• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15544 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15544 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Antropologia lasu
  • ›
  • II Wartości
  • ›
  • Las jest naturalny, nie dziki
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral W poszukiwaniu naturalnego lasu Prawdziwy las Natura w antropologii Dzikość natury Materializując naturalny las. Praca musi zostać wykonana Dziki las nie jest naturalny Wielość naturalności Notes de bas de page

    Antropologia lasu

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Las jest naturalny, nie dziki

    p. 179-255

    Texte intégral W poszukiwaniu naturalnego lasu Prawdziwy las Natura w antropologii Dzikość natury Materializując naturalny las. Praca musi zostać wykonana A. Czym jest naturalny las? B. Eksperyment Dziki las nie jest naturalny Wielość naturalności Notes de bas de page

    Texte intégral

    Wtłaczanie ludzkich wartości w ramy naturalnych faktów jest efektywną strategią polityczną, która służy zamknięciu debaty.
    Steve Rayner, Clare Heyward, 2014: 142

    Czy gospodarka leśna jest czynnikiem kształtującym i poprawiającym naturalność biologiczną krajobrazu, czy – jak niektórzy twierdzą – szkodzi tej różnorodności? Jesteśmy przekonani, że ta gospodarka nie jest szkodliwa choćby z tego względu, że jest prowadzona tu od 200 lat (…). Inwentaryzacja elementów pozwalających na ocenę naturalności krajobrazu leśnego i wokółleśnego Puszczy Białowieskiej (…) jest niezwykłym wydarzeniem dla Braci Leśnej, nie ma w historii drugiego takiego przykładu, by leśnicy w dążeniu do prawdy zdecydowali się na tak wielkie działanie.
    Konrad Tomaszewski, 2016

    1Wyjazdy do lasu z Wąsaczem to jedne z moich najwyrazistszych wspomnień z badań, a on sam jest jednym z tych leśników, których wspominam z największą sympatią. Nawet dzisiaj, gdy myślę o nim, moja pamięć przywołuje najpierw jego wielkie, sumiaste wąsy, które były nieustannie lekko zadarte ku górze, bo z twarzy Wąsacza rzadko znikał uśmiech. Szybki, sprężysty, ale stanowczy krok łączył się u niego z mocnym tembrem głosu. W przerwach między perlistymi salwami głośnego śmiechu spod sumiastych wąsów wystrzeliwały siarczyste przekleństwa. Klął może nie jak szewc, ale soczyście. „Taki cholernik z niego, ale kochany” – mówili o nim w nadleśnictwie. Jego otwartość i bezpośredniość sprawiały, że trudno było nie zapałać do niego sympatią już przy pierwszym kontakcie. Lubił opowiadać. Bez wysiłku snuł swoje barwne historie o „dzikich Bieszczadach” z lat osiemdziesiątych czy o (nie)chlubnych czasach Kombinatu Rolno‑Przemysłowego „Igloopol” w Tarnawie. Przenosił nas w inne miejsca i w inne przestrzenie. Czynił ze mnie nie słuchaczkę, ale obserwatorkę i uczestniczkę wydarzeń, które właśnie działy się na nowo. Niemal słyszałam skowyt jego psa, który ledwo wygrzebał się z nory, poraniony ostrymi pazurami borsuka, a po kilku minutach widziałam, jak mimo obrażeń wskakuje tam znowu, by dokończyć pojedynek. Zobaczyłam też złowrogie świece 1szarżującej lochy, która przybiła Wąsacza do drzewa ostrymi szablami 2i tylko puchowa kurta oraz brak precyzji dzika uratowały jego brzuch przed rozharataniem, a samego Wąsacza może i przed śmiercią. Niewielu znam takich gawędziarzy. Z drugiej strony, może przez prawo do noszenia broni lub przez to, że zawsze widywałam go w kraciastej koszuli i kamizelce, dużo bardziej swobodnego i nieformalnego niż przedstawiciele administracji Lasów Państwowych, których znam z innych miejsc, a może też przez niejednoznaczną atmosferę bieszczadzkiego pogranicza, miał Wąsacz w sobie coś, co nieodparcie przywodziło na myśl dziewiętnastowiecznego kowboja z Dzikiego Zachodu – strażnika granicy i porządku. Tyle że zamiast na koniach, las przemierzaliśmy jego równie wiernym co rumak i równie pełnym owsa co sakwy służące do karmienia wierzchowca, wysłużonym samochodem terenowym.

    2„Człowiek raz włożył ręce w naturę i tego się już nie da cofnąć” – powiedział mi podczas jazdy na jedno z karmowisk dla zwierzyny, które nadzorował. „Człowiek musi po prostu pilnować równowagi i balansu w przyrodzie, bo to on jest tym, który je zaburzył” – dodawał. Z dziennika terenowego z tego dnia (marzec, 2014):

    Zaraz potem mijaliśmy zbiornik z wodą wybudowany przez nadleśnictwo. Jedno z wzorcowych przedsięwzięć w ramach programu „Mała Retencja w Lasach Państwowych” 3. Jego zadaniem jest magazynowanie nadmiaru wody, a jednocześnie stał się wodopojem dla zwierząt. Skręcamy w prawo przy przydrożnej kapliczce z Matką Boską. Po prawej stronie znajduje się bajoro, staw dla kaczek, gdzie mogą się gnieździć lub przebywać, jeść itp. Kolejna „Mała Retencja”. Po przejechaniu niewielkiego odcinka dojeżdżamy do polanki z amboną. Ambona stoi na skraju lasu po lewej stronie drogi leśnej. Pod nią roztacza się długa polanka w dół stoku, zapewne aż do Sanu. Wąsacz mówi, że w taki sposób zagospodarowane są wszystkie śródleśne polany w Bieszczadach – łowiecko, z ambonami. Po przejechaniu jeszcze jakiegoś kilometra zatrzymujemy się w lesie, na zakręcie i idziemy w górę z karmą w plecaku. Wąsacz po drodze pokazuje mi dziesiątki tropów – wilków, jeleni, saren, a nawet rysia. Mój pierwszy trop rysia w życiu! Droga cała jest w tropach, ale ja na nie nie zwracałam uwagi, dopiero Wąsacz pokazuje mi je wszystkie, objaśniając, który jest świeży, który z dzisiaj, który z wczoraj, w którą stronę szły zwierzęta, ile ich było. Porusza się w ten charakterystyczny sposób dla osób „czytających” tropy: idzie lekko pochylony, wysuwa ręce do przodu, jakby mierzył tropy, i naprowadzał na nie oczy i resztę ciała. Stawia nogi jedną za drugą, krzyżując je i uginając. Wygląda, jakby tropił zwierzęta i szedł ostrożnie tak, aby ich nie spłoszyć. Cały jest nie tylko w lesie, ale jest tym lasem (…). Stamtąd jedziemy na kolejne karmowisko z amboną. Drogi leśne mają tu zadbane, szerokie, widać że duża część jest nowa albo zaraz po jakichś poprawkach. Przy większości wjazdów stoją dobrze znane mi znaki – „Zakaz wyjazdu – Nie dotyczy ALP [Administracji Lasów Państwowych]”. Przy niektórych mają też szlabany, jak przy tym na Czereszenkę. Na karmowisku Wąsacz tłumaczy mi zasady dokarmiania, tego co trzeba usunąć, jak dezynfekuje się pozostałości karmy. Twierdzi, że dokarmianie nie jest futrowaniem zwierzyny, żeby była dorodniejsza do odstrzału, ale ma ono złożone znaczenie. Pokazuje mi odchody wilków i niedźwiedzi, w których znajdują się włosy. Tłumaczy, że zwierzęta te nie trawią keratyny i trzeba im pomóc w jej usuwaniu, inaczej jej kumulacja mogłaby doprowadzić do zgonu. Dlatego zwierzętom podaje się w karmie takie produkty, które pomogą w jej usunięciu z przewodu pokarmowego i wydaleniu.
    Z karmowiska jedziemy na łąki, na które została przywrócona śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum) – roślina chroniona. Ma drobne białe kwiaty, podobne do przebiśniegów. Wąsacz opowiada o tym, jak do tego doszło, że śnieżyca prawie zanikła, a w wyniku działań leśników przywrócono ją na to stanowisko. Morał z historii jest dla niego jednoznaczny – przyroda pozostawiona sama sobie może nie poradzić sobie bez ingerencji człowieka. Tak dalece ingerowaliśmy i ingerujemy w kształt środowiska naturalnego, że pozostawienie go samemu sobie spowoduje np. utratę cennych gatunków lub zakrzaczanie połonin (o którym też kilkakrotnie już słyszałam). Wąsacz opowiada z wielkim przejęciem o procesie „rekultywacji” tego miejsca, tego jak przebiegał ten eksperyment, o tym że efekty są spektakularne i były widoczne już po pierwszym koszeniu łąk (…). Środki na ochronę tego miejsca zostały pozyskane z EkoFunduszu 4. Te łąki są przykładem tego, że las dla leśników to nie tylko drzewa: obok drzew mamy nie tylko zwierzęta, ale łąki z roślinnością, chociażby chronioną śnieżycą, stawy, bagna, rzeki. Las to też łąka – chociaż brzmi to jak oksymoron. Dochodzimy do pozostałości po domostwach. Tutaj znajdują się wylęgarnie dla węży Eskulapa (Zamenis longissimus), jedynych dusicieli w Polsce. Składają się z dwóch kopców – „trocin” gdzie składane są jaja i stosu gałęzi, gdzie młode po wykluciu przepełzają. Jednymi z ulubionych siedzib „eskulapów” są stare studnie, które jako jedyne, oprócz sadów i gdzieniegdzie widocznych podmurówek, ocalały po wysiedleniach z lat czterdziestych (…).
    Wąsacz twierdzi, że działalność parku narodowego doprowadziła do paradoksu, w ramach którego nie ma na jego terenie zwierząt, które tak usilnie starają się chronić pracownicy parku i do których ochrony m.in. zostali powołani. Opowiada, że pracownicy parku przywożą do niego gości, turystów, aby im pokazał zwierzęta na terenie nadleśnictwa, bo w parku nie sposób je zaobserwować. Temat wilków jest mu bardzo bliski, więc wykorzystuje go jako kolejny przykład do krytyki ochrony biernej i pokazania, do czego może doprowadzić: jego zdaniem, na terenie Bieszczadów występuje 110 wilków 5i 23 niedźwiedzie. Ponadto zachodzą tu niedźwiedzie i wilki ze Słowacji i Ukrainy. Tam można na nie polować, a u nas znajdują schronienie. Ta liczba znacznie przekracza zdolność ekosystemu do utrzymania tak dużej populacji. Pyta: „Jak mamy je chronić? Jest ich za dużo!”. Uważa, że ochrona bierna zachwiała równowagą w przyrodzie: jest za dużo wilków, ponadto na jednym obszarze występuje ryś i wilk. Wilk traktuje rysia jako zagrożenie i poluje na niego. Wąsacz twierdzi, że to pokazuje, iż zwierzęta te nie mają potrzebnej przestrzeni. Ponadto, gdyby nie polować na sarny i jelenie, doprowadziłoby to do znacznych strat w uprawach leśnych, a nadleśnictwo musi być w końcu rentowne. Wilk nie jest w stanie utrzymać populacji np. saren na „bezpiecznym” poziomie. Jego zdaniem argumenty ekologów, że trzeba wyłączać z gospodarowania kolejne obszary, nie dają się dłużej utrzymać. Dzisiaj się tak dłużej zarządzać naturą się nie da.

    3Postać Wąsacza oraz fragment z mojego dziennika badawczego służą jako wprowadzenie do drugiej części. Pozwalają one spiąć zagadnienia, które będą tu przedmiotem mojej analizy: znaczenie naturalności lasu, proces tworzenia, uzgadniania i legitymizowania wiedzy na temat lasu, a także konceptualizowanie i tworzenie lasu jako zasobu. Tym, co w moich teoretycznych rozważaniach wiąże te trzy wizje lasu, jest idea wartości. Nie mam tu jednak na myśli wartości lasu jako wartości jednego z przejawów natury, bytu samego w sobie, posiadającego znaczenie i wagę z samego tylko faktu istnienia lub życia (por. Marder, 2013). Interesuje mnie to, jak las staje się wartością, jak ten proces przebiega, jakie motywacje leżą u jego podstaw, a także, jakimi środkami posługują się osoby definiujące las w ten sposób. Dalej, zajmuje mnie to, co w poszczególnych kontekstach kryje się za terminem wartość, jak i dlaczego las zyskuje taki wymiar. Wartością lasu nie jest więc tu dla mnie immanentna jego cecha, która jest w nim zawarta, a którą aktorzy odkrywają lub której doświadczają w momencie kontaktu albo relacji z nim (Bennett, 2004). Określenie i przypisanie wartości jest w tej części moich analiz rezultatem, czy nawet pewnego rodzaju osiągnięciem, wypływającym z działań poszczególnych osób. Takie podejście do kwestii wartości pozwala mi, na następnych stronach, pokazać, że las, a także natura, jako wartość, nie są ostatecznie zdefiniowane, zarówno w ramach samego polskiego leśnictwa, a przenosząc to poziom wyżej, również w polskim społeczeństwie. W kolejnych trzech rozdziałach chcę zaprezentować to, jak odmienne wizje lasu jako wartości mogą funkcjonować jednocześnie, wzajemnie się nie wykluczając (Rayner, Heyward, 2014: 136–143). W tym samym czasie nie przestaję pytać o momenty, w których może dochodzić między nimi do konfliktu.

    4Las jako wartość może mieć szereg wymiarów. W swoich rozważaniach wybrałam trzy aspekty, moim zdaniem zasadnicze dla zrozumienia idei lasu w ramach polskiego leśnictwa. Nie twierdzę jednak, że są to jedyne wymiary lasu, które funkcjonują w ramach leśnictwa, a tym bardziej polskiego społeczeństwa. Mój wybór podyktowany był dodatkowym czynnikiem – materialnością lasu. Proponowane tutaj ujęcia wartości lasu łączy fakt, że wszystkie biorą pod uwagę, pozostają w relacji, lub nawet wypływają z fizycznych cech przestrzeni leśnej. O ile wartość jest rozpatrywana jako efekt działań, to działania oraz procesy definiowania nie są dowolne. Aktorzy społeczni muszą brać pod uwagę fizyczne właściwości, materialne aspekty lasu, czyli także to, jak zac h owa się on, o dp ow ie czy zare a guj e na ich działania (Whatmore, 2014). W takim ujęciu proces nadawania wartości lasom (czy szerzej: naturze) staje się obszarem negocjacji, bądź nawet eksperymentu naznaczonego niepewnością, którego skutki nie mogą być do końca przewidziane (Mathews 2013).

    W poszukiwaniu naturalnego lasu

    5Wąsacz twierdził, że jedynym sposobem na to, aby las i cała przyroda dobrze funkcjonowały, jest zarządzanie, gospodarowanie nimi za pomocą takich metod i zasad, jakie do tej pory w ramach rozmaitych doświadczeń udało się wypracować. Raz wsadzone w przyrodniczą materię ręce muszą tam pozostać, aby utrzymać ład i równowagę. Las zostawiony sam sobie będzie bezbronny: śnieżyca zaniknie, kaczki nie będą miały terenów lęgowych, wilki zapolują na rysie zamiast na sarny i jelenie, które z kolei zjedzą posadzony przez leśników las. Za taką postawą kryje się oczywiście klasyczna oświeceniowa definicja przyrody 6jako przestrzeni zewnętrznej wobec człowieka, od której może się on zdystansować i jakościowo odróżnić. Człowiek jest krok przed naturą, zna metody, aby ją poskromić i wyciągnąć z pierwotnego nieładu, w którym się znajdowała. Jest to więc przestrzeń jakościowo różna od świata społecznego i reguły w niej zachodzące wymagają specjalnego ujęcia i opisania. Kryje się za tym także określona hierarchia wartości: normy i zasady, które popychają człowieka do ingerencji w naturę, mają określoną logikę, a ich celem jest uporządkowanie tego, co wcześniej pozostawało nieokiełznane, niejasne, nielogiczne (Descola, 1996; Rayner, Heyward, 2014; Ingold 2011). Natura sama z siebie nie jest użyteczna ani racjonalna. Dopiero aktywność człowieka może ją w taką zmienić. Tyleż konstytutywna, co kontestowana w antropologii opozycja natura–kultura lub natura–społeczeństwo pojawia się tu w całej swej okazałości (Hastrup K., 2014).

    6Celem tego rozdziału jest, mimo iż osadzona w ramach tej szerokiej dychotomicznej perspektywy, to jednak odmienna refleksja. Uważam, że przyglądanie się działaniom leśników, związanym z zarządzaniem naturą, jedynie przez pryzmat tej kardynalnej binarnej opozycji natura–społeczeństwo (lub natura–kultura) byłoby upraszczającą perspektywą, redukującą i zacierającą niuanse ich działań w stosunku do lasu i środowiska przyrodniczego. Jak piszą Steve Rayner i Clare Heyward: „Zarówno monoteistyczne jak i dychotomiczne reprezentacje idei natury chybiają w próbach uchwycenia heterogeniczności punktów widzenia” (Rayner i Heyward, 2014: 136) i jak dodaje Morten Axel Pedersen: „Gdy jako antropolodzy mierzymy się z etnograficzną rzeczywistością, (…) wtedy jasne staje się, że nie uporaliśmy się jeszcze z przemyśleniem koncepcji natury i kultury. Przeciwnie, jesteśmy daleko od tego” (Pedersen, 2014: 97). Problem, który stawiam sobie w tym rozdziale i który próbuję rozwiązać ponownie, przemierzając bieszczadzki las z Wąsaczem, to pytanie o to, czym jest naturalny las dla leśników? 7. Podążając dalej za tą kwestią i działalnością leśników, analizuję, kiedy las jest naturalny, co go w taki zmienia lub doprowadza do takiego stanu (naturalności). Analityczną opozycją tego rozdziału nie będzie napięcie między naturą a kulturą, ale oś naturalność–dzikość. W tej części rozpatruję, czy w przypadku współczesnego polskiego leśnictwa naturalność i dzikość wykluczają się na takiej samej zasadzie, jak natura i kultura w klasycznych ujęciach antropologicznych, czy jednak wzajemnie się definiują i warunkują. Hipoteza, którą stawiam, mówi, że dla leśników naturalność zakłada obecność i ingerencję człowieka, która waloryzowana jest pozytywnie. Antropos w naturalności jest czynnikiem niezbędnym i kluczowym – naturalnym. Taki naturalny las jest z kolei wartością, do której osiągnięcia dążą leśnicy i na którą nakierowane są ich działania. Jednak dla leśników las ma być naturalny, a nie dziki. Rozwijając hipotezę, którą przedstawiłam powyżej, twierdzę, że naturalność lasu konstruowana jest w opozycji nie do nienaturalności (sztuczności, artefaktowości, nowoczesności, rozwoju czy techniki), które zakładają obecność i działalność człowieka, ale do dzikości (ang. wilderness), która je wyklucza i jest definiowana przez ich brak czy deficyt. Dzikość oznacza brak kontroli i potencjalną nieprzewidywalność, ale także nieużyteczność. Dziki las to las nieudomowiony.

    7Poniższe rozważania zacznę od uwagi na temat powiązania naturalności z prawdziwością. Następnie przejdę do wyłożenia kluczowych uwag na temat koncepcji natury i dzikości. One pozwolą mi omówić figurę lasu naturalnego wewnątrz polskiego leśnictwa.

    Prawdziwy las

    8Zaczęłam ten rozdział od cytatu z wypowiedzi aktualnego (2016) dyrektora generalnego Lasów Państwowych Konrada Tomaszewskiego na temat inwentaryzacji stanu środowiska przyrodniczego w Puszczy Białowieskiej rozpoczętej 29 kwietnia 2016 roku. Celem tego przedsięwzięcia była ocena stopnia zachowania bioróżnorodności (porównanie aktualnie występującej różnorodności biologicznej) na terenach, na których prowadzona jest bierna ochrona przyrody (Białowieski Park Narodowy oraz rezerwaty ścisłe 8), i na obszarach administrowanych przez Lasy Państwowe, gdzie w lasach prowadzona jest działalność gospodarcza, a przyroda podlega ochronie czynnej. Ta inicjatywa leśników podjęta została niejako w odpowiedzi na toczący i zaogniający się konflikt wokół Puszczy Białowieskiej, ostatniego kompleksu leśnego (reliktu) na Niżu Europejskim, wykazującego cechy lasu naturalnego. Spór sięgający kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat dotyczy koncepcji ochrony przyrody, a tym samym istoty tego, czym jest natura i naturalność. Posługując się uproszczoną wizją, można powiedzieć, że po jednej stronie sporu sytuują się leśnicy, po drugiej organizacje ekologiczne. Te ostatnie postulują powiększenie obszaru parku narodowego i rezerwatów ścisłych, tak by teren Puszczy Białowieskiej wyłączyć z prowadzenia na jej obszarze gospodarki leśnej. Ich zdaniem, najlepszą formą ochrony przyrody jest usunięcie z niej człowieka, jego wpływów i działalności. Tam gdzie jest mniej człowieka, jest więcej natury. Puszcza bez ludzi będzie naturalna. Leśnicy uważają z kolei, że tylko świadome i zaplanowane zarządzanie zasobami przyrodniczymi na terenie puszczy pozwoli na zachowanie jej unikalnych cech. Naturalna puszcza nie może istnieć bez ludzi.

    9W ostatniej odsłonie konfliktu na scenę wkroczyło dwóch nowych aktorów, którzy szybko zyskali role pierwszoplanowe: kornik drukarz (Ips typographus) oraz świerk pospolity (Picea abies). Na przestrzeni ostatnich pięciu lat (2012–2016), w wyniku masowego występowania kornika drukarza, tzw. gradacji, na terenie Puszczy Białowieskiej uschło około 400 tysięcy świerków (4 tys. ha lasu). Decyzją ministra środowiska z 25 marca 2016 roku zaakceptowano zwiększenie wycinki na terenie puszczy oraz usunięcie zasiedlonych przez korniki drzew9. Takie ustalenie podyktowane było regułami leżącymi u podstaw idei ochrony czynnej – tej, którą za najwłaściwszą uważają leśnicy. Jak stwierdził jeden z pracowników naukowych podczas rozmowy: „w takiej sytuacji człowiek musi pomóc przyrodzie”. Decyzja ministra spotkała się z gwałtowną reakcją ze strony zwolenników ochrony biernej, którzy uważali, iż doprowadzi to do nieodwracalnych zmian we wciąż naturalny m lesie, a co za tym idzie, do utraty naturalnego charakteru tego elementu środowiska przyrodniczego (np. Chylarecki, Selva 2016; Michalak, 2016). Minister środowiska został okrzyknięty „Piłatem Puszczy Białowieskiej”, który skazał na zagładę („przerobił na deski”) niewinną naturę. W coraz bardziej zaogniającym się konflikcie (w sprawie interweniowała Komisja Europejska, a także Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody) leśnicy (w osobach ministra środowiska i dyrektora generalnego Lasów Państwowych) postanowili ostatecznie przechylić szalę argumentacji na swoją korzyść, zarządzając inwentaryzację stanu naturalności Puszczy Białowieskiej.

    10Jednak podczas tego przedsięwzięcia leśnicy nie zajmują się ustalaniem, czym jest naturalny las albo naturalna puszcza. Oni to już wiedzą, co ważne, na podstawie doświadczenia: „Czy gospodarka leśna jest czynnikiem kształtującym i poprawiającym naturalność biologiczną krajobrazu, czy (…) szkodzi tej różnorodności? Jesteśmy przekonani, że ta gospodarka nie jest szkodliwa choćby z tego względu, że jest prowadzona tu od 200 lat” – zakłada dyrektor Tomaszewski. Zadaniem inwentaryzacji jest więc połączenie ich wizji naturalności z prawdą, stanem faktycznym: „nie ma w historii drugiego takiego przykładu, by leśnicy w dążeniu do prawdy zdecydowali się na tak wielkie działanie”.

    11Ta prawda nie jest negocjowalna. Ten punkt jest istotny dla moich rozważań. Dochodzi tu do połączenia wizji naturalności, prawdy i kontekstu społeczno‑politycznego. Jak piszą Rayner i Heyward (2014: 142): „przedstawianie ludzkich wartości jako faktów natury jest efektywną strategią polityczną, która służy zamknięciu debaty”. To, które gatunki leśnicy uznają za „mogące wskazać o naturalności lub nienaturalności biologicznej” (Tomaszewski, 2016), wynika z ustalonego kanonu wiedzy, który przyswoili w ramach edukacji i pracy, a który zakłada określony porządek epistemologiczny, hierarchię wiedzy i sposobów dochodzenia do niej oraz jej wartościowania. W tym wszystkim osadzona jest ich definicja natury, naturalności i naturalnego lasu. Niebezpieczeństwo zachodzi wtedy, gdy dana forma wiedzy i związane z nią idee stają się naturalni e prawdziwe, przez co z góry dyskredytuje się pozostałe, uznając je za nieprawdziwe (Cronon, 1996). W takim połączeniu natury, prawdy, wiedzy, nauki i polityki zachodzi ryzyko braku miejsca na „demokratyczne myślenie o przyszłości” (Stegners, 2011; 2015).

    12Realizowanie jednej, konkretnej wizji naturalności lasu dotyczy nie tylko nowej definicji przestrzeni i środowiska na poziomie dyskursywnym. Celem nie jest nazwanie lasu naturalnym, ale uczynienie go takim. Osiąga się to za pomocą konkretnych działań, w konkretnej przestrzeni. Nie można tego problemu odrywać od materialności lasu. Puszcza Białowieska będzie naturalna dla leśników, jeśli nie będzie w niej kornika i uschniętych świerków. Poniżej jednak chcę oddać głos także innym lokalnościom. Interesuje mnie to, jak las staje się naturalny w Bieszczadach i w Borach Tucholskich. Tam pytam o konsekwencje w skali mikro i makro, jakie przynosi to nie tylko dla leśników, ale i dla lasu, który jak starałam się pokazać na przykładzie Wąsacza, nie jest tylko drzewami, ale może być także łąką ze śnieżycą, wylęgarnią dla węży Eskulapa, karmowiskiem dla zwierząt i w końcu samym Wąsaczem.

    Natura w antropologii

    Gdy spoglądamy w lustro, które trzymamy przed sobą, zbyt łatwo wyobrażamy sobie, że to, co widzimy, to Natura, gdy tak naprawdę spoglądamy na odbicie naszych własnych niespełnionych tęsknot i pragnień.
    William Cronon, 1996: 7

    Jedno dotknięcie natury może uczynić cały świat spokrewnionym, ale czy zazwyczaj gdy mówimy o naturze, wliczamy w nią siebie samych?
    Raymond Williams, 1980: 67

    13W powyższych opisach lasu i natury, zaczerpniętych z wywiadów, obserwacji, a także z dyskursu medialnego, zarejestrowanych mniej więcej w tym samym czasie i w tym samym kontekście społecznym i kulturowym, można zinterpretować więcej niż jedną wizję natury. Korzystając z koncepcji „mitów natury”, nabudowanych na rozważaniach Hollinga (1996) i Thompsona (1987), Rayner i Heyward (2014) piszą o czterech dominujących współcześnie narracjach o naturze i jej relacjach/reakcjach na działanie człowieka: 1. łagodnej (ang. benign), 2. kapryśnej (ang. capricious), 3. zmiennej, ale tolerancyjnej (ang. perverse/tolerant), 4. efemerycznej (ang. ephemeral). Minister środowiska i dyrektor generalny Lasów Państwowych oraz Wąsacz w swoich działaniach i wypowiedziach na temat lasu reprodukują zmienną, ale tolerancyjną naturę: natura jest w części nieprzewidywalna i jest to czynnik, którego nie da się do końca wykluczyć, ale można go zniwelować poprzez naukowe zarządzanie. Wiedza techniczna, rewizje, sprawdzanie, mapy, plany, wskaźniki zapobiegną lub przynajmniej ograniczą pojawiające się zagrożenia i bałagan. Zmierzona i opisana Puszcza Białowieska da się wyleczyć z kornika, a zadbanie o specjalną dietę wilków sprawi, że w ich żołądkach nie będzie zalegała keratyna. Przy wysiłku człowieka balans zostanie przywrócony, a negatywne efekty zniwelowane. Narracja ruchów ekologicznych wpisuje się w naturę efemeryczną, która niczym kula na szczycie wzgórza może zsunąć się w przepaść, gdy czynniki zewnętrzne (symbolizowane w tej metaforze przez boczne stoki) spowodują ruch całej konstrukcji. Dlatego też w narracjach ruchów środowiskowych dominuje przekonanie o kruchości i wrażliwości natury (Ziemi), która nie może odpowiedzieć na zniszczenia zadawane jej przez ludzkość. Wilk czy ryś są zagrożone, podobnie jak bezbronne w obliczu działań leśników świerki. W efekcie potrzebne są charakterystyczne dla efemerycznej wizji natury działania zapobiegawcze, które pomogą utrzymać naturę w stanie równowagi – lepiej przedsięwziąć działania teraz, niż doprowadzić do zniszczenia środowiska. Najbardziej znane są te związane z wyłączaniem poszczególnych obszarów z działalności człowieka i tworzenia na ich obszarze zamkniętych rezerwatów albo parków narodowych. Dobrą wizualizacją takiego podejścia jest przedstawienie kuli ziemskiej spoczywającej w ludzkich dłoniach, które symbolicznie otaczają ją opieką. Co ciekawe, w narracji ruchów ekologicznych można odnaleźć elementy natury łagodnej, czyli założenie, że natura ostatecznie jest zdolna sama powrócić do stanu równowagi. Jest niczym kula wewnątrz hiperboli – gdy ustaną wpływy zewnętrzne trzęsące osiami bocznymi (wycinanie drzew, inwestycje w lesie, budowa dróg, łowiectwo itp.), natura ponownie osiągnie statyczny punkt w środku układu. Taka perspektywa może jednak sprzyjać usprawiedliwianiu śmiałych działań – pozyskiwaniu zasobów naturalnych, prowadzeniu eksperymentów środowiskowych. Z drugiej strony, czyni z natury ostatecznego arbitra konfliktów, ostateczną instancję rozstrzygającą spory, niepodważalną wartość, której nie można zanegować (Rayner, Heyward, 2014: 142–146). I tak na przykład, według ekologów, Puszcza Białowieska sama poradzi sobie z gradacją kornika, gdy tylko zostawi się ją samą sobie. Interesujące jest to, że w żadnej z przytoczonych wyżej argumentacji natura nie jest widziana jako kapryśna – nieprzewidywalna i niedająca sobą zarządzać. Kapryśna natura to kulka leżąca na płaskiej powierzchni – nie sposób przewidzieć, w którą stronę się przesunie w wyniku czynników zewnętrznych. Nie mają sensu żadne zabiegi zapobiegawcze ani racjonalne planowanie oparte na dowodach naukowych – te bowiem opisują wydarzenia przeszłe, stan miniony, na podstawie którego nie można rokować co do przyszłości. Natomiast w przytaczanych stanowiskach natura jest obiektem, którym trzeba się zająć. Z tym, że samo „zajęcie się” rozumiane jest odmiennie. Ten punkt umożliwia rozpoczęcie poszukiwań znaczenia naturalnego lasu. Co wynika z takiej próby antropologicznej sekcji na naturze? Pokazuje ona, że natura może zostać rozłożona na części składowe, które za każdym razem mogą ułożyć się w inną całość. Nie ma jednej natury i uniwersalnego sposobu myślenia o niej. Do udowodnienia tej tezy przyczynili się antropolodzy (np. Descola, 1992; 1996). Wydawać by się mogło, że po latach badań i analiz prawda na temat mechanizmów konstrukcji natury została uwolniona i opisana. Jak twierdzi Latour: „po śmieci Boga i człowieka czas, aby nareszcie natura oddała ducha” (2005: 26). Jednakże, , postuluje on zarazem, aby paradoksalnie wziąć naturę na serio. Nie jako niezmienny koncept czy uniwersalną kategorię myślową, ale jako praktyki, które ją przywołują i formują, sprawiając, że staje się realna i materialna dla osób i grup (Mol, 2002: 44). Trzeba poważnie potraktować naturę, która jest etnograficzną realnością.

    14Koncept natury przyczynił się do znacznych przeobrażeń wewnątrz antropologii i wykonał na jej rzecz istotną pracę. Debaty na temat tego, co się za nim kryje, gdzie (i w kim) można go znaleźć, dały początek ważnym dyskusjom, przełomom i zwrotom w dyscyplinie (np. MacCormack, Strathern, 1980; Descola, 1996, Viveiros de Castro, 1989; Ingold 2016). Nie kwestionuje się wielości i relatywizmu jego znaczeń. Podobnie jak termin „kultura”, czasem bywa widziany raczej jako ciążące jarzmo, bieg wsteczny, lub co najwyżej „nieuchronny zasób retoryczny” (Rayner, Heyward, 2014; Ginn, Demeritt, 2009) niż kategoria rzucająca wyzwanie i otwierająca nowe pole do dyskusji. Jest to, moim zdaniem, opinia zbyt kategoryczna, więc decyduję się tu wystąpić jako obrończyni użyteczności pojęcia natury wewnątrz dzisiejszej antropologii. Jak pisze Kirsten Hastrup: „Rozwój, który jest jednocześnie naturalny, społeczny i naukowy, w naszym spojrzeniu internalizuje środowisko w zarówno społecznych jak i antropologicznych trajektoriach. To z kolei ponownie prowadzi nas do pytań o rolę natury w antropologii – natura jest zawarta w społecznym i intelektualnym życiu, które z kolei są zaangażowane w tworzenie tego, czym jest natura” (Hastrup K., 2014: 5). Decyduję się zachować ten termin przede wszystkim dlatego, iż natura jest nie tylko istotną kategorią dla partnerów moich badań, ale jest właśnie tworzoną przez nich, ich etnograficzną realnością.

    Dzikość natury

    W dzikości jest przetrwanie świata.
    Henry David Thoreau, 2016: 12

    Nowe, popularne ujęcie natury w odmienny sposób zaczęło wskazywać na wszystko to, co nie jest człowiekiem: wszystko to, co nie zostało przez niego dotknięte, zepsute. Natura to samotne miejsce, dzikość.
    Raymond Williams, 1980: 77

    15Zanim przejdę ponownie do analizy materiału badawczego, niezbędne jest przyjrzenie się jeszcze jednemu terminowi – dzikości oraz relacji między naturą a dzikością, a także naturze jako dzikości.

    16Zdarza się, że natura i dzikość/dzicz są traktowane jako synonimy lub określenia bliskoznaczne. Na użytek poniższych interpretacji ważne jest, aby je rozdzielić i pokazać, w jakich kontekstach zbliżały się do siebie, a kiedy ujmowano je przez pryzmat innych wartości. Przyjmuję założenie, w którym dzikość nie jest synonimem natury, ale specyficznym jej stanem, który nie dotyczy wszystkich jej przejawów i części składowych, ale ogranicza się do niewielkich obszarów lub poszczególnych elementów. Dzikość jest kondycją natury, która może być odmiennie waloryzowana i traktowana, charakteryzuje się złożoną temporalnością i zmienną dynamiką.

    17Istotne jest to, że w przeciwieństwie do natury, która może przyjmować pozycję względnie bliską człowiekowi, a także po części dającą się mu poznać (natura może być w pewnym stopniu udomowiona i przewidywalna, lub poskromiona i kultywowana), dzikość zakłada dużą dawkę niewiedzy, niepewności i spontaniczności. Jest przeciwieństwem techniki, rozwoju, cywilizacji. Nie jest i nie może zostać całkowicie zrozumiana przez ludzi, gdyż rządzą nią reguły z odmiennego porządku. Dzikość z zasady nie obejmuje człowieka. Nawet gdy jej przejawy odnajdowane są w człowieku, jego zachowaniu, są one wiązane z jego fizycznością i traktowane jako zewnętrzne w stosunku do jego rzeczywistego człowieczeństwa. Dzikością jest to, co nie jest człowiekiem (Williams, 1980: 76).

    18W ramach wyjaśnienia należy również dodać, że posiłkowanie się założeniami konstruktywizmu implikuje kontekstową zmienność znaczenia tego terminu. Dzikość nie jest esencją czy namacalnym i materialnym fragmentem rzeczywistości, ale może się nimi stać, gdy zostanie za takowe uznana przez konkretną grupę lub wspólnotę. Początków rozwoju tego terminu szuka się w wieku XIX na wschodzie Stanów Zjednoczonych i wiąże się go z nurtem transcendentalizmu, który w rezultacie stał się inspiracją do powołania pierwszych parków narodowych w latach siedemdziesiątych XIX wieku (Cronon, 1996: 7–10; Sage, 2009: 45). Poniżej przedstawię cztery zasadnicze konceptualizacje dzikości, które są podstawą dla dzisiejszego myślenia o niej. Określam je jako: 1. dobra i zła dzikość; 2. dzikość znaleziona i osiągnięta; 3. dzikość jako pierwsza natura; 4. dzikość jako przeciwieństwo natury.

    19Pierwsze rozróżnienie bierze za wytyczną wartość. Dobra dzikość jest rodzajem pierwotnej niewinności, symbolizującej nieskażenie, nieskrępowanie, autentyczność i wolność. Zostaje połączona z walorami, które mogą stać się udziałem człowieka w wyniku kontaktu z nią (Leopold, 1970). Dzikość jest tym samym archetypem schronienia, azylu, ocalenia, przestrzenią dobrej przemiany i oczyszczenia, najlepszym antidotum (Cronon, 1996; Thoreau, 2016, Thoreau 2013; Pyra, 2013). Dobra dzikość jest obiektem tęsknot, pragnień i westchnień człowieka, który choć tęskni za nią, dąży do jej osiągnięcia, to mimo pozornie udanych prób, ostatecznie nie może się z nią połączyć, ponieważ nie należy do jej porządku i nie może zrozumieć zasad nią rządzących (Thoreau, 2013). Dzieje się tak także dlatego, że dzikość swój pozytywny wymiar zawdzięcza brakom obecności człowieka. Prawdziwa dzikość jest niezamieszkana (Cronon 1996). Z kolei jednocześnie, przez powiązanie z 1. Nieprzewidywalnością i brakiem kontroli oraz 2. niepodatnością na wpływy ludzi i odseparowanie od człowieka, dzikość może zostać zwaloryzowana negatywnie. Staje się stanem, który trzeba przezwyciężyć, utożsamianym z ciemnością (mrokiem), przeszłością i niebezpieczeństwem. Jest czymś, czego trzeba unikać, pozbyć się lub odsunąć z pola widzenia. Dlatego też pierwotność powiązana z dzikością nabiera pejoratywnego znaczenia (Cronon, 1996: 8–9; Sage, 2009; 43).

    20Drugi punkt odnosi się do aktywności lub pasywności ludzi, które są kluczowe dla zaistnienia dzikości. Po pierwsze, dzikość może być odkryta, znaleziona. Człowiek odnajduje ją, a jej istnienie jest niezależne od jego działań. Była tam przed jego przybyciem, tym samym została zastana w konkretnej przestrzeni – dzikość jest w danym miejscu. W takim ujęciu silnie rozdziela się człowieka i dzikość – funkcjonują oni niezależnie od siebie, człowiek ogląda ją z zewnątrz, zanim podejmie jakieś działania wewnątrz lub zacznie ją ochraniać (Leopold, 1970). Taka postawa charakterystyczna była dla ruchu frontierów w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku, gdy migranci z Europy przemieszczali się w poszukiwaniu zasobów ku zachodniemu wybrzeżu, a później także ku północy (Pratt, Urquhart, 1996; Asselin 2013; Nuttall 2011). Równocześnie dzikość stała się synonimem: z jednej strony granicy, a z drugiej źródła zasobów – materialnych i duchowych. W takim ujęciu konstrukt ten bywa obciążany kolonialnym rodowodem, powiązany z konsekwencjami kolonialnej polityki i późniejszego ekoimperializmu (Grove, 1995; Ivakhiv, 2005: 197). Z drugiej strony, dzikość może być widziana jako efekt świadomych, racjonalnych i zorganizowanych działań ludzi. Jest ona wyabstrahowana ze środka środowiska, w którym żyje człowiek. Za pomocą naukowych metod, wskaźników, map, wiedzy eksperckiej wyznacza się jej granice, wycina się ją ze strefy normalnych aktywności i odseparowuje od człowieka oraz innych przestrzeni. Innymi słowy, zostaje ona osiągnięta w wyniku zaplanowanych działań człowieka. Realizacją takiej dzikości jest powoływanie parków narodowych, rezerwatów przyrody, a także programy rewilding, których celem jest przywrócenie dzikiej przyrody na określonym obszarze, sklasyfikowanym jako spełniający warunki i dający szansę powodzenia takiego działania (Lorimer 2014; Lorimer i in., 2015). Tutaj dzikość staje się synonimem nowej granicy, a także zasobem dla badań naukowych, bioróżnorodnością: „«nietknięty» ekosystem, będący najlepszą i najbogatszą skarbnicą gatunków, które bezwarunkowo musimy starać się chronić” (Cronon, 1996: 17).

    21Trzecie rozróżnienie za wytyczną przyjmuje czas. Dzikość jest etapem w rozwoju zarówno człowieka, jak i natury. W klasycznych ujęciach ewolucjonizmu, w perspektywie założycieli dyscypliny, dzikość poprzedzała barbarzyństwo i cywilizację. Jednak nie musiała być potępiana jako bezpośrednie zacofanie, mogła być obiektem tęsknot i romantyzowanym stanem, jak chociażby dla Rousseau w figurze dobrego dzikusa (Bloch, Bloch, 1980: 30). Dla grup rozwijających taki dyskurs dzikość jest ich przeszłością, gdy równocześnie może być teraźniejszością dla ich współczesnych. Co jednak interesuje mnie bardziej, to dzikość jako przeszłość natury – jej stan miniony. Nie jest ona miejscem, ale okresem, wspomnieniem tego co było. Stała się fundamentem dzisiejszego stanu natury (Cronon, 1996: 16; Sage, 2009; 43). Jednocześnie należy podkreślić, że temporalność tego zjawiska jest złożona, a ewolucja nie przebiega liniowo – dzikość w naturze może powrócić, jest więc to jednocześnie pierwsza i ostatnia natura. Dzikość jest pierwszym, najprostszym stanem natury, ale równocześnie jest tym, co może dopiero nastać, zaistnieć. Różnica między naturą a dzikością wskazuje na odmienne ich przeznaczenie i wykorzystanie przez człowieka. Dzikość jest opisywana jako nieudomowiona, nieoswojona i ma taka pozostać. Ma być nieużytkowana, niewykorzystywana przez człowieka. Ma istnieć – to jest jej najważniejsze przeznaczenie. Natura z kolei może zawierać konotacje przestrzeni przynajmniej częściowo znanej, oswojonej, podległej. Dalej, może być substytutem domu, jako np. „rodzima natura”, „naturalne zasoby kraju”, „gatunki endemiczne, krajowe”. Natura może zostać wykorzystana na potrzeby człowieka i jego aktywność wewnątrz niej jest dopuszczona (Lorimer 2015; Purdy 2015). Można ją eksploatować, dzikość zaś należy zamknąć w rezerwacie. U źródła takiego podziału leżą refleksje zrodzone podczas dyskusji na temat etyki i polityki środowiskowej, toczącej się na początku XX wieku wewnątrz amerykańskiego leśnictwa. Przyczyniła się ona do podziału zaangażowanych w ochronę aktywistów i leśników na: preservationists i conservationists, co można przetłumaczyć jako chroniących przez 1. zachowanie i 2. użytkowanie. Pierwsza grupa domagała się ochrony miejsc uznanych za dzikie, nieskażone i posiadających walory przyrodnicze przez ich wyłączenie z użytku – zakonserwowanie. Druga postulowała zarządzanie i gospodarowanie tym, co określała jako zasoby naturalne.

    22To omówienie ważnych dla współczesności konceptualizacji natury i dzikości było niezbędne dla przedstawienia moich kategorii analitycznych oraz wizji lasu naturalnego wewnątrz polskiego leśnictwa.

    Materializując naturalny las. Praca musi zostać wykonana

    A. Czym jest naturalny las?

    Ludzie posiadają historię dzięki temu, że przekształcają naturę.
    Maurice Godelier, 1986: 1

    Gdy zaczynamy mówić o ludziach, łącząc ich pracę z ziemią, znajdujemy się w całkiem nowym świecie relacji między człowiekiem a naturą i oddzielenie historii naturalnej od historii społeczeństwa staje się niezwykle problematyczne.
    Raymond Williams, 1980: 76

    23W ramach polskiego leśnictwa podstawowym punktem odniesienia dla wszystkich działań jest las naturalny, który jest synonimem właściwego lasu, takiego jakim las być powinien. Ta kategoria analityczna nie oznacza tutaj lasu niezmienionego przez człowieka, zachowanego w stanie naturalnym, w którym zachodzi ciągłość procesów biologicznych. Posiłkując się rozważaniami ufundowanymi na zebranym materiale, chcę pokazać, że naturalny las wewnątrz współczesnego polskiego leśnictwa, gdy rozumiany jest jako podstawowa kategoria i wartość, oznacza las gospodarowany przez człowieka, w którym działania ludzi (konkretnie gospodarki leśnej) są nie tylko oceniane pozytywnie, ale są niezbędnym czynnikiem, który ten las tworzą. Las naturalny to las użytkowany, który jest aktywnie przekształcany przez ludzi. Te działania z kolei nie są traktowane jako zachwianie środowiskowym equilibrium, ale są interpretowane jako środek prowadzący do zmaterializowania naturalności. Las naturalny nie jest stanem, który został nadany raz i w takiej formie będzie trwał. Wymaga on ciągłej obecności ludzi oraz ich działań, aby go zachować. Dlatego kategoria ta zakłada nieustanny proces oparty na interakcji ludzi i środowiska. W ramach leśnictwa las staje się naturalny, nie jest dany jako taki i jako taki sam z siebie nie trwa.

    24Taka perspektywa postrzegania lasu naturalnego wypływa z podejścia leśników do kategorii natury. Uważam, że nieścisłością byłoby przedstawienie definicji natury zaczerpniętej z ich działań jako wyłącznie osadzonej w klasycznym rozróżnieniu natura–kultura/społeczeństwo. Z jednej strony, natura jest dla leśników światem zewnętrznym, różnym od świata społecznego; światem, w którym działają i który porządkują, racjonalizują, użytkują w sposób zaplanowany – innymi słowy, spełnia ona wyznaczniki reżimu kapitalistycznego (Escobar, 1998). Ale z drugiej strony, naturalny las, gdy rozpatrywany jest jako forma natury, nie jest dla leśników zastany w charakterze zbiornika zasobów gotowych do eksploatacji, wręcz przeciwnie, naturalny las jest wypracowany. Tym samym, jest on bardziej kulturą niż odseparowaną naturą. Taki naturalny las wpisuje się jednocześnie w technonaukowy reżim natury10. Jest on wartością, ale ta wartość nie jest do niego przypisana a priori, zważywszy na fakt jego potencjalnego zaistnienia – musi ona zostać osiągnięta i zmaterializowana. Dlatego las w ramach polskiego leśnictwa jest projektem do zrealizowania, jak również eksperymentem. Leśnicy „trzymają swoje ręce w naturze”, jak twierdzi Wąsacz, i dzięki temu czynią możliwym pojawienie się lasu naturalnego. W takim ujęciu ważna jest nie kwestia „wynalezienia natury” lub jej sztuczności, ale idea projektu i pracy, która musi zostać wykonana, aby „stała się natura”. Środowisko jest zarysem, który może stać się lasem naturalnym – najbardziej pożądanym stanem natury. Tak więc dwa kluczowe punkty wewnątrz analizowanej kategorii układają się jak następuje: 1. wiedza ekspercka leśników, zarówno praktyczna, jak i naukowa; 2. praca, która musi mieć miejsce, aby projekt stał się widoczny na powierzchni ziemi. Sytuacja jest więc odwrotna do stwierdzenia Marilyn Strathern, której zdaniem „biologia pod kontrolą nie jest już dłużej naturą” (Strathern, 1992: 35) czy komentarza Donny Haraway na temat sytuacji współczesnego technonaukowego świata, w którym natura znikła i jest ona rezultatem ciągłych reinnowacji (Haraway, 1991). W polskim leśnictwie jej wynalezienie było i jest warunkiem jej zaistnienia. Naturalność jako określenie lasu nie jest immanentną, gotową cechą. W takim spojrzeniu natura z reżimu kapitalistycznego Arturo Escobara jest dla leśników bardziej materią, która została odnaleziona, na podstawie której i za pomocą której las naturalny jest budowany. Natura jest zatem równocześnie na zewnątrz i wewnątrz. Zaistnienie naturalności jest potencjalne, ale nie pewne. Powstaje w wyniku włączenia pewnych zastanych elementów środowiska w relacje z ludźmi. Frida Hastrup, omawiając proces wartościowania środowiska w południowo‑‑wschodnich Indiach i uzgadniania tego, co w konkretnej sytuacji uznane zostaje za naturę wartą ochrony, interpretuje koncepcję nieprzechodniej produkcji (intransitive production) Tima Ingolda 11. Uważa ona, że jeśli odrzuci się pokusę patrzenia na projekty, plany, wizje, narracje dotyczące natury jako na stworzoną a priori „teorię”, należącą do zupełnie innego porządku niż „praktyka”, czy jak na idee, które poprawiane są przez doświadczenia, możliwe będzie dostrzeżenie tego, że te dwie dziedziny: teoria i praktyka, są ze sobą organicznie połączone (organically connected). Dla Hastrup obie mają wymiar praktyczny i obie decydują o tym, co w danym momencie jest uznawane za naturę (Hastrup F., 2014: 49–51). Wyobrażenia operują na materii, która została zastana w danym środowisku, a jej forma ma istotne znaczenie. Dlatego las naturalny może być widziany i rozpatrywany tylko wewnątrz aktualnie toczących się działań, które generują go wraz ze swoim zaistnieniem (Hastrup F., 2014: 48), jest on w pewien sposób osadzony tylko w teraźniejszości.

    25Generująca go materia może mieć różny wymiar i status. Będzie to drzewostan odziedziczony po poprzednich pokoleniach, zastany przez leśników w Bieszczadach po II wojnie światowej, po wysiedleniach i po zmianie granic ze Związkiem Radzieckim, drzewostan, który należało dopiero zamienić w las naturalny. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych moi rozmówcy zastali tu „puszczę”, „brak warunków do pracy”, co oznaczało, że „nie wszystko się dawało zerwać 12, zostawało drewno w lesie i gniło” (Osika). „Leśnicy byli jedynymi gospodarzami tego terenu tutaj” (Eskulap) i dlatego twierdzą, że to oni „zbudowali Bieszczady” (Osika). Dopiero z czasem, w wyniku ich pracy został wprowadzony do lasu ład: „Sytuacja w latach sześćdziesiątych była taka, że szukali tu ludzi do pracy (…). Teren ten się bardzo rozwijał (…). Łożono ogromne pieniądze w ten teren” (Eskulap). Leśnicy mówili o ogromie pracy, która została przez nich włożona, aby uczynić ten teren l a s e m, wyciągnąć go z zarośnięcia i zachwaszczenia, które nastało tam po II wojnie światowej. Wielokrotnie słyszałam o tym, że kiedy przyjeżdżali tam pierwsi osadnicy, to w Bieszczadach „nie było nic i wszyscy szli robić do lasu” (Owca). Oznaczało to, że jedyną pracą, na jaką można było liczyć w tamtych czasach w okolicy, była praca w lesie. Ale ta praca w lesie oznaczała dokładnie robienie lasu. Były to działania na ogromną skalę, zmierzające do zmiany puszczy w las, dziczy w gospodarkę, Bojkowszczyzny w Polskę Ludową, zacofania w cywilizację. Należało tam odzyskać las naturalny 13. Wyraźnie podkreślano rozróżnienie na ówczesny stan (brak lasu naturalnego, rozumianego jako moja analityczna kategoria) i na to wszystko, co nastało po przybyciu leśników. Cenzusem czasowym było rozpoczęcie przez leśników zorganizowanej pracy. Plan co do tego, jak ma wyglądać las naturalny, został tam przywieziony w głowach leśników, pełnych leśnej edukacji, ale także nowych restrykcji i wytycznych socjalistycznych władz, resortu środowiska i ówczesnego leśnictwa, opartego na modelu zasobowym. O ile z sentymentem wspomina się społeczne relacje panujące w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Bieszczadach, opisy lasu obrazują sytuację, która została przezwyciężona w wyniku racjonalnych, zaplanowanych działań – wielkiego wysiłku. Leśnicy przepracowali dzikość, nieproduktywność. Co więcej, wizja naturalnego lasu, w którą zostali wyposażeni i którą przywieźli ze sobą, została stworzona z dala od tego miejsca – na biurkach urzędników w stolicy czy planistów, bez uwzględnienia potencjalnej materii lokalnego środowiska. Dlatego to, co robili leśnicy za pośrednictwem ówczesnej idei lasu naturalnego i lokalnych właściwości środowiska, praktyki i teorii, to właśnie Ingoldowa „produkcja nieprzechodnia”, która materializuje naturalny las, ale też za każdym razem kwalifikuje i uzgadnia jego status. Taki las nigdy całkowicie nie oddaje idei z planu, ponieważ jest nieustannym procesem opartym na dialogu między teorią i praktyką. Ten dialog i proces to właśnie praca leśników. Ta praca, z kolei, pochłania całe ich życie i pokolenia, staje się osią ich codzienności. Produkcja lasu naturalnego jest rodzajem bycia w świecie (dwelling), zamieszkiwania świata (Ingold, 201: 42):

    Pamiętam. Lasy zawsze były w moim życiu, z tego względu, że i mieszkałem w lesie, i wszędzie był las, i wszyscy, którzy żyli wokół mnie, też byli w jakiś sposób związani z lasem. Wszyscy! W stu procentach. Bo nawet człowiek, który sprzedawał piwo, pan Nowowilski, tu w Dwerniku, u tak zwanego Żyda, też był związany z lasem, bo jego jedynymi klientami byli pracownicy leśni. Trudno było nie spotykać się z tymi ludźmi i nie myśleć o tym. W domu ojciec rozmawiał tylko o robocie, to było jego siłą napędową. Ludzie, którzy do niego przychodzili, też tylko o robocie. Tylko była robota! Ja mówię w cudzysłowie: „robota”, bo to było wszystko to, co związane było z lasem. Mówiło się o leśnikach, mówiło się o drewnie, mówiło się o wydajności, mówiło się o kłopotach, o jakimś sprzęcie, o awariach. Natomiast teren się trochę zmienił. Las też się zmienił oczywiście, las odmłodniał. No i myśmy się zestarzeli. Ci, co przyjechali, to już odeszli, nie ma ich, tej grupy ludzi. W ogóle Bieszczady mentalnie się zmieniły, nie ma o czym rozmawiać, to jest całkiem inny świat. (Eskulap, listopad 2013)

    26Las naturalny wyłania się jako realne połączenie projektu i jego przystosowania, teorii i praktyki. Jak pisze Frida Hastrup: „Idee, które mówią o tym, co może być naturą (…) i w jakich granicach może być ona chroniona, groźna itp., tkwią w przestrzeni etnograficznej, w której to, co jest naturalne, jest nieustannie teoretyzowane, i która jest mobilizowana jako pole analityczne, determinowane przez przyjęte z góry projekty, jak również przez nieustannie zachodzące działania. Wyłania się z tego całkowicie performatywna natura” (Hastrup F., 2014: 50). W tym przypadku – performatywny las.

    27Potem jednak następuje oderwanie efektu takiej produkcji od leśnika i zdystansowanie się. Naturalny las zostaje umieszczony na zewnątrz: „jest to całkiem inny świat”, parafrazując Eskulapa. Mimo że leśnik zamieszkuje nadal ten sam teren, dzisiejszy las porastający okolice w sytuacjach związanych z pracą jest opisywany i wartościowany odmiennie. Wykonana praca zmienia jego perspektywę. Współczesny las jest teraz ponownie projektem do przeprowadzenia i ulepszenia. Eskulap musi cały czas trzymać rękę na leśnym pulsie, aby ten projekt urzeczywistniać. Aby las zaczął funkcjonować poza wyłącznie teraźniejszością, musi zostać wyabstrahowany ze wcześniej opisanego procesu produkcji za pomocą: nowych sposobów widzenia, racjonalności, zarządzania i utowarowienia (Escobar 1998: 7). Podczas rozmowy o lasach jego leśnictwa Eskulap opowiada:

    Południowo‑wschodnia wystawa Otrytu. Tam, gdzie pani mieszka, to jest teren mojego leśnictwa. Tu jest mapka, można sobie zobaczyć. Prawie tysiąc pięćset hektarów. Otryt to jest wał górski ciągnący się właśnie na południowy wschód. Tam jest ta bardziej nasłoneczniona część Otrytu. Las jest z przewagą buka, jodły; kiedyś miałem dużo olszy, ale ją przebudowałem, została przebudowana przez te trzydzieści lat. Teren bardzo malowniczy, ze względu na wiele potoków. Dla leśnika jest to oczywiście pewna trudność, bo jeśli chodzi o zrywkę drewna, to jest trudno. W leśnictwie znajdują się drogi stokowe w ilości około piętnastu kilometrów (…). Zdarzają się i grunty wykorzystywane przez łowiectwo, dwa wydzielenia; właśnie w tej części przy domu myśliwskim znajdują się uprawy pochodne świerka karpackiego, które zostały założone w latach od 1999 do 2003. Pozyskanie – za ostatnie dziesięć lat osiem i pół tysiąca [rocznie], czyli bardzo dużo.

    28Niezmiernie ciekawa jest dynamika tych dwóch procesów. Las naturalny, jak już pisałam, nigdy nie jest stałą, immanentną cechą środowiska. Jest on utrzymywany za pomocą aktualnie toczących się w nim działań leśników, a właściwie jest ich wypadkową. Jednakże jedna z kluczowych, moim zdaniem, figur lasu naturalnego wewnątrz polskiego leśnictwa to rodzaj nieustannych przeskoków perspektyw i przenikanie się dwóch procesów: 1. tworzenia lasu naturalnego w ramach dialogu między ideą a praktyką, rodzaj produkcji nieprzechodniej, która jest zamieszkiwaniem w świecie (lesie) i 2. dystansowania się od tego procesu, racjonalizowania lasu, czynienia z niego obiektu, zewnętrznej przestrzeni. Można powiedzieć, że jest to powrót do idei i planu: las naturalny staje się znowu konceptem, narracją drugiego stopnia. Zostaje oderwany od materialności i zyskuje status ukonstytuowanej, danej rzeczywistości, którą można zarządzać. Jest gdzieś tam, a nie jak uprzednio staje się. Kluczowe dla tego zjawiska są określone sposoby widzenia, opisywane przez Escobara jako determinujące dla myślenia o naturze przynależnej do porządku kapitalistycznego (Escobar, 1998: 7). W polskim leśnictwie obejmują one np. mapy, ale także wieloletnie plany zarządzania lasem, systemy satelitarne i informatyczne, projekty i dokumenty związane z Unią Europejską, jak np. sieć Natura 2000.

    29Mapy nie są rzeczywistością i nie mówią wiele o tym, jaki świat jest, mówią jedynie o tym, jak świat jest wyobrażany przez pewne zbiorowości. To reprezentacje konkretnej grupy albo konkretnych osób, które nie mają wiele wspólnego z obiektywnym ujęciem krajobrazu 14. Dla leśników las naturalny daje się zawsze zamknąć w granicach leśnej mapy numerycznej. Mimo że stwierdzenie to może wydawać się trywialne, ma ono ważne implikacje. Las naturalny daje się umieścić na mapie, ponieważ przestaje być dynamicznym środowiskiem, a staje się już gotowym, statycznym obiektem. Las naturalny jest znany – to znaczy przewidywalny, zmierzony, wypracowany, a tym, co pozwala zamknąć las na mapie, jest wiedza. Mapy służą zracjonalizowaniu tej przestrzeni, odebraniu jej sprawczości i zdolności oddziaływania. Umieszczają las na zewnątrz, Eskulap trzyma całe swoje leśnictwo na ścianie za biurkiem. Mapy są jednocześnie pewnego rodzaju władzą nazywania, nadawania imienia i porządkowania. Oznaczają kontrolę. Jeśli coś nie jest uznane za pożądany element lasu naturalnego, nie zostaje umieszczone na mapie, a zatem znika, nie istnieje w kartograficznej, racjonalnej rzeczywistości. Temu samemu celowi służy język mapy – szereg umownych znaków, które obejmują tylko ważne, z punktu widzenia leśników, elementy: szlaki zrywkowe, drogi, oddziały leśne, zaplanowane trzebieże, które tworzą określony świat. Innymi słowy, przejawiają one swoistą ontologiczną sprawczość – mimo że powstają poza środowiskiem, a nawet w oderwaniu od niego, mogą to środowisko przeobrażać. Zachodzi proces, który może być przedstawiony następująco: 1. wyabstrahowanie lasu ze środowiska, 2. umieszczenie go na mapie za pomocą liczb i znaków, 3. mapa jako narzędzie służące zmienianiu materialności lasu, 4. ponowne zracjonalizowanie przeobrażonego lasu i ponowne umieszczenie go na mapie.

    30Działania takie odbywają się i mogą być obserwowane w każdym nadleśnictwie w Polsce. Podstawą pracy nadleśnictw jest plan urządzenia lasu (PUL). Zgodnie z Ustawą o lasach z 1991 roku jest to najważniejszy dokument, który „ma podpis ministra [środowiska] i jest święty” (Kaszub). Plan urządzenia lasu przygotowywany jest w każdej podstawowej jednostce LP zazwyczaj na okres dziesięciu lat. To, co znajduje się w planie, podczas tych dziesięciu lat, właściwie nie ma prawa ulec zmianie. Zdarzają się sporadyczne wyjątki od tego, jednakże każda zmiana wymaga aprobaty jednostek nadrzędnych, nawet Ministerstwa Środowiska, a jej przeprowadzenie nie jest prostym procesem. Początek prac nad przygotowaniem tego dokumentu jest wydarzeniem w nadleśnictwie, któremu podporządkowana zostaje część spraw bieżących. Gdy przyjeżdżają urządzeniowcy, normalny porządek prac w nadleśnictwie ulega reorganizacji. Urządzeniowcy to pracownicy Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej (BULiGL lub BUL), którzy zgodnie ze wspomnianą ustawą są przedsiębiorstwem oddelegowanym do sporządzania PUL. Przygotowywanie tego dokumentu to czas swoistego zawieszenia, oczekiwania i niepewności. Nigdy do końca nie wiadomo, co będzie efektem końcowym pracy urządzeniowców – jaki plan zostanie przygotowany, jaki las do zrealizowania wyłoni się z niego. Plan urządzenia lasu zawiera, obok innych szczegółowych elementów (np. zestawienia powierzchni lasów, gruntów przeznaczonych do zalesienia oraz lasów ochronnych itp.), szereg map (gospodarcze i przeglądowe: funkcji lasów, sytuacyjne drzewostanów, siedlisk, cięć rębnych). Są one rezultatem inwentaryzacji przeprowadzanej przez pracowników urządzających las. Przygotowanie PUL składa się z dwóch etapów: wspomnianej inwentaryzacji terenowej oraz opracowania zebranego materiału (które nazwane jest również pracami kameralnymi). Najbardziej praktyczną i wizualną częścią opracowanego PUL jest zestaw danych nazywany leśną mapą numeryczną. Dane te pozwalają wygenerować różne warstwy i mapy, które przedstawiają to, co urządzeniowcy „znaleźli” w lesie. Leśnicy otrzymują reprezentację lasu (m.in. w postaci leśnej mapy numerycznej), która od tego momentu jest substytutem lasu, tak ważnym jak to, co się w tym lesie namacalnie znajduje. Mapa staje się lasem. Na podstawie map i warstw leśnicy prowadzą swoją pracę i działają w środowisku. Las jest teraz na mapie, a nie w lesie. Lasy leśnictwa s ą więc na mapie za plecami Eskulapa. Proces ten może zachodzić, ponieważ podczas prac kameralnych (przenoszenia wykonanych w lesie pomiarów na mapę) urządzeniowcy obiektywizują i racjonalizują las danego nadleśnictwa. Ich wiedza ekspercka związana z „opracowywaniem danych” odrywa las od środowiska, umieszcza go na mapach i planach, czyni obiektem (zasobem) zarządzania 15.

    31To, co daje się zmaterializować na kartce papieru, to nie jest, tak jak już pisałam, obiektywna rzeczywistość, tylko wyobrażenie. Taka reprezentacja ma władzę oddziaływania na wyobrażenia innych. Kto posiada prawo do kartograficznych przedstawień środowiska, stwarza je w głowach innych (Anderson, 1997). Powierzchnie leśne podzielone są na obręby i oddziały, którym przydzielone są konkretne numery. Na mapie dany las staje się np. oddziałem 246. Jeden rzut oka na mapę w kancelarii Eskulapa wystarczy, aby objąć spojrzeniem całe jego leśnictwo. Równe jak od linijki granice wydzieleń, leśnictw, oddziałów, szeregi numerów wpisanych w prawie równe kwadraty lub wieloboki. Znika różnica między stuletnią jodłą a nowymi nasadzeniami świerka. Las nie jest już środowiskiem z unikalnymi cechami, ale jest zunifikowaną płaszczyzną, która podległa jest działaniom człowieka, jest lokalizacją, a nie historią 16. Dzięki temu w całym kraju las naturalny jest taki sam, a więc może być zarządzany odgórnie, według takich samych wytycznych.

    32Taki sam czteropunktowy proces odrywania lasu zachodzi w przypadku danych liczbowych, wskaźników, tabel pozyskania, które moi rozmówcy, z nieukrywaną niechęcią, najczęściej nazywali po prostu „papierami”. Głównym zadaniem urządzeniowców, obok sporządzania map, jest opracowanie materiałów dotyczących wspominanych wyżej elementów (np. wykaz projektowanych cięć pielęgnacyjnych, informacje o każdym wydzieleniu: skład gatunkowy, wiek, struktura warstwowa). Przygotowują je w postaci baz danych, wprowadzanych następnie do Systemu Informatycznego Lasów Państwowych (SILP).

    33„Papiery”, udręka leśników, są pewnego rodzaju metaforą, ponieważ współcześni leśnicy mają więcej do czynienia z komputerami, rejestratorami, telefonami niż z papierem wytwarzanym z pozyskiwanego przez nich drewna. Każdy leśniczy dysponuje służbowym komputerem podłączonym do Internetu i drukarką. Podstawą pracy w lesie jest natomiast rejestrator – mały, przenośny komputer, wielkości niewielkiego tabletu, wyposażony w dedykowane dla Lasów Państwowych oprogramowanie (takie same dla terenu całego kraju), do którego leśniczy wprowadza wszelkie czynności gospodarcze prowadzone w lesie. Wszystkie rejestratory są z kolei połączone i zintegrowane z Systemem Informatycznym Lasów Państwowych. Las nie jest tylko na mapach, las jest także w SILP. W jednym z ośrodków przyrodniczo‑leśnych w Borach Tucholskich umieszczona jest drewniana rzeźba, wykonana przez leśnika. Przedstawia ona leśnika uwięzionego wewnątrz komputera. Jego głowa i ręce zwisają w taki sposób, jakby był on zakuty w dyby. Tytuł rzeźby brzmi: „Leśnik w kajdanach SILP‑u”. Oddaje ona stosunek części leśników z lat dziewięćdziesiątych do ówczesnych modernizacji wewnątrz polskiego leśnictwa. System Informatyczny Lasów Państwowych, który służy do zintegrowanego zarządzania tą jednostką, został wprowadzony w 1995 roku. Była to jedna z największych inicjatyw informatycznych w ówczesnym czasie w Polsce, która przeorganizowała pracę w leśnictwie. Uogólniając, cokolwiek dzieje się w nadleśnictwie, musi zostać wprowadzone do SILP. System składa się z kilku modułów: Las, Gospodarka Towarowa, Płace i Kadry, Finanse i Księgowość, Infrastruktura, Rejestrator, Marketing, Raporty, Płatnik, Dłużnik, Acer. Tak np. moduł Rejestrator oznacza, że każdy rejestrator leśniczego jest połączony z SILP przez ten właśnie moduł – to, co aktualnie dzieje się w lasach nadleśnictwa, najlepiej odzwierciedlają dane w systemie. Wystarczy wydrukować aktualny raport wywozów, pozyskania i na kilku kartkach pojawia się cała aktualna sytuacja nadleśnictwa, nie trzeba wcale opuszczać biura czy kancelarii, aby to sprawdzić w lesie. Z kolei moduł Acer umożliwia najlepsze, najefektywniejsze zaplanowanie pozyskania drewna i połączonego z nim planu sprzedaży. I w tym wypadku nie trzeba jechać do lasu, aby sprawdzić stan drzewostanów – przygotowane przez urządzanie lasu bazy danych zawierają już kompleks potrzebnych danych. Również tam zawarte są wszystkie informacje: ile drewna, skąd, kiedy i gdzie może (a nawet musi) zostać wycięte. Wielkości pozyskania drewna ustalone w planie urządzenia lasu trafiają do SILP, który jest obowiązującym planem działań – nikt nie idzie do lasu i nie stwierdza, że dzisiaj będzie ciął w takim a takim oddziale. Decyzja już zapadła, a informacje zostały umieszczone w systemie. Polemika z nimi nie odbywa się przez wizyty w lesie, ale jedynie przez biurokratyczną procedurę biegnącą po łączach SILP, a kończącą się na biurku dyrektora generalnego LP w Warszawie. Nic w lesie nie dzieje się poza SILP. Nie tylko leśnik jest zakuty w dyby tego systemu, ale również sam las.

    34SILP został zaprojektowany w taki sposób, aby informacje wprowadzane przez jednostki podległe (nadleśnictwa, dyrekcje regionalne) były dostępne dla organów zwierzchnich (dyrekcje regionalne, Dyrekcja Generalna). W każdym momencie możliwa jest kontrola, sprawdzenie tego, co dzieje się w lesie w dowolnej części kraju. Kontrola w systemie odbywa się w czasie rzeczywistym. Zastępca nadleśniczego rano włącza komputer, wprowadza swoją osobistą kartę do systemu i sprawdza raporty z rejestratorów leśniczych, by dowiedzieć się, czy drewno wyjechało z lasu zgodnie z umową z odbiorcami. Tak wygląda sytuacja we wszystkich nadleśnictwach. Polski las jest zunifikowanymi danymi w SILP. Nie tylko las zostaje oderwany od materialności i umieszczony w systemie informatycznym, także leśnik zostaje oderwany od bycia w lesie. Podczas badań stworzyłam kategorię „kapcianych leśniczych”. Odnosi się ona do tych leśniczych, którzy witali mnie w kancelariach w kapciach – to znaczy, że nie planowali w najbliższym czasie wyruszyć do lasu. Nie potrzebowali tego, wystarczyło, że spojrzeli na mapę, i widzieli 17, z którego oddziału odbiorca będzie wywoził dziś drewno, mogli tam wysłać podległego podleśniczego, a następnie sprawdzić w tabelkach systemu, czy wszystko się zgadza, czy kwity wywozowe wydano poprawnie i czy można dokonać transferu danych. Mapa zastępuje im praktykę chodzenia (Ingold, 2011: 234). Nowe sposoby widzenia, do których w leśnictwie trzeba także zaliczyć telefonię komórkową, systemy satelitarne, komputeryzację i mechanizację, ale także dyrektywy i prawo unijne, pozwalają leśnikom na dystansowanie się od lasu (lub je na nich wymuszają). Staje się on bardziej pozycją w systemie SILP niż przestrzenią negocjacji, jak to miało miejsce np. w Bieszczadach w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Rozwój coraz dokładniejszych systemów opisu, obrazowania i kontroli sprawia, że bycie w lesie zostaje zastąpione przez bycie w kancelarii albo w nadleśnictwie. W wyniku skupienia się wyłącznie na określonych cechach jego materialności, które podlegają unifikacji (drewno jako surowiec, miąższość drewna, wiek, skład gatunkowy drzewostanów, siedliska, itp.), las staje się niematerialny – dane w systemie czy reprezentacje w formie map tracą związek z konkretnym miejscem, sprawiając, że las jest przestrzenią opozycyjną do tut a j, staje się nieokreślonym, wirtualnym t am.

    35Zwłaszcza mapy potęgują przekonanie o dystansie. Gdy chodziłam i jeździłam po terenach nadleśnictw z leśnikami, rzadko zdarzało się, że któryś z nich wyciągał mapę, aby sprawdzić drogę. Wiedzieli dokładnie, gdzie są, bez sprawdzania położenia na mapie, nawet gdy dla mnie wszystkie drogi i zakręty wyglądały tak samo. Znali las, rozpoznawali konkretne drzewa, drzewostany, kamienie. Mapy pojawiały się wtedy, kiedy trzeba było znaleźć literkę przyporządkowaną do zrębu lub dokładnie podać wiek wydzielenia. Las stawał się wtedy numerem oddziału, mapą numeryczną, zasobem – podlegał racjonalizacji i zdyscyplinowaniu. Las w tej drugiej sytuacji nie był miejscem, gdzie leśnik działa, ale był na zewnątrz, dokładnie naprzeciwko leśnika. Ingold rozróżnia znajdowanie drogi (wayfinding), odwzorowywanie (mapping), tworzenie map (mapmaking) i używanie map (map‑using) (Ingold, 2011: 228–238). Będąc w lesie, leśnicy odnajdują drogę przez odwzorowywanie w pamięci wcześniejszych relacji ze środowiskiem. Proces ten jest oparty na wymianie informacji. Leśnicy odczytują drogę, biorąc pod uwagę cechy lasu, jego dynamikę, zmienność. Jest to umiejętność, którą można pozyskać, tylko będąc w tym środowisku, ucząc się jego cech, które bardzo często nie dają się zobiektywizować i umieścić na mapie. Ponadto podczas każdej kolejnej próby odnalezienia drogi środowisko różni się od tego, jakim leśnik zastał je poprzednim razem, a więc każde odwzorowywanie drogi z pamięci, oparte na przeszłych doświadczeniach, jest tworzeniem nowej drogi w dialogu z lasem. Z kolei gdy las zostaje sprowadzony tylko do pewnych cech – jak np. wiek rębny, skład gatunkowy, struktura warstwowa, miąższość drzewostanu – nie tylko, jak pisałam wyżej, traci swoje unikalne cechy, podlega uproszczeniu i unifikacji, ale także proces bycia w lesie i odnajdywania drogi zostaje pozbawiony elementu interakcji ze środowiskiem – zakłada się bierność, niezmienność i dystans. Dialog wymaga, aby uczestnicy procesu byli na tym samym poziomie komunikacji. Las umieszczony na mapie jako forma abstrakcji pozbawiony jest aspektu czasowego, jak również specyfiki miejsca. Mapa czyni z lasu rodzaj nie‑miejsca (Augé, 2016), które ma konkretną lokalizację względem innych punktów, ale nie ma żadnej historii, która byłaby rezultatem relacji zachodzących między różnymi elementami środowiska. W marcu 2013 roku, opisując wyjazd do lasu przywołany na początku tego rozdziału, zanotowałam w dzienniku badawczym:

    Droga cała jest w tropach, ale ja na nie nie zwracałam uwagi, dopiero Wąsacz pokazuje mi je wszystkie (…). Porusza się w ten charakterystyczny sposób dla osób „czytających” tropy: idzie lekko pochylony, wysuwa ręce do przodu, jakby mierzył tropy i naprowadzał na nie oczy i resztę ciała. Stawia nogi jedną za drugą, krzyżując je i uginając. Wygląda, jakby tropił zwierzęta i szedł ostrożnie tak, aby ich nie spłoszyć. Cały jest nie tylko w lesie, ale jest tym lasem.

    36Wąsacz, podążając za tropami wilków, saren i rysia, odnajdywał swoją drogę w lesie. Odwzorowywał w pamięci wcześniejsze doświadczenia z tymi zwierzętami, poprzednie tropy, które oglądał, i dzięki temu mógł odczytywać to, co zastał w lesie. Wiedział, na który kamień zwrócić uwagę i w którą z dróg skręcić w lewo, aby dojść na Stare Procisne. Moja droga wyglądała zupełnie inaczej. Nie znałam tego miejsca, nie widziałam tropów i nie wiedziałam, dokąd idziemy. Dopiero gest ręki Wąsacza i jego wskazujący tropy palec stały się dla mnie formą odnajdywania drogi. Jego ciało było dla nas obojga rodzajem mapy (Ingold, 2011: 234). W maju sama wróciłam dokładnie w to samo miejsce i chciałam dojść na karmowisko, na które wtedy z Wąsaczem szliśmy. Zgubiłam się. Od marca las bardzo się zmienił, drzewa miały już rozwinięte liście, okoliczne krzaki zamieniły się w zieloną ścianę, nie mogłam w niej odnaleźć suchego pnia, który powinien znajdować się w połowie drogi. Ponieważ długo nie padało, na właściwej drodze nie było charakterystycznego błota, co sprawiło, że nie mogłam zdecydować, która z dwóch teraz tak samo wyglądających ścieżek jest właściwa. Wyciągnęłam mapę i nie mogłam na niej odnaleźć miejsca, w którym się znalazłam. Ponieważ skala była na tyle mała, z mapy znikł ostry zakręt w prawo, przy którym powinnam skręcić w górę stoku, nie było żadnych informacji o drzewach, skałach. Tylko zielona plama symbolizująca las poprzecinana poziomicami. Poddałam się i wróciłam. Odnajdowanie drogi jest czymś zupełnie innym niż używanie mapy (Ingold, 2011: 235). Nie mogłam odwzorować drogi na Stare Procisne, ponieważ w przeciwieństwie do Wąsacza nie miałam wystarczająco zażyłych relacji z tą przestrzenią, na których mogłabym bazować, odwzorowując drogę. Mapa okazała się nieprzydatna, ponieważ uwzględniono na niej inne elementy środowiska niż te, których ja doświadczałam podczas bycia w lesie w czasie wędrowania z Wąsaczem. Las na mapie był zupełnie czymś innym niż las, w którym się znajdowałam. To doprowadza mnie do pytań: Czego nie widzą leśnicy (lub czego leśnicy nie chcą widzieć)? Co jest pomijane w koncepcji lasu naturalnego, zwłaszcza na jego mapach? Problem ten omówię, analizując dwa przykłady. Pierwszy dotyczy skali, drugi stwarzania różnych leśnych (ontologicznych) rzeczywistości za pomocą odmiennych map.

    37Las naturalny wytwarzany jest przez leśników w różnych skalach. Nie wynikają one z bezpośrednich cech lasu, ale są wypracowywane przez leśników w efekcie ich działań i aktywności (Swyngedouw, 2004). Interpretuję więc skale jako efekt działań, a nie ustalone i niezmienne punkty odniesienia, narzucające ramy działaniom. Wytwarzanie tych skal odbywa się za pomocą odpowiednich sposobów widzenia: map, systemów satelitarnych, systemu GPS (Global Positioning System). Wypracowywanie lasu w różnych skalach jest istotne podczas zamieniania lasu w zasób. Odgrywa również kluczową rolę podczas uzgadniania i definiowania tego, czym jest naturalny las. Zarówno mapy, PUL, jak i SILP pozwalają zmniejszyć las, skupić go jak w soczewce, co daje wrażenie łatwości ogarnięcia jego wszystkich cech – las jest wydrukiem z rejestratora albo zestawieniem danych w module Acer. To pozwala leśnikom skoncentrować się tylko na tych cechach przestrzeni, które aktualnie chcą wyeksponować, ułatwiając im ukrycie lub przeoczenie pozostałych. Jak pisałam powyżej, las naturalny daje się zamknąć w granicach mapy, a to, co nie może zostać na niej przedstawione, zostaje z tej kategorii wykluczone. Dalej, wszystkie te trzy elementy (mapy, PUL i SILP) pozwalają także na przeskoki między skalami. Las naturalny na mapie numerycznej, obejmujący teren tylko jednego leśnictwa lub obrębu, z łatwością może zostać przeniesiony na poziom krajowy – skala może się zmniejszyć, tak aby objąć teren całego kraju. Wówczas las danego leśnictwa idealnie wpasowuje się w siatkę oddziałów, oplatającą cały kraj. Jest integralną częścią składową wielkiej matrycy krajowych lasów. Można przesuwać suwak, zwiększając i zmniejszając skalę, a siatka ta cały czas będzie taka sama. Każdy pojedynczy oddział jest integralną częścią takiego układu, a przyporządkowana mu kategoria „las naturalny” związana jest z całością tego systemu. Wyrwanie go z tej sieci sprawi, że utraci on część swoich walorów. Naturalność lasu wynika więc także z wpisania go w krajową skalę zarządzania i kontroli.

    38Różne mapy mogą z kolei doprowadzić do powstania różnych rzeczywistości ontologicznych. Prawie w każdym nadleśnictwie, w którym przebywałam podczas badań, dostawałam mapę. Był to rodzaj powitalnego pakietu dla gościa z zewnątrz – zestaw podstawowych danych, które miałam przyswoić. Nigdy jednak nie była to mapa z numerami oddziałów lub zawierająca leśne drogi zrywkowe czy wyznaczone powierzchnie trzebieży. Mapy dla nie‑leśników to wydane na kredowym, śliskim papierze kolorowe publikacje, opowiadające o tym, jak: „Las Was powita, a ludzie ugoszczą” 18, zawierające informacje o interesujących obiektach, miejscach wypoczynku, udogodnieniach turystycznych, ścieżkach edukacyjnych itp. Zwłaszcza na terenach leśnych kompleksów promocyjnych przeznacza się duże środki na opracowywanie i publikowanie materiałów promocyjnych, opartych na przyjaznym wizerunku lasów i leśników. Pamiętam pierwsze tego typu mapy na terenie LKP „Bory Tucholskie” – specjalnie zamawiane plansze, ręcznie malowane mapy i panoramy, przedstawiające las pełen dzikich zwierząt, między którymi wiły się wyznaczone przerywanymi żółtymi i czerwonymi liniami ścieżki dla turystów: przyrodniczo‑leśne, sportowe, edukacyjne. Na tych mapach leśnicy prezentują odmienny las – las, który nie jest zasobem podlegającym zarządzaniu w ramach zracjonalizowanej gospodarki leśnej, ale jest przestrzenią przyjemności, eksploracji i przygody. Do pewnego stopnia las w takiej odsłonie jest tajemniczy, dziki i wymagający wysiłku, tak aby zaspokoić pragnienie kontaktu z przyrodą przybyszów z miasta, ale z drugiej jest wyposażony w miejsca odpoczynku, toalety, kosze na śmieci, tablice informacyjne. Takie publikacje często zawierają rysunki przyjaznych, animowanych bohaterów (sowy, wilki, żołędzie), którzy pełnią funkcję przewodników podczas wędrówki po lesie. Na takich mapach teren nadleśnictw nie jest podzielony na oddziały czy nawet leśnictwa. Pojawiają się na nich za to granice rezerwatów, pomniki przyrody, stare alejki z drzewami, punkty widokowe, pozostałości po dawnych osadach, imponujące głazy narzutowe – elementy, które nie stanowią punktu odniesienia na mapach numerycznych.

    39Jeszcze inna sytuacja zachodzi, gdy analizuje się mapy form ochrony przyrody (w tym obszarów Natura 2000, związanych z Dyrektywami Ptasią i Siedliskową 19), które Polska zobowiązała się wprowadzać po przystąpieniu do Unii Europejskiej i włączeniu ich do krajowego systemu ochrony przyrody. Na takich mapach wspominane obszary przykrywają terytorium. Niekiedy różne formy zachodzą na siebie lub się pokrywają, tworząc warstwy wartości – park narodowy na samym wierzchu, pod nim mniej wyraźne obszary Natura 2000, na samym spodzie obszary chronionego krajobrazu. Las zostaje na nich zamieniony w jednowymiarową płaszczyznę – obszar Natura 2000, Park Krajobrazowy Doliny Sanu. Mówią one niewiele o innych cechach przestrzeni. To, co jest p o d tą płaszczyzną lub w jej środku, nie ma znaczenia. Nie widać, co zostało przykryte taką formą ochrony, jakie inne wizje przestrzeni na nią nachodzą. Ostatni rodzaj map, który chcę omówić, to mapy archeologiczne obszarów leśnych. W większości przypadków archeologów interesuje to, co znajduje się pod ziemią, a więc pod drzewami. Przez wiele lat zbadanie i umieszczenie na mapach stanowisk archeologicznych znajdujących się na terenie lasu było niezwykle trudne. W ostatnich latach, dzięki rozwojowi nowoczesnych technologii 20, ta sytuacja się zmienia i archeolodzy są w stanie zidentyfikować coraz więcej stanowisk na terenach leśnych. Jak twierdzą Janusz Budziszewski i Michał Grabowski, w wyniku tych nowych technik mapowania prawdopodobne jest, że w niedalekiej przyszłości Lasy Państwowe staną się zarządcą i właścicielem największej liczby zabytków archeologicznych w kraju (Budziszewski, Grabowski, 2014: 217). Takie numeryczne mapy terenu tworzone przez archeologów obrazują jeszcze jedno zjawisko. Budziszewski i Grabowski stwierdzają, że:

    W przeciwieństwie do terenów wykorzystywanych rolniczo, na których stanowiska archeologiczne ulegają ciągłej degradacji, obiekty na terenach leśnych do niedawna wydawały się zabezpieczone przed niszczącym wpływem współczesnej gospodarki. Lasy nie podlegają zbyt intensywnym zabiegom agrotechnicznym, a cykle produkcji drewna są na tyle długie, że powinny zapewniać bezpieczne trwanie nawet nie zaewidencjonowanych obiektów archeologicznych. Zakładano zatem, że braki ewidencyjne na tych terenach rekompensuje stabilna sytuacja konserwatorska. Niestety, w ostatnim ćwierćwieczu sytuacja zmieniła się dramatycznie. Wprowadzenie ciężkiego sprzętu do gospodarki leśnej spowodowało, że groźba zupełnego zniszczenia stanowisk archeologicznych stała się tu większa niż na obszarach tradycyjnych użytków rolnych. Powoduje to pilną konieczność zaewidencjonowania stanowisk archeologicznych w lasach, w celu zapewnienia im ochrony przed niebezpieczeństwami „zrywek mechanicznych” oraz głębokich orek w trakcie przygotowania poręb do nowych nasadzeń. (Budziszewski, Grabowski, 2014: 211–212)

    40Leśne mapy numeryczne nie pokazują zabytków archeologicznych, a więc leśnicy przyjmują, że ich tam nie ma. Skoro plan urządzenia lasu zakłada, że w danym oddziale ma odbyć się pozyskanie drewna, odkrycie stanowiska archeologicznego byłoby niefortunnym zbiegiem okoliczności, rodzajem „pewnej trudności” przy zrywce (jak opisał potoki w swoim leśnictwie Eskulap). Mapy leśników nie zawierają stanowisk archeologicznych, a to znaczy, że leśnicy ich nie dostrzegają. Jeśli zachodzi możliwość ich przeoczenia lub późniejszego zinwentaryzowania (bez potencjalnych konsekwencji ze strony regionalnej dyrekcji ochrony środowiska), leśnicy mogą zwlekać z zaanonsowaniem swojego odkrycia i trwać przy wersji, iż las naturalny jest tylko tym, co zostało umieszczone w opisie taksonomicznym. Podczas prac nad Narodowym Programem Leśnym, a także w późniejszych rozmowach z trójką stałych partnerów badań pytałam o ich zdanie na temat ochrony zabytków, w tym dziedzictwa archeologicznego na terenie Lasów Państwowych. We wszystkich tych dyskusjach powracał temat planu urządzenia lasu. Tłumaczyli mi, że nie mieliby nic przeciwko temu, aby na terenie ich nadleśnictw były takie miejsca, objęte nawet specjalną formą ochrony. Jednak takie zapisy musiałyby się znaleźć w PUL i zostać tam umieszczone przed jego podpisaniem przez ministra. Każdy zabytek, stanowisko zidentyfikowane po wejściu planu w życie wiązałoby się z koniecznością aneksu do PUL, a jak już wspominałam, to skomplikowany proces, wymagający aprobaty ministra. Leśnicy nie chcą dodatkowych trudności, chcą realizować zrywkę tam, gdzie wyznacza ją plan. Ma on przecież podpis ministra i „jest święty”. Podobnie sytuacja przedstawia się w wypadku form ochrony przyrody. Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody i jej późniejszymi poprawkami uwzględniającymi wymagania prawa Unii Europejskiej – w tym Dyrektywę Ptasią i Siedliskową, a także zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, leśnicy są zobowiązani zgłaszać do regionalnej dyrekcji ochrony środowiska zidentyfikowane przez nich ostoje, miejsca rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną. Po potwierdzeniu i zinwentaryzowaniu wyznaczana jest w takim miejscu strefa ochronna, w zależności od gatunku: całoroczna lub czasowa. Dla większości uwzględnionych gatunków strefę całoroczną wyznacza się w promieniu dwustu metrów od gniazda lub ostoi, a czasową (w okresie rozrodczym i odchowywania potomstwa) w promieniu pięciuset metrów. Podczas przebywania w jednym z nadleśnictw w 2015 roku byłam świadkiem „odkrycia” gniazda bielika (Haliaeetus albicilla) w leśnictwie, w którym właśnie kończył się zrąb. Było to już, co prawda, po sezonie lęgowym bielika, jednak ten gatunek, zgodnie ze wspominanymi wyżej aktami prawnymi, objęty jest ochroną całoroczną (w promieniu dwustu metrów od gniazda). Leśniczy, który odkrył gniazdo, w rozmowie ze swoim przełożonym nie powiedział jednak, że widział gniazdo. Stwierdził, iż istnieje możliwość, że mają (w nadleśnictwie) gniazdo bielika. Przez kilka dni trwała debata, co z tym gniazdem zrobić. Jeśli nadleśnictwo zgłosiłoby tę sytuację od razu, oznaczyłoby to wstrzymanie prac zrębowych, problemy z pozyskanym już surowcem, jego wywiezieniem, dokończeniem prac – ogólnie ujmując, „pewne trudności” z gwarantowanymi, poważnymi konsekwencjami. Jednak niezgłoszenie tego faktu także narażało ich na ryzyko kar i problemów ze strony regionalnej dyrekcji ochrony środowiska. Ponieważ prace na zrębie już się kończyły, a czas ochrony okresowej bielika już nie obowiązywał, zdecydowano, że jeszcze przez kilka następnych dni nikt gniazda „nie zauważy”. Ostatecznie pod koniec tygodnia zgłoszono podejrzenie gniazdowania bielika do miejscowego RDOŚ‑u. W innym nadleśnictwie, mniej więcej rok wcześniej, podczas przebywania w lesie z miejscowym inżynierem nadzoru natknęliśmy się na norę, która wyglądała na norę wilka. W odpowiedzi na moją entuzjastyczną reakcję leśnik ostudził mój optymizm, mówiąc zdenerwowany, żeby lepiej to przypuszczenie się nie potwierdziło, bo zaraz obok tego miejsca mają zaplanowany na wiosnę zrąb. Dla wilka szarego (Canis lupus), zgodnie z załącznikiem II i IV Dyrektywy Siedliskowej, a także z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r., tworzona jest strefa ochrony okresowej w promieniu pięciuset metrów od nory w okresie między 1 kwietnia a 15 lipca każdego roku. W tym wypadku nora nie została zaklasyfikowana jako wilcza. Inżynier mógł odetchnąć z ulgą, a zrąb został zrealizowany zgodnie z planem.

    41Nie twierdzę, że leśnicy zawsze celowo przeoczają siedliska zwierząt chronionych czy stanowiska archeologiczne. Mają oni trudne do przecenienia zasługi dla ochrony przyrody w Polsce i dbają o dziedzictwo kulturowe znajdujące się w lasach. Jednak opisane przykłady mają pokazać, jak wielkie znaczenie dla materializowania lasu i ustalania jego kształtu ma wcześniejsze oderwanie go od środowiska i umieszczenie na mapie, w planie urządzenia lasu i w Systemie Informatycznym Lasów Państwowych, które stają się substytutami lasu. Stają się konkretnymi sposobami widzenia i niewidzenia lasu oraz tego, co się w nim znajduje. Nie widzieć to znaczy nie wiedzieć – niezaobserwowane gniazdo, kurhan czy nora to gniazdo, kurhan i nora, których nie ma w naturalnym lesie. W powyższych akapitach starałam się pokazać, że leśne mapy, ściśle związane z planem urządzenia lasu i Systemem Informatycznym Lasów Państwowych, są tylko jedną z możliwych form reprezentacji lasu. Stanowią one dominujące narzędzie, które służy leśnikom do patrzenia na las, jego racjonalizowania, kontroli i utowarowienia. Ze względu na dominującą pozycję leśników w zarządzaniu lasami w Polsce, mapy stanowią podstawowy instrument kształtowania lasu w kraju. Także ze względu na dość inkluzywny mechanizm ich opracowywania i tworzenia, znacznie ograniczają, a nawet wykluczają inne ujęcia. Powodują marginalizację konkurencyjnych kartograficznych reprezentacji lasu, co ma duże znaczenie w zarządzaniu tą przestrzenią i decydowaniu o tym, co jest naturalne w lesie oraz jakie cechy powinien mieć las naturalny w Polsce. Mapy używane przez leśników, opracowywane dla turystów, dotyczące terenów chronionych, obejmujące stanowiska archeologiczne – wszystkie one funkcjonują oddzielnie, nie pokrywają się i nie dają na siebie nałożyć. Prowadzą do utworzenia różnych lasów, także w sensie ontologicznym – każda z nich zawiera inne elementy, składa się z różnych obiektów, których nie ma w innych ujęciach, neguje istnienie części konkurencyjnych reprezentacji. Tym samym powodują nie tylko odmienne rozumienie przestrzeni, ale także inne wizje zarządzania nią oraz dyktują różne metody działania w niej – są podstawą do materializacji odmiennych lasów (por. Asselin, 2013).

    42Tworzenie lasu naturalnego jest procesem nieustannych przeskoków między byciem w lesie a lasem będącym w planie i na mapie; między urządzaniem a robieniem; lasem jako gotowym obiektem a dynamicznym środowiskiem; dystansem a „byciem w”. Uważam, że ta dynamika jest kluczowa dla definicji lasu naturalnego w polskim leśnictwie, ponieważ owo tarcie, które zachodzi pomiędzy tymi perspektywami, sprawia, że las naturalny jest każdorazowo formą teraźniejszości, staje się w procesie, który warunkowany jest przez aktualnie toczące się działania i interakcje (Tsing, 2005). Ścierające się płaszczyzny pozostają we wzajemnym kontakcie, a kluczowe jest to, co dzieje się na ich styku. To wzajemne oddziaływanie prowadzi do definiowania i nieustannego korygowania projektu, jakim jest naturalny las, środowisko i sami leśnicy. Ten proces stawania się lasu naturalnego, który ma miejsce w wyniku interakcji zachodzących między środowiskiem i leśnikami (teraźniejszość) a zarządzaniem lasem jako zewnętrzną pozaczasową rzeczywistością, określam, posiłkując się terminem Fridy Hastrup, jako kwalifikowanie natury (qualifying nature; Hastrup F., 2014). To, co będzie w danym momencie uznane i zaakceptowane jako las naturalny lub natura, nie może być z góry przewidziane, ponieważ jest to wypadkowa właśnie toczących się działań. Dlatego moment tarć jest kluczowym punktem również w nadawaniu wartości. Wszystko, co wyłania się z procesu interakcji, musi być na bieżąco oceniane i kwalifikowane. Pewne elementy zostają uznane za pierwszoplanowe, inne są pomijane (Hastrup F., 2014: 48–49). Rezultaty nie zawsze są pozytywne. Czasem las naturalny przestaje być takim w oczach leśników i traci swoją wartość. Jego części muszą zostać ponownie poddane zaprojektowaniu, przepracowane i przedefiniowane. Proces budowania i wartościowania lasu naturalnego jest eksperymentem, którego rezultaty są niepewne. Co jednak istotne, każdy projekt i eksperyment związany z lasem naturalnym opiera się na działaniach ludzi. Praca wykonana w środowisku i na środowisku jest integralną cechą lasu naturalnego i stanowi podstawę jego wartościowania. Tym zajmę się w następnej sekcji rozdziału.

    B. Eksperyment

    My graniczymy tu z parkiem, olbrzymim, Bieszczadzkim. Tam można pewne rzeczy zrobić.

    Tu jest las gospodarczy, wykonuje się czynności gospodarcze, to jest proste.
    Eskulap

    43Szóstego września 2016 roku przysłuchiwałam się kolejnej, jednej z wielu w tym roku, debacie na temat Puszczy Białowieskiej. Na ciemnych krzesłach ustawionych bezpośrednio na ziemi, wśród ciągle jeszcze zielonych świerków i buków, po obu stronach moderatora zasiadło czterech gości: dwóch zwolenników rozszerzenia parku narodowego na obszar całej polskiej części puszczy oraz dwóch popierających obecną formę jej ochrony21. Poranne słońce przezierało przez gałęzie drzew, a letnia temperatura zachęcała ptaki do przekrzykiwania dyskutantów. W pewnym momencie napięcie w rozmowie zaczęło narastać, a tematyka skupiła się wokół charakterystyki lasu naturalnego. Profesor Jacek Hilszczański z Instytutu Badawczego Leśnictwa argumentował:

    Widzimy wyraźnie, że ten las gospodarczy, sąsiadujący z rezerwatem ścisłym parku narodowego, bardzo często jest w wielu aspektach bogatszy, i to jest wynik, którego nie da się podważyć (…). Ja myślę, że wynika to w dużej mierze z tego, że gospodarka leśna po części zastępuje różnegorodzaju naturalne zaburzenia, działania, które w lesie miały miejsce (…). Dlatego mówiąc, że las gospodarczy musi być uboższy od lasu chronionego, nie do końca mamy rację.

    44W tym momencie padło pytanie Roberta Cyglickiego z Greenpeace Polska, dotyczące gatunków, które zgodnie z badaniami podjętymi w ramach inwentaryzacji Lasów Państwowych miałyby wskazywać na większą różnorodność w lasach gospodarczych. Hilszczański odpowiada:

    Chociażby gatunek uznawany za relikt lasów pierwotnych (…), pachnica dębowa.
    Cyglicki: To nie jest charakterystyczny gatunek dla takiego lasu, jakim jest Puszcza Białowieska.
    Hilszczański: A skąd pan wie, jak wyglądała puszcza przed pięciuset laty? Pachnica dębowa, tak samo jak kozioróg dębosz, jak jelonek, jak zgniotek, ponurek Schneidera, jak rozmiazg, to wszystko są gatunki l asów pierwotnych, bo przecież one wszystkie kiedyś występowały w lesie pierwotnym, to jest tylko kwestia różnorodności środowisk (…).
    Cyglicki: To niech pan sprawdzi, co jest w planie zadań ochronnych! (…) Pan doskonale wie, że Puszcza Białowieska została uznana za obiekt światowego dziedzictwa ze względu na kryterium dziewiąte i dziesiąte. Kryterium dziewiąte mówi o ciągłości procesów biologicznych. I oczywiście, że puszcza jest bardzo dynamicznym organizmem, w którym po prostu w zależności, jaki będzie impuls ze strony przyrody, w zależności [od tego], co się wydarzy, takie gatunki dostaną aktualnie przestrzeń do życia i one okresowo zwiększają swoją obecność albo okresowo zmniejszają swoją obecność.
    Hilszczański: Albo wymierają.

    45Do rozmowy włączył się dr hab. Rafał Kowalczyk z Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk:

    To, co powiedziałeś, że cię zachwyciło [do prof. Hilszczańskiego], to ciągłość tych starych drzew, czego nie ma w zasadzie w lasach gospodarczych, bo taka jest naturagospodarki leśnej, że w tej chwili nie ma już prawie zrębów zupełnych (…), ale gospodarka leśna prowadzi do uproszczenia tej struktury lasu, a więc do tego, że mamy drzewa w jednym wieku czy mamy te monokultury, których jest rzeczywiście coraz mniej. Ale ja zadam pytanie: czy rzeczywiście w tych lasach gospodarczych, o których wspomniałeś, gdzie jest prowadzona ta inwentaryzacja, te gatunki unikalne byłyby, gdyby nie było rezerwatu, gdyby nie było parku narodowego? Czy te gatunki występują w Polsce w innych lasach gospodarczych, które są prowadzone w sposób, powiedzmy, ekologiczny, gdzie rzeczywiście jest przywracana ta struktura wielogatunkowa, wielowiekowa? Nie! Bo po prostu te gatunki tam zanikły i ich tam nie ma. Tutaj one przetrwały dzięki temu, że ta puszcza była chroniona od setek lat, a przetrwała tysiące lat kształtowana przez naturalne procesy.

    46Głos zabrał ostatni z czterech dyskutantów, Jan Tabor z Wydziału Ochrony Przyrody Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych:

    (…) W związku z tym Puszcza Białowieska jest faktycznie unikatowa, bo ona niczym w szklanej kuli zawarła fazy sukcesji ekologicznej (…). W tej chwili, jak widzimy te procesy, to zaczyna nam brakować tych pierwszych etapów (…). Te drzewostany pierwszych etapów wymierają i nie odnawiają się już (…). Dla utrzymania różnorodności biologicznej, pełnej, konieczne jest utrzymanie pełnej reprezentacji, nawet powierzchni przejściowo otwartych, bo w przyrodzie pożary, huragany się zdarzały i te gatunki znajdowały przynajmniej czasowo miejsce do życia. I przy dużych jednostkach rozliczeniowych to się bilansowało, utrzymując pewien constans. Tutaj nam wszystko uciekło jakby w jednym kierunku. Ja staram się nie zajmować stanowiska – nie możemy patrzeć ideologicznie, że mamy gatunki „dzieci lepszego Boga” i „dzieci gorszego Boga” – jedne zasługują na ochronę i pielęgnowanie, a drugie mogą sobie wymrzeć, bo im jest nie po drodze.
    Cyglicki: Jeszcze raz powtarzam, że wyszliśmy od tego, że puszcza jest żywym organizmem, który się dynamicznie zmienia, gdzie w pewnym okresie przejściowym pewne gatunki mogą występować w większej ilości, ich populacja się zwiększa, a później się załamuje (…). Wracając do tego dokumentu [Plan Zadań Ochronnych dla Obszaru Natura 2000], w t y m dokumencie mamy określone, jakie gatunki s ą charakterystyczne dla tego lasu (…), więc pod kątem głównie tych gatunków powinniśmy patrzeć, jak zachowuje się Puszcza Białowieska (…). Nie możemy ulegać takiemu zadufaniu, że my lepiej niż przyroda będziemy w stanie odtwarzać różnorodność biologiczną, bo jakby ktoś się uparł, to na wysypisku śmieci znajdzie olbrzymią różnorodność biologiczną. Jan Tabor: Ja jeszcze chciałbym wrócić… Tak, badania naukowe, Wieloletnia dynamika drzewostanów Puszczy Białowieskiej – to opracowanie profesora Brzezieckiego, [które] jest też w zakładce „Materiały, prace badawcze” na stronie Lasów Państwowych (…). Tam też jest doskonale udokumentowana ewolucja tych zbiorowisk, ewolucja tych drzewostanów, i są też pokazane kierunki, symulacje. Tak że w iemy, co się będzie działo, t o nie jest wiedza tajemna.

    47Powyższy fragment z dyskusji odnosi się do tego, czym zajmę się w kolejnej części: kwalifikowania natury, procesów i działań, na podstawie których pewne elementy uznane zostają za części składowe lasu naturalnego (jako kategorii analitycznej tego rozdziału), a inne nie. Ten wycinek debaty dotyczy nie tylko Puszczy Białowieskiej, ale tego, jak poszczególne elementy środowiska i zjawiska w nim zachodzące są charakteryzowane i kategoryzowane. Konkretne gatunki zostają przyporządkowane do któregoś z typów: priorytetowy, chroniony, rodzimy, obcy, inwazyjny, chwast, a działania uznaje się za oddające naturalne warunki albo je rujnujące. Takie ujęcia decydują o tym, jakie czynności zostaną lub nie zostaną podjęte w stosunku do gatunków czy siedlisk. Przyporządkowanie warunkuje przyszłość. Jest ono w dużej części zależne od 1. wyobrażonych przeszłości na temat środowiska, 2. przebiegu i rezultatów działań, które zostały podjęte w przeszłości, a które mogą być określone jako bagaż i doświadczenie naukowego leśnictwa. Żaden z tych dwóch punków nie jest stały, a ich transformacje mogą weryfikować przyporządkowania.

    48W pewnym momencie debaty Jacek Hilszczański pyta Roberta Cyglickiego: „A skąd pan wie, jak wyglądała puszcza przed pięciuset laty?”. Hilszczański tym samym pokazuje, że żadna z narracji na temat przeszłości puszczy nie może zostać całkowicie zweryfikowana. Cyglicki z kolei odsyła dyskutantów do planu zadań ochronnych, który określa, jakie gatunki powinny być priorytetowe w ochronie, a okresowe zwiększanie lub zmniejszanie ich liczby jest częścią naturalnej dynamiki. Ponownie pojawia się plan, który wyznacza ramy porządkowania, rozumienia i postrzegania przyszłości lasu. Hilszczański widzi w takiej postawie potencjalną przyczynę wymierania gatunków. Wtóruje mu Tabor, twierdząc, iż organizmów nie można dzielić na „dzieci lepszego i gorszego Boga”, pozwalając przeżyć jednym, a drugie skazując na wyginięcie. Proces, który chcę opisać, a który moim zdaniem charakteryzuje uzgadnianie tego, czym jest naturalny las w ramach polskiego leśnictwa, jest właśnie takim nieustannym określaniem, które z gatunków, siedlisk są lepsze bądź gorsze, które powinny się znaleźć w lesie, a które nie. Stanowiące jego fundament zmienne hierarchie będą także przedmiotem refleksji. Omówię przypadki, w których organizmy, wcześniej uznane za integralne części składowe lasu naturalnego, tracą ten status, zostają zdefiniowane na nowo. Tym samym muszą zostać ponownie poddane wartościowaniu, co pociąga za sobą nowe działania w stosunku do nich. Uważam, że proces ten nie dotyczy tylko Puszczy Białowieskiej jako wyjątkowego kompleksu leśnego, ale odbywa się we wszystkich lasach w Polsce zarządzanych przez leśników i jest to jeden z kluczowych zabiegów podejmowanych przez nich na co dzień. To on decyduje, co może znaleźć się w lesie i jak ten las wygląda.

    49Angażując i poszerzając koncepcję dzikiego eksperymentu (wild experiment) Jamiego Lorimera i Clemensa Driessena (Lorimer i Driessen, 2014), pokazuję, że w działania leśników, zawiązane z tworzeniem lasu naturalnego, zawsze wpisana jest niepewność. W codziennej pracy leśnikom nie towarzyszy przekonanie Jana Tabora, który co do przyszłej sytuacji w rezerwatach twierdzi, że: „wiemy, co się będzie działo, to nie jest wiedza tajemna”. Posiłkuję się rozważaniami Andrew Mathewsa (2011; 2013), aby pokazać, że:

    Obszary niewiedzy nie są przestrzeniami patologicznymi: mogą one wspierać, jak również osłabiać (…) autorytet instytucji (…). Uważam, że niepewność i niewiedza nie są defektami, ale źródłami energii, która pozwala różnego rodzaju ekspertom prezentować ich umiejętności techniczne, czy to jako biurokratów, czy naukowców z autorytatywną wiedzą na temat leśnych krajobrazów. W takim ujęciu, w publicznych faktach zawarta jest potencjalna możliwość porażki i skandalu, które mogą przeobrażać te fakty, jak również instytucje i tok wydarzeń. Ta niepewność stwarza także sposobności do czerpania wartości ekonomicznych, budowania potężnych instytucji, stabilizowania fachowej i technicznej wiedzy. (Mathews, 2013: 82–84)

    oraz że:

    Niepewność może stać się źródłem wartości, politycznego autorytetu lub rozwoju osobistej kariery (…). Niewiedza jest oswajana przez scenariusze zagrożonego leśnego krajobrazu, produkowanie obietnic na temat niepewnej przyszłości, która jest oszacowywana i kalkulowana, ale nigdy całkowicie oswojona. (Mathews, 2013: 101)

    50Nie skupiam się wyłącznie na porażkach albo sukcesach wpisanych w proces kwalifikowania natury, ale na samym przebiegu i charakterystyce okoliczności, w których dany element staje się częścią lasu naturalnego lub przestaje nim być, a które określam tu jako eksperyment. Polemizuję tym samym ze stwierdzeniem Eskulapa stanowiącym motto tego rozdziału. Pokazuję, że tworzenie lasu naturalnego, w którym obecna jest działalność leśników, wcale nie jest proste. Obejmuje ono nie tylko szereg działań, negocjacji, ale także ciągłe ustanawianie wartości i ich hierarchizowanie. Niewiedza i niepewność z jednej strony umacniają wiedzę leśników, a z drugiej nieustannie produkują przestrzeń do jej zakwestionowania.

    51Jakie działania można uznać za eksperyment? Pytania o to, gdzie, kiedy, jak i kto go przeprowadza, są przedmiotem debat i rozważań w ramach historii i socjologii nauki. Kluczowe znaczenie dla takich analiz ma miejsce działań. Lorimer i Driessen (2014), bazując na rozważaniach Callona i jego współpracowników (Callon i in., 2009; Callon, Rabeharisoa, 2003), problematyzują użyteczność terminu „dziki eksperyment” (wild experiment) dla analiz współczesnego zarządzania naturą. Dostrzegają, że u Callona i współautorów aktorzy zaangażowani w produkcję wiedzy są zasadniczo ludźmi. Tymczasem dla nich dziki eksperyment uwzględnia również więcej‑niż‑ludzkich aktorów (more‑than‑human actors):

    52„Eksperymenty te angażują otwarte, niepewne i polityczne negocjacje między ludźmi i dziką przyrodą [wildlife]. Pojawiają się w zamieszkanych przestrzeniach i włączają różnorodne formy kompetencji, z których nie wszystkie są ludzkie” (Lorimer, Driessen, 2014: 169). Podkreślają oni także, że dzikie eksperymenty, w przeciwieństwie do tych w laboratorium, mają natychmiastowe konsekwencje w realnym świecie. Co więcej, ich skutki są widoczne dla szerokich grup – są publiczne.

    53Korzystają z ich analiz, chcę przedstawić działania leśników, zmierzające do zmaterializowania lasu naturalnego, jako eksperyment, który podejmowany jest w środowisku – w realnym świecie, a nie w laboratorium, i którego rezultaty są widoczne dla społeczeństwa. Ponieważ skutki eksperymentu leśników mogą być natychmiast obserwowane przez inne grupy użytkowników przestrzeni leśnej, także ich członkowie mogą oceniać, czy wynikiem eksperymentu jest sukces czy porażka. Poniżej zwracam uwagę na fakt, że w swoich działaniach leśnicy (eksperymentując w środowisku) są nieustannie umieszczani w sieciach relacji z różnymi aktorami ludzkimi i więcej‑niż‑ludzkimi, których obecność i działania w znaczącym stopniu wpływają na to, jakie czynności są podejmowane, a tym samym na to, jaki las zostanie zmaterializowany. Leśnicy są ponadto wplątani w różne epistemologiczne reżimy, często konkurencyjne formy wiedzy, które włączają lub ignorują w różnych momentach swoich działań, a to za każdym razem zostawia swoje ślady w środowisku.

    54Kolejnym powodem, dla którego uważam, iż koncept Lorimera i Driessena jest użyteczny dla mojej analizy, jest kwestia czasu. Eksperyment w laboratorium zakłada wymazanie cech charakterystycznych miejsca (placeless places, Lorimer, Driessen, 2014: 170), pozaczasowość obiektu, jego reprezentatywność. Ściany mają zdolności oczyszczania przedmiotu badań z jego jednostkowości i zmieniania w „obiektywną prawdę”. Leśnicy, podejmując działania, muszą natomiast każdorazowo uwzględniać unikalność lasów, miejsca czy nawet pojedynczej łąki (jak tej ze śnieżycą wiosenną). Eksperyment przeprowadzony dokładnie w taki sam sposób, ale nawet w sąsiednim leśnictwie może okazać się porażką. Ponadto, pozaczasowość laboratorium zakłada istnienie stanu zerowego, tabula rasa wszystkich aktorów biorących w nim udział – obiekty są wyrwane z relacji, w których funkcjonowały uprzednio. Nie mają przeszłości. Ja natomiast uważam, że wyobrażone przeszłości na temat danego miejsca mają decydujące znaczenie dla działań podejmowanych przez leśników oraz dla przebiegu konfliktów środowiskowych w Polsce.

    55Podczas badań w Bieszczadach w 2014 i 2015 roku często spotykałam się z przekonaniem miejscowych leśników, że będą mieli tam „drugą Białowieżę”. Sprawa ochrony Puszczy Białowieskiej wydawała się im zasadniczo zamknięta, a obszary swoich nadleśnictw postrzegali jako kolejną destynację ruchów ekologicznych – „zielone wojny” wisiały w powietrzu. Leśnicy byli przekonani, że ten proces już się właściwie rozpoczął. Słuchałam historii o tym, że ekolodzy obecnie tam działają, tylko w ukryciu, i że ich celem, w równym stopniu co ochrona przyrody, jest utrudnianie pracy leśnikom. Był to czas, gdy główną bohaterką takich historii była nadobnica alpejska (Rosalia alpina). Jest to owad z rodziny kózkowatych, który osiąga do czterech centymetrów długości. Ma szaroniebieski grzbiet, na którym w różnych wariantach rozlokowanych jest sześć czarnych plam. Charakterystyczne dla tych chrząszczy są długie, czarno‑turkusowe czułki. Nadobnica alpejska składa jaja w drewnie starych buków, gdzie larwy przebywają około trzech, czterech lat, zanim osiągną stadium dojrzałe. W Polsce owad ten znajduje się pod ścisłą ochroną. Umieszczony jest także pośród gatunków, dla których dedykowany jest program Natura 2000. Jego niewielka liczebność tłumaczona jest eksploatacją i niszczeniem siedlisk, czyli starodrzewów bukowych – charakterystycznych m.in. dla Bieszczadów. Podczas moich badań temat nadobnicy był kwestią drażliwą dla miejscowych leśników. Okoliczne nadleśnictwa obiegła informacja o leśniczym, który musiał pożegnać się ze stanowiskiem w efekcie interwencji organizacji ekologicznej. W jednym z nadleśnictw w zachodniej części Bieszczadów leśniczy miał zezwolić na wywóz drewna, na którym wolontariusze organizacji ekologicznej udokumentowali występowanie nadobnicy alpejskiej. Leśniczy i wolontariusze podawali różne wersje przebiegu interwencji, jednakże sąd (organizacja złożyła zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, jakim jest celowe niszczenie siedlisk i osobników gatunków chronionych) przychylił się do wersji ekologów i wydał wyrok skazujący. Leśniczy został pozbawiony swojej funkcji, gdyż jest to stanowisko związane z przynależnością od Służby Leśnej, a zgodnie z art. 45 pkt. 2 ust. 8 Ustawy o lasach, pracownikiem Służby Leśnej może być osoba, która nie była karana sądownie za przestępstwo z chęci zysku lub z innych niskich pobudek. Zantagonizowało to jeszcze bardziej oba środowiska. Leśnicy argumentowali swoją postawę, zadając mi retoryczne pytanie: jak mamy z nimi rozmawiać? 22

    56Podczas jednego z chłodnych dni, siedząc w pokoju Wąsacza, rozgrzewałam się ciepłą herbatą po wizycie w lesie. Po jakimś czasie w nadleśnictwie nastało pewne poruszenie, a nastrój stał się dziwnie nerwowy. Jak się za jakiś czas dowiedziałam, jeden z leśniczych przywiózł z lasu podejrzenie, że na kłodach na zrębie, na terenie jego leśnictwa, gnieździ się nadobnica alpejska. Nie zrozumiałam powagi sytuacji i przyczyny grobowej atmosfery w nadleśnictwie. Jak mi potem wytłumaczono, oznaczałoby to spore komplikacje dla nadleśnictwa, będącego w ostatnim roku planu urządzenia lasu, dla którego nowy operat był już w zasadzie gotowy 23. Zrąb właśnie się zaczął, a potwierdzone występowanie nadobnicy, zgodnie z obowiązującym prawem i specyfiką obszarów Natura 2000, oznacza wyłącznie danego obszaru z eksploatacji. Żadna pozyskana kłoda nie mogłaby opuścić leśnictwa – pod jej korą mogły znajdować się larwy nadobnicy. Dla nadleśnictwa oznaczałoby to również konieczność wdrożenia szybkiej procedury zmiany planu ochrony przyrody w ramach PUL, a obszar ten mógłby zostać na dobre wyłączony z zabiegów gospodarczych. Ilość pozyskanego drewna w nadleśnictwie już w tamtym momencie była stosunkowo niska, więc groziła mu opinia „nierentownego nadleśnictwa”. Kilka dni wcześniej rozmawiałam z nadleśniczym 24m.in. o tym, jak układa im się współpraca z parkiem narodowym i organizacjami zajmującymi się ochroną przyrody. Najbardziej denerwowało go, niesprawiedliwe jego zdaniem, przypinanie leśnikom łatki pilarzy, zainteresowanych tylko wycinką drzew. Uważał, że nie ma przestrzeni do dyskusji z osobami, które patrzą na pracę leśników tylko przez ten pryzmat, nie doceniając innych wysiłków przez nich podejmowanych. Wymieniał szereg projektów, które podjęli w nadleśnictwie w imię ochrony przyrody, a bez których wiele siedlisk i gatunków zniknęłoby bezpowrotnie. Wspominał o tworzeniu wylęgarni „eskulapów” oraz o łąkach ze śnieżycą wiosenną. Podobnie jak nadleśniczy z sąsiedniej jednostki i jak wielu leśników w Borach Tucholskich, przekonywał mnie, że podstawowa różnica między leśnikami a ekologami (przynajmniej tymi z radykalnym podejściem) polega na tym, że leśnicy widzą las jako kompleks, jako (eko)system, a nie jako poszczególne gatunki, które należy chronić lub nie. „My widzimy las jako całość” – był to, w oczach leśników, argument nie do podważenia. Sprawa nadobnicy alpejskiej dostarczała leśnikom tylko potwierdzenia dla takiego stanowiska. Zdaniem leśników, ekolodzy domagający się wstrzymania gospodarki leśnej w miejscach, w których stwierdzono występowanie tego chrząszcza, nie potrafili właściwie ocenić, jak należy spojrzeć na jego miejsce w relacji z innymi elementami lasu. W tym wypadku zdefiniowanie przez ekologów nadobnicy alpejskiej jako gatunku chronionego, priorytetowego dla obszaru Natura 2000 Ostoja Bieszczadzka, wymagało zdecydowanej reakcji – wyłączenia jakichkolwiek działań człowieka i pozostawienia relacji drzewostan bukowy–nadobnica alpejska. Tym samym, sklasyfikowanie chrząszcza o szaroniebieskim odwłoku jako „gatunku chronionego” powodowało ustanowienie nowych relacji i nowej hierarchii wartości w tym konkretnym środowisku. Drewno bukowe zostało przedefiniowane z surowca będącego zasobem i podstawą zysku nadleśnictwa w wylęgarnię owadów i w siedlisko osobników gatunku objętego ochroną prawną. Z kolei powierzchnia zrębowa stała się naturalnym habitatem. To wiąże się także ze zmianą roli leśnika w tej sieci – leśnik przestaje być zarządcą lasu, ekspertem posiadającym plan, na podstawie którego zarządza lasem. W tej nowej relacji leśnik staje się po części zbędny – przyroda poradzi sobie bez niego, a jego rola sprowadza się do obserwacji, z bardzo ograniczoną możliwością interwencji. Las zostaje pozbawiony pracy leśnika. Identyfikowanie stanowiska nadobnicy alpejskiej i definiowanie jej jako gatunku chronionego to proces uzgadniania, czym taka relacja (nadobnica–zrąb–leśnik) jest i czym może być w przyszłości, a także, jak w ramach takiej sieci utrzymać lub stworzyć ponownie las naturalny. Po części leśnicy mają rację – ekolodzy nie widzą nadobnicy jako części ekosystemu, ale jako wyznacznik tego ekosystemu, który porządkuje i warunkuje relacje w nim zachodzące. Las z występującą nadobnicą natychmiast staje się dla nich lasem bez leśników. Leśnik (Owca), która przedstawiła mi zaistniałą w nadleśnictwie sytuację związaną z chrząszczem, denerwowała się, jak można w tak jednostronny sposób patrzeć na las. Była to dla niej karykatura ochrony, równoznaczna z poświęcaniem całego lasu, wszystkiego, na rzecz jednego owada. To wszystko odnosi się w równym stopniu do innych gatunków i do działań leśników. W tym wypadku leśnicy nie chcieli pozwolić, aby nadobnica była „dzieckiem lepszego Boga”, nie tylko dlatego, że uczyniłoby to z innych gatunków zapomniane dzieci natury nieotrzymujące odpowiedniej ochrony. Spowodowałby to także ustanowienie nowych hierarchii wartości, jak również przyniosłoby redefinicję miejsc, zjawisk i osób funkcjonujących w danym lesie, który tym samym – zachodzi ryzyko – mógłby przestać być lasem naturalnym. Niepewność, którą przynosi pojawienie się nadobnicy alpejskiej i związana z tym konieczność ponownego kwalifikowania natury, spotęgowana jest przez równoczesne definiowanie tej przestrzeni przez organizacje ekologiczne. Leśnicy muszą wziąć pod uwagę ich działania, obecność w lesie, jak również ich punkt widzenia oraz powszechne rozumienie tego, czym jest las, gatunki pod ochroną i jak należy je chronić (Mathews, 2013: 93). Zachodzi ryzyko, że społeczne postrzeganie tego, czym jest drewno bukowe i jakie może być jego przeznaczenie, nie znajdzie odzwierciedlenia w działaniach leśników. Tym samym niepewność dotycząca losu nadobnicy, może stać się – jak w przypadku leśniczego z sąsiedniego nadleśnictwa – przyczyną skandalu i osłabienia autorytetu leśników oraz ich instytucji (Mathews, 2013: 82–101).

    57Do dalszej ilustracji tego procesu wybrałam trzy gatunki, które włączone zostały do projektu leśników, a które ze zmiennym skutkiem pozwalają im na tworzenie lasu naturalnego. To czeremcha amerykańska (Padus serotina), dąb czerwony (Quercus rubra) i daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii). Z działaniami związanymi z tymi roślinami wiąże się brak gwarancji rezultatów, a co z tym związane, sukces lub porażka oraz wzmocnienie pozycji leśników lub jej osłabienie. Pokazuję także, jak klasyfikacje: gatunek chroniony, obcy, inwazyjny, rodzimy, chwast, szkodnik, nie wypływają ze stałych cech organizmów, ich właściwości biologicznych, ale są czasowo i kontekstowo ustalane (Barker, 2008). Latem 2015 roku, podczas badań w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „Bory Tucholskie”, przysłuchiwałam się rozmowie w nadleśnictwie na temat zbliżających się terminów na składanie projektów w ramach jednego z kolejnych projektów Unii Europejskiej. Poprosiłam, leśników aby opowiedzieli mi więcej o tym, czego dotyczyć będzie ten wniosek. Okazało się, że nadleśnictwo zamierza aplikować m.in. o środki na eliminację czeremchy amerykańskiej – obcego gatunku inwazyjnego – z obszarów rezerwatów przyrody. Nadleśnictwo w całości pokryte jest siecią Natura 2000, na swoim terenie ma ponadto wiele dedykowanych specjalnej ochronie obszarów: rezerwaty, park krajobrazowy oraz rezerwat biosfery. Zgodnie z obowiązującym prawem jest ono w szczególny sposób zobowiązane do zachowania różnorodności gatunkowej i genetycznej poprzez ochronę gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, co obejmuje także restrykcyjny stosunek wobec gatunków inwazyjnych. Zapytałam Rokitnika, dlaczego chcą usuwać akurat czeremchę. Odpowiedział mi wtedy: „Kiedyś mieliśmy specjalne projekty na sadzenie czeremchy, a teraz szukamy środków na jej usuwanie”. Czeremcha amerykańska nie zawsze była w polskim lesie obca, przez wiele lat stanowiła dla leśników integralną część lasu naturalnego.

    58Czeremcha amerykańska (Padus serotina) jest rośliną występującą w Ameryce Północnej, gdzie znana jest pod nazwą black cherry. Osiąga tam nawet ponad dwadzieścia metrów wysokości. Charakteryzuje się intensywnie zielonymi liśćmi i ciemnymi owocami, które rzeczywiście przypominają czarne wiśnie. Podczas pocierania w palcach liście wydają specyficzny, intensywny zapach, co pomaga odróżnić ją od czeremchy zwyczajnej, która jest gatunkiem rodzimym. Czas jej kwitnienia to okres między majem a czerwcem. Jej kwiecie ma śnieżnobiały kolor. Do Europy została sprowadzona po raz pierwszy w XVII wieku w celu urozmaicania ogrodów i parków. W XVIII wieku w Niemczech zaczęto ją wykorzystywać na leśnych powierzchniach doświadczalnych. Do Polski roślina przybyła najprawdopodobniej w 1813 roku, najpierw jako gatunek ozdobny, jednak szybko dostrzeżono w niej wsparcie dla działań leśników. Od tego czasu aż do 1975 roku była celowo sadzona przez leśników i wprowadzana do leśnych siedlisk. Uważano, że pomoże w ich użyźnieniu i wzbogaci je. Introdukowano ją masowo na glebach ubogich, gdzie w zasadzie nic innego nie chciało rosnąć (Grajewski i in., 2010: 39–40). Czeremcha dzięki swoim specyficznym cechom fizjologicznym (takim jak duża ilość produkowanych nasion, szybkość kiełkowania nasion, intensywne odrastanie, małe wymagania siedliskowe czy duża tolerancja zmiennych warunków klimatycznych) w szybkim tempie zaczęła zajmować siedliska, na których nie była sadzona. W efekcie rozprzestrzeniła się na terenie prawie całego kraju, z wyjątkiem północno‑wschodniej Polski i Karpat – w tym Bieszczadów (Grajewski i in., 2010: 40; Namura‑Ochalska, 2012: 191). W Borach Tucholskich jest to gatunek częsty. Jego masowe rozprzestrzenienie się tłumaczone jest, oprócz specyfiki biologicznej rośliny, także działaniami leśników. Sadzili oni czeremchę m.in. w śródleśnych remizach dla ptaków, czyli skupiskach drzew, krzewów owocowych, które mają urozmaicać skład gatunkowy danego fragmentu lasu. Przez to dostarczano dobrych warunków siedliskowych dla ptaków, płazów, gadów, owadów. Na takich przestrzeniach sadzi się głównie rośliny owocoi miododajne. Żywiące się czeremchą ptaki roznosiły jej nasiona na znaczne odległości, tym samym doprowadzając do jej dalszej ekspansji, w tym na tereny objęte ochroną, jak rezerwaty przyrody i parki narodowe (Rokitnik).

    59Do połowy lat siedemdziesiątych czeremcha była sprzymierzeńcem leśników – stanowiła pożądany element lasu naturalnego. Sytuacja uległa jednak zmianie: „Od 1975 roku rozpoczęto z kolei walkę z czeremchą amerykańską w naszych lasach, która trwa aż do dzisiaj” (Namura‑Ochalska, 2012: 191). Tłumaczy się, że czeremcha: „rozprzestrzeniła się w zastraszającym tempie, stanowiąc zagrożenie dla rodzimych fitocenoz. Sadzona na szeroką skalę, najczęściej w borach i lasach mieszanych, stała się groźnym chwastem leśnym wypierającym rodzime gatunki runa oraz hamującym naturalne odnawianie się drzew i krzewów” (Namura‑Ochalska, 2012: 191). Leśnicy zaczęli dostrzegać, że obecność czeremchy w drzewostanach przeszkadza w prowadzeniu przez nich codziennych czynności – jej szybki wzrost i ekspansywność utrudnia wprowadzanie innych gatunków, a także prowadzenie odnowień. Odnowienie lasu jest to proces polegający na pojawianiu się nowego pokolenia drzew w miejscu, z którego zostały poprzednio usunięte. Na takich powierzchniach czeremcha może zagłuszać inne gatunki drzew, sadzone celowo przez leśników, np. dęby. Ogranicza im dostęp do światła, spowalnia ich wzrost. Innymi słowy, nie pozwala leśnikom pracować – zaburza rozwój upraw. Ewolucję podejścia do czeremchy w polskim leśnictwie obrazuje rozwój badań naukowych na jej temat. Początkowo dotyczyły one jej biologii oraz możliwości wykorzystania w gospodarce. W obliczu braku rezultatów na polu gospodarczym, w latach dziewięćdziesiątych zmienił się cel badań. Zaczęto analizować jej rozprzestrzenianie się, a współcześnie badania koncentrują się na metodach jej zwalczania (Grajewski i in., 2010: 40–41; Namura‑Ochalska, 2012; Kochanowska, 2014). Czeremcha amerykańska została zdefiniowana ponownie, tym razem jako „największe zagrożenie dla naszych lasów” (Namura‑Ochalska, 2012: 190), „największe zagrożenie dla naturalnych siedlisk Polski” (Kochanowska, 2014: 1) lub po prostu jako problem (Rokitnik). Z gatunku wzbogacającego siedliska i mile widzianego w lesie, dostarczającego pokarmu dla ptaków, stała się „leśnym chwastem”. Jej wartość została określona przez leśników na nowo, w konsekwencji przestała być elementem lasu naturalnego – las będzie bardziej naturalny bez niej. W tym procesie kwalifikowania natury leśnicy ponownie wpisują czeremchę w ustalony podział roślin, tym razem zmieniając radykalnie jej przyporządkowanie. Rośliny synantropijne to zbiorcza nazwa dla roślin związanych z działalnością człowieka. Dzielone są one dalej na apofity i antropofity. Pierwsze to rodzime gatunki synantropijne, drugie zostały wprowadzone na nowe siedliska w wyniku działalności człowieka (świadomej lub nie). Antropofity, które z łatwością adaptują się do nowych warunków, to metafity. Te z kolei można podzielić na te, które przybyły na siedliska przed końcem XV wieku (data ta odwołuje się do wyprawy Krzysztofa Kolumba do Ameryki i spowodowanej przez nią wielkiej migracji gatunków) – archeofity, oraz późniejszych przybyszy – kenofity. W polskiej grupie kenofitów, czyli współczesnych gatunków obcych znajduje się szczególna grupa zawierająca około czterdziestu roślin, które określane są jako gatunki inwazyjne (Kochanowska, 2016: 1).

    60Termin „gatunki inwazyjne” nie wskazuje tym samym na konkretne biologiczne cechy organizmów – w końcu czeremcha amerykańska nie wykształciła nowych cech fizjologicznych w okresie jej intensywnego sadzenia przez polskich leśników, aby zasłużyć tym na przeniesienie do grupy „szkodników”. Tym, co charakteryzuje te rośliny i co decyduje o ich sklasyfikowaniu, są konsekwencje ich obecności, za które uznane zostały w tym wypadku: utrata naturalnych siedlisk oraz straty materialne 25. Jeszcze trzydzieści lat temu czeremcha amerykańska współtworzyła naturalne siedliska, a gdy jej relacja z innymi gatunkami zaczęła ewoluować, leśnicy zmienili swój stosunek do tego gatunku. Jej „nienaturalność” wiąże się z negatywnym wpływem, jaki wywiera na relacje leśników z innymi gatunkami: dębami, sosnami czy bukami. Czeremcha nie jest dla leśników gatunkiem priorytetowym, ale zaczęła wpływać na pierwszorzędne powiązania ludzi lasu z dębami czy sosnami. C hwa s t ow oś ć 26jest zawsze rezultatem historycznych relacji – nie cechą roślin czy kategorią kosmologiczną. Kategoria ta zależy równocześnie od odczuwania i oceny człowieka oraz od zdolności rośliny. Chwasty są organizmami, których obecność jest niechciana lub – co najmniej – ambiwalentna. Historie relacji czynią z organizmów chwasty – rośliny nie rodzą się jako takie, ale raczej stają się nimi w efekcie tychże wzajemnych oddziaływań. Stwierdzenie, że dana roślina jest chwastem, zakłada, że jakaś inna roślina jest plonem. Do tego, by czeremcha mogła być „leśnym chwastem”, potrzebny jest np. dąb, który jest plonem pracy leśników.

    61Kwalifikowanie gatunków i przyporządkowanie ich obecności konkretnych, w tym wypadku negatywnych konsekwencji wiąże się z potrzebą kontroli (Barker, 2008). „Leśny chwast” wymaga nadzoru. Zmiana statusu czeremchy wymaga również zmiany działań w stosunku do niej. Tak samo jak rozwijało się podejście do tego gatunku i badania na jego temat, tak samo zmieniało postępowanie w stosunku do niego w lesie: od sadzenia i pielęgnowania po tolerowanie aż do aktywnego zwalczania. Straty materialne, które opisane są jako konsekwencje obecności gatunków inwazyjnych, wiążą się właśnie m.in. z usuwaniem tych organizmów. W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” od 2013 roku testuje się dwie metody eliminacji czeremchy amerykańskiej. Pierwsza polega na wycinaniu czeremchy tuż przy ziemi. Druga na przycięciu nad ziemią wszystkich pędów do wysokości metra, a następnie na cyklicznym usuwaniu pojawiających się odrośli (Kochanowska, 2016: 3). Na innych powierzchniach stosuje się wyrywanie, ścinanie, karczowanie czy nawet herbicydy (Namura‑Ochalska, 2012: 192). Mimo szeregu eksperymentów i prób, jak widać na przykładzie czeremchy, „eliminacja gatunków obcych jest niezwykle pracochłonna, a efekty nieprzewidywalne” (Kochanowska, 2016: 3). Usuwanie czeremchy nie przynosi jak dotąd zadowalających rezultatów.

    62Czy w związku z tym leśnicy ponieśli klęskę, uwzględniając w przeszłości czeremchę amerykańską jako integralny i cenny składnik lasu naturalnego? Czy może ponoszą ją teraz, podczas nieudanego eksperymentu z jej zwalczaniem, generującego niepewność i niegwarantującego oczekiwanych rezultatów? Pobieżna ocena sytuacji może skłaniać do takich wniosków, zwłaszcza gdy tak jak w nadleśnictwie Rokitnika, te same osoby, które wprowadzały czeremchę do siedlisk leśnych i zakładały remizy, obecnie zajmują się jej eliminacją z rezerwatów. Uważam jednak, że w przeciwieństwie do bieszczadzkiej sytuacji z nadobnicą alpejską, czeremcha amerykańska pozwala leśnikom definiować i tworzyć las naturalny, równocześnie wzmacniając ich autorytet. Mogą oni prezentować swoją wiedzę techniczną, wpisując ją w scenariusze zagrożonego leśnego krajobrazu (Mathews, 2013: 101). Las z nadobnicą jako jego częścią nie potrzebował leśników. Wykluczała ona leśników i ich działalność ze zrębu, z lasu, podważając ich definicje i system wartości. Z kolei las z sadzoną czeremchą, a zwłaszcza z czeremchą usuwaną, wymaga ich obecności. Eliminacja tego gatunku, tak jak uprzednio jego implementacja, jest tworzeniem lasu naturalnego, ponieważ obie sytuacje warunkowane są pracą leśników, która jest rodzajem przywracania równowagi i naturalności. Bez tych działań las może stracić swoją wartość. Niepewność powodzenia eksperymentów z usuwaniem czeremchy wzmacnia pozycję i autorytet leśników, ponieważ zakłada, że to od działań, które zostaną przez nich w lesie podjęte zależy przyszłość lasu i przyrody. W lesie z czeremchą muszą znaleźć się także leśnicy. Pozostałe dwa gatunki roślin, którym poświęcę uwagę, mają unaocznić to, że proces tworzenia lasu naturalnego jest dynamiczny i stale weryfikowany zarówno przez samych leśników, jak i przez warunki środowiska. Opiera się on nie tylko na sztywnych ramach wiedzy, ale wynika w równym stopniu z prób, doświadczeń i błędów, które podejmują leśnicy, definiując różne części środowiska i wchodząc z nimi w relacje. Jesienny las urozmaicony mieniącymi się liśćmi dębu czerwonego (Quercus rubra) jest jednym z piękniejszych widoków, jakie zapamiętałam z badań w polskich lasach. Drzewa te zawsze wydawały mi się dostojne, cenne i szlachetne. Podczas jednego z ostatnich wyjazdów dowiedziałam się, że moje odczucia nie idą w parze z nowymi koncepcjami w leśnictwie, które zakładają, iż dąb czerwony jest gatunkiem obcym i inwazyjnym, a leśnicy nie patrzą na jego obecność w lesie przyjaznym okiem. Bardzo mnie to zdziwiło. Do tej pory wydawało mi się, że leśnicy raczej chronią te drzewa, sadzą je w widocznych miejscach, tak aby można było je podziwiać i aby cieszyły oczy przechodniów i turystów. Okazało się, że to już przeszłość. Wprawdzie dąb nie jest aktualnie aż tak groźnym wrogiem jak czeremcha, jednak ma w polskim leśnictwie status ambiwalentny. Trwa faza liminalności, oczekiwania, co z jego obecności w lesie wyniknie, czy jego obecność lub potencjalna nieobecność pomoże leśnikom tworzyć las naturalny.

    63Chodząc jesienią pośród prawie dwudziestoletniej, niewielkiej uprawy dębu czerwonego, zrozumiałam, skąd bierze się część wątpliwości leśników w sprawie obecności tego drzewa w ich lasach. Gleba pokryta była warstwą słabo rozkładających się liści, które zakrywały ją szczelnie, co częściowo ograniczało rozwój innych roślin runa. Trudno było odnaleźć tam jakieś inne siewki albo trawy. Pustynia dębowych liści. Dąb czerwony ogranicza wzrost innych roślin, a zwłaszcza innych drzew. Gatunek ten pochodzi z południowo‑wschodniej części Ameryki Północnej, a do Europy trafił w XVII wieku. W Polsce jego pojawienie udokumentowano w 1806 roku, a pierwsze udane introdukcje w lasach miały miejsce na Pomorzu w latach osiemdziesiątych XIX wieku. W następnym stuleciu rozprzestrzenił się w lasach dzięki zaplanowanym zabiegom leśników, którzy definiowali go wówczas jako domieszkę biocenotyczną – gatunek, który stworzy warunki do bytowania pożytecznych zwierząt lub spowoduje, poprawi i utrzyma naturalną odporność lasu (Danielewicz, Wiatrowska, 2014: 64–65; Kochanowska, 2014: 6). Leśnicy zainteresowali się tym gatunkiem także ze względu na jego małe wymagania siedliskowe – rośnie szybko nawet na ubogich glebach, wykazuje dużą odporność na zanieczyszczenia powietrza oraz na chłód. Poza tym ze względu na jego wartości estetyczne leśnicy sadzili go w okolicach dróg, alei, miejsc rekreacji, w parkach. Liście dębu czerwonego są duże, rozłożyste, mają strzępiaste, ostro zakończone klapy. Są ciężkie, a podczas pocierania sprawiają wrażenie grubych i mięsistych. Trudno je zerwać z gałęzi, gdy są jeszcze pełne soków. Jesienią z kolei przebarwiają się stopniowo od intensywnej czerwieni przez purpurę do ciemnego brązu i żółci (Rokitnik).

    64W wyniku działalności leśników dąb czerwony stał się składnikiem nie tylko parków i arboretów, ale także stałym elementem drzewostanów i siedlisk naturalnych: „Częste występowanie omawianego dębu w formie litych, dojrzałych drzewostanów w polskich lasach jest rezultatem upowszechnienia uprawy tego gatunku na znacznie szerszą skalę niż zakres introdukcji wielu innych obcych roślin drzewiastych” (Danielewicz, Wiatrowska, 2014: 64–65). Jednak na przestrzeni ostatnich lat status i definicja dębu czerwonego zostały postawione pod znakiem zapytania. Leśnicy zaczęli mieć wątpliwości, czy obecność tego gatunku w lesie powinna być przez nich wspierana, czy może powinni przystąpić do jego eliminacji: „Uprawa tego gatunku w środowisku leśnym stała się zagadnieniem dyskusyjnym, albowiem może on rozprzestrzeniać się samorzutnie (…)” (Danielewicz, Wiatrowska, 2014: 64); „O inwazyjności tego gatunku może świadczyć fakt, że stopniowo powiększa on swój zasięg poprzez licznie pojawiające się odnowienia naturalne” (Kochanowska, 2014: 6). Ambiwalencja ta widoczna jest również w prawie ochrony przyrody. W Projekcie Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2009 r. w sprawie listy roślin, zwierząt i grzybów gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym dąb czerwony nie figuruje jako jeden z tych gatunków. Jednak strony konsultujące treść rozporządzenia (np. Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska we Wrocławiu i Olsztynie) w swoich uwagach zgłosiły postulat poszerzenia listy o Quercus rubra. W uzasadnieniu do decyzji ministerstwa widnieje komentarz: „dąb czerwony Quercus rubra – gatunek nieinwazyjny” oraz „Dąb czerwony i jesion pensylwański nie są gatunkami wybitnie inwazyjnymi”. Podobnie w Rozporządzeniu z 9 września 2011 r., dotyczącym tej samej kwestii, dąb czerwony nadal znajdował się poza listą. Jednakże w 2012 roku został już określony jako „gatunek inwazyjny zadomowiony”, który razem z czeremchą amerykańską i robinią akacjową „nie mają znaczenia gospodarczego w leśnictwie i nie powinny być sadzone nie tylko w lasach, lecz także w zadrzewieniach zakładanych w pobliżu kompleksów leśnych” (Tokarska‑Guzik i in., 2012: 66). Podobnie Instytut Przyrody Polskiej Akademii Nauk, prowadzący projekt „Gatunki obce w Polsce”, w odniesieniu do dębu czerwonego stwierdza: „Gatunek nie jest kontrolowany; należy podjąć kontrolę, ponieważ jest to inwazyjny gatunek obcy i istnieją skuteczne metody kontroli” (Quercus rubra L. – Dąb czerwony – Northern red oak (Drzewo)). Pomimo tego, jak piszą Danielewicz i Wiatrowska, sklasyfikowanie dębu jako gatunku nie tylko obcego, ale właśnie inwazyjnego wymaga doprecyzowania. Podają oni w wątpliwość to, czy należy już teraz tak kategorycznie określać ten gatunek. Ich zdaniem, ujawnia on pierwsze symptomy leśnej c hwastowości (Danielewicz, Wiatrowska, 2014: 64). Jak dodają, jest gatunkiem zaledwie ekspansywnym.

    65Las, w którym uczyłam się dębu czerwonego z Rokitnikiem, może być jednym z ostatnich zwartych nasadzeń tego gatunku. Czy tak faktycznie będzie? Na to pytanie kategorycznie nie potrafił odpowiedzieć żaden z partnerów moich badań. Liminalny status dębu czerwonego w ramach lasu naturalnego widoczny jest w podejściu leśników do jego obecności. Jak twierdzi Rokitnik, nie sadzą go już, tak jak kiedyś, ale także nie zwalczają go celowo, tak jak czeremchy. Zaniechanie uprawy – to aktualna relacja, jaką leśnicy budują z dębem czerwonym. Zawarta jest w niej ambiwalencja tego gatunku, którą charakteryzuje zawieszenie. Liminalność dębu polega na braku działań w stosunku do niego, na wyłączeniu – jego obecność i funkcjonowanie w lesie nie zostały zanegowane, ale czasowo zawieszone. Dopiero nowa klasyfikacja związana z nadaniem wartości relacjom, w jakie wchodzi z innymi gatunkami, przywróci go ponownie w orbitę działań leśników – czy to jako składnik lasu naturalnego, czy jako leśny chwast.

    66Wczesną wiosną jeździłam z leśniczym Pszczołą po jego leśnictwie w Bieszczadach. W dzienniku terenowym zapisałam:

    Pojechaliśmy z Pszczołą skontrolować prace remontowe na jednej z dróg leśnych. Gdy już byliśmy na pozycji i gdy wszystko zostało sprawdzone, stwierdził, że pokaże mi jeszcze pewne miejsce. Zabrał mnie do rosnącej nieopodal drogi daglezji, którą posadził w tym miejscu jego ojciec. Organizował on prace w tym nadleśnictwie w latach pięćdziesiątych zaraz po tym, jak zostało ono utworzone. Daglezje zostały posadzone w ramach eksperymentu. Przetrwała tylko ta jedna. Jest wysoka, strzelista, intensywnie zielona. Gdy pociera się jej igły w palcach, wydają przyjemny cytrynowy aromat. Nie zwróciłabym na nią uwagi, gdyby nie leśniczy. Wciśnięta jest w ścianę drzew i rośnie tam niezauważona, jakby jej wcale nie było w gąszczu buków i świerków. Dla Pszczoły to miejsce, z którym wiąże się bardzo osobista historia. Drzewo jest rodzajem łącznika z ojcem i jego pracą.

    67Moje próby zdobycia dodatkowych informacji o daglezji nie powiodły się. Jako pojedyncze drzewo, nikogo poza leśniczym Pszczołą za bardzo nie interesowała. Drugi raz temat daglezji wrócił ponad rok później w Borach Tucholskich, gdy zbierałam informacje o czeremsze amerykańskiej i innych gatunkach inwazyjnych. Dopiero wtedy poinformowano mnie, że daglezja to przecież gatunek obcy, a więc leśnicy nie powinni wprowadzać jej celowo do uprawy i w zasadzie niewiele więcej na jej temat należy wiedzieć.

    68Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) ma jeszcze inny status niż dąb czerwony i czeremcha w lesie naturalnym, co sprawia, że jest również pomocna w myśleniu o tym, czym jest las i jak jest on tworzony przez leśników. Roślina ta jest nie-drzewem, formą nie‑miejsca (Augé, 2016). Jej obecność lub nieobecność nie ma dla leśników zasadniczego znaczenia. Daglezja jest nie‑miejscem, ponieważ relacje, które buduje z innymi elementami przestrzeni, nie wpływają w istotny sposób na las i na leśników. Nie wymaga od nich podjęcia procesu kwalifikowania (jednakże nie wyklucza ich obecności, jak nadobnica alpejska). Jest gatunkiem zaledwie obcym, co dystansuje ją od ekspansywnego dębu czerwonego i inwazyjnej czeremchy.

    69Daglezja zielona, podobnie jak dąb czerwony i czeremcha amerykańska, jest gatunkiem północnoamerykańskim. Przyjmuje się, że jest to najbardziej na świecie rozpowszechniony gatunek występujący poza swoim naturalnym siedliskiem. Pierwszy raz do Europy została sprowadzona w 1827 roku. Do Polski trafiła pięć lat później z Hamburga. W przeciwieństwie do innych krajów (głównie Francji, Niemiec i Holandii), w Polsce daglezja nie była intensywnie wprowadzana do gospodarki leśnej i nie uczyniono z niej integralnego składnika upraw, mimo jej bardzo dobrych właściwości produkcyjnych (cenne i wartościowe drewno) i niezbyt wygórowanych wymagań hodowlanych (Chałupka, 2014). Rokitnik tłumaczył mi, że w przeciwieństwie do leśników niemieckich, którzy zakładają plantacje z daglezją, bardzo zyskowne, polscy leśnicy się od tego powstrzymują w imię promowania gatunków rodzimych. Ważne jest jednak to, że na razie polscy leśnicy nie muszą szukać alternatyw dla aktualnego składu lasów. Jak pisze Władysław Chałupka z Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk: „W Polsce, jak na razie, nie ma dla wprowadzania daglezji sprzyjającej atmosfery, bowiem wydaje się, że jej walory przyrostowe i biologiczne nie stanowią przeważającego atutu z uwagi na znaczący i stale rosnący przyrost miąższości rodzimych gatunków drzew leśnych” (Chałupka, 2014: 336). Wprowadzanie daglezji do uprawy nie spotyka się z wielkim entuzjazmem wśród polskich leśników (Sagan i in., 2013: 16–17), ponieważ nie ma takiej potrzeby. Daglezja nie ma (jeszcze) czym zwrócić na siebie uwagi leśników.

    70To, że daglezja miała szczególne znaczenie dla leśniczego Pszczoły, unaocznia jeszcze bardziej, jaki stosunek mają do niej pozostali leśnicy. W bieszczadzkim lesie jest ona niewidoczna, bo w procesie kwalifikowania nie została wyposażona przez leśników w żadne cechy, którymi mogłaby przyciągnąć uwagę. Dzieje się tak jednak również dlatego, że leśnicy patrzą na nią przez pryzmat wyznaczników nauki i aktualnych dokumentów. Daglezja została przyporządkowana do grupy gatunków obcych, a zgodnie z obowiązującym prawem ochrony przyrody: „Zabrania się wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku roślin, zwierząt lub grzybów gatunków obcych” (art. 120 pkt. 1 Ustawy o ochronie przyrody) 27. Jako gatunek obcy, nawet posiadający cenne drewno, nie może być ona wprowadzana na szeroką skalę do uprawy, a następnie pozyskiwana. Dlatego nieliczne drzewa daglezji, które można odnaleźć w polskich lasach, pozostają niezauważone. Nie szkodzą innym ważnym elementom lasu naturalnego, ale także nie wymagają uwagi leśników ani szczególnie częstych zabiegów. Nawet jeśli dla leśniczego Pszczoły ta konkretna daglezja jest wyjątkowym drzewem, wewnątrz polskiego lasu naturalnego jest ona nie‑miejscem 28.

    71Kezia Barker, opisując zmieniające się klasyfikacje roślin w Nowej Zelandii, pisze: „To nie wyłącznie proste identyfikacje roślin opisujące ich cechy (…) determinują ich kategoryzację (…), ale także rozumienie kosztów oraz zdolności ludzkich działań w odniesieniu do zmian natury” (Barker, 2008: 1605). Tworzenie lasu naturalnego jest nieustannym procesem, w którym do uzgadniania wartości poszczególnych elementów środowiska wykorzystywana jest nie tylko naukowa wiedza leśna, ale także kontekst lokalnego środowiska: ekonomiczny, polityczny, społeczny, narodowy, historyczny. Uzgadnianie tego, co wpisuje się w ramy naturalnego lasu, jest eksperymentem, którego rezultaty nigdy nie mogą być pewne. W eksperymencie tym w równym stopniu biorą udział aktorzy ludzcy z ich narzędziami (gospodarką, prawem, infrastrukturą, dyskursami), co więcej‑niż‑ludzcy. Rodzaj wiedzy, który w takich eksperymentach jest uzyskiwany, różni się od wiedzy z klasycznych modernistycznych doświadczeń. Tworząc las naturalny oraz wchodząc w rozmaite, zmienne relacje z organizmami, leśnicy tworzą wiedzę wokół (knowing around), a nie wiedzę o (knowing of) (Lorimer, Driessen, 2014: 176). W tej formie dzikiego eksperymentu leśnicy nie dążą do uzyskania pewnej i niepodważalnej wiedzy na temat czeremchy, daglezji, dębu czy nadobnicy. Interesuje ich wiedza wokół nich, taka która pozwoli im wpisać te organizmy w aktualnie podejmowane działania. Nie jest ona niezmienna i stała, ale właśnie sytuacyjna i dialogiczna. Wiąże się tym samym z niepewnością, która w jednych przypadkach wzmacnia pozycję i autorytet leśników (jak w przypadku czeremchy), a w innych osłabia (jak w przypadku nadobnicy). Dlatego tworzenie lasu naturalnego wewnątrz polskiego leśnictwa nie jest procesem łatwym. Działania w lesie gospodarczym nie są proste, jak twierdzi Eskulap. Są one ciągłym procesem kwalifikowania, klasyfikowania i wartościowania.

    Dziki las nie jest naturalny

    72Wracając z pozycji, na której właśnie zaczynało się sadzenie, towarzyszyłam zastępcy nadleśniczego z jednego z nadleśnictw w Bieszczadach. Jadąc przez wyboiste drogi, raz po raz przecinałyśmy tereny parku narodowego. Nie musiałam wcale o to pytać, gdyż Derkacz sama nakierowała naszą rozmowę na kwestię ochrony przyrody:

    Derkacz twierdzi, że parki „ukradły ochronę”. „Jeśli park [narodowy] chroni, to co my robimy? Też przede wszystkim chronimy!” – pytała retorycznie dość wzburzona (…). Przechodząc do konkretów, mówiła o błędzie, jakim było nieprzejęcie od parku łąk, przez które właśnie przejeżdżamy, bo teraz lasy nadleśnictwa porozdzielane są co kawałek parkiem, a jest to dla nich niezwykle uciążliwe w pracy. Próbuje później trochę łagodzić, ukazać sąsiedztwo z parkiem jako trochę mniej problematyczne, ale ostatecznie daje znać, że jej zdaniem, są to relacje trudne. Każdy ma swoje racje, które nijak się nie mogą zbiec (…). Porusza też temat tego, że często ludzie powtarzają slogan „dzikie Bieszczady”. Nie lubi go. Tu jest normalne życie, ludzie pracują i mają takie same zmartwienia i problemy, jak w innych częściach kraju (…). Oprócz dzikiej natury mieszkają tam ludzie (…). Poza tym owa dzikość nie jest tam dla niej wcale aż taka oczywista. Znowu bardzo emocjonalnie opowiada o parku i o jego postulatach. Oburza się na „ideę powrotu” głoszoną przez park, gdzie postuluje się powrót do „oryginalnego”, „naturalnego kształtu przyrody”. Pyta: „Jaki to ma być ten naturalny kształt? Co to oznacza? Z jakiego czasu?”. Twierdzi, że kompletnie nieuzasadnione jest mówienie dzisiaj o Puszczy Karpackiej, bo jej już tam dawno nie ma. Ewentualnie pozostały jakieś małe enklawy (…). Jej zdaniem ochrona bierna i ścisła są zaprzeczeniem naturalnego stanu rzeczy, bo wcześniej połoniny i lasy służyły ludziom, teraz te pierwsze ulegają zakrzaczeniu. (Z dziennika terenowego)

    73Rok później na portalu społecznościowym Facebook, na stronie prowadzonej przez sąsiednie nadleśnictwo, ukazał się poniższy wpis administratora:

    Las czy puszcza? Bieszczady opanowuje fala „ekologizacji” nie mającej nic wspólnego z ochroną przyrody. Padają zarzuty ze strony organizacji pozarządowych m.in. w kierunku Lasów Państwowych, dotyczące nadmiernego wywozu drewna z lasu, budowy dróg leśnych, niszczenia „dziewiczej Puszczy Karpackiej”. Szkoda tylko, że bojkot robią ludzie nie znający tutejszych realiów (bardzo często z odległych regionów Polski), jakimi rządzi się przyroda. Lasy w Bieszczadach były od zawsze użytkowane (…). Człowiek od zawsze zamieszkiwał leśne doliny, wypasał woły na połoninach, pozyskiwał drewno (…). Las jest miejscem pracy, motorem napędowym gospodarki regionu. Przedmioty ochrony, które nagle stały się zainteresowaniem „ekologów”, jak owady saproksyliczne (zgniotek, ponurek, nadobnica), mają się u nas bardzo dobrze, bardzo często występują w lasach zagospodarowanych i ciętych. „Puszcza Karpacka” to właśnie mozaika lasów zagospodarowanych przez człowieka i dla człowieka, a nie kolejny skansen dla turystów. (Las czy puszcza?, 2015).

    74W ostatniej sekcji tego rozdziału zajmę się tym, dlaczego las naturalny dla polskich leśników nie może być dzikim lasem, oraz tym, jak te pojęcia wzajemnie się wykluczają, a przez to także równocześnie definiują. Las naturalny nie jest tworzony jako przeciwieństwo cywilizacji oraz techniki (czy kultury/społeczeństwa), ale jako antyteza lasu dzikiego. Perspektywa Derkacza oraz wpis z sąsiedniego nadleśnictwa tworzą całość narracyjną z wypowiedziami Wąsacza. Razem z rozważaniami tego rozdziału pozwalają zaprezentować teoretyczną i praktyczną różnicę między koncepcją lasu naturalnego i dzikiego.

    75Uważam, że główną opozycją polskiego leśnictwa jest zestawienie: las naturalny vs las dziki. Las naturalny jest wartością dla leśników, do której osiągnięcia i zmaterializowania dążą. Las dziki charakteryzuje się przeciwstawnymi cechami: nieużytecznością, zewnętrznością, brakiem kontroli i kontaktu z człowiekiem, a co się z tym łączy, jest pewnego rodzaju anomalią. Jego przymioty mogą zostać sprowadzone do dwóch zasadniczych punktów: dziki las to: 1. stan chorobowy lasu (i natury); 2. brak pracy człowieka (praca tworzy las naturalny). Zdaniem Derkacza, Wąsacza i wielu innych leśników, z którymi rozmawiałam, ochrona bierna – dążenie do utrzymania dzikiego lasu – zachwiała równowagą w przyrodzie. Zbyt duża liczba wilków i niedźwiedzi w Bieszczadach przywoływana przez Wąsacza czy zarastanie połonin, o którym mówiła Derkacz – to przejawy braku stabilności w przyrodzie, które są – zdaniem leśników – konsekwencją źle rozumianej idei naturalności oraz niewłaściwych projektów wykorzystywanych do jej wprowadzania. Dzikość w ramach ochrony biernej (organizacji ekologicznych, parków narodowych) jest tożsama z naturalnością, podczas gdy w ramach leśnictwa są to przeciwieństwa. Zarówno Wąsacz, jak i Derkacz twierdzą, że argumentów za wyłączaniem z gospodarowania kolejnych obszarów nie da się już obronić. Zdaniem leśników, tak dłużej naturą zarządzać nie można.

    76Dyrektor generalny Lasów Państwowych, którego wypowiedzią ten rozdział jest opatrzony, mówił o gospodarce leśnej jako czynniku kształtującym i utrzymującym różnorodność biologiczną kraju. Cztery miesiące wcześniej nowy minister środowiska (leśnik) Jan Szyszko, pytany o priorytety swojego ministerstwa, wyjaśniał:

    Resort środowiska jest resortem gospodarczym. Podmiotem rozwoju gospodarczego jest człowiek, a zasoby przyrodnicze mają być przez niego racjonalnie użytkowane. To jest podejście zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju. Misją resortu środowiska jest tworzenie miejsc pracy na bazie zasobów przyrodniczych, szczególnie w terenach wiejskich. Odrzucamy rabunkowy model gospodarki intensywnej, ale także nadmierny „ekologizm”. Dlatego dialog z organizacjami ekologicznymi może być trudny (…). (Za: Ministerstwo Środowiska stawia na leśnictwo, 2015)

    77Puszcza Białowieska zarządzana przez Lasy Państwowe ma dla dyrektora generalnego ślady naturalności. Jest tak dlatego, że może on śledzić w niej działania związane z gospodarką leśną o przynajmniej dwustuletnim rodowodzie. Z kolei dla Wąsacza i Derkacza „o prawdziwej naturalności” można mówić w odniesieniu do terenów ich nadleśnictw, a nie w kontekście parku narodowego, ponieważ ich (leśników) aktywność (a nie pasywność) umożliwiła tam jej zaistnienie. Podjęli pracę na materii środowiska: przywrócili śnieżycę wiosenną na łąkach, zbudowali wylęgarnie dla „eskulapów”, kontrolują populacje jeleni, czynią las użytecznym i produktywnym. Dowody są dla nich widoczne. Jak wskazywała mi Owca:

    Wystarczy, że pójdziesz na Bukowe Berdo, i od razu bez tablic i mówienia wiesz, gdzie jest park [narodowy], a gdzie są Lasy [Państwowe]. W parku leżą połamane drzewa, jest po prostu bałagan, jakby nie było gospodarza. Wiem, że martwe drewno ma zostawać do naturalnej mineralizacji, ale musi być jakiś porządek, jakaś zasada, a nie, że zostawiamy wszystko i to potem tak wygląda. Ludziom się to nie podoba, bo w lesie musi być jakiś porządek i jakiś gospodarz, a nie marnacja.

    78W klasycznym ujęciu dzikości, które można odnaleźć w ideologiach ruchów ekologicznych czy idei funkcjonowania parków narodowych oraz promowanej przez nie ochronie bierniej (i ścisłej), dzikość jest przestrzenią, do której ludzie przychodzą z zewnątrz jako konsumenci, wchodzą z nią w krótkotrwałą relację. Ma ona funkcje rekreacyjne, wartości estetyczne, etyczne (Cronon, 1996: 15). Przyjmują tym samym jej stan za dany, ustanowiony, a przez to także niezmienny, zamrożony w formie wiecznej przeszłości. Podejście leśników jest odmienne. Tak zdefiniowana dzikość wyklucza ich pracę, tym samym muszą oni odróżnić dzikość od naturalności. Podejście leśników charakteryzuje się tym, iż przychodzą do dzikości (do natury) jako producenci – celem jest wykonywanie w niej, na niej i z nią pracy. Nie tyle bezpośrednie konsumowanie, ile tworzenie w procesie produkcji nieprzechodniej. Tym samym dzikość zostaje rozdzielona z naturalnością. Dzikość jest przeszłością, a naturalność teraźniejszością lasu.

    79Las naturalny nie jest tożsamy z dzikim także dlatego, że rozdzielenie tych kategorii w ramach polskiego leśnictwa powoduje zdefiniowanie lasu dzikiego jako zagrożenia dla natury, a wręcz jej stanu chorobowego. Jak twierdzi Derkacz: ochrona bierna jest zaprzeczeniem naturalnego stanu rzeczy. Dziki las jest po prostu lasem chorym, stanem, któremu trzeba zaradzić – analogicznie jak w wypadku choroby u człowieka. Dla leśników ten stan „pierwotny” nie jest waloryzowany pozytywnie. Mówienie o utrzymywaniu lub przywracaniu go – jeszcze raz sięgając do rozmowy z Derkaczem – jest „kompletnie nieuzasadnione”. Zarówno dla ministra Szyszki i dyrektora generalnego LP w odniesieniu do Puszczy Białowieskiej, jak dla Wąsacza i Derkacza w Bieszczadach niebezpieczeństwo dzikości lasu wiąże się z ograniczeniem/deprecjacją znaczenia lub nawet z wykluczeniem człowieka i jego aktywności. Derkacz mówi, że „dzikie Bieszczady” to nie idylla ani nieskażona natura, ale miejsce, w którym żyją ludzie ze swoimi codziennymi problemami. Podobnie minister Szyszko i dyrektor Tomaszewski przedstawiają Puszczę Białowieską jako dziedzictwo lokalnych mieszkańców (O Puszczy w Parlamencie Europejskim, 2016).

    80Dla parków narodowych, ruchów prośrodowiskowych, ale i dla leśników naturalność jest ograniczonym pojęciem. Przesunięcie w jego ramach czy to w stronę lasu z ludźmi, czy to lasu bez ludzi powoduje uszczuplenie puli, która pozostaje po drugiej stronie. Jeśli zatem więcej terenów przyrodniczych będzie nadzorowanych przez parki narodowe, dla leśników oznaczać to będzie uszczuplenie puli naturalności. Z kolei jeśli leśnicy będą zarządzać większością lasów, dla zwolenników ochrony biernej będzie to równoznaczne z nieodwracalną utratą naturalności (rozumianą przez nich jako dzikość) – przeszłość zostanie zamieniona w teraźniejszość.

    81Z perspektywy leśników ważne jest, że stan lasu przed lasem naturalnym, przed projektem, który jest w nim realizowany, oraz przed eksperymentami z nim związanymi – to dziki las. Nie jest on czymś, co zostało przezwyciężone raz na zawsze. Tak jak już pisałam, charakteryzując działania Eskulapa w jego leśnictwie, dziki las może powrócić, tak jak nastał w Bieszczadach ponownie po wysiedleniach Bojków i Łemków. Dziki las powrócił, ponieważ człowiek został wyłączony z jego urządzania, a ściśle z prowadzenia gospodarki leśnej. Wówczas ponownie powrócił bałagan, nieużytki, irracjonalność. Dlatego też część Puszczy Białowieskiej, chroniona i wyłączona z intensywnej gospodarki leśnej kilka lat temu, zaatakowana ostatnio przez kornika drukarza, jest określana przez leśników następująco: „Już teraz mówi się wręcz o dewastacji puszczy, gdzie leży i gnije około 3 mln metrów sześc[iennych] drewna, bo nie można go pozyskać. To zagraża zaś ekosystemowi lasu, który sam nie poradzi sobie i nie oczyści” (Wycinka ochroni Puszczę, 2015). Dlatego również dla Wąsacza dziki las mógłby oznaczać brak śnieżycy wiosennej albo węży Eskulapa, a także zbyt dużą liczbę wilków lub zbyt liczną populacje jeleni (niezależnie od tego, jak to „zbyt dużo” będzie w tym konkretnym środowisku zdefiniowane przez leśników). Dziki las zawiera w sobie nie tylko brak działań leśników, ale także brak możliwości zastosowania ich naukowej i eksperckiej wiedzy. Różnica między lasem dzikim a naturalnym to różnica między naturą, która może stać się potencjalnie znana, i tą, która pozostanie obca. Dlatego dziki las wyklucza równocześnie dziki eksperyment, który jest podstawową aktywnością leśników. Nie dopuszcza klasyfikowania natury podejmowanego przez leśników.

    82W wypadku leśników i relacji dzikość–naturalność czas nie ma charakterystycznej dla modernistycznego rozwoju formy liniowej. Biegnie on raczej po spirali (która nie zakłada automatycznie cykliczności). Czas nieustannie przesuwa się po serpentynowym torze, zbliżając i oddalając się od dzikości. Zachodzi nieustanny ruch, ponieważ to przemieszczanie się, działania, które właśnie teraz się odbywają, przywołują i materializują naturalność 29. Zatrzymanie oznacza pierwszy krok w kierunku dzikości. Punktem zwrotnym w tym biegu może być na przykład zaobserwowanie nadobnicy alpejskiej na zrębie.

    83Uważam, że problematyka czasu jest zasadniczą kwestią w zarządzaniu lasami w Polsce. Stanowi ona ważną płaszczyznę w wielu sporach środowiskowych – dotyczy konkurencyjnych wyobrażeń przeszłości lasu, czy inaczej mówiąc: roli konkurencyjnych historii środowiskowych. W przywoływanej powyżej debacie Robert Cyglicki podał listę gatunków, zdaniem jego organizacji, charakterystycznych dla Puszczy Białowieskiej. W odpowiedzi na nią Jan Tabor z Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych wyraził wątpliwości co do tego, czy możemy mieć pewność, że te gatunki występowały w puszczy przed wiekami: „może tam były, a może nie”. Nie mogą więc być jedynym wyznacznikiem czy wartością w zarządzaniu tamtym lasem. Tak samo Derkacz, odnosząc się do działań parku narodowego, kontestuje „ideę powrotu” do oryginalnego, naturalnego kształtu przyrody, pytając: „Jak ma wyglądać ten naturalny kształt?”. Do jakiego czasu ta oryginalność się odnosi? Przekonanie o przeszłym kształcie środowiska i lasu determinuje wyobrażenia oraz wizje na temat ich przyszłości. „Człowiek raz włożył ręce w naturę i tego się już nie da cofnąć. Człowiek musi po prostu pilnować równowagi i balansu w przyrodzie, bo to on jest tym, który je zaburzył” – twierdzi Wąsacz. Dowodami leśników na to, że przeszłość lasu naturalnego to przede wszystkim przeszłość człowieka, są z jednej strony zakrzaczone ze względu na zaniechanie wypasu bydła połoniny bieszczadzkie, a z drugiej strony mapy, prezentowane w Brukseli przez dyrektora Tomaszewskiego i ministra Szyszkę 30. Przeszłość czytana z krajobrazu i z relacji z innymi gatunkami determinuje teraźniejsze działania, które mają urzeczywistnić przyszłość lasu. Są one nabudowane na przekonaniu o konieczności obecności człowieka w lesie naturalnym – ponieważ był on tam już uprzednio. Jak ujął to autor wpisu na stronie jednego z bieszczadzkich nadleśnictw – „Człowiek od zawsze zamieszkiwał leśne doliny, wypasał woły na połoninach, pozyskiwał drewno”. Wyobrażone przeszłości i wypływające z nich oczekiwane przyszłości materializują się w teraźniejszości. Rozumienie dzikości i lasu naturalnego wypływa więc z rozumienia czasu i danej wersji historii środowiska. Raymond Williams uważa, że: „pewne formy popularnej, nowoczesnej idei natury zdają się zależeć od wyciszania historii ludzkiej pracy oraz faktu, że są one w konflikcie z tym, co widziane jest jako eksploatacja i destrukcja natury (…) Często mylą one nas w ocenie tego, czym jest i czym może być natura i naturalność” (Williams, 1980: 78). Z kolei Steve Carver pisze, iż: „Ciągle i ciągle obserwuję ten proces w odniesieniu do torfowisk, wrzosowisk i lasów, gdzie osoby zarządzające przyrodą zwracają uwagę na oznaki utraty miejscowej, dzikiej przyrody, używając dowodów z wczorajszych krajobrazów jako niepodważalnej prawdy” (Carver, 2014: 10). Dla Cyglickiego, ruchów ekologicznych, zwolenników formy ochrony biernej w parkach narodowych przeszłość natury to przeszłość bez człowieka lub z jego ograniczonym wpływem. Dlatego współczesna, naturalna (a więc dzika) puszcza oznacza dla nich pozostawienie jej samej sobie – aby mogła być t a k a, jak w przeszłości. Ochrona bierna polega na (przynajmniej czasowym) zaniechaniu podejmowania czynności, na wyłączeniu danego obszaru z oddziaływań człowieka. Innymi słowy, opiera się na założeniu o konieczności wstrzymania się w danym momencie od ingerencji i zabezpieczenia konkretnego przejawu natury od wpływów zewnętrznych – odizolowania go i „oddania naturze”. Zdaniem orędowników tej formy ochrony przyrody, to ona pozwala na utrzymanie naturalności lub nawet jej wzmocnienie czy przywrócenie. Koniecznym warunkiem jest jednak wyłączenie aktywności człowieka. Aby naturalne procesy mogły przebiegać tak jak w przeszłości, natura (las) musi być oczyszczona z wpływów człowieka, gdyż – o czym przekonanie jest charakterystyczne dla zwolenników ochrony biernej – przeszłość natury oraz naturalnego lasu to przeszłość wolna od wpływów i oddziaływań ludzi. Tymczasem dla leśników to historia ludzkiej pracy jest fundamentalna. Nie jest ona tłumiona, ale podkreślana, np. w wypowiedziach Wąsacza, który mówi o przywracaniu śnieżycy wiosennej czy o sposobach na usuwanie keratyny z żołądków wilków. Podobnie Eskulap nie ma wątpliwości, że praca wykonana przez jego ojca czy później przez niego samego to przywracanie lasu naturalnego. Mimo że w latach sześćdziesiątych trzeba było wyrywać las z „puszczy kawałek po kawałku” (Osika), to wysiedlone wsie, stare sady i popalone domostwa utwierdzały leśników w przekonaniu, że to, co robią, to nie eksploatacja Puszczy Karpackiej, zaburzanie równowagi w przyrodzie, ale ponowne tworzenie lasu naturalnego. Tak samo dla Jacka Hilszczańskiego i Jana Tabora ginącą Puszczę Białowieską da się odratować, jeśli leśnicy ponownie zaczną tam działać. Te same działania dla Roberta Cyglickiego i jego organizacji oznaczać będą utratę naturalności. Innymi słowy, zdaniem leśników, chory stan da się wyleczyć działaniami gospodarki leśnej; aktualnie zdrowy las to naturalny las. W tym samym kontekście zwolennicy ochrony biernej będą twierdzić, że współcześnie obserwowane „anomalie” (jak gradacja kornika) nie są przejawem stanu chorobowego lasu, ale etapem procesów naturalnych – elementem naturalności lasu, która swoje początki ma w przeszłości, a nie jest urzeczywistniana przez teraźniejsze działania. Dzisiejsza „anomalia” w długiej perspektywie czasowej może okazać się naturalna. Dlatego nie wymaga podejmowania działań przez człowieka, wręcz przeciwnie: ponieważ w przeszłości natura poradziła sobie bez człowieka, tak będzie też teraz, nawet jeśli efekt nie będzie mógł być obserwowany od razu (lub zinterpretowany przez ludzi). Podczas gdy dla leśników czas w relacji naturalność–dzikość ma formę spirali, dla zwolenników ochrony biernej naturalność jest pozaczasowa. Czas jest niepotrzebny w ochronie biernej, gdyż ma ona stały i zamknięty charakter – jest w nim (czasie) zawieszona 31.

    84Jaki jest zatem kształt dzikości w naturalnym lesie? Co może być w nim dzikie? Inaczej mówiąc, co leśnicy postrzegają jako dobrą, dopuszczalną dzikość? Duński historyk środowiskowy Bo Fritzbøger twierdzi, że zasoby nie są naturalne ze swej natury, ale stają się takie, gdy używamy ich i nazywamy je w ten sposób 32. Wąsacz podczas powrotu z łąk ze śnieżycą wiosenną do nadleśnictwa skonstatował, że chciałby, aby Bieszczady nadal postrzegane były jako dzikie i pozostały takie. Nie miał jednak na myśli dzikości z parku narodowego, ale jej ściśle określoną wersję, którą współtworzy w ramach prac w nadleśnictwie. Dzikość wewnątrz lasu naturalnego jest dla leśników swoistym zasobem, który wykorzystują w konkretnych sytuacjach i okolicznościach, po to, by wesprzeć swoją wersję lasu. Rezerwaty przyrody, obszary chronione, odbudowane krajobrazy, jak zbiorniki wody w ramach małej retencji w lasach, chronione i przywrócone gatunki czy cenne zwierzęta – wszystkie one nie są dzikim lasem, dziką naturą, która powinna być pozostawiona sama sobie i chroniona przez opuszczenie. Są one integralnymi częściami lasu naturalnego, częścią projektu do zrealizowania. Powyżej wyjaśniłam, że elementy te mają dokładnie wyznaczone granice, w które muszą się wpasować. Taka dzikość jest również mierzalna, policzalna, a zatem racjonalna. Właściwą dzikością jest łąka ze śnieżycą wiosenną, przywróconą tam na podstawie pomysłu Wąsacza, lub wylęgarnie „eskulapów”, stworzone przez ludzi. Jest nią również żubr reintrodukowany w bieszczadzkich lasach w latach sześćdziesiątych, ale także żubry umieszczone w 2012 roku w zagrodzie pokazowej w Mucznem, masowo odwiedzane przez turystów. Ich dzikości nie zaburza fakt, że nie urodziły się wolne, ale zostały sprowadzone, te z lasu – z innych hodowli i zagród: z Pszczyny, Niepołomic i ogrodu zoologicznego w Krakowie, a te w zagrodzie – z Francji i Szwajcarii. Towarzyszące obecności tych wielkich ssaków zarządzanie (np. za pomocą projektów finansowanych przez Unię Europejską), monitorowanie, dokarmianie zimą, podawanie lekarstw, czy nawet odstrzał nie przeszkadzają w uczynieniu z nich przejawów d z i k i e j n atu r y, która – deklaratywnie – jest niezależna od człowieka. W rezultacie służą one konkretnemu celowi, jakim jest wzmacnianie wizji lasu promowanej przez leśników. Takie elementy lasu naturalnego nie są dzikością ze s w o j e j n atu r y, stają się takimi, gdy leśnicy wykorzystują je i nazywają w ten sposób. „Właściwa dzikość” to dzikość, którą leśnicy chcą mieć w lesie naturalnym.

    Wielość naturalności

    85Naturalność lasu nie jest jego cechą immanentną, las staje się naturalny w wyniku przyporządkowania go do określonego zestawu wartości i cech, które wyposażają go w potencjał stania się takim. Las nie będzie naturalny, jeśli nie będą mu towarzyszyć zabiegi i działania, które go w taki zamieniają, niezależnie czy są to aktywne transformacje w wykonaniu leśników, czy ochrona bierna implementowana przez park narodowy. Ten rozdział skupiał się na trzech pytaniach, które odnoszą się do relacji leśników oraz przestrzeni leśnej: Czym jest las naturalny? Kiedy i gdzie występuje las naturalny? oraz Czyj jest las naturalny? (Kto może definiować las naturalny?). Pytania te spinają trzy kategorie: projekt, eksperyment oraz dziki las. Wszystkie te części przenikała refleksja o znaczeniu pracy i nieliniowa temporalność (rola wyobrażonych przeszłości środowiska).

    86Kenneth R. Olwig uważa, że dzika przyroda jest tworem przemysłu (Olwig, 2016). Z kolei ja twierdzę, że naturalny las, rozumiany w świetle powyższej kategorii badawczej, jest efektem działań leśników. Nie jest zastanym stanem natury, który trzeba utrzymać – to byłoby przeciwieństwem lasu naturalnego. Las naturalny jest dla leśników takim lasem, w którym zostały wprowadzone ich reguły, wyznaczniki i klasyfikacje. Dziki las nie będzie dla leśników lasem naturalnym, gdyż z założenia wyklucza człowieka i jego aktywność. Jak starałam się ukazać powyżej, pojęcia dzikości i naturalności nie są dla leśników synonimiczne, ale przeciwstawne. W polskim modelu leśnictwa nie ma miejsca na las bez człowieka. Właściwym pytaniem nie jest więc to, czy las, który chce utrzymać Wąsacz i inni leśnicy, jest naprawdę naturalny, ale co dla nich ta naturalność oznacza. Prawie wszyscy leśnicy, z którymi rozmawiałam, oraz administratorzy Lasów Państwowych, a nawet minister środowiska w swoich wypowiedziach zapewniają, że chcą w Polsce utrzymać naturalny las i troszczyć się o niego, a także chronią dziką przyrodę. Należy jednak pamiętać o tym, że implementowany w Polsce las naturalny jest projektem konkretnej grupy profesjonalistów – polskich leśników, opartym na tradycji i przeszłości naukowego leśnictwa, ale także na historycznym, politycznym, społecznym, kulturowym, narodowym i ekonomicznym kontekście lokalnego środowiska. Wbrew podstawowym znaczeniom tych terminów, „naturalny” i „dziki” las są rozważnie zaprojektowanymi przedsięwzięciami, wprowadzanymi w konkretnym miejscu i konkretnym czasie.

    87Rayner i Heyward piszą o tym, że wciskanie ludzkich wartości w ramy naturalnych faktów jest efektywną strategią polityczną, służącą zamknięciu debaty (Rayner, Heyward, 2014: 142). Dla leśników (ale także dla ich ekologicznych oponentów) prezentowana przez nich wersja lasu naturalnego nie jest wyłącznie wartością, do której osiągnięcia i zmaterializowania dążą, ale staje się faktem natury, który próbują potwierdzić czy to za pomocą wybranej wersji przeszłości, prawa, nauki, czy relacji z innymi gatunkami. Natura (naturalność) i prawda zostają związane w synonimiczne wyrażenie. Wbrew stereotypowym opowieściom o dobrych i złych obrońcach przyrody i naturalności, leśnicy nie są czarnymi charakterami tej historii. Jak starałam się pokazać, w lesie nie ma jednej naturalności czy dzikości, nie ma też jednego sposobu opowiadania o niej. Przebywanie wśród leśników pozwoliło mi dojść do wniosku, że dyskusja o tym, czym jest naturalność, dzikość, o naturze i lesie nie może być oderwana od kontekstu – historii miejsca, historii środowiskowej, społecznego, ekonomicznego i politycznego kontekstu lokalności. Kształt lasu oraz idee mówiące o tym, co jest w nim naturalne lub dzikie, mogą być lepiej zrozumiane, gdy widziane są przez pryzmat wielogatunkowego krajobrazu, który wyłania się z sieci powiązań i relacji. Dlatego drugi ważny aspekt związany jest z byciem w lesie, doświadczaniem środowiska, tworzeniem go w nieustannym dialogu, czego przykładem może być Wąsacz, który „cały jest lasem”. W tym rozdziale ważne jest dla mnie podkreślenie dwóch poziomów, na których las jest tworzony i zarządzany przez leśników. Napięcie między wizją lasu naturalnego jako projektu a krajobrazem relacji, między byciem w lesie a zarządzaniem nim jako czymś zewnętrznym – interpretuję je nie jako paradoks, ale przestrzeń, która umożliwia dialog między różnymi leśnymi aktorami. Zespolenie tych dwóch elementów – projektu i doświadczenia – jest tym, co charakteryzuje pracę leśnika, a przez to także tworzy las. Binarne opozycje jak natura–kultura/społeczeństwo są użyteczne dla myślenia o zjawiskach w świecie, ale trzeba zachować daleko idącą ostrożność w automatycznym przypisywaniu ich do grup czy zbiorowości oraz w twierdzeniach, że są one uniwersalnymi kategoriami, za pomocą których porządkujemy i tłumaczymy świat. Monochroniczne i dychotomiczne reprezentacje idei natury zawodzą przy próbach uchwycenia różnorodności perspektyw (Rayner, Heyward, 2014: 136). Cronon dodaje:

    (…) dualizm widzi drzewa w ogrodzie jako sztuczne, podległe i „nienaturalne”, a drzewa w lesie jako naturalne, niezależne i przynależące do dziewiczej dzikości. Oba rodzaje drzew w pewnym podstawowym sensie są dzikie i oba w praktyce zależą od naszego zarządzania i troski. Jesteśmy odpowiedzialni za oba, nawet jeśli nie możemy sobie rościć praw do żadnego. Naszym wyzwaniem jest zaprzestanie myślenia o nich w odniesieniu do zestawu dwubiegunowych skal moralnych, w których ludzie i nieludzie, nienaturalne i naturalne, podległe i niezależne służą nam za konceptualną mapę dla zrozumienia i wartościowania świata. (Cronon, 1996: 24)

    88W świecie i w lesie mamy do czynienia z wielością naturalności. Rozdział ten był próbą wyjścia poza redukujący dualizm, o którym pisze Cronon.

    Notes de bas de page

    1 W gwarze myśliwskiej oczy dzika, zwierzyny płowej i żubra.

    2 Kły u dzika.

    3 Podczas jednej z podróży pociągiem współpasażer w przedziale podzielił się ze mną swoim zbiorem czasopism. Podczas lektury magazynu „Wiedza i Życie” natknęłam się na artykuł Mała retencja, wielka sprawa, poświęcony działaniom Lasów Państwowych w zakresie małej retencji. Dotyczył on dwóch bardzo dużych projektów realizowanych przez LP: 1. Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie suszy i powodzi w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych (mała retencja – niziny), który dotyczy obszaru 179 nadleśnictw; 2. Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie (mała retencja – góry), prowadzony na terytorium 54 nadleśnictw. Zarówno projekty (w 85 proc.), jak i artykuł sponsorowane były ze środków Unii Europejskiej w ramach programu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Mała retencja jest tam zdefiniowana jako „zatrzymywanie lub spowalnianie spływu wód w obrębie małych zlewni przy jednoczesnym zachowaniu i wspieraniu rozwoju krajobrazu n atu r a l n e g o”. Przykłady działań przeprowadzonych przez leśników to m.in. tworzenie n atu r a l ny c h obszarów mokradłowych i zarządzanie nimi, przywracanie n atu r a l n e g o kształtu ciekom. Zagadnienie poruszane było na szeregu konferencji, spotkań i w publikacjach, np. Mała retencja w lasach elementem kształtowania i ochrony zasobów wodnych (Mioduszewski 2008) [podkr. – A.A.K].

    4 EkoFundusz – fundacja powołana przez ministra finansów, finansowana w części ze środków pochodzących z zagranicznego długu Polski, służąca wspieraniu działań na rzecz ochrony środowiska – działał w latach 1992–2010. Kraje, które podjęły ekokonwersję polskiego długu, to: USA, Norwegia, Szwecja, Francja, Szwajcaria i Włochy.

    5 Na stronie nadleśnictwa Wąsacza widnieje informacja, że bytuje tam około siedemnastu wilków. Wąsacz polemizował z tymi danymi, twierdząc, że uzyskana liczba osobników zależy od metod ich liczenia, a do tych stosowanych ostatnio miał obiekcje.

    6 W literaturze antropologicznej od kilkunastu lat toczy się dyskusja na temat współcześnie dominującej wizji natury jako odseparowanej od człowieka, przyjmującej formę zewnętrznej rzeczywistości, która da się obserwować i zarządzać z obiektywnej pozycji dystansu. Większość badaczy jest zgodna w szukaniu jej źródeł w czasach oświecenia i związanym z tym włączeniem natury do domeny nauki (zob. np.: Williams 1980; Ingold, 2011a; Moor, 2014; Moor, (brak poz. w bibliografii) 2014a lub Bloch, Bloch, 1980). Niemniej w dyskusji tej można także znaleźć głosy, iż koncepcja natury jako przestrzeni‑świata jakościowo różnej od człowieka – „całej reszty stworzenia”, rozwinęła się w efekcie dwóch przełomowych momentów. Drugi, bardziej oczywisty, związany z terenami (Zachodniej) Europy, sekularyzmem i pragmatyzmem – to właśnie moment „oświeceniowej koncepcji natury”. Pierwszy z kolei związany był z terenami Bliskiego Wschodu i basenem Morza Śródziemnego. Wiązał się z narodzeniem monoteizmu, z charakterystyczną dla niego definicją „reszty stworzenia” jako pozbawionej warstwy sacrum i podległej człowiekowi – definicją, która wyewoluowała z łacińskiego ujęcia natury (Gingrich, 2014: 111–115).

    7 Zarówno l a s n atu r a l ny, jak i d z i k i l a s są w tym rozdziale kategoriami analitycznymi, które nie pokrywają się z definicjami lasu naturalnego tworzonymi w ramach naukowego leśnictwa i ekologii, gdzie przez las naturalny rozumie się las, który powstał bez ingerencji człowieka, a jego funkcjonowanie warunkowane jest wyłącznie naturalnymi procesami, które w nim zachodzą.

    8 Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880): „rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi (art. 13)”. Na terenie rezerwatu może zostać wprowadzona ochrona częściowa („ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części” art. 5 pkt. 4) lub ścisła („całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków – całoroczna ochrona należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju”, art. 5 pkt. 9).

    9 Chodzi o aneks do planu urządzenia lasu na lata 2012–2021 dla nadleśnictwa Białowieża, podpisany przez ministra Jana Szyszkę 25 marca 2016 (Wielki Piątek w Kościele katolickim), który zakłada kilkukrotne zwiększenie pozyskania drewna w nadleśnictwie (Aneks Planu Urządzenia Lasu sporządzony na lata 2012–2021 zatwierdzony Decyzją Ministra Środowiska, Znak DLP‑I.611.16.2016 z dnia 25 marca 2016 r.).

    10 Co oznacza nieustanne wytwarzanie tego, co naturalne, wewnątrz kultury; natura jest produktem społeczeństwa, biologia znajduje się pod kontrolą człowieka, jest upolityczniona i staje się płaszczyzną walki o władzę, wpływy i zysk ekonomiczny (Escobar, 1998: 11–12).

    11 Definiowana przez niego jako proces właściwie równoznaczny z życiem, nieprzechodnie (intransitive) dążenie oparte na kreatywności i niekończących się działaniach podejmowanych bez założenia, że dany aktualnie obiekt jest ostatecznym celem. Zdaniem Ingolda powinno się ją łączyć z takimi czasownikami, jak: „mieć nadzieję”, „wzrastać”, „zamieszkiwać”, zamiast z klasycznie jej przypisanymi: „planować”, „robić”, „budować” (Ingold, 2011b: 6).

    12 „Zrywka, to pani wie, to jest od pnia do drogi autobieżnej” (Osika) – chodzi o pozyskanie drewna, czyli o przetransportowanie drewna (surowca), w postaci kłody, z miejsca ścinki do składnicy lub miejsca załadunku.

    13 Ponieważ on już tam kiedyś istniał. Przed II wojną światową, a zwłaszcza pod koniec XIX wieku Bieszczady były obszarem gęsto zaludnionym oraz terenem intensywnej eksploatacji drewna. Tutaj przejawia się charakteryzowana wyżej temporalność.

    14 Dziękuję prof. Annie Tsing oraz zespołowi AURA za dyskusje na ten temat.

    15 Por. rozdział 4 i koncepcje Agrawala (2005) i Escobara (1998).

    16 „Miejsca nie mają lokalizacji ale historię” (Ingold, 2011; 219).

    17 I w i e d z i e l i – to ważna zależność. W nowoczesności i związanej z nią gospodarce kapitalistycznej wzrok zyskuje prymat nad pozostałymi zmysłami. Jest on zmysłem wiedzy, co łączy się także z kontrolą i władzą (Foucault, 1998; także Haraway, 1991). Dlatego mapy są nie tylko źródłem wiedzy, ale również formą kontroli i sprawowania władzy.

    18 Hasło promocyjne jednego z nadleśnictw na terenie LKP „Bory Tucholskie”.

    19 Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa są dokumentami Parlamentu Unii Europejskiej, wprowadzającymi na terytorium państw członkowskich UE ochronę siedlisk naturalnych i dziko żyjącej flory i fauny. Jedną z głównych konsekwencji dyrektyw jest powołanie specjalnych obszarów ochrony, zwanych siecią Natura 2000, które wprowadzają restrykcje odnośnie do gospodarczego wykorzystywania terenów objętych tą siecią, w tym nowe wymogi dla leśnictwa.

    20 Takich jak Airborne Laser Scanning – lotnicze skanowanie laserowe i Light Detection and Ranging. Techniki te pozwalają zlokalizować z niespotykaną dotąd precyzją stanowiska archeologiczne na obszarach leśnych (Budziszewski, Grabowski, 2014: 213–217; Zawiła i in, 2014: 347–352).

    21 Prof. Jacek Hilszczański, leśnik, pracownik Instytutu Badawczego Leśnictwa, Jan Tabor z Wydziału Ochrony Przyrody Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, dr hab. Rafał Kowalczyk z Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Robert Cyglicki, dyrektor Greenpeace Polska. Dwaj ostatni są zwolennikami rozszerzenia parku narodowego. Debata została zorganizowana przez Jakuba i Annę Górnickich. Jej archiwalne nagranie dostępne jest pod adresem: https://www.youtube.com/watch?v=BZJ2hcDD1dw (dostęp: 23.09.2016). Transkrypcja i wyróżnienia w transkrypcji – A.A.K.

    22 Przy czym również wielokrotnie mnie przekonywali, że nie mają problemów z „prawdziwymi” ekologami. Problemy są tylko z „oszołomami” „ekoterrorystami”, którzy nie chcą rozmawiać, ale wyłącznie atakować leśników.

    23 Operat leśny to synonimiczne określenie planu urządzenia lasu.

    24 Zapytałam go podczas tej rozmowy, co myśli o pracy w takim miejscu, czy nie chciałby awansować i pracować np. w dyrekcji regionalnej albo generalnej. Odpowiedział mi wtedy: „Lepiej być rekinem w małym stawie niż płotką w dużym”. Cytat ten dobrze oddaje lokalną siatkę relacji, a także charakterystykę lokalnej władzy. Leśnicy są „rekinami” tych lokalnych „oceanów”.

    25 Jak informuje Unia Europejska, roczny koszt zwalczania gatunków inwazyjnych i naprawiania szkód przez ich obecność wyrządzonych na terytorium Unii w 2008 roku wyniósł około 12 miliardów euro, a szacuje się, że koszty te są zaniżone (Inwazyjne gatunki obce. Natura i różnorodność biologiczna, 2009: 2).

    26 Ang. weediness – termin rozwijany przez Annę Tsing i zespół AURA. Dziękuję im za wszystkie spostrzeżenia i doświadczenia związane z zagadnieniem chwastów.

    27 Ustawa ta dopuszcza wyjątkowo wprowadzanie gatunków obcych w ramach zrównoważonej gospodarki leśnej, jedynie wówczas gdy nie zagrażają one rodzimym gatunkom i gdy są nieinwazyjne. I tak, Zasady Hodowli Lasu przewidują wprowadzenie daglezji jako gatunku domieszkowego na uprawy o żyźniejszych siedliskach, np. w lesie świeżym w Krainie I Bałtyckiej (Zasady Hodowli Lasu, 2012: 60).

    28 Negocjowalny i dynamiczny status organizmów jako „obcych”, „inwazyjnych” potwierdza ciekawy fakt, że daglezja w przyszłości może zostać przyporządkowana do innej grupy: „Przyzwolenie na jej hodowlę i ewentualne zwiększanie udziału tego gatunku w naszych drzewostanach wynika z wielu powodów. Daglezja, którą leśnicy, a również naukowcy uznają nierzadko za najzdrowsze drzewo świata, w warunkach europejskiego klimatu czuje się znakomicie. A globalne ocieplenie sprawia, że warunki jej bytowania w Europie zbliżają się do tych, które znajduje w swej ojczyźnie. Słowem, są dla niej coraz lepsze. Jeżeli scenariusze wzrostu temperatury sprawdzą się, to nie można wykluczyć, że w dalszej przyszłości daglezja będzie mogła zastępować świerka, a kto wie, może również sosnę. Zasięg tych drzew, szczególnie świerka, przesuwa się w Polsce ku północy i północnemu wschodowi – tam, gdzie chłodniej i mniejsza szansa, że zaatakują go owady” (Pudlis, 2015: 25).

    29 Inną dobrą metaforą tego zjawiska jest hipoteza Czerwonej Królowej zaczerpnięta z biologii ewolucyjnej, która zakłada, że organizmy muszą stale ewoluować, udoskonalać się, aby przetrwać. Oznacza to, że poszczególne gatunki wciąż się specjalizują, ale ostatecznie nie daje im to przewagi nad innymi, ponieważ pozostałe gatunki także udoskonalają się w odpowiedzi na zachodzące zmiany. Są jak Czerwona Królowa z Alicji w Krainie Czarów, która nieustannie musi biec, aby utrzymać się w tym samym miejscu. Tak samo leśnicy, aby utrzymać las naturalny, cały czas muszą wykonywać w nim pracę i ciągle klasyfikować, wartościować elementy lasu naturalnego. Jeśli zatrzymają się, ich praca „zostanie pochłonięta przez puszczę”.

    30 31 sierpnia 2016 w Parlamencie Europejskim zainaugurowano wystawę „Puszcza Białowieska – lasy naturalne czy dziedzictwo kulturowe miejscowej ludności”. Zaprezentowano tam kilkanaście plansz, w tym mapy, które mają służyć jako dowody na „długotrwałe prowadzenie gospodarki leśnej na terenie Puszczy Białowieskiej i działalność człowieka” (O Puszczy w Parlamencie Europejskim, 2016).

    31 Dziękuję prof. Maciejowi Michalskiemu za komentarze i dyskusje dotyczące tego podrozdziału.

    32 Z własnych notatek wykonanych podczas wykładu Bo Fritzbøgera pt.: „The Landscape History of Jutland between Intention and Contingency” 19 maja 2016 roku na Aarhus University, w ramach seminarium „The Wilds of Jutland: Perspectives on Danish Landscape”.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 W gwarze myśliwskiej oczy dzika, zwierzyny płowej i żubra.

    2 Kły u dzika.

    3 Podczas jednej z podróży pociągiem współpasażer w przedziale podzielił się ze mną swoim zbiorem czasopism. Podczas lektury magazynu „Wiedza i Życie” natknęłam się na artykuł Mała retencja, wielka sprawa, poświęcony działaniom Lasów Państwowych w zakresie małej retencji. Dotyczył on dwóch bardzo dużych projektów realizowanych przez LP: 1. Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie suszy i powodzi w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych (mała retencja – niziny), który dotyczy obszaru 179 nadleśnictw; 2. Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie (mała retencja – góry), prowadzony na terytorium 54 nadleśnictw. Zarówno projekty (w 85 proc.), jak i artykuł sponsorowane były ze środków Unii Europejskiej w ramach programu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Mała retencja jest tam zdefiniowana jako „zatrzymywanie lub spowalnianie spływu wód w obrębie małych zlewni przy jednoczesnym zachowaniu i wspieraniu rozwoju krajobrazu n atu r a l n e g o”. Przykłady działań przeprowadzonych przez leśników to m.in. tworzenie n atu r a l ny c h obszarów mokradłowych i zarządzanie nimi, przywracanie n atu r a l n e g o kształtu ciekom. Zagadnienie poruszane było na szeregu konferencji, spotkań i w publikacjach, np. Mała retencja w lasach elementem kształtowania i ochrony zasobów wodnych (Mioduszewski 2008) [podkr. – A.A.K].

    4 EkoFundusz – fundacja powołana przez ministra finansów, finansowana w części ze środków pochodzących z zagranicznego długu Polski, służąca wspieraniu działań na rzecz ochrony środowiska – działał w latach 1992–2010. Kraje, które podjęły ekokonwersję polskiego długu, to: USA, Norwegia, Szwecja, Francja, Szwajcaria i Włochy.

    5 Na stronie nadleśnictwa Wąsacza widnieje informacja, że bytuje tam około siedemnastu wilków. Wąsacz polemizował z tymi danymi, twierdząc, że uzyskana liczba osobników zależy od metod ich liczenia, a do tych stosowanych ostatnio miał obiekcje.

    6 W literaturze antropologicznej od kilkunastu lat toczy się dyskusja na temat współcześnie dominującej wizji natury jako odseparowanej od człowieka, przyjmującej formę zewnętrznej rzeczywistości, która da się obserwować i zarządzać z obiektywnej pozycji dystansu. Większość badaczy jest zgodna w szukaniu jej źródeł w czasach oświecenia i związanym z tym włączeniem natury do domeny nauki (zob. np.: Williams 1980; Ingold, 2011a; Moor, 2014; Moor, (brak poz. w bibliografii) 2014a lub Bloch, Bloch, 1980). Niemniej w dyskusji tej można także znaleźć głosy, iż koncepcja natury jako przestrzeni‑świata jakościowo różnej od człowieka – „całej reszty stworzenia”, rozwinęła się w efekcie dwóch przełomowych momentów. Drugi, bardziej oczywisty, związany z terenami (Zachodniej) Europy, sekularyzmem i pragmatyzmem – to właśnie moment „oświeceniowej koncepcji natury”. Pierwszy z kolei związany był z terenami Bliskiego Wschodu i basenem Morza Śródziemnego. Wiązał się z narodzeniem monoteizmu, z charakterystyczną dla niego definicją „reszty stworzenia” jako pozbawionej warstwy sacrum i podległej człowiekowi – definicją, która wyewoluowała z łacińskiego ujęcia natury (Gingrich, 2014: 111–115).

    7 Zarówno l a s n atu r a l ny, jak i d z i k i l a s są w tym rozdziale kategoriami analitycznymi, które nie pokrywają się z definicjami lasu naturalnego tworzonymi w ramach naukowego leśnictwa i ekologii, gdzie przez las naturalny rozumie się las, który powstał bez ingerencji człowieka, a jego funkcjonowanie warunkowane jest wyłącznie naturalnymi procesami, które w nim zachodzą.

    8 Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880): „rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi (art. 13)”. Na terenie rezerwatu może zostać wprowadzona ochrona częściowa („ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części” art. 5 pkt. 4) lub ścisła („całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków – całoroczna ochrona należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju”, art. 5 pkt. 9).

    9 Chodzi o aneks do planu urządzenia lasu na lata 2012–2021 dla nadleśnictwa Białowieża, podpisany przez ministra Jana Szyszkę 25 marca 2016 (Wielki Piątek w Kościele katolickim), który zakłada kilkukrotne zwiększenie pozyskania drewna w nadleśnictwie (Aneks Planu Urządzenia Lasu sporządzony na lata 2012–2021 zatwierdzony Decyzją Ministra Środowiska, Znak DLP‑I.611.16.2016 z dnia 25 marca 2016 r.).

    10 Co oznacza nieustanne wytwarzanie tego, co naturalne, wewnątrz kultury; natura jest produktem społeczeństwa, biologia znajduje się pod kontrolą człowieka, jest upolityczniona i staje się płaszczyzną walki o władzę, wpływy i zysk ekonomiczny (Escobar, 1998: 11–12).

    11 Definiowana przez niego jako proces właściwie równoznaczny z życiem, nieprzechodnie (intransitive) dążenie oparte na kreatywności i niekończących się działaniach podejmowanych bez założenia, że dany aktualnie obiekt jest ostatecznym celem. Zdaniem Ingolda powinno się ją łączyć z takimi czasownikami, jak: „mieć nadzieję”, „wzrastać”, „zamieszkiwać”, zamiast z klasycznie jej przypisanymi: „planować”, „robić”, „budować” (Ingold, 2011b: 6).

    12 „Zrywka, to pani wie, to jest od pnia do drogi autobieżnej” (Osika) – chodzi o pozyskanie drewna, czyli o przetransportowanie drewna (surowca), w postaci kłody, z miejsca ścinki do składnicy lub miejsca załadunku.

    13 Ponieważ on już tam kiedyś istniał. Przed II wojną światową, a zwłaszcza pod koniec XIX wieku Bieszczady były obszarem gęsto zaludnionym oraz terenem intensywnej eksploatacji drewna. Tutaj przejawia się charakteryzowana wyżej temporalność.

    14 Dziękuję prof. Annie Tsing oraz zespołowi AURA za dyskusje na ten temat.

    15 Por. rozdział 4 i koncepcje Agrawala (2005) i Escobara (1998).

    16 „Miejsca nie mają lokalizacji ale historię” (Ingold, 2011; 219).

    17 I w i e d z i e l i – to ważna zależność. W nowoczesności i związanej z nią gospodarce kapitalistycznej wzrok zyskuje prymat nad pozostałymi zmysłami. Jest on zmysłem wiedzy, co łączy się także z kontrolą i władzą (Foucault, 1998; także Haraway, 1991). Dlatego mapy są nie tylko źródłem wiedzy, ale również formą kontroli i sprawowania władzy.

    18 Hasło promocyjne jednego z nadleśnictw na terenie LKP „Bory Tucholskie”.

    19 Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa są dokumentami Parlamentu Unii Europejskiej, wprowadzającymi na terytorium państw członkowskich UE ochronę siedlisk naturalnych i dziko żyjącej flory i fauny. Jedną z głównych konsekwencji dyrektyw jest powołanie specjalnych obszarów ochrony, zwanych siecią Natura 2000, które wprowadzają restrykcje odnośnie do gospodarczego wykorzystywania terenów objętych tą siecią, w tym nowe wymogi dla leśnictwa.

    20 Takich jak Airborne Laser Scanning – lotnicze skanowanie laserowe i Light Detection and Ranging. Techniki te pozwalają zlokalizować z niespotykaną dotąd precyzją stanowiska archeologiczne na obszarach leśnych (Budziszewski, Grabowski, 2014: 213–217; Zawiła i in, 2014: 347–352).

    21 Prof. Jacek Hilszczański, leśnik, pracownik Instytutu Badawczego Leśnictwa, Jan Tabor z Wydziału Ochrony Przyrody Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, dr hab. Rafał Kowalczyk z Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Robert Cyglicki, dyrektor Greenpeace Polska. Dwaj ostatni są zwolennikami rozszerzenia parku narodowego. Debata została zorganizowana przez Jakuba i Annę Górnickich. Jej archiwalne nagranie dostępne jest pod adresem: https://www.youtube.com/watch?v=BZJ2hcDD1dw (dostęp: 23.09.2016). Transkrypcja i wyróżnienia w transkrypcji – A.A.K.

    22 Przy czym również wielokrotnie mnie przekonywali, że nie mają problemów z „prawdziwymi” ekologami. Problemy są tylko z „oszołomami” „ekoterrorystami”, którzy nie chcą rozmawiać, ale wyłącznie atakować leśników.

    23 Operat leśny to synonimiczne określenie planu urządzenia lasu.

    24 Zapytałam go podczas tej rozmowy, co myśli o pracy w takim miejscu, czy nie chciałby awansować i pracować np. w dyrekcji regionalnej albo generalnej. Odpowiedział mi wtedy: „Lepiej być rekinem w małym stawie niż płotką w dużym”. Cytat ten dobrze oddaje lokalną siatkę relacji, a także charakterystykę lokalnej władzy. Leśnicy są „rekinami” tych lokalnych „oceanów”.

    25 Jak informuje Unia Europejska, roczny koszt zwalczania gatunków inwazyjnych i naprawiania szkód przez ich obecność wyrządzonych na terytorium Unii w 2008 roku wyniósł około 12 miliardów euro, a szacuje się, że koszty te są zaniżone (Inwazyjne gatunki obce. Natura i różnorodność biologiczna, 2009: 2).

    26 Ang. weediness – termin rozwijany przez Annę Tsing i zespół AURA. Dziękuję im za wszystkie spostrzeżenia i doświadczenia związane z zagadnieniem chwastów.

    27 Ustawa ta dopuszcza wyjątkowo wprowadzanie gatunków obcych w ramach zrównoważonej gospodarki leśnej, jedynie wówczas gdy nie zagrażają one rodzimym gatunkom i gdy są nieinwazyjne. I tak, Zasady Hodowli Lasu przewidują wprowadzenie daglezji jako gatunku domieszkowego na uprawy o żyźniejszych siedliskach, np. w lesie świeżym w Krainie I Bałtyckiej (Zasady Hodowli Lasu, 2012: 60).

    28 Negocjowalny i dynamiczny status organizmów jako „obcych”, „inwazyjnych” potwierdza ciekawy fakt, że daglezja w przyszłości może zostać przyporządkowana do innej grupy: „Przyzwolenie na jej hodowlę i ewentualne zwiększanie udziału tego gatunku w naszych drzewostanach wynika z wielu powodów. Daglezja, którą leśnicy, a również naukowcy uznają nierzadko za najzdrowsze drzewo świata, w warunkach europejskiego klimatu czuje się znakomicie. A globalne ocieplenie sprawia, że warunki jej bytowania w Europie zbliżają się do tych, które znajduje w swej ojczyźnie. Słowem, są dla niej coraz lepsze. Jeżeli scenariusze wzrostu temperatury sprawdzą się, to nie można wykluczyć, że w dalszej przyszłości daglezja będzie mogła zastępować świerka, a kto wie, może również sosnę. Zasięg tych drzew, szczególnie świerka, przesuwa się w Polsce ku północy i północnemu wschodowi – tam, gdzie chłodniej i mniejsza szansa, że zaatakują go owady” (Pudlis, 2015: 25).

    29 Inną dobrą metaforą tego zjawiska jest hipoteza Czerwonej Królowej zaczerpnięta z biologii ewolucyjnej, która zakłada, że organizmy muszą stale ewoluować, udoskonalać się, aby przetrwać. Oznacza to, że poszczególne gatunki wciąż się specjalizują, ale ostatecznie nie daje im to przewagi nad innymi, ponieważ pozostałe gatunki także udoskonalają się w odpowiedzi na zachodzące zmiany. Są jak Czerwona Królowa z Alicji w Krainie Czarów, która nieustannie musi biec, aby utrzymać się w tym samym miejscu. Tak samo leśnicy, aby utrzymać las naturalny, cały czas muszą wykonywać w nim pracę i ciągle klasyfikować, wartościować elementy lasu naturalnego. Jeśli zatrzymają się, ich praca „zostanie pochłonięta przez puszczę”.

    30 31 sierpnia 2016 w Parlamencie Europejskim zainaugurowano wystawę „Puszcza Białowieska – lasy naturalne czy dziedzictwo kulturowe miejscowej ludności”. Zaprezentowano tam kilkanaście plansz, w tym mapy, które mają służyć jako dowody na „długotrwałe prowadzenie gospodarki leśnej na terenie Puszczy Białowieskiej i działalność człowieka” (O Puszczy w Parlamencie Europejskim, 2016).

    31 Dziękuję prof. Maciejowi Michalskiemu za komentarze i dyskusje dotyczące tego podrozdziału.

    32 Z własnych notatek wykonanych podczas wykładu Bo Fritzbøgera pt.: „The Landscape History of Jutland between Intention and Contingency” 19 maja 2016 roku na Aarhus University, w ramach seminarium „The Wilds of Jutland: Perspectives on Danish Landscape”.

    Antropologia lasu

    X Facebook Email

    Antropologia lasu

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Antropologia lasu

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Konczal, A. A. (2017). Las jest naturalny, nie dziki. In Antropologia lasu (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7618
    Konczal, Agata Agnieszka. « Las jest naturalny, nie dziki ». In Antropologia lasu. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7618.
    Konczal, Agata Agnieszka. « Las jest naturalny, nie dziki ». Antropologia lasu, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7618.

    Référence numérique du livre

    Format

    Konczal, A. A. (2017). Antropologia lasu (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477
    Konczal, Agata Agnieszka. Antropologia lasu. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477.
    Konczal, Agata Agnieszka. Antropologia lasu. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement