1Zagadnienie czytelnictwa kobiet, jeśli w ogóle pojawiało się w polskich badaniach literaturoznawczych i historycznych, to zwykle na marginesie głównego nurtu rozważań, jako wątek poboczny i – w gruncie rzeczy – mało istotny. Wspominano więc o czytelniczkach przy okazji studiów poświęconych kulturze czasu wolnego, edukacji czy życiu literackiemu. Podejmowano także analizy dotyczące czytających bohaterek literackich. Kobiecy sposób odbioru literatury stał się, co prawda, ważnym zagadnieniem współczesnej krytyki feministycznej, jednak w tym przypadku koncentrowano się głównie na kwestiach wewnątrztekstowych¹. Tymczasem wydaje się oczywiste – i za takie jest uważane przez zachodnich historyków czytelnictwa: Kate Flint, Jacqueline Pearson czy Martyna Lyonsa² – że lektura poddana oglądowi nie tylko jako fakt z zakresu życia literackiego danej epoki, ale także jako pewna idea kształtująca (na zasadzie akceptacji lub odrzucenia) świadomość społeczną, okazuje się zjawiskiem współtworzącym rzeczywistość, nie zaś jedynie niewiele znaczącym jej ornamentem. Chcąc odpowiedzialnie mówić o znaczeniu kobiecego czytelnictwa w drugiej połowie XIX wieku dla kształtowania dziewiętnastowiecznego pejzażu kulturowego, nie sposób więc pominąć zjawisk z obszaru filozofii, antropologii, polityki, ekonomii czy nawet medycyny.

2Nieuchronnie nasuwa się jednak pytanie: jak opisać stan czytelnictwa kobiet na ziemiach polskich, nie posiadając narzędzi i materiałów, którymi dysponują badacze zajmujący się współczesnością³? Co prawda, pierwsze planowe próby empirycznego zbadania praktyk lekturowych zaczęto podejmować już w latach osiemdziesiątych XIX stulecia, ale ich rezultaty nie dają podstaw do uogólnień⁴. Z kolei dokumenty, które mogłyby dostarczyć bezpośrednich świadectw lektury – pamiętniki, wspomnienia, korespondencja prywatna – znajdują się w stanie rozproszenia, niejednokrotnie w rękopisach⁵, nie są reprezentatywne i tworzą obraz w dużej mierze fragmentaryczny, a poniekąd przypadkowy⁶. Natomiast katalogi biblioteczne, karty katalogowe czytelni⁷, spisy lektur szkolnych itp. informują jedynie o lekturach potencjalnych. Wszystkie te materiały należy oczywiście pieczołowicie gromadzić, ale właściwe zrozumienie zawartych w nich jednostkowych informacji wymaga znalezienia dla nich odpowiedniego układu odniesienia, szerszej ramy interpretacyjnej. Stanowi ją – moim zdaniem – ówczesny sposób myślenia o czytelnictwie kobiet, a zwłaszcza to, w jaki sposób i w jakim celu publicznie wypowiadano się na jego temat, z jakimi zjawiskami i procesami wiązano kobiecą lekturę⁸
.W prezentowanej pracy staram się zatem zrekonstruować przede wszystkim projekty i przekonania dotyczące czytelnictwa kobiet, formułowane i upowszechniane w przestrzeni publicznej (w czasopismach społeczno-kulturalnych, w wydawnictwach naukowych i popularyzujących wiedzę z różnych dziedzin, a także w beletrystyce) w latach 1864–1905 przez ówczesne środowiska opinio- i normotwórcze. Nawet przy uwzględnieniu nieuchronnych przemilczeń i zafałszowań wymuszanych rygorami cenzury prewencyjnej, opinie i informacje czerpane przeze mnie głównie z dziewiętnastowiecznych periodyków – najważniejszego w omawianym okresie ponadlokalnego środka komunikacji społecznej – odzwierciedlały w dużym stopniu realia i rozpowszechnione sposoby myślenia o rzeczywistości, a przede wszystkim miały dużą moc ich przekształcania. Nie był bynajmniej odosobniony w swym przeświadczeniu anonimowy publicysta „Przeglądu Katolickiego”, który w 1865 roku pisał: „Kiedy człowiek jaki zamierza trwałą w społeczeństwie spowodować odmianę, przede wszystkiem powinien wyobrażenia odmienić”, uzasadniając tę opinię następująco: „[…] wyobrażenia i pojęcia ludźmi właśnie kierują: czyny niewątpliwie są odpowiednie pojęciom”⁹. Świadomość siły oddziaływania druku w procesie kształtowania przekonań ogółu znacznie wzrosła zwłaszcza po upadku powstania styczniowego, kiedy intensywny rozwój prasy towarzyszył przeobrażeniom społeczno-gospodarczym, wynikającym z uwłaszczenia chłopów i represji politycznych. To właśnie czasopisma miały stać się zastępczą formą sprawowania władzy i jednoczenia narodu polskiego¹⁰. Posługując się mową ezopową pisano na przykład:

Opinia publiczna jest to świadomość siebie danego społeczeństwa jako jednej całości w każdej danej chwili, to poczucie towarzyskiego
my. Usta, któremi ta władza społecznego rozsądku, owo poczucie społecznej jedności przemawia, to w naszych czasach prasa periodyczna. Nie rzeczą prasy publicznej narzucać nam nowe formy szczegółów towarzyskiego życia, ale teoretycznie ustalić pojęcie o wartości pewnego sposobu prowadzenia się w życiu, o doskonałości pewnej nowej formy szczegółu towarzyskiego życia – przyzwyczajać ogół do nowości, zalecać dążenie w danym kierunku, do danego celu, bez względu na to czy cel ten prędką lub późniejszą obiecuje nam możność urzeczywistnienia się.¹¹

Dziewiętnastowiecznym publicystom towarzyszyło jednocześnie silne poczucie, że relacja między czasopiśmiennictwem i czytelnikami ma charakter dwustronny:

Prasa periodyczna, w której dziś skupiło się całe niemal życie umysłowe, niewątpliwie przyczyniła się i przyczynia do uwydatnienia, podsycenia lub przytłumienia w społeczności pewnych objawów i kierunków – jest więc po części ważnym działaczem i regulatorem; ale z drugiej strony, prasa jest zarazem organem społeczeństwa, do którego należą sami pracownicy pióra, związani wychowaniem, przeszłością i tysiącznymi materialnymi i duchowymi węzłami z tem wszystkiem, z czego wyszli i co ich otacza. Rozrost prasy periodycznej bez wątpienia świadczy o wzroście zamiłowania w czytaniu – jest więc skutkiem tego wzrostu; ale i prasa podsyca zamiłowanie w czytaniu – jest więc poniekąd jego przyczyną. Jak w wielu ludzkich sprawach, tak i tutaj, niemożliwem jest odgraniczenie ścisłe przyczyny od skutku tak dokładne, jak w abstrakcyjnych formułkach filozofów. Tak samo rzecz się ma i z ożywieniem umysłowego ruchu: ludzie powoli zaczynają krzątać się, ażeby podźwignąć się z zastoju – między innemi i dlatego, że więcej niż dawniej czytają i to im na niejedno oczy otwiera; ale znowu dlatego mają więcej do czytania, że społeczność zaczyna budzić się z odrętwienia.¹²
13

3Ponieważ nawet bierne uczestnictwo w wymianie opinii stanowiło w pewnym stopniu formę działalności publicznej i politycznej, to poglądy na temat czytania głoszone przez liderów opinii, a więc tych, którzy przemawiali do określonych grup społecznych i w ich imieniu, dają najlepszy obraz uznawanych przez ogół priorytetów i wartości. Zbadanie owych poglądów pozwala więc wyjaśnić relacje między zasięgiem i charakterem praktyk lekturowych (czy też wyobrażeń o nich) i przeobrażeniami społecznymi dokonującymi się w drugiej połowie XIX wieku. Jak się wydaje, czytelnictwo na ziemiach polskich, zwłaszcza w epoce postyczniowej, stanowiło istotny czynnik determinujący kierunek i tempo przeobrażeń umysłowości, preferencji i ambicji kobiet, przyczyniając się do przyspieszania lub hamowania procesów emancypacyjnych. Poszukiwania źródłowe dostarczyły dość licznych dowodów na poparcie tego stanowiska.

4Wyodrębnienie kobiet spośród (zresztą i tak niewielkiego) ogółu odbiorców – jako grupy o charakterystycznym guście literackim – w krajach Europy Zachodniej nastąpiło już w XVIII stuleciu i zbiegło się w czasie z narastającą potrzebą zredefiniowania „kobiecości” jako takiej¹⁴. Ze względu na stan alfabetyzacji i ruchu wydawniczego na ziemiach polskich w dobie porozbiorowej, czytelniczki znalazły się w kręgu zainteresowań tutejszych publicystów z pewnym opóźnieniem, ale, podobnie jak na Zachodzie, były to początkowo wyłącznie kobiety należące do elit intelektualnych i/lub finansowych, dysponujące dzięki temu wolnym czasem oraz pieniędzmi na zakup lub wypożyczanie książek i czasopism. One też stały się głównymi bohaterkami niniejszej pracy. W związku zaś z istnieniem oddzielnego dyskursu poświęconego czytającym dzieciom i młodzieży pominęłam wypowiedzi (o ile nie były one w znaczący sposób związane z rolą społeczną i doświadczeniem życiowym kobiety, na przykład jako matki wybierającej książki dla swego potomstwa), które dotyczyły lektury dziewcząt. Za granicę upoważniającą do używania pojęcia „kobieta” przyjęłam wiek szesnastu lat, który w drugiej połowie XIX wieku stanowił zwyczajowo próg inicjacji w dorosłość; mniej więcej wówczas następowało bowiem „wprowadzenie panny w świat”, czyli wystawienie jej na rynku matrymonialnym, co wynikało również z prawnej możliwości zawarcia małżeństwa¹⁵.

5Jeśli chodzi o zasięg terytorialny wypowiedzi objętych analizą, to choć najwięcej miejsca poświęcam poglądom formułowanym w publikacjach ukazujących się w zaborze rosyjskim, zwłaszcza zaś w Warszawie, która utrzymywała status opiniotwórczego centrum¹⁶, to – mając świadomość istnienia pewnej ponadzaborowej wspólnoty ideowej autorów i odbiorców¹⁷ – odwołuję się także do książek i artykułów ogłaszanych w zaborze pruskim i austriackim, a sporadycznie również na Śląsku. Ponadto, ponieważ styl życia ówczesnych czytelniczek polskich (podróże zagraniczne, edukacja w ośrodkach Europy Zachodniej, wypoczynek w kurortach) często powodował naśladowanie przez nie wzorów zachowań charakterystycznych dla przedstawicielek narodów znajdujących się na wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego (na przykład uleganie tym samym modom literackim), niejednokrotnie wykorzystuję też wypowiedzi formułowane wprawdzie z myślą o czytelniczkach z Francji, Anglii, Niemiec czy Skandynawii, ale odnotowywane lub udostępniane przez prasę polską. Uważam, że w wypadku rozwoju i obiegu refleksji na temat lektury jako elementu wychowania i wykształcenia kobiet granice polityczne mimo wszystko miały często mniejsze znaczenie niż granice mentalne. Niewątpliwie fascynacja romansem i nowożytną powieścią, zainicjowana przez Angielki i Francuzki, dość szybko rozprzestrzeniła się w całej Europie, a w dyskursie dotyczącym lektury kobiet w XIX wieku funkcjonował stały zestaw tematów obowiązujący niezależnie od narodowości.

6Chronologiczne granice pracy, wielokrotnie zresztą przekraczane, zostały wyznaczone przez wydarzenia o dużej randze politycznej, gospodarczej i społecznej, czyli upadek powstania styczniowego z jednej, a rewolucję 1905 roku z drugiej strony. Inicjują one jednak także i wygaszają ważne z mojego punktu widzenia zjawiska i procesy kulturowe. Lata sześćdziesiąte przyniosły bowiem zintensyfikowanie działań normatywnych wobec czytających kobiet. W tym zakresie nowe możliwości stworzyły periodyki kobiece. Zgodnie z ustaleniami Jerzego Franke – właściwa historia czasopiśmiennictwa kobiecego na ziemiach polskich rozpoczęła się wraz z przejęciem w 1860 roku przez Jana K. Gregorowicza „Magazynu Mód”¹⁸. Zmiana formuły pisma, które zyskało dział literacki, wzbogacony artykułami z zakresu historii, geografii oraz popularyzującymi odkrycia naukowe, okazała się na tyle atrakcyjna dla czytelniczek, że zachęcony sukcesem konkurencji, podobnym tropem podążył wydawca uruchomionego w 1865 roku „Bluszczu”. Istnienie typowo kobiecych periodyków niewątpliwie przyczyniło się do intensyfikacji oddziaływania twórców opinii publicznej na czytelniczki¹⁹. Oba tytuły (jeśli uznać transformacje „Magazynu Mód” jedynie za zabiegi kosmetyczne niewpływające na ciągłość formuły periodyku²⁰), ze względu na długotrwałą obecność na rynku, stały i regularny kontakt z prenumeratorkami, odegrały główną rolę w kształtowaniu przekonań i praktyk lekturowych kobiet. Z tego też powodu właśnie roczniki „Bluszczu” oraz „Tygodnika Mód” z lat 1865– 1905 stały się dla mnie głównym źródłem informacji o tych problemach. Szczególną konsekwencją i wytrwałością w realizacji programu popularyzacji czytelnictwa wykazała się Maria Ilnicka, która przez odpowiedni dobór tekstów literackich, staranną krytykę nowości wydawniczych oraz przekazywanie treści o charakterze normatywnym²¹, przez cały okres swej pracy w „Bluszczu” starała się nauczyć kobiety podstawowych zasad „dobrego czytania”.

7Przemyślane, oparte na doświadczeniu i obserwacji projekty uporządkowania czytelnictwa pojawiały się wówczas także w czasopismach adresowanych do rodzin, takich jak „Opiekun Domowy” czy „Kronika Rodzinna”²². Druga połowa XIX wieku zasadniczo różniła się więc pod tym względem od pierwszych dziesięcioleci, do lat pięćdziesiątych bowiem wypowiedzi na temat czytelnictwa miały charakter raczej diagnostyczny niż normalizujący – stanowiły zaledwie próbę rozpoznania problemu. W epoce postyczniowej natomiast, wraz z „uprzemysłowieniem” rynku wydawniczego, a co za tym idzie, ze zwiększeniem liczby odbiorców, nastąpił wzrost zainteresowania środowisk opiniotwórczych publicznością czytającą. O nasileniu się kontroli nad wyborami czytelniczymi i sposobem odbioru w drugiej połowie stulecia świadczyła także rosnąca wówczas liczba poradników lekturowych²³.

8Fala wzmożonego zainteresowania czytelniczkami, której szczyt przypadł na lata siedemdziesiąte, w kolejnych dziesięcioleciach zaczęła opadać. Pod koniec XIX wieku można zauważyć pierwsze symptomy rezygnacji z bezpośredniego sterowania kobiecą lekturą, przynajmniej wśród autorytetów o poglądach liberalnych. Miało to zapewne związek z postępującą równolegle emancypacją kobiet, które – by posłużyć się literackimi wzorcami z twórczości Elizy Orzeszkowej – zaczęły przeobrażać się z niezaradnych, niedouczonych i (w przypadku utraty opieki mężczyzny) niezdolnych do egzystencji Mart Świckich w samodzielne, gotowe do rezygnacji z miłości i osobistego szczęścia w imię wyższych ideałów Seweryny Zdrojowskie. Rzecz jasna, proces ten nie był powszechny, ale jednak dostrzegalny i skrupulatnie odnotowywany przez publicystów. Wzrostowi niezależności kobiet towarzyszyła zmiana w sposobie traktowania ich jako czytelniczek. W latach dziewięćdziesiątych wypowiedzi normatywne częściej już kierowano do – nadzorujących lekturę dzieci i młodzieży – matek oraz nauczycielek. Odejście Ilnickiej ze stanowiska redaktorki „Bluszczu” w 1896 roku i jej śmierć rok później wyznaczyły symboliczny koniec epoki „nauki dobrego czytania”. Odtąd to właśnie owa nieliczna jeszcze grupa „oświeconych”, czyli kobiet ukształtowanych pod wpływem prac Orzeszkowej, Ilnickiej, Anastazji Dzieduszyckiej, Marii Konopnickiej oraz innych pomniejszych autorek kultywujących ideały samodzielnego myślenia i niezależności finansowej, grupa wyposażona w odpowiednie narzędzia w formie podręczników i poradników miała uczyć innych jak czytać.

9Rok 1905, który przyniósł istotną zmianę uwarunkowań politycznych, rozpoczął też nowy etap przeobrażeń w mentalności kobiet. Mam na myśli przede wszystkim ich rosnącą solidarność i demokratyzację przekonań. Symptomy tych zjawisk pojawiły się już w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wraz ze zmianami na rynku prasy kobiecej. Najważniejsze z nich, to kryzys autorytetu „Bluszczu”, który pod redakcją Józefy Bąkowskiej (1897–1901), a następnie Mariana Gawalewicza (1902–1906) borykał się z problemem spadku liczby prenumeratorów²⁴, a także pojawianie się, efemerycznych wprawdzie, ale za to bardziej od niego radykalnych periodyków, takich jak „Ster” (Lwów 1895–1897, Warszawa 1907–1914) Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit oraz „Nowe Słowo” (1902–1907) Marii Turzymy, które odzwierciedlały potrzeby nowego pokolenia czytelniczek – „zbuntowanych córek”²⁵, kobiet urodzonych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Przejawem rosnących ambicji młodej generacji kobiet były głosy domagające się na przełomie stuleci zniesienia kolejnych ograniczeń na drodze do pełnego równouprawnienia. Najbardziej spektakularne było przy tym dążenie do przełamania przy okazji kulturowego tabu, które zabraniało pisać, czytać i publicznie mówić o życiu seksualnym²⁶. Co prawda, już Ignacy Krasicki krytycznie wypowiadał się o „nieuczciwości i niewstydzie” osiemnastowiecznych romansów oraz ich odbiorcach, że „z tego to czytelnictwa płeć nawet, którą niegdyś wstydliwą zwano, nauczyła się nie rumienić”²⁷, jednak chyba dopiero po kolejnych stu latach czytelniczki rzeczywiście przestawały się rumienić, czytając na przykład:

[…] w szerzeniu się rozpusty wśród mężczyzn odgrywają pewną rolę inne także czynniki: wadliwe wychowanie, brak ideałów, pornograficzne romansidła i czasopisma, nazywające się nieraz humorystycznemi, alkoholizm, przesąd, iż wstrzemięźliwość płciowa dla zdrowia jest szkodliwa itd. […] ponieważ prawie wszyscy mężczyźni są nierządnikami lub niemi byli, przeto choroby weneryczne tak są pospolite wśród mężczyzn, jak np. katar”.²⁸

10Analizując materiały zebrane w dziewiętnastowiecznych czasopismach o charakterze społeczno-literackim (głównie w tzw. prasie rodzinnej i kobiecej), w publikacjach poświęconych edukacji i wychowaniu kobiet (w tym w poradnikach z zakresu pedagogiki, psychologii i medycyny), w wybranych dziełach z zakresu krytyki literackiej, historii społecznej i psychologii oraz w beletrystyce – interesujących ze względu na wielopoziomowość dostarczanych informacji o lekturze kobiet – kierowałam się trzema głównymi założeniami, a mianowicie, że czytanie, ów niemający wówczas konkurencji sposób uczestniczenia w komunikacji ponadlokalnej:

• kształtuje intelekt i osobowość odbiorcy²⁹;

• dostarcza wrażeń nie tylko na poziomie umysłowym, lecz także fizjologicznym³⁰;

• stanowi doświadczenie indywidualne, ale zarazem – w innym wymiarze – również społeczne (wspólnota czytelników ma do czynienia ze specyficzną rzeczywistością intersubiektywną).

11Konsekwencją takiego myślenia było odkrycie kolejnych ogniw łańcucha łączącego kobiecą lekturę z dążnościami emancypacyjnymi. Ujmując tę kwestię najogólniej – czytanie okazało się uwikłane w triadę wiedzy, władzy i seksu, którą Michel Foucault uznał za determinującą dla kultury nowożytnej³¹. W dziewiętnastowiecznym dyskursie proi antyemancypacyjnym został bowiem zakodowany podświadomy lęk (nie tylko tracących siłę swoich wpływów mężczyzn, ale i niezdolnych do przyjęcia pełnej odpowiedzialności za własne życie kobiet) przed rozpadem jedynej formy kultury znanej od tysiącleci – patriarchatu, czy raczej, posługując się terminologią Pierre’a Bourdieu – kultury ukierunkowanej androcentrycznie. Według autora Męskiej dominacji system ów, który opiera się na zasadzie przemocy symbolicznej, a więc będącej „niewyczuwalną i niewidoczną nawet dla jej ofiar przemocą, wywieraną głównie czysto symbolicznymi kanałami komunikacji i wiedzy oraz niewiedzy, poprzez nieświadome przyzwolenie, a wreszcie za pośrednictwem uczuć”³², funkcjonuje do dziś. Z przeprowadzonej przeze mnie analizy wypowiedzi dotyczących czytelnictwa, kształcenia i emancypacji kobiet wynika, że z jego istnienia zaczęto zdawać sobie sprawę już w drugiej połowie XIX stulecia. Debata, jaka się wówczas toczyła, nie tylko zresztą na temat czytających kobiet, ale także innych nowych grup odbiorców – dzieci, ludu, proletariatu – świadczyła o palącej potrzebie przeorganizowania mechanizmów sprawowania władzy i dystrybucji wiedzy w związku ze zmianą priorytetów wyznaczonych przez gospodarkę wolnorynkową i postępującą laicyzację życia społecznego. Poszukiwane przez liderów opinii odpowiedzi na z pozoru banalne pytania: kto, co, w jakim celu i w jaki sposób będzie czytał, miały w następstwie działań normatywnych wpływać na poczucie tożsamości odbiorców i przyczyniać się do zaakceptowania przez nich wyznaczanych im w społeczeństwie funkcji. W związku z tym również zgoda na przekształcenia w zakresie repertuaru ról społecznych kobiet oraz ich praw i obowiązków miała (i ma nadal) swój kres zawsze tam, gdzie zaczynała się obawa przed koniecznością zrewidowania androcentrycznej wizji świata, którego porządek był ustalany według potrzeb i oczekiwań ikonotypu dorosłego, białego, zdrowego mężczyzny należącego do finansowych lub intelektualnych elit.

12Ze względu na ścisły związek między czytelnictwem kobiet i kwestią ich wychowania, kształcenia oraz emancypacji największą trudnością, z jaką musiałam się zmierzyć podczas pisania niniejszej pracy, oprócz wysiłku (nie zawsze zresztą owocnego) odzyskiwania prawdziwych znaczeń dziewiętnastowiecznych pojęć, było sztuczne, ale zarazem niezbędne oddzielenie dyskursu poświęconego lekturze od innych wątków debaty. Zupełnie odrębne omówienie wymienionych wyżej zagadnień okazało się nie do końca możliwe, dlatego poszczególne rozdziały należy traktować raczej jako wzajemnie dopełniające się zestawy tematów, niekiedy z konieczności zaledwie sygnalizowanych i otwierających dostęp do nowych problemów, nie zaś jako narrację o kobiecej lekturze, oddziałującej na wiele różnych przejawów życia społecznego, prowadzoną w porządku linearnym.

13Książka składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym, dotyczącym kulturowych kontekstów czytelnictwa kobiet, rekonstruuję warunki, w jakich rozpoczęto debatę na temat czytelniczek. Wśród nich najważniejsze okazały się uwarunkowania rynku kapitalistycznego, na ziemiach polskich odczuwalne w zasadzie dopiero po uwłaszczeniu chłopów i upadku powstania styczniowego. Nie mniejszą jednak rolę odgrywał tu patronat idei (różnie skądinąd rozumianego) postępu, utylitaryzmu, solidaryzmu i pragmatyzmu nad procesami modernizacyjnymi.

14W rozdziale drugim podejmuję próbę odtworzenia najważniejszych elementów dziewiętnastowiecznych wyobrażeń i projektów dotyczących czytających kobiet. Znalazło się wśród nich: ustalanie celów lektury kobiet, wskazywanie tekstów obowiązkowych i zakazanych, wyznaczanie zasad „dobrego czytania” oraz przestrzeganie przed „złym czytaniem”. Wszystkie te zagadnienia pozostawały w ścisłym związku ze sposobem myślenia środowisk opiniotwórczych o społecznej roli kobiety. Dlatego, nawiązując do wspomnianych wyżej teorii Foucaulta i Bourdieu, staram się pokazać jednocześnie, jak powiązania między lekturą, wykształceniem i wychowaniem kobiet przekładały się na procesy emancypacyjne, a te z kolei – jak były kanalizowane w subtelne i bezpieczne dla kultury patriarchalnej formy męskiej dominacji. Kwestii tej dotyczy zwłaszcza podrozdział Rezultaty działań normotwórczych. Omówione w nim następstwa sterowania kobiecym czytelnictwem obrazują między innymi, w jaki sposób wytwarzana w procesie socjalizacji predyspozycja kobiet do podporządkowywania się autorytetom została zaadaptowana do nowych realiów. Częściowe bowiem wyzwolenie się kobiet spod kurateli rodziny, związane z coraz bardziej uświadamianą koniecznością podejmowania przez nie pracy poza domem, zostało przetworzone w zależność, by nie powiedzieć – uzależnienie od słowa drukowanego. O tym, kim kobiety mogą lub mają być, czym się zajmować, jak wychowywać dzieci oraz jak wyglądać, zaczęły w XIX wieku decydować (niejednokrotnie zamiast ojca, męża, brata lub matki) czasopisma i książki, zwłaszcza coraz popularniejsze i liczniejsze poradniki, których sukces należy przypisać ówczesnym liderom opinii, często odsyłającym czytelniczki do tej właśnie formy szukania pomocy w różnych dziedzinach życia. W ten sposób stwarzano na potrzeby pozornie wyemancypowanych kobiet iluzję samostanowienia, natomiast w istocie czytelniczki dokonywały na ogół takich wyborów i ocen, do jakich je zaprogramowano. Wytłumaczenie tego mechanizmu można odnaleźć w myśli Bourdieu:

Androcentryzm jest więc stale uprawomocniany przez praktyki, które sam wywołuje, ponieważ dyspozycje do praktycznego działania będące rezultatem wcielenia wpisanych w porządek rzeczy uprzedzeń skazują kobiety na nieustanne potwierdzanie owych uprzedzeń. Obcujemy zatem z klątwą w znaczeniu samospełniającego się proroctwa, które ustanawiając własne warunki weryfikacji, sprawia, że dokonuje się to, co zapowiada.³³

15Najważniejszy efekt działań normotwórczych podejmowanych wobec czytających kobiet stanowiło więc nie tyle osiągnięcie określonych celów, ile uwewnętrznienie przez czytelniczki owych norm, które stawały się dla nich punktem odniesienia, nawet jeśli nie były przez nie respektowane. Jest to zjawisko ciekawe ze względu na to, że modelowanie przekonań i postaw życiowych uczestniczek komunikacji społecznej, dokonujące się w XIX wieku głównie za pośrednictwem druku, w analogiczny sposób działa za pośrednictwem współczesnych mediów, takich jak tabloidy, magazyny kolorowe, radio, telewizja oraz w coraz większym stopniu Internet. Nie potrzeba żmudnych badań, by odkryć, że hasła obecne w dyskursie publicystycznym prowadzonym w wieku XIX, w wielu przypadkach w niemal niezmienionej postaci przetrwały do dziś³⁴. Dlatego można zgodzić się z Bourdieu, który tłumaczył, że

nie ma co oczekiwać prawdziwego wyzwolenia kobiet, jeśli się nie podejmie zbiorowego wysiłku na rzecz praktycznego przełamania automatyzmu wzajemnego dostosowania struktur uwewnętrznionych do struktur obiektywnych. Potrzebna jest prawdziwa rewolucja symboliczna, zdolna zakwestionować podstawy produkcji i reprodukcji kapitału symbolicznego, a zwłaszcza dialektykę roszczeń i dystynkcji, która legła u podstaw produkcji i konsumpcji dóbr kultury jako aktu wyróżnienia się.³⁵

16Innymi słowy, prawdziwa emancypacja może dokonać się jedynie wtedy, gdy powszechna zdolność autorefleksji umożliwi weryfikację wartości kapitału symbolicznego i zmieni zasady jego rozprowadzania. Jak dotąd, zasady te nie tyle uległy zmianie, ile stały się mniej przejrzyste, bardziej zakamuflowane, a przez to trudniejsze do przekształcenia niż w XIX wieku, kiedy bardzo ograniczony krąg odbiorców pozostawał pod wyłącznym wpływem druku jako najważniejszego moderatora wyobrażeń społecznych.

17Jednym z dowodów świadczących o trwałości pewnych elementów kultury jest niesłabnące od ponad dwustu lat zainteresowanie kobiet specyficzną odmianą powieści, a mianowicie romansem czy – rozumianą szerzej – powieścią obyczajową. Omówieniem tego problemu zajmuję się w rozdziale trzecim, skupiając się, co oczywiste, na zagadnieniach historycznych, a zatem wskazując przede wszystkim, jakie czynniki i dlaczego zadecydowały o tym, że upodobanie czytelniczek do romansów uważano w XIX wieku za wyjątkowo niebezpieczne. Oprócz analizy dyskursu publicystycznego na ten temat, charakteryzuję także inne płaszczyzny relacji kobiety-powieść, mianowicie motywacje kierujące ówczesnymi autorkami powieści oraz literackie portrety czytających kobiet. Stosunkowo najwięcej miejsca poświęcam przybliżeniu biografii bohaterek w wybranych, w większości mało znanych, natomiast cieszących się popularnością w drugiej połowie XIX wieku utworach beletrystycznych. Wydawało mi się to jednak niezbędne, by pokazać, jak za sprawą kreowania określonego typu zachowań lekturowych oraz pozytywnych lub negatywnych postaci wzmacniano siłę oddziaływania zaleceń dotyczących kobiecego czytelnictwa. Jeśli bowiem w powieściach epoki postyczniowej pojawiała się sytuacja lektury lub jakiś inny wyznacznik uprawiania czytelnictwa (rozmowy o książkach, czasopismach, autorach, opis wyposażenia biblioteki itp.), to stanowiły one ważny ekwipunek postaci literackich, nie tylko je charakteryzujący, ale niejednokrotnie też do pewnego stopnia determinujący ich egzystencję.

18W rozdziale czwartym, w większości poświęconym analizie odpowiedzi respondentek na kwestionariusz „Przeglądu Pedagogicznego” z 1893 roku oraz na ankietę upamiętniającą Elizę Orzeszkową, ogłoszoną w roku 1910, udzieliłam głosu rzadko przemawiającym wówczas w tej formie czytelniczkom. Chciałam nie tylko pokazać obecne w ich wyobrażeniach i ocenach echa zarówno debaty publicystycznej dotyczącej lektury, edukacji, pracy i emancypacji kobiet, jak i treści przekazywanych w beletrystyce epoki postyczniowej, ale także udokumentować deklarowane przez nie różne warianty obecności i wpływu czytania na ich biografie. W wielu przypadkach bowiem okazywało się ono równie istotne, a niekiedy nawet ważniejsze od oddziaływania rodziny i nauczycieli. Rozdział ten stanowi jednocześnie formę podsumowania i zamknięcia całości.

19Tytułowe nawiązanie do książki Elisabeth Badinter XY. Tożsamość mężczyzny nieprzypadkowo aktualizuje problematykę kształtowania określonego wzorca kulturowego, determinującego następnie społeczne zachowania i postawy jednostek w zależności od ich genetycznej/ genderowej przynależności. XX – połączenie genów wyznaczające kobiecość jest jednak rozdzielone przez czynnik „I”. Tytuł XIX. Tożsamość czytelniczki można więc odczytywać zupełnie dosłownie, jako zapisany rzymskimi cyframi odsyłacz do epoki, w której, jak sądzę, owa tożsamość została poddana wyjątkowo intensywnym procesom formowania, doprowadzając do wytworzenia się jej pewnych stałych elementów, niejako „wdrukowanych” w kod genetyczny czytelniczek. Rozwijając jednak ten trop i puszczając wodze fantazji, w obrazie „XIX” dostrzeżemy rozdzielenie, niespójność w istocie kobiecej tożsamości, konieczność szukania samopotwierdzenia w lustrzanych odbiciach. Zapis „XIX” zawiera więc też skondensowaną treść moich rozważań o normotwórczych działaniach i manipulacjach dokonywanych na czytających kobietach. Działaniach, których efektem było między innymi – z jednej strony – uproszczone postrzeganie i definiowanie kobiecego czytelnictwa, traktowanie uczestniczek życia literackiego jako z założenia „nieletnich”³⁶, z drugiej zaś – forsowanie modelu czytelniczki „oświeconej”³⁷. Nieletnimi, niedojrzałymi były dla środowisk opiniotwórczych wszystkie kobiety, które zajęte najpierw „polowaniem na męża”, a po zamążpójściu jak najprzyjemniejszym spędzaniem czasu, żyły w nieświadomości obowiązków, jakie ciążyły nad nimi w związku z sytuacją polityczno-gospodarczą narodu. To głównie spośród „nieletnich” rekrutowały się nałogowe czytelniczki romansów. Ich stosunek do życia uznawano nie tylko za bezproduktywny, a więc nieużyteczny, ale wręcz za szkodliwy dla otoczenia, gdyż nie wywiązując się właściwie z odpowiedzialnych ról żon, matek i gospodyń, przyczyniały się do destrukcji rodziny. „Oświecone” natomiast funkcjonowały w publicystyce na zasadzie kontrastu do „nieletnich”. Cechował je racjonalizm, choć jednocześnie na ogół nie wypierały się one swych przekonań religijnych, które tworzyły szkielet ich etyki. Gruntowne wykształcenie, zdolność logicznego myślenia i planowania czyniły z nich świadome obywatelki, rzetelnie i w poczuciu ważnej misji wywiązujące się z zadań wobec rodziny i społeczeństwa. Aby sprostać swemu powołaniu, dbały o nieustający samorozwój. Doskonaliły się nie tylko moralnie, ale także intelektualnie, przez odpowiednio dobierane lektury, które – w odróżnieniu od czytelniczek preferujących lekturę ekstensywną – uważnie studiowały. „Oświecone” urzeczywistniały więc, zgodnie z nadaną im etykietą, ideał kobiecości ustalony jeszcze przez myślicieli osiemnastowiecznych. Były również ucieleśnieniem marzeń publicystów walczących o unormowanie czytelnictwa. W środowiskach liberalnych „oświecone” stawiano za wzór „odpowiednio pojętej” emancypacji.

20Właściwie jednak ani „nieletnie”, ani „oświecone” nie uzyskały w pełni suwerennej tożsamości. Pierwszym obca była bowiem pogłębiona autorefleksja. Pozwalały innym dowolnie sobą kierować, pozostając pod względem emocjonalnym i intelektualnym całe życie dziećmi, unikającymi odpowiedzialności za swoje decyzje i czyny. Skłonność do podporządkowywania się cudzej woli objawiała się także w uprawianych przez nie lekturach – myśl każdego autora, o ile przypadła im do gustu, przyjmowały bezkrytycznie jako prawdę objawioną. Drugie natomiast zbyt łatwo, z gorliwością neofitek, poddawały się oczekiwaniom autorytetów, wyręczając je następnie w praktykowaniu przemocy symbolicznej, często bowiem obierały jako swoją drogę zawodową nauczycielstwo, pisarstwo lub dziennikarstwo, a więc dziedziny, którym przypisana jest w tym zakresie wyjątkowo duża władza. Ponieważ na ogół nie kwestionowały androcentrycznego porządku świata, a tylko starały się znaleźć w nim dla siebie miejsce, respektowały panujące w nim prawa. Zapewniało im to wprawdzie akceptację zwolenników „właściwie pojętego” równouprawnienia kobiet, ale nie przyczyniało się do zmiany wartości kapitału symbolicznego ani zasad jego dystrybucji.

21Oczywiście, obu tym grupom można wiele zarzucić, ale należy też oddać sprawiedliwość ich mimowolnym zasługom. „Nieletnie” pozostawały wierne młodzieńczym uniesieniom i pragnieniu życia w świecie idealnym, w którym kobiety i mężczyzn łączy wieczna miłość. Odrzucały rzeczywistość, z całą jej ułomnością, złem i brzydotą, wybierając spełniające ich oczekiwania przestrzenie literatury i sztuki. Uprawiana przez nie z uporem i wbrew przestrogom publicystów lektura ekstensywna, umożliwiająca dowolną interpretację tekstu, stała się w końcu – fakt, że dopiero w wieku XX – modelem uprawomocnionym. Dziś, w pewnej mierze dzięki „nieletnim”, nikt już nie próbuje zmieniać postawy odbiorcy, narzucać mu jedynego słusznego sposobu czytania i interpretacji tekstu.

22Gdyby zaś nie wytrwałość i poświęcenie „oświeconych”, kobiety nie uzyskałyby tak prędko społecznej aprobaty dla wykonywania przez nie pracy zarobkowej oraz dla realizowania ambicji związanych z samodzielnym i instytucjonalnym kształceniem. To „oświecone”, godząc się w mniejszym lub większym stopniu na reguły gry w kulturze androcentrycznej, starały się mimo wszystko poszerzać i sankcjonować adekwatny do potrzeb społecznych zakres kobiecych praw i obowiązków³⁸. Oczywiście, wiele krzywdzących stereotypów rodem z XIX stulecia nie zostało przez nie obalonych i funkcjonuje do dziś – jak choćby podświadome przekonanie, że kobiety, tylko ze względu na swoją płeć są mniej kompetentnymi lekarzami, nauczycielami, prawnikami niż mężczyźni – ale bez odwagi i desperacji „oświeconych” walczących o dostęp do wiedzy i możliwość zarobkowania klisze tego rodzaju nie zostałyby nawet zauważone.

23XIX. Tożsamość czytelniczki pokazuje zatem, jak w drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich kształtowały się te dwa modele kobiecego czytania i życia, a także zwraca uwagę na ciągłość pewnych procesów, które zostały wówczas zainicjowane.

***

24Książka jest nieco zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Warszawskim w 2014 roku. Niektóre jej fragmenty były wcześniej publikowane w formie artykułów. Całość nie ukazałaby się drukiem bez wsparcia, zaangażowania i pomocy dr Magdaleny Rudkowskiej oraz prof. dr hab. Moniki Rudaś-Grodzkiej z Instytutu Badań Literackich PAN, którym pragnę w tym miejscu złożyć specjalne podziękowania. Wyrazy wdzięczności należą się z mojej strony również prof. dr hab. Grażynie Borkowskiej i prof. dr hab. Ewie Paczoskiej – życzliwym recenzentkom mojego doktoratu oraz dr hab. Urszuli Kowalczuk za przychylną ocenę maszynopisu. Niestety, wyjątkowo niesprzyjające pracy autorskiej okoliczności nie pozwoliły mi uwzględnić wszystkich proponowanych przez nie zmian, dzięki którym niniejsza książka miała szansę stać się pełniejsza, bardziej przekonująca i przystępna dla odbiorcy. Mam jednak nadzieję, że mimo wszystko praca, którą oddaję dziś w ręce czytelników i czytelniczek, będzie pomocna i inspirująca nawet w tej nieco ułomnej postaci.

25Chciałabym także podziękować mojemu promotorowi – dr. hab. Januszowi Kosteckiemu – za czuwanie nad strukturą i logiką tekstu. Jednocześnie dziękuję mu jako kierownikowi Pracowni Badania Historii Czytelnictwa funkcjonującej w Bibliotece Narodowej w latach 19862014 oraz pozostałym koleżankom i kolegom z Pracowni, z którymi miałam przyjemność przez czternaście lat dzielić radości, dylematy i smutki badacza historii czytelnictwa.