naciskiem aby ruch kobiecy wszedł w ścisłe związki z organizacją i był od niej zależny”.
91 Idea ta wydaje się zresztą wtórna w stosunku do propozycji niektórych myślicieli oświeceniowych. Potwierdzałaby to np. ocena Feliksa Wesołowskiego (Stuletnia rocznica kwestii „emancypacji kobiet”, „Rola” 1889 nr 33, s. 457): „Tak nazwana kwestia kobieca, z natury i istoty swej, jest przede wszystkiem kwestią ekonomiczno-społeczną. Kwestia ta, poczęta we Francji na łonie rewolucji – podniesioną została nie przez kobiety, ale przez mężczyzn, w celu zburzenia istniejącego w świecie porządku rzeczy, a przede wszystkiem – rodziny i społeczeństwa. Myśl o potrzebie »emancypacji kobiet«, po raz pierwszy wygłosił światu słynny ekonomista francuski Condorcet, w roku 1789, na zgromadzeniu narodowem asembler constituante w Paryżu. W roku bieżącym 1889 przypada właśnie stuletnia rocznica owej kwestii kobiecej, tego poronionego płodu rewolucji francuskiej”.
92 Krytycznie oceniał to zjawisko Aleksander Świętochowski, który pisał (O wyższym ukształceniu kobiet, w: Pedagogika pozytywizmu warszawskiego, oprac. i wstęp R. Wroczyński, Wrocław 1958, s. 115; prwdr, „Przegląd Tygodniowy” 1874 nr 1-9): „Owe kipiące życiem i targane podnioślejszymi natchnieniami dusze niewieście domagając się nauki rzadko kiedy wiedzą, jakiej nauki. Zamiast starać się według planu opartego na potrzebach realnych o dokonanie przy pomocy wyższego ukształcenia pewnych naukowych celów, one starają się tylko o zadowolenie swych gwałtownych i nieokreślonych pragnień”. Por. kilkanaście lat późniejszy głos nauczycielki ubolewającej nad systemem kształcenia dziewcząt (Głosy wychowawców: Młoda nauczycielka, Francuzoi muzykomania, „Przegląd Pedagogiczny” 1888 nr 10, s. 118): „[…] biedne dziewczątka męczą się nad słówkami francuskiemi, każą im grać pięciopalcówki wtedy, kiedy ich umysł pożąda prawdziwych wiadomości. Lepsze tylko umysły dziewczęce wytrzymują pod tą uprawą cudzoziemszczyzny: zrozumiawszy brak nauki, rzucają się do czytania poważnych książek prawie bez przygotowania, zdobywają z trudem jakieś okruchy wiedzy, mnóstwo sił tracą; drogą nadludzkich wysiłków dochodzą do światła, brak im też systematycznego rozwinięcia”.
93 P. Kuczalska-Reinschmit, Trzy doby kwestii kobiecej u nas, w: Upominek…, s. 499-500. Kilkanaście lat później Wincenty Kosiakiewicz (Kobieta nowoczesna. Odczyt, Warszawa 1912, s. 1) potwierdzał charakter dokonanych przeobrażeń: „Bardzo łatwą jest rzeczą wskazać, czem się różni kobieta współczesna od kobiet dawniejszych czasów. Różni się od nich ambicjami swemi. Te są nieogarnięte, podobnie jak nieogarniętym jest wielki ideał nowoczesny: postęp”.
94 „Kobiety nasze pozbawione środków wyższej a nade wszystko systematycznej i zgodnej z duchem czasu edukacji, jeżeli chcą iść naprzód, jeżeli chcą zdobywać rozleglejszą i gruntowniejszą wiedzę, muszą się uczyć same, a podstawowym znów środkiem i zaradniczym [!] warunkiem takiej samoistnej nauki, jest czytanie” (Czytelnictwo kobiece, „Opiekun Domowy” 1874 nr 34, s. 273-274).
95 A. Dygasiński, Myśli o stanowisku kobiety ze względu na wychowanie społeczne, „Świt” 1884 nr 23, s. 374.
96 Por. P. Bourdieu, Męska dominacja, s. 44-47, 63-64, 75, 101. Klasycznym przykładem powielania i upowszechniania struktur męskiej dominacji była twórczość Hoffmanowej, utrwalająca w kobietach przekonanie o konieczności podporządkowania się mężczyznom. Choć Hoffmanowa stała się zawodową autorką, a ponadto pracowała jako nauczycielka, przestrzegała swe czytelniczki przed dążeniem do tego, by być kimś więcej niż żoną i matką. Zob. G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura/poezja kobieca, „Teksty Drugie” 1995 nr 3/4, s. 33; tejże, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996, s. 67-68.
97 Zob. np., Gorączka rzemieślnicza, „Świt” 1885 nr 2, s. 11; Z.A. Pietkiewicz, Nieco o istocie kwestii kobiecej…, s. 477-479; F. Nossig, Kwestia kobieca w klasach średnich, jej rozwój historyczny i jej ekonomiczne znaczenie, „Bluszcz” 1903 nr 9, s. 106; P. Chmielowski, Udział kobiet w twórczości literackiej, w: Kobieta współczesna…, s. 70. Por. A. Żarnowska, Przemiany statusu społecznego kobiety i rodziny w dobie industrializacji. Badania polskie lat ostatnich, w: Metamorfozy społeczne. Badania nad dziejami społeczeństwa polskiego XIX i XX wieku, red. nauk. J. Żarnowski, Warszawa 1997. Według Magdaleny Gawin (Spór o równouprawnienie kobiet 1864–1919, Warszawa 2015, s. 38) nie bez znaczenia dla wzrostu zainteresowania kwestią kobiecą było również przetransponowanie jej na język literatury, w czym główną zasługę przypisuje Orzeszkowej jako autorce Marty.
98 „Kobiety nasze cisną się do miast wielkich po zarobek i stąd przepełnienie we wszystkich gałęziach pracy, jaką miasto dać im może; stąd obniżenie wartości ciężkiego ich trudu. A przecież po mniejszych miastach, po wsiach, osadach fabrycznych i kolejowych, łatwiej by im przyszło zdobyć sobie kawałek chleba dostatniejszy – ostrzegała Wanda Podgórska (Praca naszych kobiet, „Tygodnik Mód i Nowości” 1885 nr 46, s. 361) – i w sposób mniej wyczerpujący siły, niż mozolne siedzenie nad igłą, przy maszynie, niekiedy późno w noc się przeciągające. Stanowczo kobiety nasze zwrócić się powinny do pracy gospodarczej, najodpowiedniejszej dla nich i jednocześnie obywatelskiej, bo podnoszącej ogólny dobrobyt kraju, dziwnie u nas zaniedbanej”.
99 J. Dobieszewska, Potrzeba zarobku dla kobiet i zakład rękodzielniczoprzemysłowy, „Tygodnik Ilustrowany” 1869 nr 95, s. 204-205; A. D……a [Anastazja Dzieduszycka], Kilka słów z powodu artykułu p. Dobieszewskiej „Potrzeba zarobku dla kobiet itd.”, „Tygodnik Ilustrowany” 1869 nr 101, s. 276-278; R. Schmidt, Autorce odpowiedzi na artykuł p. Dobieszewskiej „Potrzeba zarobku dla kobiet” umieszczonej w „Tygodniku Ilustrowanym” nr 101, „Tygodnik Ilustrowany” 1869 nr 103, s. 315-316.
100 Prawa kobiety, „Bluszcz” 1877 nr 16, s. 122.
101 Kilka słów w kwestii kobiecej, „Opiekun Domowy” 1868 nr 19, s. 149.
102 Według rozpoznania Orzeszkowej (Polki (w streszczeniu), w: Kwestia kobieca w Europie…, s. 288), „Na pewno w żadnym kraju nie ma tylu mężczyzn, pozostających w celibacie pomimo woli i tylu kobiet, które w skutek niepodobieństwa zamążpójścia, zmuszone są same zarabiać na własne utrzymanie. W tem właściwie kryje się przyczyna, dlaczego kobiety nasze chciałyby mieć wolny wstęp do wszystkich zawodów i dlaczego ogół to akceptuje. Od r. 1870 zaczął się jawny ruch w tym kierunku w prasie, która w Polsce jest jedynym środkiem wypowiedzenia się opinii i głównem narzędziem propagandy. Wielki ten przedmiot wychowanie kobiet – używam tego słowa w najszerszem jego znaczeniu – jest jedną z najgłówniejszych kwestii dyskusji naszych czasopism, a chociaż są w tym względzie różnice zdań, wszystkie partie jednozgodnie domagają się lepszego wykształcenia i zyskowniejszych zajęć”. Zob. też E. Prądzyński, O prawach kobiety, s. 123-126.
103 F. Wesołowski, Stuletnia rocznica kwestii „emancypacji kobiet”, „Rola” 1889 nr 34, s. 473. Zob. też: M. Popławska, Słówko o szkole rzemieślniczo-handlowej dla kobiet, „Opiekun Domowy” 1868 nr 33, s. 256; F. Nossig, Kwestia kobieca…, s. 106. Ciekawą argumentacją posłużył się dr Olszyc (O wychowaniu kobiet specjalnem, s. 294), pisząc: „Inaczej dzieje się w warstwach średnich; tam dotąd w imię dobra rodziny stawiają tamę rozwojowi pracy kobiecej, zapominając, że tym sposobem tamują jednocześnie tworzenie się rodziny, której coraz mniej praca jednostki starczyć może”.
104 E. Prądzyński, O prawach kobiety, s. 129. Kilkadziesiąt lat później Simone de Beauvoir (Druga płeć, przeł. G. Mycielska, M. Leśniewska, t. 1, Warszawa 2003, s. 102), idąc tropem socjalistów stwierdzała, że: „[…] jedną z konsekwencji rewolucji przemysłowej jest udział kobiety w pracy wytwórczej; w tym momencie roszczenia kobiet zaczynają wychodzić poza teorię i znajdują podstawy ekonomiczne; ich przeciwnicy stają się tym bardziej agresywni; mimo że własność ziemska straciła częściowo na znaczeniu, burżuazja kurczowo trzyma się starych zasad moralnych, które w trwałości rodziny widzą gwarancję prywatnej własności; im bardziej emancypacja kobiet staje się rzeczywistą groźbą, tym kategoryczniej burżuazja domaga się powrotu kobiety do ogniska domowego; nawet w łonie klasy robotniczej mężczyźni starali się zahamować ten ruch wyzwoleńczy, gdyż kobiety wydawały się im niebezpiecznymi konkurentami, zwłaszcza że były przyzwyczajone pracować za niższe wynagrodzenie”.
105 Zwolennikiem „intermistycznego” charakteru pracy kobiet był nawet, skądinąd dość liberalny w poglądach, Henryk Struve (O emancypacji kobiet, „Kronika Rodzinna” 1867 nr 5, s. 69), który twierdził: „Potrzeba zawodu kobiet poza domem jest głównie wynikiem zmniejszenia się liczby małżeństw, tj. wynikiem niemożności zajęcia przez większą część kobiet, najwłaściwszego dla nich stanowiska żony i matki, a stąd wynika, że zarówno dla dobra kobiet, jak i dla dobra całego społeczeństwa, przede wszystkiem dbać należy o to, aby liczba małżeństw znowu wzrastała w stosunku do wzrostu liczby ludności. Do tego zaś najbardziej przyczyniać się mają same kobiety, naprzód, przez szukanie pracy, zbawiającej każdego od wszelkich marzeń romantycznych, i od złych skutków bezczynności; a po wtóre, przez równoważenie swych potrzeb i wymagań życia z istotnemi dochodami. Z osiągnięciem zaś powyższego celu, potrzeba działania kobiet poza domem zmniejszy się znacznie, a wskutek tego wykaże się jej charakter tymczasowy, intermistyczny. Dla takiej zaś potrzeby tymczasowej, nie należy i nie potrzeba zmieniać dotychczasowego porządku państwowego; co musiałoby nastąpić, gdyby kobiety miały być przypuszczone do czynnego udziału w sprawach publicznych”. Zob. też M. Ilnicka, Kwestia z kwestii (Pannie Antoninie M.), „Bluszcz” 1870 nr 52, s. 407-408; Felicja Nossig, Wykształcenie kobiece a praca zawodowa, „Bluszcz” 1903 nr 43, s. 506-507.
106 Edmund Jankowski (Kobiety w ogrodach, „Świat Kobiecy” 1905 nr 1, s. 4) pisał np.: „Kobieta, ogrodniczka zawodowa, również matką wychowawczynią młodszych dzieci być nie może, jak nie może być inną zawodową pracowniczką, chyba że się wyręcza w domu i około dzieci kim innym. Ale wtedy, zarabiając materialnie z jednej strony, traci przede wszystkiem moralnie ogromnie wiele, bo zaniedbuje dzieci, a przez to i społeczeństwu wyrządza niepowetowaną szkodę. Matki nie zastąpi nikt, nie mówiąc o tem, że nikt też nie zastąpi, zwłaszcza kochającej i kochanej żony”.
107 Gorączka rzemieślnicza, „Świt” 1885 nr 2, s. 12. W tym samym numerze pisma (Z listów do „Świtu”. Z Lublina, tamże, s. 16) można także znaleźć głos czytelniczki, która zrezygnowała z nauczycielstwa na rzecz introligatorstwa i, jak sama przyznała: „[…] czułam, że gdyby mi przyszło wrócić do poprzedniego zajęcia, pomimo że to, któremu się obecnie poświęcam, niemniej jest pracowitem, za nic bym się nie zgodziła, zmuszona zaś ulec jakiemuś zewnętrznemu naciskowi [wyróż. – A.P.], czułabym się bardzo nieszczęśliwą”.
108 Zjawisko to złośliwie skomentował Zenon Pietkiewicz (O prawa człowiecze i obywatelskie, „Prawda” 1895 nr 11, s. 126): „Gdy zastosowano u nas z powodzeniem metodę froeblowską, zyski paru zdolnych kierowniczek tych zakładów zachęciły mnóstwo kandydatek i naraz zrodziła się masowa produkcja nauczycielek – froeblówek. […] Dzisiaj więc bodaj mamy tyle froeblówek, ile drobnej dziatwy do uczenia, a natomiast bardzo mało prawdziwie uzdolnionych pedagogicznie”.
109 T. Prażmowska, Jak słowo stać się może – czynem, a deklamacja – postępem, „Kronika Rodzinna” 1873 nr 23, s. 358. Zob. też anonimowy artykuł Nauczycielstwo kobiety („Bluszcz” 1872 nr 19, s. 146), gdzie można przeczytać m.in.: „Najogólniejszem obdarowaniem kobiety jest zdolność nauczycielska, zdolność wychowawcza, bo wrodzony pociąg kobiety do zajęcia się dzieckiem, jest prawie powszechny i każda kobieta wedle natury swojej dobrze rozwinięta, doświadcza go w sobie”.
110 O przyczynach popularności zawodu nauczycielki pisano np.: „[…] przed laty dwudziestu, lub więcej, było to prawie jedyne zatrudnienie dostępne dla naszych kobiet, jedyna specjalność, którą niezamożna panienka na utrzymanie zarabiać mogła; wtedy wyraz »szwaczka« odstraszał każdą z córek najmarniejszego urzędnika, pod sztandar nauczycielstwa chronił się cały zastęp dziewcząt mniej lub więcej wykształconych umysłowo, a każda z nich pewną była, że znajdzie pracę i zarobek” (Wiadomości z kraju. Bogdajbyś cudze dzieci uczył!, „Tygodnik Mód i Powieści” 1885 nr 40, s. 319), „Pod naciskiem chwili pozwolono kobiecie pracować na siebie, by istnieć o własnych siłach, niepodlegle. Krok wielki naprzód dla sprawy, lecz dla przymuszonych emancypowanych niedostateczny. Pracować? Jak? Co robić mamy? były pytania na różne strony rozlegające się szeroko. – »Nauczycielstwo« brzmiała odpowiedź. »Nie potrafimy« – mówiło wiele. »Mamy drobne dzieci« – odpowiadały inne. »Brak miejsca« – zawołano wkrótce” (Gorączka rzemieślnicza…, s. 11).
111 Pisała o tym m.in. Anastazja Dzieduszycka (O szkołach wyższych dla kobiet w kraju naszym, „Kronika Rodzinna” 1881 nr 21, s. 641): „Kobietom dziś kończącym zakład średni rządowy czy prywatny, po odbytym egzaminie i w miarę uzdolnienia, otwarte nauczycielstwo ludowe i w czterech niższych klassach gimnazjów żeńskich. Czegoż jeszcze pragnąć mogą kobiety nasze?”.
112 A. Machczyńska, Młoda nauczycielka…, s. 4. Zob. też opublikowany w prasie list nauczycielki (Z. Pietkiewicz, O prawa człowiecze…, s. 126): „[…] wzgarda, lekceważenie, liche wynagrodzenie ciężkiej pracy a na starość lub po przedwczesnem starganiu sił – nędza – to dewiza życia nie tylko nauczycielek, lecz większości kobiet, którym się nie udało wyjść, lub »dobrze wyjść za mąż«. Panowie urządzacie rauty dla nas. Dziękujemy wam za to i jednocześnie zasyłamy prośbę, naciskajcie przy każdej sposobności opinię publiczną, ażeby ona przyznała nam trochę praw człowieczych i obywatelskich”. Obszerną dyskusję na temat złego traktowania nauczycielek prywatnych toczono w 1896 roku na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”: I.M. [I. Moszczeńska?], Położenie nauczycielek, nr 3; M. Garczyńska, W kwestii „Położenia nauczycielek”, nr 6; Maria Annuncjata, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 7; Nauczycielka, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 8; A. Burhardtowa, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 9; Jedna z wielu, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 10; Zofia-Ludwika, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 17; S. Chwatowa, Głosy „O położeniu nauczycielek”, nr 21.
113 P. Bourdieu, Męska dominacja, s. 75.
114 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach…, s. 173.
115 O dyskryminacji kobiet w systemie szkolnictwa pisała np. Waleria Marrené (O prawdę. Nauczycielki, „Prawda” 1895 nr 47, s. 563): „U nas zostawiono płci żeńskiej jedynie nauczanie początkowe, a pedagog nawet słabo posiadający swój przedmiot, uważanym i płatnym jest daleko drożej niż najlepsza nauczycielka. W wyższem nauczaniu, uprzedzenie swe motywują niektórzy uniwersyteckiem wykształceniem mężczyzn. Ale motyw to więcej pozorny, niż istotny, bo wielu nauczycieli dyplomu uniwersyteckiego nie posiada, a z drugiej strony jest on dziś udziałem coraz większej liczby kobiet, które pomimo to, nie uzyskały równości na polu pedagogicznem. […] Dla nauczycielki więcej znaczy protekcja jednego kolegi płci męskiej, niż wiedza i gorliwość”. Zob. też, K. Bujwidowa, Prawa nauczycielek, „Nowe Słowo” 1903 nr 11, s. 244-245.
116 O znaczeniu systemu oświatowego w powielaniu społecznych schematów dominacji i podległości zob. P. Bourdieu, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, przeł. E. Neyman, Warszawa 2006. O kwestii androcentrycznej struktury polskiego szkolnictwa wyższego pisała Aleksandra Derra (Obiektywność spleciona z męskością, czyli o języku nauki z perspektywy feministycznej, „Teksty Drugie” 2011 nr 4, s. 56 i nast.), wskazując na prawidłowość, że im wyższe stanowisko w systemie nauczania, tym mniejsza reprezentacja kobiet.
117 Dyskryminacja w tym przypadku polegała także na nieprzyjmowaniu kobiet prowadzących własne zakłady rzemieślnicze do cechu. Ewenementem było np. wstąpienie kilku kobiet do cechu krawieckiego oraz do Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu w Warszawie w 1894 roku, o czym Józef K. Potocki (M. Bohusz, Bez obłudy, „Głos” 1894 nr 14, s. 164) napisał: „[…] cała »akcja dziesięciu« była najrozsądniejszym i najdonioślejszym czynem, jakiego w ciągu naszej miniaturowej walki emancypacyjnej dokonały kobiety same”. Do dziś zresztą z większym prestiżem kojarzy się rzeczownik rodzaju męskiego „krawiec” niż jego żeński odpowiednik „krawcowa”, któremu znaczeniowo bliżej jest do dawnej „szwaczki”.
118 E. Prądzyński, O prawach kobiety, s. 129-130.
119 D. Fleming, Warszawianka w kąpieli. Problem higieny w warszawskiej prasie kobiecej lat 1860–1918, Warszawa 2008, s. 10, 26-29.
120 A. Przystański, O pracy i sposobach uchronienia się od szkodliwych wpływów połączonych z rozmaitym rodzajem pracy, „Opiekun Domowy” 1869 nr 12, s. 94. Podobne diagnozy stawiał na początku XX wieku dr Władysław Chodecki (Z higieny ducha, „Bluszcz” 1903 nr 14, s. 163): „Przeciążenie umysłu u kobiet przy życiu siedzącem, zwykle wywołuje u kobiet ciężką chorobę nerwową, histerię. Nauczycielki, guwernantki, przełożone zakładów naukowych i stare panny, nie znajdujące określonego celu w życiu, stają się pastwą nerwowości i ciężkiej histerii”. Za szkodliwe dla zdrowia kobiet uważano również maszyny do szycia. Pisano (Notatki pedagogiczne. Wpływ maszyn do szycia na zdrowie i rozwój fizyczny dziewcząt, „Przegląd Pedagogiczny” 1890 nr 13, s. 150): „Objawy cierpień występowały wskutek nieprawidłowego krążenia krwi, spowodowanego siedzącym życiem i ustawicznym poruszaniem pedałów (mowa tu o maszynie nożnej); pacjentki ogólnie uskarżały się na osłabienie i drętwienie członków, ból głowy, bicie serca, szum w uszach, a co najważniejsza na poważne zaburzenia i nieprawidłowości w organach kobiecych. Faktem jest, że zdrowe, krwiste dziewczęta, po roku a najwyżej dwóch latach pracy na maszynie bez wyjątku zapadały na niedokrewność. […] Co do wpływu tego rodzaju pracy na ustrój nerwowy, skonstatowano rozdrażnienie, posunięte do histerii w szczególności u szwaczek, które podlegały jakiejś dziedzicznej skłonności do chorób nerwowych lub cierpiących na zaburzenia lokalne. Suchoty nie zabierają tu więcej ofiar niż w innych klasach robotniczych, natomiast szwaczki zapadają uderzająco często na katar nosa i krtani, powodowany ustawicznym wdychaniem cząsteczek wełny lub bawełny, wydzielających się z materiałów przy szybkim ruchu obrotowym maszyny”. Zob. też prof. dr R. Pląskowski, Szkodliwe skutki machin nogą poruszanych, do szycia użytych, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 14, s. 218. Por. P. Leroy-Beaulieu, Praca kobiet w XIX w., Warszawa 1875 (rozdz. Maszyny do szycia, haftów, pikowania i robót drutowych).
121 A. Przystański, O pracy i sposobach uchronienia się od szkodliwych wpływów połączonych z rozmaitym rodzajem pracy, „Opiekun Domowy” 1869 nr 12, s. 94. Podobne diagnozy stawiał na początku XX wieku dr Władysław Chodecki (Z higieny ducha, „Bluszcz” 1903 nr 14, s. 163): „Przeciążenie umysłu u kobiet przy życiu siedzącem, zwykle wywołuje u kobiet ciężką chorobę nerwową, histerię. Nauczycielki, guwernantki, przełożone zakładów naukowych i stare panny, nie znajdujące określonego celu w życiu, stają się pastwą nerwowości i ciężkiej histerii”. Za szkodliwe dla zdrowia kobiet uważano również maszyny do szycia. Pisano (Notatki pedagogiczne. Wpływ maszyn do szycia na zdrowie i rozwój fizyczny dziewcząt, „Przegląd Pedagogiczny” 1890 nr 13, s. 150): „Objawy cierpień występowały wskutek nieprawidłowego krążenia krwi, spowodowanego siedzącym życiem i ustawicznym poruszaniem pedałów (mowa tu o maszynie nożnej); pacjentki ogólnie uskarżały się na osłabienie i drętwienie członków, ból głowy, bicie serca, szum w uszach, a co najważniejsza na poważne zaburzenia i nieprawidłowości w organach kobiecych. Faktem jest, że zdrowe, krwiste dziewczęta, po roku a najwyżej dwóch latach pracy na maszynie bez wyjątku zapadały na niedokrewność. […] Co do wpływu tego rodzaju pracy na ustrój nerwowy, skonstatowano rozdrażnienie, posunięte do histerii w szczególności u szwaczek, które podlegały jakiejś dziedzicznej skłonności do chorób nerwowych lub cierpiących na zaburzenia lokalne. Suchoty nie zabierają tu więcej ofiar niż w innych klasach robotniczych, natomiast szwaczki zapadają uderzająco często na katar nosa i krtani, powodowany ustawicznym wdychaniem cząsteczek wełny lub bawełny, wydzielających się z materiałów przy szybkim ruchu obrotowym maszyny”. Zob. też prof. dr R. Pląskowski, Szkodliwe skutki machin nogą poruszanych, do szycia użytych, „Kronika Rodzinna” 1868 nr 14, s. 218. Por. P. Leroy-Beaulieu, Praca kobiet w XIX w., Warszawa 1875 (rozdz. Maszyny do szycia, haftów, pikowania i robót drutowych).
122 „Zwłaszcza część żeńskiej młodzieży szkolnej, która później musi pracą umysłową zdobywać sobie utrzymanie, narażoną jest na wszelkie niebezpieczeństwa i skutki tej nerwowości. Lecz nie tylko one, ale i potomstwo podobnych matek, od urodzenia skazanym jest na podobne choroby. W Anglii np. dowiedziono, że pomięszanie zmysłów występuje nader często u nauczycielek, guwernantek, telegrafistek, żeńskich urzędników pocztowych itd.” (St.K., Higiena dziewcząt, „Przegląd Pedagogiczny” 1884 nr 1, s. 78). Rosnące zainteresowanie publicystów kwestiami medycznymi wynikało z rozwoju nowej dyscypliny naukowej – eugeniki, doskonale korespondującej z ideą postępu cywilizacyjnego. W jej duchu pisał m. in. cytowany wyżej dr Chodecki (Z higieny ducha, „Bluszcz” 1903 nr 12, s. 136): „[…] potężnem źródłem chorób duszy jest dziedziczność. Wszystkie choroby umysłowe i nerwowe są w wysokim stopniu dziedziczne; ludzie obdarzeni dziedziczną skłonnością do tych chorób, nie powinni zawierać związków małżeńskich ze względu na zdrowie potomstwa”. Zob.: B. Urbanek, Poradniki medyczne o seksualności kobiet i mężczyzn w XIX w, w: Kobieta i małżeństwo, s. 70; M. Gawin, Rasa i nowoczesność. Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880-1952), Warszawa 2003.
123 Kategorycznie stwierdzał np. Bronikowski (Emancypacja i równouprawnienie kobiety, s. 138): „[…] kobieta kształcić się może na lekarkę tylko osobno, tylko w pośród płci swojej. Kobieta stająca pospołu z mężczyzną przed nagim trupem męskim, czy kobiecym – przestaje być kobietą!”. Jeszcze na początku XX wieku (także w innych krajach europejskich) trudno dostępne dla kobiet były zawody prawnicze, takie jak adwokatura. Pisała o tym Marrené-Morzkowska (Kobieta czasów obecnych, s. 61-62): „Sądownictwo […] uważać można za najbardziej zacofane wobec kwestii kobiecej, szczególniej tam, gdzie panuje kodeks Napoleona. Trzeba więc w tym razie, jak i w wielu innych, ażeby zaufanie powszechne poparło kandydatki do nowego zawodu. Zależy to od wyrobienia opinii, oraz od szczęśliwej okoliczności, która by pozwoliła jakiemu wybitnemu talentowi żeńskiemu dać się poznać i tym sposobem utorować drogę innym kobietom”.
124 K. Podwysocki, Kobieta według Ernesta Legouvé, „Tygodnik Mód i Nowości” 1869 nr 3, s. 1; podkr. moje – A.P.
125 Jak pisała Kowerska (Rzut oka na historyczny rozwój idei równouprawnienia kobiety, „Przegląd Pedagogiczny” 1885 nr 23, s. 759): „[…] wychowanie tradycyjne dziewcząt, czyniło je uspobionemi do roli zależności, jaką im wyznaczało prawo. Były one od początku życia krępowane moralnie przez obawę śmieszności i tysiące obyczajowych ustaw; fizycznie, przez gorset i brak odpowiednich ćwiczeń, rozwijających ciało. Umysł ich zajęty błahostkami, oświecony konwencjonalną nauką, wybornie się nadawał do podrzędności i nicości we wszystkich ważniejszych sprawach życiowych”. Podobnie twierdziła Antonina Gombrowiczowa (O naszych córkach, s. 26): „Wieki całe niewoli wyrobiły w kobietach pewne cechy charakteru, pewne błędne pojęcia, które nawet u zdolniejszych wywołują tak paraliżujący wszelki postęp strach przed opinią. Tylko pod przymusem ciężkiej niedoli kobiety występują przeciw niej – ale krańcowe i śmiałe teorie z trudnością znajdują wstęp do spokojnie żyjących rodzin, haseł pośrednich nie ma prawie wcale i przez to sprawa mało się posuwa”. Por. L. Wiśniewska, Kobiety w literaturze (i mężczyźni), w: Kobiety w literaturze. Materiały z II Międzyuczelnianej Sesji Studentów i Naukowców z cyklu „Świat jeden, ale nie jednolity”, red. i wstęp L. Wiśniewska, Bydgoszcz 1999, s. 12-13.
126 O tym, że kobiety pracują, ponieważ nie mają żadnej alternatywy, pisała np. Ilnicka (Podległość kobiet („The Subjection of Women”, by John Stuart Mill), „Bluszcz” 1869 nr 47, s. 305): „Argument logiki tak okrutnej przecinał kwestią jak ostrzem stali; zamykając wszelką dyskusją możliwą, nie odpowiadał przecież na nic właściwie, bo to co było w umysłach trwogą o zagrożoną rodzinę i świętość ogniska domowego, o obłąkanie się drogi postępu ludzkości, nie zostało bynajmniej uspokojonem”.
127 Konieczność prowadzenia równolegle dyskursu o prawie kobiet do pracy i o korzyściach płynących z niej dla społeczeństwa podkreślała w jednej z recenzji Dobieszewska (Kilka słów o kobietach przez Elizę Orzeszkową, Warszawa 1871; Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych, przez A.D. Lwów 1871, „Niwa” 1872 nr 3, s. 68-69): „Według niektórych emancypacja kobiet ma znaczyć zburzenie rodziny, a przemienienie kobiety w dziwoląga lub heterę. Mimo to jednak trzeba oswajać publiczność z właściwem pojęciem tych wyrazów. Pozwolić oświecać się, myśleć i działać temu, kto był w małoletniości, jest to: emancypować; kto więc się upomina dla kobiet o naukę i pracę, chce ich [!] wyzwolić z wieczystej małoletniości, tj. ich emancypacji. W każdem dowodzeniu co do tej kwestii muszą być niejako dwa działy, tj. wykazanie, że kobieta do takich wyzwolin ma prawo i po wtóre, przekonanie społeczeństwa o tem, że ono stąd nie krzywdę, ale owszem pożytek wyniesie”.
128 Według Wesołowskiego (Stuletnia rocznica kwestii „emancypacji kobiet”, „Rola” 1889 nr 34, s. 474) np. konieczne było, aby kobiety stały się „z dotychczasowych konsumentek – producentkami, co właśnie stanowi jedno z głównych zadań dobrze zrozumianej emancypacji kobiet naszych”. Podobnie kwestię kobiecą traktowała Ilnicka (Tysiączny numer, „Bluszcz” 1884 nr 48, s. 382): „Kwestia pracy kobiecej, złączona z kwestią społecznej i politycznej działalności kobiet, podnosząc się i rozpowszechniając, wywołała wśród społeczeństw Europy kwestią emancypacji kobiecej, która, rozmaicie rozumiana, wskutek rozmaitego grupowania się pojęć rozmaicie przedstawiająca się umysłom, wymagała rozświecenia, postawienia jasno zasady: co jest naturalnym rozwojem nowożytnej cywilizacji i zarazem koniecznym wynikiem zmienionego stanu ekonomicznego, a co błędem i omamieniem wyobraźni, wyłamywaniem się spod prawa moralnego, które tkwi w idei rodziny? – zadanie to było i jest po dziś dzień jednem z najważniejszych zagadnień czasu, zwłaszcza dla społeczeństwa naszego. Wprowadzając w tym celu jako stałą rubrykę Kronikę działalności kobiecej na polu prac rodzinnych, umysłowych i społecznych, na polu sztuki, literatury i przemysłu, pismo nasze wyświeciło kobiecie (prospekt na rok 1875), że pragnie nie tylko podać do wiadomości to, co kobieta dokonywa wśród narodów różnych, lecz dać z jednej strony podnietę i poparcie dobre dla rwących się do pracy kobiet naszych, z drugiej zaś, być nauką i przestrogą, że są drogi fałszywe, drogi błędne, które tylko na manowce wywodzą. I dziś redakcja powtarza to również, że pragnie, żąda, czyni to zadaniem swem najważniejszem, aby tę różnicę między prawdziwym a fałszywym postępem kobiecie wykazać, chroniąc od omyłek i zawodów, od zatracenia posiadanej już summy prawd i zasad, które się złożyły na całokształt moralnego u nas kobiecości pojęcia”.
129 W. Marrené-Morzkowska, Kobieta czasów obecnych, s. 6-7.
130 C.Wa. [C. Walewska], Trzy typy – trzy symbole, „Wędrowiec” 1906 nr 4, s. 62, 63.
131 A. Szyc, Bunt córek, „Przegląd Pedagogiczny” 1894 nr 14,15.
132 A. Gombrowiczowa, O naszych córkach, „Świat Kobiecy” 1906 nr 3, s. 26-27.
133 Zob. wypowiedź jednej z matek (H.W., Kwestionariusz macierzyński, „Bluszcz” 1904 nr 9, s. 101): „Dawniej marzeniem każdego prawie dziewczęcia, był jak najdłuższy pobyt pod skrzydłem matki, praca pod jej kierunkiem, dziś od najmłodszych już lat dziewczę marzy o wyrwaniu się właśnie spod tej opieki, o spróbowaniu sił w samodzielnej pracy. […] Nie mam tak wiele znajomości, ale o ile miałam sposobność poznać, powiem otwarcie, że spotykane dziś panienki robią na mnie wrażenie gorączkowo chorobliwych istot, rwą się do czegoś, niecierpliwią, opuszczają rodziny, nie potrzebujące zajęcia zajmują miejsca potrzebującym, kiedy tuż obok nich leży nieraz całe pole działania”. Marian Gawalewicz (Quis, Quodlibet (Pogawędka), „Bluszcz” 1903 nr 2, s. 15) pisał zaś: „Córki same przyznają się, że są inne, że się różnią ze swemi matkami i babkami i że pomimo tradycji wychowania, wyrosły odgięte od rodzimego pnia”.
134 Quis [M. Galewicz], Quodlibet.
135 Tamże, s. 15-16.
136 P. Kuczalska-Reinschmit, Młodzież żeńska i sprawa kobieca, Warszawa 1906, s. 11-21. Zwłaszcza jedna z wypowiedzi wymownie świadczyła o opresyjnym nastawieniu społeczeństwa do pracy kobiet z warstw średnich i wyższych oraz o stosowaniu wobec nich przemocy symbolicznej: „Na wszystkich ustach widzi się wyrazy nieufności i zdziwienia gdy któraś panna zabrała się do pracy na jakimś polu. Lekkie uśmieszki, chrząkanie, a gdy młoda pracowniczka jest dziewczyną ładną – dyskretne uśmiechy zmieniają się w głośne uwagi złośliwe. Ale pomimo tego społeczeństwo bierze naszą pracę. Dlaczegóżby nie? Kobieta, o ile obiera jakiś zawód, jest bardzo sumienna i wytrwała, pracuje tyle co mężczyzna, jeżeli nie więcej, i to za znacznie mniejszą zapłatę” (tamże s. 14).
137 Tamże, s. 36-37. Zob. też C.W. [C. Walewska], Ich spowiedź, „Wędrowiec” 1906 nr 6, s. 107: „A wnioski, jakie wysnuwa ze spowiedzi młodych dziewcząt inicjatorka jej, p. Kuczalska-Reinschmit? Nieunikniona, paląca potrzeba reformy wychowania, które przede wszystkiem powinno rozwinąć w kobiecie »samodzielność, wolę, energię, rzutkość, inicjatywę, odpowiedzialność, w ogóle przymioty charakteru, potrzebne w życiu samoistnem«. Poza tem musi jej ono dać gruntowne zawodowe wykształcenie, jako niezbędną podstawę materialnej i moralnej niezależności, która pociągnie za sobą całkowite wyzwolenie się kobiety z ciążących na niej wymagań tradycji i opinii”. Por. A. GórnickaBoratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939), Izabelin 2001, s. 114-119.
138 Tamże, s. 36-37. Zob. też C.W. [C. Walewska], Ich spowiedź, „Wędrowiec” 1906 nr 6, s. 107: „A wnioski, jakie wysnuwa ze spowiedzi młodych dziewcząt inicjatorka jej, p. Kuczalska-Reinschmit? Nieunikniona, paląca potrzeba reformy wychowania, które przede wszystkiem powinno rozwinąć w kobiecie »samodzielność, wolę, energię, rzutkość, inicjatywę, odpowiedzialność, w ogóle przymioty charakteru, potrzebne w życiu samoistnem«. Poza tem musi jej ono dać gruntowne zawodowe wykształcenie, jako niezbędną podstawę materialnej i moralnej niezależności, która pociągnie za sobą całkowite wyzwolenie się kobiety z ciążących na niej wymagań tradycji i opinii”. Por. A. GórnickaBoratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939), Izabelin 2001, s. 114-119.
139 Zob. A. Dzieduszycka, Gawędy matki… Orzeszkowa argumentowała (Kilka słów o kobietach, s. 530): „Potrzebuje ona [kobieta] wiedzy na to jeszcze, aby brakiem umysłowego rozwoju nie odtrącić męża od domowego ogniska i nie stać się dla niego kulą u nogi, zamiast pomocą; aby umieć dzieci swoje wychować w równowadze fizycznej, moralnej i umysłowej; aby mieć cel życia, gdy nie zostanie żoną ni matką; aby zdobyć kawałek chleba, gdy jest ubogą”.
140 P. Kuczalska-Reinschmit, Orzeszkowa w ruchu kobiecym, „Wędrowiec” 1906 nr 11, s. 210.
141 K. Bujwidowa, Stańmy się sobą…, s. 185.
142 H. Gliński, Z dziennika przyszłej narzeczonej (kilka znalezionych kartek), w: Upominek…, s. 218.
143 Tamże, s. 222-223.
144 J.B., Czego nie wiecie o waszych córkach, „Ster” 1908 z. 10/11, s. 418. Zob. też M. Rokossowska, Z kresów wołyńskich, „Ster” 1908 z. 12, s. 458: „[…] są przecież jeszcze pisma, są książki – ku nim też nieraz młode główki, jak ku ostatniej desce ratunku zwracają się; umysł niczym nie poruszany dotychczas – zaczyna pracować. I przy tym zetknięciu z myślami głębszymi, z oświatą, z postępem – pojmować zaczynają swoje nieuctwo, nicość zupełną. W tej przełomowej chwili poczynają się bunty, widzą całą płytkość i czczość otoczenia i życia swego, a siły młode chciałyby się wyrwać z szablonu… I taka młoda dziewczyna wówczas robi bilans swych umiejętności i zastanawia się, czym by zostać mogła, by stworzyć sobie życie, które by jej dało cel jakiś a innym trochę pożytku?… Lecz większość z nich niestety uznać musi, że nic nie umie, do niczego nie jest uzdolnioną!…”.
145 Ich spowiedź. Wyniki ankiety dla uczczenia Orzeszkowej, przedm. J. Dicksteinówna, objaśn. C. Walewska, Warszawa 1912. Odpowiedzi na tę ankietę zostaną szczegółowo omówione w rozdziale IV.
146 O wpływie beletrystyki i publicystyki na przeobrażenia świadomości kobiet pisała Kuczalska-Reinschmit (Z historii ruchu kobiecego, w: Głos kobiet w kwestii kobiecej, [Kraków] 1903, s. 316-318): „Do pracy zarobkowej, a przynajmniej nauczenia się jakiegoś fachu, setki dziewcząt przynagliła powieść Orzeszkowej pt. Marta, a mimo to do dziś dnia jeszcze nie przestała być na dobie. Należy ona do tych beletrystycznych utworów, które wywarły wpływ doniosły na rozwój ruchu kobiecego w Europie, jak Hierta Fryderyki Bremer, Nora Ibsena i inne. Tłumaczona na kilka obcych języków, Marta polecaną była w ruchomych czytelniach niemieckiego stowarzyszenia »Reformy kobiecej« do obowiązkowego odczytywania przez członków w gronie znajomych”. Wspomniana przez autorkę Hertha (1856) przyczyniła się do uchwalenia w 1858 roku nowego prawa uwłasnowalniającego niezamężne kobiety w Szwecji.
147 W. Rabski, O kobietach Ibsena. (Odczyt wygłoszony w sali Filharmonii warszawskiej), „Bluszcz” 1903 nr 8, s. 91. O wpływie Nory zob, tamże: „W historii dramatu współczesnego mało jest chyba utworów, które by we wszystkich krajach cywilizowanych i we wszystkich kręgach publiczności oświeconej wywarły tak głębokie wrażenie, jak Nora czyli Pokój lalek. Na sztuce tej wyrosła w Norwegii, Danii, Szwecji i Niemczech ogromna literatura społecznej i krytyczno-literackiej treści, co więcej dała ona w piśmiennictwie skandynawskiem początek specjalnemu rodzajowi komedii, opartemu na tematach pokrewnych, szukającemu coraz to nowych wariantów Nory lub drwiącemu grymasem karykatury z postulatów »lalki uczłowieczonej«”.
148 „Bluszcz” 1903 nr 10, s. 113.
149 Według Fromma (Miłość, płeć i matriarchat, s. 40): „W XIX wieku nikt nie uczynił tak wiele dla propagandy dzieła szwajcarskiego uczonego [Bachofena] jak Fryderyk Engels”.
150 O przeznaczeniu kobiet, „Świt” 1885 nr 2, s. 10. Rok później Potocki stwierdzał (Podległość kobiet, „Świt” 1886 nr 138, s. 157): „Przeciwnicy tego ożywionego kierunku ludzkiej myśli [emancypacji] powołują się zwykle na interesy rodziny, którym jakoby równouprawnienie ma szkodzić. Alarm ten jest po trzykroć niedorzecznym i nieuzasadnionym. Niedorzecznym jest naprzód dlatego, iż każe nam wszystkim, wbrew oczywistemu świadectwu dziejów ludzkości przypuszczać, że istniejąca dzisiaj postać rodziny, jest już ostatnią fazą w jej rozwoju”. W 1903 roku nazwiska Bachofena, Morgana i McLennana – a więc badaczy, których prace analizował Engels, pojawiły się nawet w „Bluszczu” za sprawą artykułu Nossig, Pierwotne stanowisko kobiet w świetle najnowszych badań naukowych, „Bluszcz” 1903 nr 31, s. 369.
151 Rozpatrując kwestię kobiecą ze stanowiska nauk przyrodniczych, Benedykt Dybowski (O kwestii tak zwanej „kobiecej” ze stanowiska nauk przyrodniczych, Lwów 1897, s. 49) pisał o „wyznawcach zasady celowości w naturze”: „Oni mienią zwykle wytwory swej własnej fantazji natchnieniem »przedwiecznej mądrości Bożej«, i spoza tej tarczy ochronnej ciskają pomysły swoje, najczęściej paradoksalne, pozbawione zwykle wszelkich podstaw pozytywnej wiedzy”. Natomiast Aleksander Smaczniński (A.S., Rodzina, „Tygodnik Mód i Powieści” 1899 nr 13, s. 122-123) ubolewał nad zatraceniem we współczesnej rodzinie – wraz z jej patriarchalnym charakterem – „dogmatu, bez którego nie wychowuje się człowieka”.
152 H.W., Rodzina i jej rozwój historyczny, „Nowe Słowo” 1902 nr 13, s. 306. W kolejnym zaś numerze („Nowe Słowo” 1902 nr 14, s. 329) autor wprost wskazał na źródła inspiracji do swych rozważań, pisząc: „Bachofen, Morgan, Engels utrzymują, że kobieta zajmowała stanowisko pierwszorzędne w rodzinie pierwotnej, opartej na prawie macierzystem. Dzieci należały wyłącznie do matki, która miała pełne prawa polityczne i rzeczywiście była chronioną przez demokratyczne i dla wszystkich równe prawo rodowe. Z czasem dopiero, skutkiem wojen i podbojów, porywania kobiet innych rodów, a zwłaszcza wprowadzenia prawa własności osobistej, stała się i kobieta własnością mężczyzny, skazaną na niewolnictwo, uznaną za małoletnią i bezwolną. Ten stan przetrwał do dzisiaj”.
153 „Chlebodawca jest zawsze panem położenia. Kobieta odsunięta od zarobkowej pracy, musi ubiegać się o męża, któryby jej dał utrzymanie, starać mu się przypodobać we wszystkiem i ze szkodą własnej indywidualności, urabiać się fizycznie i moralnie wedle jego chęci, a wreszcie zaprzedawać się nieraz w małżeństwo nie z miłości, tylko dla zapewnienia sobie bytu. Stąd pochodzą wady, zarzucane kobietom: brak inicjatywy, chwiejność zdania i najgorsza ze wszystkich – kłamliwość; są to wady istot bez własnej woli. Jak zaś beznadziejnie smutną była dola niewieścia, najlepiej dowodzi ogólnie rozpowszechnione przekonanie, ż przeznaczeniem kobiety jest cierpieć i znosić bez szemrania. Matki powtarzały to córkom przez szeregi pokoleń, nauczając, że najwyższą cnotą kobiety jest rezygnacja” (W. Marrené, Kobieta czasów obecnych, s. 9-10). Por. Z. Rygier-Nałkowska, Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego (Referat wygłoszony na Zjeździe kobiet), „Krytyka” 1907 t. 2 nr 10, s. 360-361.
154 O zatraceniu poczucia godności i własnego człowieczeństwa przez kobiety na skutek respektowania zasady „poświęcania się” zob. K. Bujwidowa, Stańmy się sobą…, s. 181. Wiele z myśli Bujwidowej powróciło w artykule Stefanii Laudynowej, Na przełomie, „Ster” 1910 nr 7–8, s. 264–265.
155 M.C. Przewóska, O idei ruchu kobiecego w świetle idei postępu, „Nowe Słowo” 1904 nr 23, s. 547-549.
156 A. Niemojewski, Felieton Verbum nobile. Kobieta, „Prawda” 1903 nr 7, s. 78). Dalej pisał: „W oczach pokolenia naszego dokonało się kilka ważnych przeobrażeń społecznych. Rodzic przestał być panem swego syna i jest tylko jego ojcem; córka przestała być wyłącznie kandydatką na matkę i stała się kandydatką na obywatelkę, a nawet obywatelką. Familia utraciła despotyczny wpływ na rodzinę, rodzina na osobnika. […] Rodzic twierdził, iż prawo czerpie z woli bożej; niebawem jednak pokazało się, że gdy znikła materialna podstawa władzy, znikło i prawo, a apelacja do mniemanej woli bożej nie pomogła. […] Dziś syn, jeżeli ma choć trochę charakteru, może z łatwością rzucić posadę u majętnego ojca-despoty i pracować sam na siebie, może obrać sobie za żonę kobietę, która się jemu podoba a nie jego bogatym krewnym, może poświęcić się zawodowi według własnowolnego wyboru a nie tradycji, objawionej przez usta rodziny lub rodu. Emancypacja kobiety spod despotyzmu rodziny i familii odbywała się z daleko większym trudem”. Interesujący i zawierający wiele trafnych ocen, choć bardzo krytyczny obraz rozwoju idei emancypacji i wytworzenia się typu „kobiety nowoczesnej” przedstawił kilka lat później Teodor Jeske-Choiński (Nowoczesna kobieta, Warszawa 1917).
157 W tym kontekście nawet dziś niewiele na aktualności straciła refleksja Marii Dulębianki (Demokratyzacja polityki, „Ster” 1910 nr 1, s. 5): „[…] spotykamy jeszcze dziś kobiety, i nie tylko z tych, co to »innej książki oprócz kucharskiej nie czytała, a dzieci chwała Bogu wychowała dobrze«, lecz kobiety z wykształceniem uniwersyteckim, ba, z doktorskimi dyplomami (vide Lwów), które z tego labiryntu pojęć ani rusz wydobyć się nie mogą. Korzystają z praw tak mozolnie, z takim trudem wywalczonych im przez ich poprzedniczki, ale same w tej walce, która się toczy o dalsze prawa kobiety, nie biorą żadnego udziału. Prawa polityczne? Polityka? To ich nie zajmuje, nie interesują się polityką, mówią z pogardliwym uśmiechem, jakby mówiły: nie zajmują nas gramofony albo kinematografy. Nie rozumieją, że ta polityka nie jest jakąś abstrakcją, jakąś mgławicą, unoszącą się ponad sferami życia naszego, ale jest naczelną regulatorką życiowego tętna całej ludzkości, które może podnosić lub obniżać, aż do wyczerpania wszelkich żywotnych sił narodów, albo może i powinna utrzymywać w normalnej równowadze i sile. Nie rozumieją, że ta polityka reguluje też nieomal każdy krok ich własnego życia, że kieruje wszystkimi ich czynami, że są od niej tak zależne, jak od powietrza, którym oddychają. Równie dobrze mogłyby powiedzieć: cóż nas obchodzi powietrze, kiedy my się zajmujemy literaturą, gieografją lub medycyną”.
158 K. Bujwidowa, Wykształcenie kobiet, „Nowe Słowo” 1903 nr 1, s. 3-4.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021