• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15448 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15448 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Antropologia lasu
  • ›
  • I Polski (naród)
  • ›
  • Las jest postsocjalistyczną teraźniejszo...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Lasy w ręce leśników Postsocjalistyczna teraźniejszość Stróże poranka transformacji Lasy Państwowe – to znaczy czyje? W obronie polskich lasów Państwo leśnych ludzi Przyszłe odcienie zieleni Notes de bas de page

    Antropologia lasu

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Las jest postsocjalistyczną teraźniejszością

    p. 89-176

    Texte intégral Lasy w ręce leśników Postsocjalistyczna teraźniejszość Stróże poranka transformacji Lasy Państwowe – to znaczy czyje? W obronie polskich lasów A. W walce o narodowy charakter lasów B. Tylko głupi lasy łupi C. Leśny haracz D. Z Konstytucją do lasu E. Walka o polskie lasy i polską ziemię walką o Polskę Państwo leśnych ludzi Przyszłe odcienie zieleni Notes de bas de page

    Texte intégral

    Polski las to własność narodu polskiego! Łapy precz od niego!
    Kto sprzedaje polskie lasy i polską ziemię – zdradza naród.
    Rząd destabilizuje sytuację w Lasach Państwowych. To jest polityka, którą można określić jako zdradę stanu.
    Hasła i ilustracje medialne z lat 2010–2015 1

    Utrzymanie lasów w rękach państwa zapewni lepsze wykorzystanie naszych zasobów przyrodniczych.
    Jan Szyszko (za Losz, 2011: 5)

    Las nie jest skarbem natury, jest narodowym skarbem (…).
    Peteris Zalitis (za Schwartz, 2006: 180)

    Lasy w ręce leśników

    1Dziesiątego stycznia 2016 roku Tadeusz Ciura, leśnik, który w latach osiemdziesiątych XX wieku wyjechał z Polski do Szwecji, w blogu, w którym komentuje sytuację zarówno w polskim, jak i szwedzkim leśnictwie, zaczął publikować cykl tekstów zatytułowany Siedem mitów Lasów Państwowych (Aneks nr 1). Oto ich lista:

    1. To, co było dobre i sprawdzało się dobrze w ciągu 90 lat, będzie się dalej dobrze sprawdzać. Po co więc zmieniać stan dzisiejszy?

    2. Wszyscy chcą nas sprywatyzować, politycy i cudzoziemcy chcą odebrać nam Polskie Lasy, polską ziemię, chcą zlikwidować ostatni bastion dobrze funkcjonującej polskiej i państwowej gospodarki.

    3. Polskie Lasy Państwowe prowadzą gospodarkę leśną przodującą w Europie, której nam wszyscy zazdroszczą. Państwowa gospodarka leśna jest zdecydowanie i bez porównania lepsza niż prywatna gospodarka leśna.

    4. Fundusz leśny oraz związana z tym samowystarczalność finansowa Lasów Państwowych jest niezbędnie potrzebny do funkcjonowania Lasów Państwowych i zamach na niego to niezasłużona danina i haracz na rzecz Państwa.

    5. Korporacja Lasy Państwowe jest zobowiązana do zatrudniania absolwentów szkół leśnych i zapewnienia im pracy, dlatego powinna stale rosnąć liczba pracowników korporacji.

    6. „Leśnik”. To brzmi dumnie. Człowiek lasu.

    7. Lasy Państwowe i ich zaszczytna historia. (Ciura, 2016)

    2Wpisy Ciury zostały odebrane przez leśników jako krytyka Lasów Państwowych, pracy leśników, jako brak szacunku do historii, a także: „nagonka na kraj, na polskość, na kwintesencję polskiej gospodarki państwowej oraz polskiego patriotyzmu reprezentowanego przez polskiego leśnika” (komentarze pod wpisami na blogu). Innymi słowy, w oczach wielu leśników był to jeden z przejawów „ataku na Lasy”2, które cyklicznie mają miejsce w Polsce od 1982 roku.

    3Z kolei przedstawiciele Lasów Państwowych w 2015 roku, w zimowym numerze wydawanego przez tę instytucję czasopisma „Echa Leśne” opublikowali artykuł zatytułowany Nie dawaj wiary. Rozprawiamy się z leśnymi mitami (Fronczak, 2015). Owe mity brzmią następująco:

    1. Lasów w Polsce ubywa? Wręcz przeciwnie. Od ostatniej wojny lesistość Polski wzrosła z niespełna 21 proc. do prawie 30 proc. W tym okresie przybyło 2,5 mln ha lasu (…). Polska należy do grupy krajów europejskich o największej powierzchni lasów w regionie (…).

    2. Leśnicy tną co i kiedy chcą? Absurd. Rzekoma swoboda leśnika mieści się ryzach planu urządzenia lasu (PUL), sporządzanego raz na dziesięć lat dla każdego nadleśnictwa Lasów Państwowych i zatwierdzanego przez ministra środowiska. PUL, obrazowo zwany „biblią leśnika” (…), na tej podstawie wyznacza [się] konkretne zadania, w tym wielkość i strukturę pozyskania drewna. W procesie powstawania dokumentu odbywają się konsultacje społeczne, do których zapraszani są przedstawiciele lokalnej administracji, samorządów, przemysłu drzewnego i organizacji pozarządowych. Na tej podstawie ustala się, jaką część zasobów można wyciąć, bez szkody dla dalszego ich rozwoju (…). PUL jest dla nadleśnictwa dokumentem nienaruszalnym (…).

    3. Leśnicy nie uczestniczą w ochronie przyrody? Nieprawda. (…) W Lasach Państwowych powstało ok. 3300 stref ochronnych wokół ostoi chronionych gatunków flory i fauny. W tworzeniu wielu z nich brali udział leśnicy. Wciąż też podejmują inicjatywy na rzecz zwiększania różnorodności biologicznej i ochrony zagrożonych gatunków (…).

    4. Państwo dotuje Lasy Państwowe, a więc utrzymywane są przez podatników? Nie są. Lasy Państwowe sprawują zarząd nad lasami Skarbu Państwa na zasadzie samofinansowania (…).

    5. Lasy Państwowe nie płacą podatków? Płacą i to niemało. (…) Co roku LP z tytułu różnych podatków odprowadzają do budżetów państwa i samorządów ponad 1,1 mld zł (…).

    6. Las dałby sobie radę bez leśników. Prawda, ale… Po dary lasu człowiek sięga od niepamiętnych czasów, od stuleci prowadzi w nim gospodarkę. Tego wyboru ktoś już kiedyś dokonał. Dziś, chcemy czy nie, w krajach rozwiniętych, w większości wypadków mamy do czynienia z lasami silnie zmienionymi ludzką ręką. Takie, bez obecności leśnika, skazane byłyby na zagładę (…). (Fronczak, 2015: 36–38)

    4Orężem leśników w walce w obronie Lasów Państwowych jest nie tylko rozprawianie się na łamach prasy – z ich zdaniem – krzywdzącymi leśnymi mitami. Sięgają oni po wsparcie innych wpływowych instytucji, np. Kościoła katolickiego. W kwietniu 2015 roku odbyła się Dziękczynna Pielgrzymka Leśników Polskich do Ziemi Świętej. Była ona wpleciona w obchody 90‑lecia powstania Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe” i po części zamykała uroczystości obchodzone przez cały 2014 rok. Pierwszej, wspólnej mszy świętej w Bazylice Zwiastowania w Nazarecie przewodniczył ówczesny krajowy duszpasterz leśników, biskup Edward Janiak. Na samym początku nabożeństwa, w szczelnie wypełnionym od leśników i ich rodzin kościele (w pielgrzymce uczestniczyło ponad sześćset osób), wezwał zgromadzonych do wspólnej modlitwy w intencji polskich lasów. Mówił wtedy, że polskie lasy wbrew wszelkim aktualnym „zakusom politycznym” powinny pozostać państwowe, nasze wspólne (z obserwacji własnych) 3. W tej narracji, która spotkała się z aprobatą, a wręcz aplauzem zgromadzonych leśników i która dominuje również wśród nich na co dzień w kraju, lasy w Polsce mogą być zarządzane tylko w jeden sposób – przez jednostkę o nazwie Lasy Państwowe. W jej ramach dochodzi do utożsamienia narodowego z państwowym, a państwowego ze wspólnym. Pytanie tego rozdziału brzmi: co oznacza, że we współczesnej Polsce lasy są państwowe, i jaką rolę w tej definicji odgrywają postsocjalistyczne realia?

    5Siódmego września 2015 roku siedziałam w biurze u Owcy. Rozmawiałyśmy o ekologach i o tym, że coraz bardziej dają się we znaki miejscowym leśnikom. Zadała retoryczne pytanie: „Czy to jest ekologia, gdy na siłę szukasz jakiegoś gatunku, pojedynczego osobnika?”. Podsumowała je stwierdzeniem: „Jeśli nie wiadomo, o co chodzi, to chodzi o pieniądze. W tym wypadku o grube pieniądze”. Odnosząc się do sytuacji, w których ekolodzy wchodzą do lasu, tam gdzie jest zakaz wstępu, np. ze względu na ścinkę, albo gdzie po prostu wstęp mają tylko leśnicy, posłużyła się bardzo ciekawą metaforą: „To jakby ktoś wszedł do twojego domu przez okno, gdy ty masz zamknięte na klucz drzwi wejściowe, i potem stwierdził, że rzeczy, które masz w domu, są ukradzione”. Ekolodzy w tej metaforze są niczym nocni złodzieje w państwowym lesie, w którym nie mogą się pojawiać bez zgody leśników. Przestrzeń ta znajduje się pod nadzorem leśników, którzy sprawują kontrolę nad lasem – nie tylko nad dyskursami i leśnymi mitami, ale przede wszystkim nad samą przestrzenią i jej zasobami. Oni decydują, kto ma tam wstęp i na jakich warunkach. Pytanie, które się nasuwa, to: co jest tymi „ukradzionymi rzeczami” w zamkniętym na klucz lesie? Lasy państwowe w Polsce – to dobro narodowe czy firmowa własność leśników? 4

    6Rozwinięcie powyższej metafory pozwala rozłożyć na elementy składowe problem tej części książki. W efekcie działań leśników las zostaje utożsamiony nie tylko z narodem, ale także z państwem i jego administracją. Lasy Państwowe jako jednostka państwowa uosabiają instytucję państwa, stają się reprezentacją wszystkich lasów w Polsce. Państwowe Gospodarstwo Leśne „Lasy Państwowe”, gwarantujące państwowość zasobu naturalnego w postaci lasu, zapewnia jego bezpieczeństwo i przetrwanie. Aby las był bezpieczny i dostępny dla narodu, musi być państwowy, a państwowy może być tylko wówczas, kiedy zarządzany jest przez leśników – Lasy Państwowe. Tym samym Lasy Państwowe stają się synonimem lasów w Polsce. W tej części chcę prześledzić procesy, które do tego przeświadczenia doprowadziły, oraz działania i okoliczności, które temu sprzyjały.

    7Polski las jest postsocjalistyczny nie tylko w warstwie, nazwę ją tutaj – mentalnej, ale także materialnej. Konsekwencją realiów, w których znalazło się polskie leśnictwo po 1989 roku, jest również nowa definicja gospodarki leśnej, określana jako zrównoważona, wielofunkcyjna gospodarka leśna, która jednakowoż nie została wprowadzona w próżni, ale w odziedziczonych po poprzednim systemie drzewostanach, które są materialną pozostałością po socjalizmie i jego wizji gospodarki leśnej. To swoiste naturalno‑materialne dziedzictwo poprzedniej epoki nie może zmienić się z dnia na dzień, jak treść ustawy czy definicja leśnictwa 5.

    Postsocjalistyczna teraźniejszość

    8Poniższy rozdział opowiada o cichych, ale nieprzypadkowych zwycięzcach transformacji 1989 roku w Polsce – o leśnikach. Wykorzystali oni moment upadku „komunizmu” w Polsce do przedefiniowania pozycji swojej grupy, wypracowując dla niej nowe miejsce w strukturze państwowej i społecznej. Tym samym traktuję tutaj transformację ustrojową z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej, kapitalizmu i demokracji oraz okres, który tejże transformacji nastał (nazywany postsocjalizmem), jako konkretny kontekst historyczny życia społecznego, który jest kształtowany, współtworzony i produkowany przez praktyki żyjących w jego ramach jednostek (definicja życia społecznego według Pierre’a Bourdieu, Bourdieu, za: Buchowski, 2001:18) 6. Okoliczności zmiany systemu są właśnie takim kontekstem – nie stanem, w którym trwają zamrożone społeczeństwa, nie ich immanentną cechą („państwo postsocjalistyczne”) lub sztywną ramą, do której swoje działania i przekonania muszą bezwzględnie dopasowywać ludzie – aktorzy społeczni, którym narzucono jeden model egzystencji. Postsocjalizm, mimo że związany z konkretnymi terytoriami (w tym wypadku Wschodem, za żelazną kurtyną), nie jest cechą terytorium i nie przejawia się we wszystkich elementach, z którymi badacz społeczny może mieć do czynienia w tym regionie (Owczarzak, 2009). Dlatego postsocjalizm nie wypływa w bezpośredni sposób z danego terytorium geograficznego, ale z praktyk, które mogą go z danym terytorium powiązać i w nim zmaterializować.

    9Część badaczy postsocjalizmu krytykuje podział na zwycięzców i przegranych transformacji (zobacz np.: Lampland 2002, Buchowski, 2001:16). Zdecydowałam się jednak na zastosowanie go tutaj z kilku powodów. Po pierwsze dlatego, że w przeciwieństwie do górników, stoczniowców, byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych lub, z drugiej strony, prywatnych inwestorów i milionerów zbijających majątek podczas prywatyzacji, leśnicy do tej pory nie byli brani pod uwagę w analizach społecznych jako grupa istotnie zmieniająca swoje położenie w efekcie przeobrażeń ustrojowych. Tymczasem uważam, że mimo braku rozgłosu i szerszych komentarzy, są oni jedną z grup społecznych i zawodowych, które zyskały na transformacji najwięcej. Ponadto, przyjmowany tutaj podział nie jest z założenia stygmatyzujący. Po pierwsze, to, że leśnicy są zwycięzcami, nie czyni z nich osób balansujących na granicy legalnego i nielegalnego lub dochodzących do swojej pozycji poprzez wyzysk innych członków społeczeństwa. Dalej, wygrani nie zakładają automatycznie istnienia przegranych – niecywilizowanych, nieprzystosowanych do nowych warunków, stygmatyzowanych Innych (Buchowski, 2008). Sukces podczas transformacji nie jest ograniczoną pulą, której część zabierają leśnicy, zmniejszając jej zasobność. Dlatego zwrócenie uwagi na cichych, acz nieprzypadkowych zwycięzców, jakimi są leśnicy, jest próbą wyjścia poza ten dychotomiczny podział, zakładający sztywne granice między grupami, do których członkostwo przypisane jest „z natury”, ze względu na brak pewnych predyspozycji lub ze względu na wrodzone skrzywienie (np. homo sovieticusem, Buchowski, 2001:13–18). Wygrani nie są wygranymi raz na zawsze, mogą z czasem stać się przegranymi. Zwycięstwo jest uwarunkowane konkretnym kontekstem historycznym i społecznym i tylko w jego ramach może być rozpatrywane. Ostatecznie, zastosowanie podziału na zwycięzców i przegranych nie jest oceną postaw nabudowywaną na przesądzeniach dotyczących tego, co jest poprawne i dopuszczalne, a co złe i potępiane w danej sytuacji, lecz antropologiczną refleksją nad kontekstem postsocjalistycznej zmiany w Polsce (Buchowski, 2001: 18, 21).

    10W jednym z nurtów refleksji nad postsocjalizmem transformacja przedstawiana jest nie tylko jako czas trudny, traumatyczny, w którym radzą sobie wyłącznie wybrani (Sztompka, 2000), ale wręcz patologiczny. W takim ujęciu, w pewnym sensie, nie ma dobrych i złych. Wszyscy są swoiście obarczeni i napiętnowani tym czasem, który trzeba przetrwać. Anormalni są zarówno przegrani, jak i wygrani. Swoich rozważań nie wpisuję w takie podejście. Uważam, że czyni ono z aktorów społecznych, żyjących w tym kontekście, pasywne marionetki, których zachowanie determinują okoliczności, wycofanych odbiorców rzeczywistości, którzy wpychani są w przypisane z góry pozycje i postawy, ograniczające ich możliwości. Transformacja nie jest dla mnie anormalnym kontekstem.

    11Michał Buchowski polemizuje z Baumanowską koncepcją transformacji ustrojowej w Europie Środkowo‑Wschodniej jako obrzędów przejścia – rites de passage (Buchowski, 2001: 100–116). Obok problemu ścisłej adekwatności zastosowania terminu (nie społeczności plemienne, lecz społeczeństwa zorganizowane; nie jednostka, ale całe społeczeństwo), Buchowski podejmuje inny, moim zdaniem dużo ciekawszy problem, który pozwala w nowym świetle spojrzeć na kwestie transformacji i postsocjalizmu. Mam tu na myśli kwestię celu, rezultatu, spodziewanego efektu, wywoływanego przez obrzędy przejścia. Po fazie oddzielenia i liminalności (trwania w stanie nieokreślonym, pomiędzy, jak nazywał ten etap Victor Turner – betwixt and between), w klasycznym ujęciu teorii obrzędów przejścia według Arnolda van Genepa, następowała faza ponownego złączenia. Faza liminalna, środkowa, związana była ze specjalnymi zachowaniami (np. postem, ubiorem, oddzieleniem od grupy), oznaczała symboliczne porzucenie poprzedniej tożsamości. Natomiast faza ponownego złączenia oznaczała powrót do znanego systemu i społeczeństwa, wprawdzie z nową tożsamością, jako członek nowej grup wiekowej itp. Cel tych praktyk był precyzyjnie określony i znany, był to np. stan wyższego wtajemniczenia. Czy transformacja i podążający za nią postsocjalizm są drogą ku jasno wyznaczonemu celowi? „Jaki rodzaj zmiany i z czego do czego lub skąd dokąd?” – pyta Buchowski (Buchowski, 2001: 9). Wielu antropologów ma problem z teleologicznymi aspiracjami zmian późnych lat osiemdziesiątych w Europie Środkowo‑Wschodniej i Południowo‑Wschodniej. Dużo częściej było to po prostu korzystanie z nadarzających się okazji i podążanie za nimi. Poza tym, takie ujęcie ponownie implikuje myślenie w kategoriach koniecznego, chwilowego cierpienia, które służyć ma lepszej przyszłości, na wzór tej, w której znajdują się już teraz kraje po zachodniej stronie Europy.

    12Inne pytanie, które zadaje Buchowski, brzmi: „Przez ile dróg musi przejść postsocjalistyczny kraj, aby mógł zostać nazwany niepostkomunistycznym?” (Buchowski, 2001: 9). Jak długo może (lub musi) trwać communitas fazy liminalnej, aby oczyściła społeczeństwo ze zmazy poprzedniej epoki? Z kolei Verdery i Humphrey (2002, 2002) podają w wątpliwość przydatność terminu ‘postsocjalizm’ w jego wąskim rozumieniu. Debata nad jego użytecznością w antropologii nadal trwa, tak jak nad połączeniem go z innymi ujęciami: postkolonializmem, studiami nad globalizacją, studiami regionalnymi, historią (Owczarzak, 2009; Buchowski, 2008, Kalb, 2002, Hann, 2002, Verdery, 2002, Humphrey 2002). Sądzę, że inny charakter ma pytanie o realia. Postsocjalizm nie jest stanem, w którym aktualnie znajdują się społeczeństwa, ale można go określić jako kontekst działań. Być może, określony w ten sposób „postsocjalizm” nie będzie już etykietą wartościującą aktorów społecznych. W zamian uznany zostanie za jedną z okoliczności, która wpływa na działania jednostek i grup. Za okoliczność ważną, ale nie jedyną i nie całkowicie determinującą.

    13W mojej interpretacji okres między rokiem 1991 (1989) a 2016 to czas teraźniejszy niedokonany. W jego ramach „polski model leśnictwa” nie został dany raz na zawsze w 1991 roku nową Ustawą o lasach. Cały czas trwa negocjowanie, sprawdzanie, definiowanie, czym ma być polskie leśnictwo, zarządzanie lasami i zasobami naturalnymi w Polsce. Rok 1991 był punktem startowym, a nie końcowym tego procesu. Transformacja nie jest zdarzeniem punktowym, ale katalizatorem przeobrażeń, w którym pewne elementy zmieniają się, gdy inne trwają. Postsocjalizm nie jest połową drogi, półstanem w drodze do kapitalizmu. To jest określona, kompletna teraźniejszość. Rolę w tych zmianach grają nie tylko aktorzy lokalni, ale także międzynarodowi i globalni, co często nie jest brane pod uwagę przez studia postsocjalistyczne (co zarzuca im m.in. Kalb, 2002: 324 oraz Verdery, 2002:15–19). Nie ma jednej transformacji, tak jak nie było jednego socjalizmu (Buchowski, 2001: 9–20), dlatego też nie ma możliwości implementowania zachodnich modeli, instytucji, wzorów na – można by powiedzieć – surowy korzeń byłych krajów socjalistycznych, odkażonych przez czas wielkiej zmiany. Postsocjalizm to jeden z wielu filtrów, przez które trzeba interpretować życie społeczne (Buchowski, 2001: 75–99; Hann, 2002). Jeśli już potrzebna jest metafora, to być może lepsza będzie koncepcja bifurkacji Immanuela Wallersteina 7. Zakłada ona, iż społeczeństwa (a raczej systemy) wchodzą w niestabilną fazę rozwidlenia, w której niemożliwe jest już dalsze utrzymanie systemu porządkującego życie i relacje. Zmienia się on stopniowo, acz nieuchronnie. Jednostki stają przed wyborami decydującymi o przyszłości. To, jaki system nastanie potem, nie może zostać antycypowane ani przed, ani w trakcie procesu zmian. Takie ujęcie transformacji i postsocjalizmu oddaje życzenie Buchowskiego, który początków transformacji w Polsce szuka przynajmniej w 1980 roku, a nie w punktowym momencie roku 1989 (2001: 88). Bifurkacja kwestionuje także pewność rezultatu zmiany – nie wiadomo, co się z niej wyłoni. O tym zdecydują aktualnie żyjący w tym kontekście historycznym aktorzy społeczni, którzy przyczynią się do tego swoimi działaniami, a nie (wyłącznie) teleologiczna zachodnia wizja drogi do normalności.

    14Moja definicja postsocjalizmu oparta jest w dużej mierze na przedstawionym podejściu Michała Buchowskiego, połączonym z ujęciem proponowanym przez Dona Kalba8. Postsocjalizm rozumiem tym samym jako proces społecznych zdarzeń i zmian, którego przebieg, zakończenie i rezultat nie mogą być przewidziane, ponieważ zależą od działań aktorów społecznych, którzy aktualnie mobilizują w różny sposób elementy występujące w uprzednim systemie i dla niego charakterystyczne, a równocześnie sięgają po nowe możliwości, będące efektem zmiany ustrojowej, by wykorzystać je do osiągnięcia swoich celów. Postsocjalizm nie może być wyjaśniany wyłącznie przez pryzmat zmiany formy dostępu do kapitału i jego dystrybucji oraz transformacji państwowych i rynkowych struktur w skali makro. Istotne są działania, strategie, metody, postawy, oczekiwania, praktyki i relacje, wykształcane przez żyjących w danym kontekście aktorów społecznych, które są formą odpowiedzi na warunki i okoliczności spowodowane przez zmianę systemową. Nie mogą być one badane i wyjaśniane tylko przez odniesienie do znanych schematów praktyk, ale wymagają etnograficznego skupienia się na specyfice istniejących lokalnych ścieżek zmiany społecznej oraz trajektorii tych potencjalnych, w tym na roli, jaką odgrywają instytucje i związane z nimi jednostki.

    15W tym rozdziale chcę spojrzeć na wchodzenie w postsocjalizm jako na czas szansy, a nie wyłącznie patologii, czas bifurkacji, która nie tylko zamyka możliwości i łapie w pułapkę żyjące w tym kontekście jednostki, ale równocześnie otwiera i umożliwia działania. Jest to analiza zmian w instytucji, jaką są Lasy Państwowe, w obliczu przeobrażeń związanych z transformacją ustrojową i całym kompleksem nowych okoliczności i zdarzeń, które ona przynosi i wywołuje (Lampland, 2002: 31–40). Równocześnie rozważania te są dialogiem z literaturą przedmiotu i studiami postsocjalistycznymi. Stawiam hipotezę, że leśnicy mogą być postrzegani jako zwycięzcy transformacji nie dlatego, że są lepszymi lub gorszymi nośnikami homo sovieticus niż inni (Buchowski, 2008), ale dlatego, że potrafili wykorzystać nadarzający się moment i kontekst, równocześnie myśląc o przyszłości i sytuacji globalnej. Na podstawie badań opisuję, jak leśnicy łączą przeszłość z oczekiwaną przyszłością, w celu osiągnięcia zamierzonego efektu w teraźniejszości – utrzymania kontroli nad lasami w Polsce, wzmocnienia pozycji społecznej leśników, osiągnięcia znacznego sukcesu ekonomicznego, a także wypracowania, utrzymania, wzmocnienia przekonania o tym, że lasy w Polsce powinny pozostać państwowe, gdyż tylko wtedy będą miały charakter narodowy i będą służyły Polakom – narodowi polskiemu.

    Stróże poranka transformacji

    16Aby Lasy Państwowe oznaczały lasy w Polsce, a nie wyłącznie państwowe przedsiębiorstwo, las musi oznaczać nie tylko naród, ale i państwo 9. W ramach tej jednostki dochodzi do połączenia idei państwa i narodu. Państwowe jest to, co ma służyć dobru narodu. Dobro narodowe, jakim są lasy, potrzebuje ramy strukturalnej, która w konkretny sposób zapewni jego ochronę i przetrwanie. Państwo staje się więc praktyczną manifestacją narodu; leśnicy i Lasy Państwowe są przejawem i fizycznym zarządcą wspólnoty, powiernikami jej majątku. Można to wyraźnie dostrzec w sposobach, w jaki leśnicy określają las w oficjalnych wystąpieniach, publicznych prelekcjach, dokumentach czy publikacjach, gdzie państwowe lasy określane są jednocześnie jako majątek Skarbu Państwa i narodowe dobro wszystkich Polaków (obserwacje własne, por. także np.: Broda, 2006; Bul, 2006a, 2006b; Klocek, Płotkowski, 1998; Szujecki, 2006a, 2006b, 2006c, 2006d; Taradejna, 2000). ‘Narodowe’ i ‘państwowe’ stają się dwiema stronami tej samej monety. Gdy leśnicy i ich sprzymierzeńcy w 2014 roku umieszczali na plakatach napis: „Polski las to własność narodu polskiego! Łapy precz od niego!”, robili to, sprzeciwiając się proponowanym przez ówczesny rząd 10zmianom w Ustawie o lasach, czyli w funkcjonowaniu jednostki państwowej, jaką są LP, i potencjalnej (domniemanej) prywatyzacji państwowych lasów. W takim dyskursie lasy, które nie należą do państwa, automatycznie nie mogą służyć narodowi (polskiemu) 11.

    17Geneviève Zubrzycki pisze, że rok 1989 nie może być postrzegany tylko przez pryzmat zmiany ustroju, ale:

    Jest on także rozumiany przez Polaków jako odzyskanie suwerenności przez kraj i narodową niepodległość. Jako taki, okres postsocjalizmu jest widziany jako krytyczne, historyczne zespolenie, w którym następuje (re) konstytuowanie państwa polskiego, państwa narodowego, państwa „prawdziwie reprezentującego polskie interesy”, państwa tworzonego dla i przez Polaków. Ten projekt narodowy, który dąży do scalenia jednostek narodowych i politycznych, wymaga określenia, czym jest polskość i czym ona powinna być (…). „Naród” stał się najbardziej znaczącą kategorią i symbolem, do którego odwoływały się i który kontestowały różne grupy społeczne i aktorzy polityczni w poszukiwaniu władzy i legitymizacji. (Zubrzycki, 2001: 631–632; podkr. oryginalne)

    18Od 1989 roku leśnicy zajmują się, jak to określiła Zubrzycki (2001: 632), instytucjonalizacją projektu narodowego poprzez działania swojego przedsiębiorstwa, a w jego ramach nieustannym łączeniem i wzmacnianiem przekonania o jedności tego, co państwowe i narodowe w polskich lasach12. Leśnicy mówią i piszą o swojej pracy jako o: „Służbie całemu narodowi, do którego las należy jako dobro publiczne (…); Opiece nad znaczącą częścią majątku narodowego (…); Służbie leśnictwu polskiemu w taki sposób, by dawało to najwyższe korzyści moralne i materialne własnemu krajowi i własnemu narodowi”, z którymi wiąże się „Świadomość obowiązku służby państwowej (…); Przywiązanie do wiary w Boga i Ojczyzny”, a także zasada: „Obowiązkiem zawodowym i obywatelskim leśnika‑Polaka jest postępowanie w myśl hasła: «Bóg. Honor, Ojczyzna»” (Ojrzyński, 2006:24, 29–30). Wyrazem niesłabnącej tendencji ku temu rodzajowi splątania pojęciowego była debata podczas konferencji w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie, w której uczestniczyłam w pierwszej połowie kwietnia 2014 roku. Wśród czołowych leśników kraju rozgorzała wówczas dyskusja nad zasadnością i potrzebą zmiany nazwy jednostki „Lasy Państwowe” na „Lasy Narodowe”. Postulowano, że skoro parki są narodowe, a nie państwowe, tak samo sytuacja powinna wyglądać w kontekście lasów. To wzmacniałoby w Polakach przekonanie, iż służą im one i należą do nich. Dlatego też Państwowe Gospodarstwo Leśne mogłoby zmienić drugi człon swojej nazwy na „Narodowe”. Wówczas nazwa Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Narodowe” oddawałaby dokładnie to, co w sobie łączy – własność Skarbu Państwa i dobro całego narodu. Podczas wywiadów z leśnikami, które przeprowadzałam już po tej debacie, pytałam o ich opinię na temat postulowanej zmiany. Naczelnym argumentem „za” okazywało się przypuszczenie, że taka nazwa lepiej chroniłaby ich (tj. Lasy Państwowe) 13przed prywatyzacją, i co z tym związane, podnosiłaby ich rangę w oczach społeczeństwa.

    19Tutaj należy zwrócić uwagę na pierwszy paradoks. Jak piszą teoretycy postsocjalizmu, lata transformacji cechuje nieufność i brak zaufania w stosunku do aparatu państwowego i do jego urzędników, zwłaszcza z wyższych szczebli administracji (np. Giordano, Kostova, 2002). Państwo nadal postrzegane jest jako wszechpotężne i kontrolujące, a tym samym jest odpowiedzialne za wszystko, co dzieje się w kraju; można je obwiniać za wszelkie porażki, niedogodności, braki w życiu społecznym i ekonomii (Buchowski, 2001: 85, 91). Tymczasem w warstwie dyskursywnej polscy leśnicy dążą do wytworzenia połączenia ich instytucji z państwem i do wzmocnienia tej łączności. Ilustrują to przykłady, w których owa państwowość jest dla leśników warunkiem sine qua non funkcjonowania, którego bronią na poziomie krajowym i do którego obrony mobilizują społeczeństwo. Tę pozorną sprzeczność należy wyjaśnić za pomocą dwóch elementów. Po pierwsze, mówienie o lasach nie tylko jako o dobru narodowym, ale własności państwowej, dobru publicznym, pozwala leśnikom wykorzystywać przekonanie rozbudowane w czasach socjalizmu, które zakłada, że określenie czegoś jako państwowego oznacza, że „właścicielami” są wszyscy członkowie społeczeństwa, czyli potencjalnie każdy może z tego skorzystać i wziąć z tego cząstkę dla siebie (Verdery, 1996: 204–210; Buchowski, 2001: 85; Wnuk‑Lipiński, 2008). Państwowe oznacza coś, do czego każdy ma prawo. Leśnicy próbują połączyć tutaj dwa silne dyskursy: 1. państwowe – to znaczy moje, to, co mi się należy jako każdemu obywatelowi, do czego mogę się zawsze odnieść jako mojego, oraz 2. narodowe – to, z czym czuję się związany, to, czego trzeba bronić. Na korzyść leśników dodatkowo zadziałał fakt, że w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych w wyniku problemów w górnictwie, stoczniach, na kolei, w byłych państwowych gospodarstwach rolnych sprawnie zarządzane przez leśników lasy okazały się tym „dobrym” dobrem narodowym, państwowym majątkiem, który zyskał miano „ostatniego już dobra narodowego”, „jednego z ostatnich należących do Narodu majątków” (Po co zmiana Konstytucji?, 2015). Prywatyzacja innych „dóbr rodowych” Polski Ludowej okazała się terapią szokową, która przynosiła w krajowych mediach wizerunki sfrustrowanych, protestujących górników, stoczniowców, pielęgniarek. Tym silniej leśnicy wzmacniali przekonanie o tym, że Lasy Państwowe w rękach państwa (to jest leśników) radzą sobie doskonale w trudnych czasach. Nie powinno się więc tego stanu zmieniać, aby nie zaburzyć równowagi i nie powielać oglądanego wielokrotnie scenariusza upadku sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Tutaj też znajduje swoje odbicie przekonanie o potędze aparatu państwa, które nie jest prostą wiarą w jego nieomylność, ale uznaniem jego siły i zasięgu. Mimo że władze państwa i jego decyzje nadal widziane są przez pryzmat podejrzeń, niepewnego prawa, to jednak szarość ich oblicza jest mniejszym złem niż nieustannie niepewna, zawsze „nie moja” własność prywatna (Wnuk‑Lipiński, 2008). Podczas pobytu na University of Alberta uczęszczałam na zajęcia „Communism and After” prowadzone przez prof. Marko Zivkovica. Podczas jednych z nich opowiadałam o moich badaniach i sytuacji polskiego leśnictwa w kontekście postsocjalizmu. Od zdziwionych studentów otrzymałam serię pytań oscylujących wokół kwestii: Jak to możliwe, że aparat państwowy ma monopol na zarządzanie przyrodą w kraju?; Czy to bezpieczne, że państwowa jednostka jest głównym sprzedawcą drewna w kraju i nadzoruje przytłaczającą większość lasów w Polsce? Ostatecznie usłyszałam od poruszonej studentki: Ale kto, w takim układzie, kontroluje państwo? Nie potrafiłam odpowiedzieć na to pytanie. Kto nadzoruje Lasy Państwowe i państwowych leśników w polskim lesie? W Polsce należy się raczej spodziewać pytań: Kto nadzoruje prywatnych inwestorów?; Jakich mechanizmów może użyć państwo, aby kontrolować działania prywatnych posiadaczy lasów albo ich potencjalnych kupców (którzy z założenia nie będą myśleć o dobru wspólnym, ale wyłącznie o indywidualnej – często sprowadzanej do jedynie ekonomicznej – korzyści)14? W postsocjalistycznych realiach bardzo silnie funkcjonuje binarna opozycja: państwowe‑prywatne, wspólne‑indywidualne, moje‑nie moje, a więc także: lasy państwa‑lasy innych właścicieli, a ostatecznie Lasy Państwowe‑lasy prywatne. Jeśli prywatyzacja równa jest przejęciu władzy przez prywatnych inwestorów, oznacza to, że jedynie państwo może zapewnić ochronę przed nimi i jest jedyną alternatywą dla nich. Lasy Państwowe zostają zamienione w synonim dobra publicznego, własność wspólną.

    20To, co udało się leśnikom, a nie udało się nie tylko w wielu innych grupach w Polsce, ale także w innych krajach przechodzących transformację, to połączenie ramy prawnej i jej legitymizacji; legalności i przekonania o słuszności jej istnienia i stosowania (legality i legitimacy, Weber, 1956: 124, za: Giordano, Kostova, 2002: 88–89; także Ledeneva, 1998). Jak piszą Giordano i Kostova, w postsocjalistycznej Bułgarii w obliczu reformy rolnej powstała wyrwa pomiędzy prawem a jego legitymizacją i zastosowaniem. Prawo jest nieustannie pomijane, zmieniane i dostosowywane przez codzienne praktyki lokalnych aktorów, którzy rozpoznają je jako nieprzystosowane do realiów ich implementacji. W efekcie strefa norm państwowych postrzegana jest jako podejrzana, niegodna zaufania i niemająca uzasadnienia w oczach przeciętnych obywateli (Giordano, Kostova, 2002: 88–89). Tymczasem leśnicy po wprowadzeniu nowego prawa i swoistej reformy leśnej, nie tylko wspierali uchwalenie korzystnego dla siebie prawa, ale także przez następne przynajmniej dwadzieścia pięć lat skutecznie przekonywali Polaków, że jest to jedyna właściwa i słuszna forma zarządzania lasami w Polsce.

    21Jednakże to nie tłumaczy całej specyfiki tej sytuacji. Potrzebny jest drugi punkt wyjaśnienia, który mówi, iż połączenie leśnictwa z państwem jest w dużej mierze dyskursywne. W 1991 roku w wyniku przyjęcia nowej Ustawy o lasach, doszło w rzeczywistości do znacznego uniezależnienia się leśników i Lasów Państwowych od administracji i budżetu państwa. W praktyce oznacza to – na ile to możliwe – trzymanie się z dala od państwa, co jest swoistym remedium na niestabilną postsocjalistyczną teraźniejszość. Moim zdaniem, na styku powyższych punktów odniesienia należy doszukiwać się specyfiki polskiego leśnictwa po 1989 roku i sposobu, w jaki zarządza się współcześnie lasami (i w znacznej mierze całą naturą) w Polsce.

    22Leśnicy okazali się, używając metaforycznej frazy, stróżami poranka transformacji, ponieważ nie przespali czasu zmian, ale szybko zrozumieli, jakie niebezpieczeństwo przynosi, ale jednocześnie jaką szansę daje im nowy kontekst społeczny i polityczny. To jednak wymagało od nich zdecydowanych działań. Zasadniczą rolę odegrały tutaj jednostki, ale później również gotowość całej grupy zawodowej do przyjęcia i odgrywania konkretnej roli w nowych okolicznościach. Podczas prac Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji (zwanego Sejmem kontraktowym), obradującego w latach 1989–1991, a powołanego na mocy wyborów z 4 czerwca 1989, będących z kolei wynikiem porozumień Okrągłego Stołu, w Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa powołanej 2 sierpnia 1989 roku zasiadło trzydziestu dwóch posłów, w tym pięciu leśników 15. „Czy idzie z wrzącej zupy czy z wrzącego rosołu zebrać z góry to, co zebrać się powinno? Nie da rady. To może się gotować, ale nie może wrzeć. A myśmy byli wtedy państwem wrzącym. Wszystko było zmieniane: założenia polityczne, gospodarcze, społeczne. Wtedy powstawały obszary biedy, wtedy przestały z czwartku na piątek istnieć PGR‑y, wtedy wielu ludzi zaczynało zmieniać wyznania i przekonania, więc to było sztormowe morze i trudno było po nim płynąć kajakiem” (Poseł, luty 2015) – komentował ówczesną sytuację jeden z twórców Ustawy o lasach. Tak mówił o okolicznościach jej powstawania 16:

    Wtedy się zaczęły telefony: „Słuchaj, wreszcie jest szansa. Ty tam musisz coś w tym Sejmie zrobić”. Wie pani, to był taki okres optymizmu, takiej radości, każdy chciał coś tworzyć, każdy chciał ślad na tej ziemi po sobie pozostawić. Oczywiście obiecałem to kolegom, uważałem, że jak najbardziej jest okazja. (…) A jak przyszedłem do Sejmu, to się okazało, że jest tam nas, leśników, pięciu, na cały skład Sejmu (…). I piękne to chyba było to, że potrafiliśmy się spotkać i zdefiniować problem i nasze posłannictwo (…). Na pewno łączyło nas to, że odczuwaliśmy, iż ta sytuacja, która była wtedy w lasach, nie jest sytuacją normalną. Nie takiej roli leśnika myśmy się spodziewali i nie taką chcieliśmy utrwalać. Po pierwsze, myśmy byli na siłę ożenieni z przemysłem drzewnym, po drugie, byliśmy w strukturach ministerstwa rolnictwa. Po trzecie, na leśniku spoczywał szereg obowiązków, które na pewno wielu uznałoby dziś za dziwne, a może i niesamowite (…). Do obowiązków leśników należało szacowanie szkód wyrządzonych przez dziką zwierzynę u rolników. To oznaczało, że na stałe zostaliśmy prawnie wmontowani w oczywisty konflikt leśnika z rolnikiem17. Drugi przykład: to na nas, leśnikach, spoczywał obowiązek dostarczania surowca drzewnego do tartaku (…). I to – a mógłbym podawać jeszcze inne przykłady – powodowało, że leśnik polski był na kolanach. W zasadzie nie odnosiło się wrażenia, że jest w społeczeństwie szanowany, lubiany, dobrze opłacany. To powodowało, że po pierwsze, widzieliśmy naglącą potrzebę przestawienia leśnictwa na nowe tory i nowe zasady. Można to było zrobić tylko zabiegając o uchwalenie Ustawy o lasach – właśnie o lasach, a nie o przedsiębiorstwie. Ta ustawa miała zawierać elementy funkcjonowania Lasów Państwowych – a także pozostałych, prywatnych i innych, ale miała to być jedna ustawa, bo jedne są lasy w Polsce. (…) Wtedy również pojawiła się myśl, żeby lasom nadać – czy może nie nadać, bo one zawsze ją miały – ale żeby zwrócić uwagę na ich rolę środowiskotwórczą 18. Wtedy to było dobre, chwytliwe, przekonujące – ta środowiskotwórcza rola lasu. I to nam wtedy pomogło (…). Dobrym rozwiązaniem było również to, że udało się nam wyjednać u ówczesnego ministra [rolnictwa], aby powołał wiceministra leśnika (…). Dlaczego to było takie ważne? Bo mieliśmy w końcu swojego przedstawiciela w rządzie, mogliśmy z nim rozmawiać o ważnych sprawach dotyczących przyszłości lasów i leśnictwa. Wtedy zaczęły się prace nad ustawą. Na początku miały taki nieformalny przebieg: stworzyliśmy tzw. burzę mózgów, w pokojach zbieraliśmy materiały, ustalaliśmy sobie zagadnienia do rozwiązania (…). W pewnym momencie doszliśmy do kwestii finansowania Lasów Państwowych. To był trudny moment (…). Dziś sobie myślę, że intuicyjnie chcieliśmy zrobić nie jeden, ale trzy kroki naprzód. I dlatego te rozwiązania z innych państw, z Niemiec, z Austrii – to nie było to, to było za blisko. Ten model finansowania był modelem najważniejszym. Dowiedzieliśmy się wtedy, że z panem premierem Leszkiem Balcerowiczem można rozmawiać o wszystkim, tylko nie o pieniądzach. Między innymi właśnie jego postawa, jego podejście spowodowały, iż musieliśmy przyjąć model, że Lasy [Państwowe] nie chcą żadnych pieniędzy z budżetu, ale my też nie chcemy nic dać do budżetu (…). Wielu znawców tego zagadnienia nie wierzyło wówczas, że Lasy mogą utrzymać się same z pieniędzy, które będą miały z gospodarowania w lasach. Przybliżone szacunki, jakie robiono, by stwierdzić, czy jest to w ogóle możliwe, nie były optymistyczne. Przez pierwsze miesiące po wejściu Ustawy o lasach byliśmy przerażeni: czy to zafunkcjonuje, czy rzeczywiście da radę? Wzięliśmy też na siebie wysiłek przedstawienia projektu tej ustawy w klubach [parlamentarnych] (…). Do dnia dzisiejszego zapisy tej ustawy się trochę zmieniły. Nie wszystkie poszły, w moim przekonaniu, w dobrym kierunku (…). Ale jak to mówią, ktoś ustala zasady gry, ktoś rozdaje karty, i jak została rozdana talia do gry w durnia, to w brydża się nie zagra. (…). Najważniejszą cechą ustawy z dzisiejszej perspektywy jest na pewno samofinansowalność Lasów Państwowych. W tym modelu – tu mi brakuje dobrego określenia słownego (…) – takim bezpiecznikiem, gwarantem, że to jednak może funkcjonować, był Fundusz Leśny, czyli ustalenie istnienia czegoś takiego jak Fundusz Leśny (…). Myśmy to nazwali Funduszem Leśnym, bo to działa podobnie jak amortyzacja, czyli raz jest kosztem, a raz jest źródłem środków – tak działa amortyzacja. (…) My sobie wyobrażaliśmy, że to będzie pewien odpis, który będzie ciężarem, czyli jak gdyby kosztem, ale jednocześnie będą to pieniądze, które zostaną u nas – taka amortyzacja bis. (…) Chcę powiedzieć, że jeśli my w Lasach [Państwowych] stracimy ten Fundusz Leśny, to będzie ogromne zagrożenie dla finansów Lasów. Ktoś, kto zrobi zamach na ten fundusz, naprawdę zrobi zamach na sposób finansowania Lasów. (…) Większość nadleśnictw jest dochodowa, ale pamiętajmy o sinusoidzie sprzedaży drewna. To, że znajdujemy się w okresie wzrostu koniunkturalnego, nie oznacza, że tak będzie zawsze. A jak teraz będzie spadek? (…) Drugą zasadniczą sprawą jest utrwalenie choinki strukturalnej w naszej organizacji, czyli w Lasach Państwowych. Dlaczego nam na tej choince tak zależało? Dlatego, że potrafiliśmy sobie wyobrazić, że może w następnej dekadzie albo za kilka lat zaistnieje taka sytuacja (w kilku państwach taka sytuacja zaistniała, myśmy też mieli taką wiedzę), iż ktoś stwierdzi, że Lasy [Państwowe], ponieważ prowadzą działalność gospodarczą, nie pasują pod ministra środowiska i jako majątek Skarbu Państwa powinny być pod ministrem skarbu. Tego nie można było wykluczyć; jeśli jednak jest struktura choinkowa, to tu się odhacza, a tam się zahacza, ale nie zmienia to funkcjonowania Lasów [Państwowych] (…). I trzecia rzecz, która wydaje mi się bardzo ważna: zarządzanie i racjonalne gospodarowanie nie może odbywać się za biurkiem w Warszawie, musi się odbywać w lesie, w nadleśnictwie, dlatego szerokie kompetencje dla gospodarza miejsca, a coraz węższe – na górę.

    23Pytałam Posła, co sądzi o propozycji wprowadzenia do Konstytucji poprawki, która miałaby zapewniać zakaz prywatyzacji Lasów Państwowych:

    Jeśli ktoś jest przepełniony dobrą wolą, to żadnych zapisów na tę okoliczność mu nie potrzeba. (…) Jeśli ktoś jest przepełniony złą wolą, to myślę, że żaden zapis tego nie rozwiązuje (…). Dzisiaj lasy, w mojej ocenie, są głównie rozgrywką polityczną. Zdaję sobie sprawę, że to ogromny majątek, że w różnych państwach różnie wygląda sprawa prywatyzacji lasów i gospodarowania w lasach, ale wiem również, że jak dzisiaj przyjeżdżają do mnie leśnicy niemieccy, to oni aż płaczą. Płaczą ze wstydu i z zazdrości, że nam się udało zachować i utrwalić ten model leśnictwa, bo oni zostali już totalnie rozjechani (…). Kiedy się jedzie przez Niemcy, to są oczywiście drzewa, więc ktoś mógłby powiedzieć: „W czym rzecz? Tam jest las, tu jest las. Czego się czepiacie? Po prostu wam jest tak wygodnie”. No nie, nie wiem, czy w Polsce jest do zaakceptowania powszechna prywatyzacja lasów – myślę, że nie. A jeśli już miałoby dojść do prywatyzacji lasów w Polsce, to ja ze swej strony proponuję sprywatyzować Giewont i Bałtyk (…). Jednak gdzieś się musi zatrzymać ten absurd. (…) Swego czasu, za pana premiera Buzka, było głosowanie w Radzie Ministrów, czy prywatyzować lasy czy nie. Głosem jednego ministra decyzja została oddalona. Ale ile razy to ma tak być: osiem do siedmiu, dziewięć do dziesięciu…? Teraz z kolei czytam, że tylko pięcioma głosami zostało coś odrzucone, itd., itd. Czyli nadal są siły, które próbują coś tym ugrać. Jako społeczeństwo musimy zachować czujność. Ze swej strony obawiam się, że [chociaż] nie ma dzisiaj żadnej siły politycznej, która opowiadałaby się otwarcie za prywatyzacją lasów czy jakąkolwiek zmianą formuły istnienia lasów, ale jednak, odnoszę wrażenie, zakulisowo takie działania są czynione. I tu należy się obawiać, co będzie dalej.

    24Dalej pytałam również o to, czy w polskim społeczeństwie są nastroje, które mogłyby sprzyjać prywatyzacji:

    Nie. Społeczeństwo już wiele razy dało przykład, że nie. Przecież my co chwilę zbieramy podpisy, i ludzie się podpisują, właściwie bez większego uzasadnienia. Tylko się powie: „Znowu chcą sprywatyzować lasy. Chcesz, żeby były prywatne?” – „Nie! Daj, podpiszę!”. Więc na szczęście społeczeństwo jest za nami, społeczeństwo to rozumie. Ale politycy mają swoje nocne obrady. Tak to już jest.

    25Dwudziestego ósmego września 1991 roku, podczas 75. posiedzenia Sejmu X kadencji, przytłaczającą większością głosów Sejm kontraktowy przyjął Ustawę o lasach (zobacz Aneks nr 3 i nr 4). We wrzącym rosole, jakim była wówczas, cytując Posła, Polska, ta ustawa była „ledwo widoczną marchewką pływającą obok przykuwających uwagę społeczeństwa kawałków kurczaka” (jak reforma rolna, likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych, negocjowanie budżetu państwa, pierwsze uzgodnienia konstytucyjne itd.). Zasadnicze punkty, na które chcę zwrócić uwagę, dotyczą: art. 4 pkt. 1: Zarząd nad lasami państwowymi stanowiącymi własność Skarbu Państwa, z zastrzeżeniem ust. 4, sprawuje Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe zwane dalej „Lasami Państwowymi”; art. 45 pkt 1: W Lasach Państwowych tworzy się Służbę Leśną; art. 50 – Lasy Państwowe pokrywają swoje wydatki z własnych dochodów i prowadzą gospodarkę leśną na zasadach samodzielności finansowej; art. 56: W Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych tworzy się Fundusz Leśny 19. Poszczególne artykuły ustawy mogą wyglądać nieznacząco, jednak należy je umieścić w szerszym kontekście, do czego posłużą cytowane wyżej fragmenty wywiadu z Posłem. Przede wszystkim, dokument zachowywał w posiadaniu Skarbu Państwa 80,8 proc. lasów w Polsce, z czego 77 proc. utrzymano w zarządzie Lasów Państwowych (stan na 2015 rok, Raport o stanie lasów, 2015: 10; Zajączkowski, 2006: 63) 20. Z wyjątkiem lasów należących do parków narodowych (2 proc. ogólnej powierzchni lasów w kraju) oraz pozostałych leśnych własności Skarbu Państwa (0,9 proc. np. w Zasobie Własności Rolnej), przytłaczająca większość tego zasobu naturalnego została przekazana w zarządzanie jednemu podmiotowi, który został określony jako państwowa jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, reprezentująca Skarb Państwa w zakresie zarządzania mieniem (art. 32) 21. Nie uczyniono z LP spółki ani nie zdecydowano się na rozdzielenie ich kompetencji pomiędzy mniejsze jednostki, podlegające np. wojewodom lub ściślej powiązane z gminami. Ustawa z 1991 roku tworzyła scentralizowaną instytucję, która swoim zasięgiem obejmuje teren całego kraju, z klarowną, hierarchiczną strukturą i dość rozbudowaną administracją (Dyrekcja Generalna, 17 dyrekcji regionalnych i 430 nadleśnictw), której powierzono w samodzielne zarządzanie znaczny obszar kraju, łącznie z prowadzeniem na nim działalności gospodarczej przy pomocy mienia Skarbu Państwa (LP są przedsiębiorstwem). Lasy Państwowe nie są jednak w myśl ustawy administracją publiczną, a forma organizacji wprowadzona w dokumentach prawnych nie ustala między jednostką a państwem sztywnych i ścisłych więzi, tak jak w przypadku np. parków narodowych lub administracji samorządowej. Art. 33 pkt. 2 ustawy zakłada, że dyrektor generalny jest powoływany przez ministra środowiska (w 1991 roku ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa) 22. Drugi punkt wyraźnie mówiący o obowiązkach LP wobec państwa to kwestia podatku leśnego, który jednostka ma uiszczać. W 1991 roku (i właściwie aż do 2014, nie wliczając podatku CIT oraz dotacji państwowych dla LP na zadania zlecone) PGL LP nie łączyła z państwem i jego budżetem bliższa więź. Lasy Państwowe, sięgając ponownie po metaforę z wypowiedzi mojego rozmówcy, stały się choinką, którą można odczepić z jednego miejsca i podczepić w inne bez naruszenia jej szkieletu i struktury, czy też charakterystyki pracy jej członków. Przedsiębiorstwo funkcjonuje w ramach państwa, ale jednocześnie pozostawiono mu dużą niezależność. To stworzyło leśnikom przestrzeń do działań w pewien sposób niezależnych od jurysdykcji państwa.

    26Zapisy ustawy jednocześnie odcinały leśników od wcześniejszych zobowiązań związanych z przemysłem drzewnym i rolnictwem (por. Aneks nr 2). Czyniły z nich samodzielną jednostkę nie tylko ze względu na samofinansowanie, ale także, zważywszy na specyficzną strukturę własności lasów, zagwarantowały im monopol na wolnym rynku drzewnym w Polsce. Ta centralna pozycja głównego dostarczyciela surowca różni się znacznie od tej z okresu socjalizmu, kiedy – jak relacjonował Poseł – to leśnicy musieli dostosowywać się do życzeń tartaków i zakładów przetwórstwa. Ujmując tę sytuację kolokwialnie: to leśnicy teraz rozdają karty. W 2012 roku na terytorium kraju pozyskano blisko 35 mln m³ grubizny drewna netto, co jest ilością o ponad 1 mln m³ wyższą niż w roku poprzednim, z czego w lasach prywatnych liczba ta wynosiła 1,3 mln m³, a w parkach narodowych 176 tys. m³ (Raport o stanie lasów, 2013: 34). Z kolei w 2015 roku pozyskano 38 mln m³ grubizny drewna netto, co jest ilością o 665 tys. m³ wyższą niż w roku wcześniejszym (Raport o stanie lasów, 2016: 41). Udział Lasów Państwowych w krajowym rynku drzewnym wynosi 90 proc., co wiąże się z rocznym pozyskaniem na poziomie około 34–35 mln m³ drewna. Przychody z tego tytułu wynoszą 88,7 proc. przychodów jednostki, czyli 7 081 869 300 zł (dane za 2014, gdy pozyskanie netto bez kory wyniosło w Lasach Państwowych ponad 37 mln m³, Gospodarka Finansowa…: 13, 62). Wejście w wolnorynkowe (w założeniu) relacje z przemysłem drzewnym, mimo wstępnych niepokojów, okazało się w dłuższej perspektywie prostą drogą do znacznych przychodów dla Lasów Państwowych. Poseł opowiadał, że wprowadzaniu ustawy towarzyszył niepokój, czy leśnicy zarobią na siebie. W innym momencie mówił o zmiennym rynku drzewnym, o hossie na drewno, która przychodzi i odchodzi. Okazało się, że nawet pewne fluktuacje na rynku drzewnym nie są w stanie zasadniczo wstrząsnąć tą częścią przychodów w leśnictwie. Naczelna Izba Kontroli podaje, że od 2010 roku następuje nieznaczny spadek przychodów związanych ze sprzedażą drewna, mimo równoczesnego wzrostu ilości sprzedawanego surowca (Gospodarka Finansowa…: 13). Jednakże zysk brutto w 2014 roku wyniósł 452 523 800 zł. Piotr Paschalis‑Jakubowicz o sytuacji na rynku drzewnym po 1991 roku pisze:

    Zmiany ustrojowe po roku 1989, przestawianie gospodarki narodowej w celu dostosowania jej do reguł wolnego rynku, pociągają za sobą istotne zmiany w strukturze własnościowej przemysłu drzewnego. Własnościowe i organizacyjne oddzielenie lasów od przemysłu jest faktem. Z jednej strony, zwarta, prowadzona według czytelnych, ale na silnie scentralizowanych zasadach zarządzania struktura Lasów Państwowych, gospodarujących w imieniu Skarbu Państwa na blisko 80 proc. powierzchni leśnej kraju, a z drugiej – ciągle słaby, rozproszony (…) przemysł drzewny (…). Mamy więc do czynienia, z jednej strony (mowa o Lasach Państwowych), z pewnym gorsetem przepisów, wyraźnie formujących cele prowadzenia gospodarstwa leśnego, z drugiej z ustawowym zapisem o samofinansowaniu się działalności. A tuż obok pojawiają się wyraźnie żądania spełnienia zasad wolnego rynku, przepływu towarów i usług, wyrażane przez przemysł drzewny. Jest to zupełnie nowa, nieznana dotychczas sytuacja, w której znalazły się zarówno Lasy Państwowe, jak i przemysł drzewny w Polsce. Nie ma wątpliwości, że Lasom Państwowym zależy na istnieniu silnego i stabilnego rynku drzewnego w kraju. W znacznie trudniejszej sytuacji znalazł się przemysł drzewny (…). (2006: 302)

    27Ustawa odwróciła sytuację – teraz to leśnicy mają duży wpływ na warunki współpracy z przemysłem drzewnym, a ten z kolei jest zależny od polityki sprzedaży drewna uzgadnianej w ramach Lasów Państwowych rokrocznie23.

    28Szóstego maja 2015 roku uczestniczyłam w debacie „Lasy w Polsce”, zorganizowanej w siedzibie „Gazety Wyborczej” w Warszawie. Do udziału w niej zaproszono ówczesnego ministra środowiska Macieja Grabowskiego, dyrektora generalnego Lasów Państwowych Adama Wasiaka, profesora leśnictwa Andrzeja Grzywacza, Jacka Bożka – prezesa Klubu Gaja, Radosława Michalskiego – prezesa zarządu Fundacji Dziedzictwa Przyrodniczego, oraz Marka Krzykowskiego – prezesa International Paper Kwidzyn, globalnego potentata produkcji opakowań i papieru, jednego z dużych odbiorców surowca drzewnego od Lasów Państwowych. Spotkanie koncentrowało się wokół hasła sprzeczności interesów między ochroną środowiska a pozyskaniem drewna w lasach. Oś napięcia ustawiono między ekologami a przedsiębiorcami, a także leśnikami, którzy ten surowiec „tną”. Celem debaty było szukanie kompromisu i odpowiedzi na pytanie, czy taki kompromis jest w ogóle możliwy. Zarysowanie osi konfliktu między przemysłem a ekologami spotkało się od razu z ostrą ripostą Marka Krzykowskiego, który nie zgadzał się na określanie przedsiębiorców związanych z przemysłem drzewnym jako wrogów ekologów i ochrony środowiska 24. Wskazywał na szereg przedsięwzięć prowadzonych przez jego firmę wspólnie z Instytutem Badawczym Leśnictwa, w ramach których szukają metod jak najefektywniejszej i najwydajniejszej przetwórstwa drewna. Miał duże pretensje do leśników, którzy nie chcą wczuć się w sytuację przedsiębiorców, blokują dostawy, dyktują ceny, utrudniają zakup surowca, wprowadzając z roku na rok nowe wymagania i restrykcje z tym związane. Znanym przykładem jest portal E‑Drewno, czyli internetowa platforma, która jako jedna z nielicznych daje możliwość hurtowego zakupu surowca w Polsce. Z kolei podczas tej debaty dyrektor LP Adam Wasiak mówił:

    My jesteśmy krajem, który nie potrafi się cieszyć z własnych sukcesów, a w zakresie leśnictwa (…) takie sukcesy są (…). Szanowni Państwo, przecież my w 1991 roku w Polsce dokonaliśmy olbrzymiego skoku – zmieniliśmy Ustawę o lasach, która całkowicie zmieniła sposób patrzenia gospodarki leśnej. Ta gospodarka leśna, która była prowadzona wcześniej, była podporządkowana przede wszystkim pozyskaniu drewna, mimo że leśnicy próbowali to łagodzić. Leśnicy, którzy są przyrodnikami, próbowali takie działania podejmować, neutralizowali te często idiotyczne nakazy, które były nakazami zewnętrznymi czy politycznymi. Po 1990 roku zmieniliśmy całkowicie filozofię myślenia, jeśli chodzi o zakres prowadzenia gospodarki leśnej. Minęło dopiero dwadzieścia pięć lat. (…) Staramy się budować obraz leśnika już od kilkudziesięciu lat, a już na pewno od powstania nowego pomysłu na leśnictwo, czyli Ustawy o lasach – leśnika, który prowadzi wielofunkcyjną gospodarkę leśną. I to jest duże odkrycie naszego kraju. Wcale nie jest tak, że wszyscy w całej Europie tę wielofunkcyjną gospodarkę prowadzą (…), tak jak polskie Lasy Państwowe. Gospodarka leśna w wielu gospodarkach państwowych, i prywatnych też, jest w dalszym ciągu nastawiona na pozyskanie drewna i realizowanie tej jednej jedynej funkcji. (Z własnego nagrania i transkrypcji)

    29Dyrektor Wasiak sięga po ustawę z 1991 roku, wpisując się w wielokrotnie powtarzane przez leśników hasło „polskiego modelu leśnictwa” jako jedynego sensownego sposobu gospodarowania lasami w Polsce25. Ów akt prawny był w jego interpretacji przejawem dalekowzroczności leśników, którzy zrewolucjonizowali myślenie o zarządzaniu naturą, dążąc do ograniczenia destrukcyjnego wpływu zasobowego modelu gospodarki leśnej. Tym samym leśnicy przedstawiają jako sukces swojej jednostki nie sprawne zarządzanie przedsiębiorstwem, ale modelowe dbanie o zasoby przyrodnicze – wzór do naśladowania dla innych państw. Konrad Tomaszewski, dyrektor generalny LP (od 17 listopada 2015 roku), jedną ze swoich publikacji zamyka podrozdziałem zatytułowanym: „Podsumowanie, czyli dlaczego nie ma alternatywy dla obecnej formy organizacyjno‑prawnej państwowej gospodarki leśnej w Polsce” (Tomaszewski, 2006: 69). Po dwudziestu pięciu latach nadal jest to dla leśników jedyna możliwa struktura, za pomocą której można zarządzać lasami w kraju. W narracji o sukcesie roku 1991 rzadko odwołują się oni do przemysłu drzewnego oraz do faktu, że w zasadzie nie mają konkurencji na rynku drzewnym w kraju, co nawet w czasach umiarkowanej hossy drzewnej pozwala im gromadzić na Funduszu Leśnym znaczne środki (na dzień 3 grudnia 2014 r. było to 822 mln 516,1 tys. zł, Gospodarka Finansowa…: 62). Ustawa z 1991 roku w warstwie dyskursywnej zatrzymała lasy w rękach Skarbu Państwa, a w warstwie praktycznej stworzyła samodzielną jednostkę, dając jej szereg uprawnień, które niosło ze sobą hasło „samowystarczalności finansowej”. Dała leśnikom przestrzeń do zmiany ze źle opłacanych i mało szanowanych w lokalnych społecznościach, acz ciężko pracujących w lesie urzędników, podlegających ściśle administracji państwowej, nie tyle w warstwę urzędników nowego państwa, ile w leśnych menedżerów i biznesmenów, którzy stali się lokalnymi elitami, a także niezmiernie wpływowym środowiskiem na poziomie krajowym. Ustawa, która stała się podstawą dla aktywności leśników, czyniła z nich, jak mówiła Jadwiga cytowana przeze mnie w poprzednim rozdziale, „najbogatszą firmę w Polsce”. Tym czasem wielofunkcyjna gospodarka leśna, o której wspomina dyrektor Wasiak i do której leśnicy często sprowadzają zasadnicze zmiany, jakie przyniosła Ustawa o lasach, nie była jedynym, jasno określonym celem, jak to nadmienił wspomniany dyrektor. Nie był to zasadniczy punkt, który motywował prace nad ustawą.

    30W 1991 roku podczas przygotowania nowego aktu prawnego był to raczej środek do celu (jak określał to Poseł: „(…) wtedy to było dobre, chwytliwe, przekonujące, (…) to nam wtedy pomogło”), a nie jedyny cel. Tym, co napędzało działania twórców ustawy, była niezadowalająca pozycja leśników i leśnictwa. Wyznaczono jasny kierunek zmian, ale nie ich konkretny punkt docelowy. Z biegiem czasu cel ten przekroczył nawet aspiracje leśników. W latach dziewięćdziesiątych nie spodziewali się oni zostać zwycięzcami transformacji. Jeden z moich rozmówców opowiadał, jak wyglądało przygotowywanie pracowników terenowych i wdrażanie nowych ustaleń prawnych. Zorganizowano szereg szkoleń według dwóch schematów. Część pracowników, w których pokładano większe nadzieje i widziano w nich przyszłą kadrę kierowniczą, wysłano na szkolenia do Warszawy. Nie bez znaczenia był też klucz partyjny – zasługi w „Solidarności”, zaangażowanie podczas wyborów 4 czerwca. „Mówili nam, że to będą najtrudniejsze szkolenia w naszym życiu” (Rokitnik, 2016). Dla leśników, którzy zostali wybrani do szkoleń w Warszawie, były to pierwsze takie kursy w życiu, więc wspominają je jako bardzo stresujące. Stosowano w nich metody, ekspertyzy, wskaźniki, wzory, przepisy prawne, z którymi wcześniej nie mieli do czynienia. Poszczególne cykle szkoleń kończyły się testami, które leśnicy musieli zdawać. Rokitnik pokazał mi materiały, które otrzymywali podczas kursów. W ich wstępie, napisanym przez ówczesnego dyrektora generalnego Andrzeja Rodziewicza, można przeczytać, że: „Ustawa o lasach tworzy warunki prawne, organizacyjne i finansowe do ochrony i zachowania lasów w Polsce oraz powiększania zasobów leśnych. Stwarza również leśnikom szansę godziwych warunków życia i pracy”. Druga grupa, składająca się z osób, dla których nie przewidziano zasadniczej roli w tworzonej kadrze kierowniczej, wysyłana była na szkolenia do lokalnych ośrodków: pobliskich techników leśnych, siedzib dyrekcji regionalnych. To był pierwszy etap, na którym grupa ta wyraziła gotowość do dostosowania się i wprowadzenia w życie (w lasy) nowych wytycznych wynikających z nowego prawa leśnego.

    31Według mojej oceny był to moment bardzo ważny. Od uchwalenia ustawy i wejścia jej w życie mniej więcej do 1995 roku nie było pewności, czy taki model ma szansę w dłuższej perspektywie udźwignąć polskie leśnictwo. Leśnicy jednak zgodzili się na niego i zdecydowali się go wdrażać. Około roku 1995 (trudno jednoznacznie wyznaczyć ten moment) stało się jasne, że ustawa nie tylko pozwoli przetrwać Lasom Państwowym, ale systematycznie prowadzi do wzmocnienia ich sytuacji gospodarczej i finansowej, mimo fluktuacji politycznych, które odbijały się na LP głównie w postaci każdorazowych powyborczych rotacji na stanowiskach kierowniczych.

    32Rosła też pozycja leśników w lokalnych społecznościach, czego przejawem był (i jest) znaczny udział leśników w radach gmin i powiatów. W wyborach w 2011 w dyrekcji toruńskiej do lokalnych samorządów wybrano czterdziestu jeden leśników (Hejbudzka, 2011: 6), a w gminie Lutowiska w Bieszczadach, w latach 2010–2014 leśnicy (i drzewiarze) stanowili większość radnych gminy. Wzrost pozycji leśników należy powiązać m.in. z rozwiązaniem części zasadniczych konfliktów z rolnikami wynikających ze szkód wyrządzanych przez zwierzynę leśną. Jednak nie bez znaczenia była także zmiana wizerunku leśnika, czemu sprzyjało znaczne poprawienie uposażeń, a także szereg inwestycji w lokalną infrastrukturę Lasów Państwowych (remonty leśniczówek, nadleśnictw, innych budynków LP, zakup służbowych aut itp.) czy zwrot ku edukacji leśnej w ramach leśnych kompleksów promocyjnych. Kolejne elementy wiązały się ze wspólnymi działaniami i współfinansowaniem przedsięwzięć samorządów terytorialnych (jak remonty dróg powiatowych i gminnych oraz inwestycje w drogi leśne użytkowane przez mieszkańców), rozwojem infrastruktury turystycznej, wspieraniem miejscowych idei w ramach stowarzyszeń, szkół, bibliotek, ośrodków kultury, sołectw, kół gospodyń wiejskich, itd. To lokalne budowanie aliansów było możliwe nie tylko dlatego, że leśnicy byli w stanie utrzymać płynność finansową swojego przedsiębiorstwa, ale także dlatego, że zaczęli wypracowywać nadwyżki, których nie trzeba było oddawać do budżetu państwa, a można było je przeznaczyć na cele inne niż działania gospodarcze w lesie. Tutaj wracam ponownie do Posła i ustawy. Wielokrotnie podkreślał on, iż intencją twórców tego dokumentu było danie dużej niezależności nadleśniczym. Chociaż w wielu elementach ich samorządność została ograniczona przez rozrost kompetencji dyrekcji regionalnych i znaczne upolitycznienie stanowiska dyrektora w niektórych regionach, to na podstawie zapisów ustawy udało się doprowadzić do uczynienia nie tyle nadleśniczego, ile nadleśnictwa gospodarzem lokalnego terenu. Ta jednostka strukturalna, zwłaszcza w takich „zalesionych” regionach, jak Bieszczady i Bory Tucholskie, oraz na innych wiejskich terenach z widoczną administracją LP, zaczęła odgrywać bardzo istotną rolę w lokalnych społecznościach. Nadleśnictwo często stawało się żywicielem okolicy (por. rozdział szósty). Nie tylko zatrudniało leśników i obsługę techniczną biura, ale w wyniku późniejszej prywatyzacji usług leśnych (tzw. zakłady usług leśnych) związano z Lasami Państwowymi wielu lokalnych mieszkańców. Podobnie rozbudowany w takich regionach prywatny przemysł przetwórstwa drzewnego, meblowy i obróbki drewna bazuje na lokalnych dobrych stosunkach z leśnikami, od których jest częściowo uzależniony. Nadleśnictwo stało się „najpewniejszą firmą w okolicy”, której stabilność i zasobność finansowa z czasem zostały uznane za pewne.

    33Na budowanie aliansów potrzebne są jednak środki. Lokalne działania i inicjatywy finansowane są z darowizn, których wysokość ustalana jest co roku jako odpis od dodatniego wyniku finansowego nadleśnictw. Nadleśnictwo wspiera tymi środkami „cele społecznie użyteczne”. Leśnicy jednak znaczną część swojej rezerwy finansowej odkładają na Funduszu Leśnym. W założeniu fundusz ten służy do wyrównywania niedoborów w nadleśnictwach, które nie mają dodatniego wyniku finansowego, a muszą podjąć działania gospodarcze w lesie, co dość klarownie tłumaczył Poseł w cytowanej powyżej rozmowie (por. Aneks nr 2). Klasycznym przykładem, który wielokrotnie podawali mi leśnicy zarówno w Bieszczadach, jak i Borach Tucholskich, był podział na bogatą północ i biedne południe. W leśnictwie dotyczy to rentownych i bardzo dochodowych nadleśnictw w północnej i zachodniej Polsce oraz „niedochodowych” nadleśnictw górskich, które muszą częściej sięgać do zasobów funduszu26. W pierwszej wersji ustawy, którą Sejm przyjął 4 września 1991 roku, środki z tego źródła mogły być przeznaczane na: „wyrównywanie niedoboru środków finansowych nadleśnictwom, posiadającym niekorzystne warunki przyrodnicze i ekonomiczne gospodarki leśnej. Środki Funduszu Leśnego mogą być także przeznaczone na wspólne przedsięwzięcia jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych, w szczególności w zakresie hodowli i ochrony lasu, badań oraz tworzenia infrastruktury niezbędnej do prowadzenia gospodarki leśnej” (art. 58). Z kolei według ustawy po najnowszych poprawkach, do których jeszcze szczegółowo powrócę, wprowadzonych w 2016 roku, środki te można przeznaczyć także m.in.: „na wyrównywanie niedoborów: dotyczących administracji publicznej w zakresie leśnictwa; jak również na ochronę przyrody w lasach realizowaną metodami gospodarki leśnej; nabywanie przez Skarb Państwa gruntów, o których mowa w art. 4a, oraz inne zadania z zakresu gospodarki leśnej w lasach”. W ramach środków Funduszu Leśnego dotacje otrzymują również technika leśne – szkoły średnie, które kształcą techników leśnictwa. W Borach Tucholskich odpowiedzialność za technikum leśne w Tucholi spoczywa na dwóch nadleśnictwach, na których terenie odbywa się praktyczna nauka zawodu. Miejscowi leśnicy pojawiają się więc na szkolnych uroczystościach, otrzymują podziękowania za wsparcie szkoły, pracują z młodzieżą. Tym samym grono lokalnych beneficjentów leśnych zysków poszerza się o nauczycieli, uczniów i ich rodziców.

    34Jednym z lokalnych działań LP było powołanie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP). Na mocy decyzji ówczesnego dyrektora generalnego Janusza Dawidziuka i jego Zarządzenia nr 30 z dnia 19 grudnia 1994 powołano siedem LKP‑ów, w tym Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie”. Obecnie jest ich dwadzieścia pięć, a jednym z ostatnich jest LKP „Lasy Bieszczadzkie”, powołany w 2011 roku. Zgodnie z wprowadzoną w 1997 roku poprawką do Ustawy o lasach: „Leśne kompleksy promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program gospodarczo‑ochronny, opracowywany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych” (art. 13b ust. 3). W założeniu jednostki te miały być przestrzenią badań naukowych, miejscem doświadczalnictwa leśnego. Celem ich powołania było: „testowanie w różnych warunkach przyrodniczych modelu nowoczesnej gospodarki leśnej” (Nowakowski, 2006: 301), co było odpowiedzią na międzynarodowe zobowiązania, których realizacji podjęło się polskie leśnictwo. Odwołując się do moich obserwacji w najmłodszym i jednym z najstarszych LKP‑ów, stwierdzam, że w praktyce realizują one głównie ostatni z wymienionych celów, a mianowicie: „rozwijanie zaplecza turystycznego oraz turystyki i rekreacji dostosowanych do lokalnych potrzeb i możliwości lasów” (Nowakowski, 2006: 303). Przy każdym leśnym kompleksie promocyjnym powoływana jest rada naukowo‑społeczna, złożona z miejscowych leśników, członków władz samorządowych (wójtów, starostów), parlamentarzystów, dyrektorów szkół, ośrodków kultury, lokalnych działaczy, przedstawicieli mediów, przemysłu drzewnego, a także pracowników naukowych związanych z terenem. Jest to organ doradczy i opiniodawczy dla regionalnego dyrektora LP nadzorującego LKP. Co istotne, w takich regionach jak Bieszczady i Bory Tucholskie leśne kompleksy promocyjne, w ramach działalności nadleśnictw, w znacznym stopniu biorą na siebie ciężar planowania, budowy, rozwoju i utrzymania infrastruktury turystycznej. Budowane są ścieżki przyrodniczo‑leśne, historyczno‑przyrodnicze, punkty edukacyjne, ośrodki przyrodniczo‑leśne, miejsca postoju, muzea, arboreta, ponadto wydawane są (udostępniane nieodpłatnie) mapy, foldery, książki, inne materiały promocyjne, jak koszulki, czapki, kubki, itp., a także prowadzone są nieodpłatne zajęcia edukacyjne zarówno dla mieszkańców – w miejscowych szkołach i ośrodkach, jak i dla osób przyjeżdżających z zewnątrz.

    35Zarówno w Borach Tucholskich, jak i w Bieszczadach przyroda jest główną atrakcją turystyczną, ale ani samorząd lokalny, ani sąsiadujące z nadleśnictwami parki narodowe nie są w stanie w równym stopniu co LP partycypować w kosztach infrastruktury turystycznej i edukacji przyrodniczej. Tym samym Lasy Państwowe przyczyniają się zasadniczo do budowy i rozwoju infrastruktury turystycznej tych regionów, zachęcając turystów swoją ofertą. Na działaniach nadleśnictw korzystają lokalne samorządy, promujące się dzięki infrastrukturze przygotowanej przez Lasy Państwowe, ale także mieszkańcy, którzy rozwijają usługi agroturystyki. W zajazdach czy pensjonatach wykładane są foldery wydane i otrzymywane od nadleśnictw, wywieszone są mapy przez nie rozdawane, na wskazówkach z atrakcjami z okolicy wypisane są obiekty, trasy i punkty przygotowane w ramach LKP‑ów, gości poszukujących informacji o okolicy i atrakcjach przyrodniczych również kieruje się do nadleśnictw i lokalnych leśników. Działalność LKP finansowana jest ze środków Funduszu Leśnego.

    36Lasy Państwowe, wykorzystując swą dobrą sytuację finansową, wypracowaną dzięki korzystnym relacjom z przemysłem drzewnym, i brak zależności od budżetu państwa, zbudowały całą sieć lokalnych współzależności. Przyczyniły się do tego kompetencje pracowników i ich zaangażowanie w życie społeczeństw lokalnych, ale także budowa wizerunku nadleśnictwa (Lasów Państwowych) jako gospodarza terenu, który inwestuje w okolicę, jej mieszkańców, bezpośrednio i pośrednio tworzy miejsca pracy i jest gotowy wesprzeć lokalne inicjatywy gmin, powiatów, stowarzyszeń, szkół, ośrodków kultury, bibliotek itp. Dodatni wynik finansowy zbudowany na uniezależnieniu się od przemysłu drzewnego i zmonopolizowaniu rynku pozyskania i sprzedaży surowca w kraju, a także powiązany z nim Fundusz Leśny stały się doskonałą podstawą pozytywnego, stabilnego wizerunku leśników i leśnictwa jako lokalnych opiekunów i zarządców. Wzmocnienie pozycji w lokalnych wspólnotach i społecznościach jest zasadniczą, kluczową wypadkową zmian, które nastąpiły po 1991 (1989) roku w polskim leśnictwie.

    37Ostatni element Ustawy o lasach, na jaki chcę zwrócić uwagę, dotyczy Rozdziału 7, który powołuje specyficzną grupę w ramach struktury zatrudnienia Lasów Państwowych, mianowicie Służbę Leśną, której pracownicy zajmują się: 1) sprawami zarządu lasami będącymi w zarządzie Lasów Państwowych; 2) prowadzeniem gospodarki leśnej i ochroną lasów; 3) zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie szkodnictwa leśnego i ochrony przyrody oraz wykonywaniem innych zadań w zakresie ochrony mienia (art. 45 ust. 1; odwołuję się tutaj do najnowszej wersji ustawy – stan na listopad 2016). Mimo że Służba Leśna nie jest częścią polskiej służby cywilnej, została na jej wzór zdefiniowana. Przynależność do niej uwarunkowana jest kilkoma zasadniczymi punktami. Pierwszy z nich mówi o polskim obywatelstwie27, dopiero czwarty o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych, a siódmy o niekaralności za przestępstwo z chęci zysku lub niskich pobudek (art. 45 ust. 2). W praktyce w strukturach nadleśnictwa Służbę Leśną tworzą pracownicy terenowi (leśniczowie i podleśniczowie), kadra kierownicza (nadleśniczy, zastępca nadleśniczego, inżynier nadzoru, główny księgowy, sekretarz), dział gospodarki leśnej – tak zwani specjaliści Służby Leśnej, a także Straż Leśna. W zasadzie za leśników (a nie obsługę techniczno‑biurową) uznaje się pracowników Służby Leśnej. Aby zasilić jej szeregi, trzeba przystąpić do egzaminu ogłoszonego przez kierownika jednostki, w której dana osoba ma podjąć pracę (dyrektor generalny lub regionalny)28. Uważam, że dzięki powołaniu tej specyficznej podgrupy i nadaniu jej szeregu uprawnień, przede wszystkim przywileju mundurowego powiązanego z ekspozycją emblematów narodowych, leśnicy byli w stanie utrzymać i wzmocnić przekonanie o zarówno państwowym, jak i narodowym charakterze ich grupy zawodowej, a także – mimo specyficznej formy organizacji niewiążącej ich bezpośrednio z administracją państwa ani z jej służbą cywilną – wytworzyli przekonanie o ścisłym czy wręcz nierozerwalnym ich związku z państwem. Powołanie Służby Leśnej pozwoliło podtrzymać (wytworzyć) po 1989 roku wizerunek leśnika – strażnika dziedzictwa narodowego, na którego barkach – dzięki odwołaniu się do tradycji i historii międzywojennej – spoczywa odpowiedzialność za los ojczystej przyrody. Powołanie Służby Leśnej sprawiło, że leśnicy nie stali się wyłącznie kapitalistycznymi menedżerami w sprawnie zarządzanym przedsiębiorstwie, w którym zajmują się tylko obrotem drewnem, ale s ł u ż ą lasom, przyrodzie, zajmują się dbaniem o narodowe dobra; jak głosiło hasło towarzyszące dziewięćdziesiątej rocznicy powołania Lasów Państwowych, pracują „dla lasu, dla ludzi”. Dlatego łatwiej było uwiarygodnić narrację, cytowaną powyżej, w której leśnictwo jest służbą narodowi polskiemu, państwu i ojczyźnie. Podczas wybranej części wywiadów przeprowadzonych z leśnikami z różnych stopni leśnej hierarchii, z różnym stażem pracy, prosiłam, aby krótko odpowiedzieli na pytania: „Leśnictwo to…”, „Bycie leśnikiem to…”. Chciałam w ten sposób uzyskać pierwsze skojarzenia, które wywołują w nich te hasła. Dwie odpowiedzi, które pojawiły się prawie we wszystkich wywiadach, to: „bycie gospodarzem lasu” oraz „służba”. Podobnie, na pytanie o potrzebę powołania Służby Leśnej w ustawie z 1991 roku, uzyskiwałam odpowiedzi mówiące o konieczności odwołania się do tradycji narodowego leśnictwa, nawiązaniu do wzniosłych idei wynikających z przeszłości profesji.

    38Powołanie Służby Leśnej tłumaczone jest przez leśników jako nawiązanie do tradycji polskiego leśnictwa z dwudziestolecia międzywojennego i konieczność odniesienia dzisiejszej sytuacji do tej sprzed dziewięćdziesięciu lat. Powoływanie się na tradycje przedsocjalistyczne, z dwudziestolecia międzywojennego, na początki niepodległości i państwowości, złoty wiek narodu, najlepsze tradycje, które należy ponownie zmaterializować w ponownie odzyskanej niepodległości, wskazywane są przez Giordano i Kostovą jako charakterystyczny wzorzec działania dla krajów byłego bloku wschodniego w kształtowaniu państwowości i definiowaniu narodu w kontekście postsocjalizmu. Piszą oni wręcz o ekshumacji przedwojnia (Giordano, Kostova, 2002: 78). Taką sytuację w odniesieniu do leśnictwa na postsocjalistycznej Łotwie oraz relacji między naturą a tożsamością narodową opisuje Katrina Schwartz. Pokazuje ona, że leśnicy świadomi obniżenia pozycji i prestiżu grupy, spowodowanego surowcowym modelem leśnictwa obowiązującym w czasach Związku Radzieckiego, po odzyskaniu niepodległości przez Łotwę w latach dziewięćdziesiątych konsekwentnie marginalizowali i pomijali ten okres w dyskursie o leśnikach i leśnictwie. W zamian za to całą narrację o swojej roli, powinnościach leśników oraz celach leśnictwa oparli na odwołaniu się do historii lat dwudziestych XX wieku, kiedy to ich profesja została ściśle powiązana z ideą narodu, narodowej przyrody, strzeżenia ducha i wartości ojczyzny. Państwowi leśnicy stawali się „patriotycznymi obrońcami narodowego bogactwa”, „powołanymi strażnikami lasów łotewskich” (Schwartz, 2006: 23, 169). Opisywali siebie jako jedyną zdolną do zarządzania narodowym dziedzictwem grupę, posiadającą – zważywszy na doświadczenie poprzednich pokoleń leśników, z którymi łączy ją bezsprzeczna więź – dalekosiężne spojrzenie, wiedzę i szeroką perspektywę, niezbędne do zarządzania unikalnym przejawem natury, jakim jest las.

    39Sytuacja własnościowa lasów łotewskich jest inna niż w Polsce. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku w wyniku reformy leśnej blisko 50 proc. lasów trafiło tam w ręce prywatnych właścicieli. Reprywatyzacja nie była zagrożeniem dla leśników, ponieważ się właściwie dokonała. Niemniej leśnicy w dużym stopniu nadal sprawowali kontrolę nad lasami prywatnymi oraz czerpali znaczną część przychodów z dzierżawy wydzielonych obszarów wycinki prywatnym firmom przemysłu drzewnego. Największym wrogiem łotewskich leśników w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych były nie potencjalne zmiany w ustawodawstwie krajowym, ale idee zrównoważonej gospodarki leśnej i bioróżnorodności, promowane przez World Wild Fund (WWF). Łączyły one w sobie zasady wolnego rynku oraz założenia ochrony różnorodności biologicznej. Kampania ta spotkała się z ostrym sprzeciwem tradycjonalistycznie nastawionych leśników i wzmocnieniem historycznie zorientowanej narracji o leśnikach – stróżach skarbu narodu. Leśnicy uważali, że zachodni w swych korzeniach i zorientowany globalnie model nie może zostać dostosowany do unikalnych łotewskich warunków, a zagraniczni eksperci nie mogą znać specyfiki lokalnych lasów w takim stopniu jak miejscowi leśnicy. W mediach, publikacjach i komentarzach wskazywali na niebezpieczeństwo związane z rozluźnieniem więzi między zarządzaniem lasami a państwowym leśnictwem. Prywatnych właścicieli i prywatne korporacje drzewne wskazywali jako niekompetentne do zarządzania tym zasobem naturalnym. Tylko państwowi leśnicy posiadali „wiekową tradycję i doświadczenie pracy w lesie”, a także tylko oni przejawiali „pełny poszanowania stosunek do swojej pracy, do łotewskich lasów, które są narodowym skarbem, naszym wspólnym kapitałem” (Schwartz, 2006: 184). Jak wskazuje Schwartz, korzenie tej dumy, wspólnotowości i przekonania o wyjątkowej roli usytuowane były w okresie międzywojennym, gdy Łotwa budowała zręby swojej państwowości, a leśnictwo wyrastało na jedną z głównych gałęzi gospodarki kraju (2006: 184). Podczas sporu o właściwy model leśnictwa leśnicy łotewscy sięgali do narracji z tego okresu, wskazując, że tylko państwo jest w stanie zapewnić ochronę swojej ojczystej natury, ponieważ tylko ono dostrzega w nim przejaw narodowej tożsamości i składnik narodu. Dlatego działania WWF, zmierzające do uniezależnienia gospodarki leśnej od państwa i państwowych leśników oraz do jej oparcia na prywatnych właścicielach i przedsiębiorstwach, zostały zinterpretowane jako atak na państwo i naród, a następnie jako zagrożenie przyszłości lasów: „Nie potrzebujemy Duńczyków, Szwedów, Finów – nikt tego nie zrobi lepiej”; „Mamy najlepszy system do klasyfikacji warunków przyrostu lasu – z tego co wiem, najlepszy na świecie” (za: Schwartz, 2006: 182). Leśnicy uznali, że muszą nauczyć prywatnych właścicieli lasów i prywatnych przedsiębiorców, że las „to nie tylko ich własność, ale państwowe, narodowe bogactwo” (za: Schwartz, 2006: 188). W ten sposób leśnicy łotewscy odrzucili przyszłość i całkowicie skupili się obronie dziedzictwa narodu. Tym samym współczesne państwowe leśnictwo było legitymizowane przez jego nieprzerwaną łączność z patriotyczną przeszłością. Wyzwaniem w postsowieckich realiach było kontynuowanie tej wzniosłej tradycji, odnowienie honoru państwowego leśnika, który został nadszarpnięty podczas sowieckich rządów, ale równocześnie jego obrona przed właśnie nadciągającym postsocjalistycznym kapitalizmem.

    40Analogie z polskim leśnictwem są tutaj silne. Jednak różnica między łotewskimi a polskimi leśnikami polega na tym, że chociaż ci drudzy nadal osadzają swoje narracje, legitymizują formę zarządzania lasami, swoją pozycję oraz działania w dyskursie narodowym, w historii narodu, w figurze strażników dziedzictwa narodowego zakotwiczonej w dwudziestoleciu międzywojennym, to ich działania są jednocześnie osadzone w kapitalistycznej gospodarce rynku drzewnego. Ona pozwala na uzyskiwanie znacznych dochodów, co z jednej strony umożliwia utwierdzanie społeczeństwa o dobrze zarządzanym „ostatnim majątku narodowym”, a z drugiej – daje szansę na gromadzenie funduszy, które mogą być przeznaczane na budowanie wizerunku leśników‑gospodarzy. Polscy leśnicy, mimo iż unikają wyraźnego eksponowania faktu, że ich działalność w znacznej mierze nabudowana jest na pozyskaniu i sprzedaży drewna, potrafią wykorzystać przewagę wypływającą z tej sytuacji. W postsocjalistycznej teraźniejszości stali się również menedżerami, sprawnie poruszającymi się w nowych wymaganiach wolnego rynku. Istotny punkt polega jednak na tym, że ów sukces gospodarczy dobrego zarządzania oparty jest na monopolu, który wypływa z zarządzania własnością państwową.

    41Co równie ważne, polscy leśnicy nie tylko sięgają w przeszłość, ale także w przyszłość. W przeciwieństwie do swoich łotewskich kolegów, wyprzedzili ruchy ekologiczne i (zachodnie lub rodzime) organizacje przyrodnicze w promowaniu idei zrównoważonego gospodarowania. Byli krok przed nimi, co pozwoliło im nie tylko wykorzystywać argument przeszłych pokoleń, ale także tych przyszłych (które są obiektem zainteresowania koncepcji zrównoważenia). Już w 1991 roku, a także w latach późniejszych, np. poprzez powoływanie leśnych kompleksów promocyjnych, ściśle złączyli koncepcje zrównoważenia (zrównoważonej gospodarki leśnej) z definicją rodzimej gospodarki leśnej – pracy leśników. Ponieważ leśnicy byli o krok przed innymi środowiskowymi inicjatywami tego typu w Polsce oraz ze względu na szybkość i rozmach podjętych w tym zakresie działań (np. w LKP, edukacja przyrodniczo‑leśnej, konferencje, publikacje itp.), leśnicy mieli duży wpływ na kształtowanie pojęcia zrównoważonego rozwoju w praktyce. Wykorzystali do tego zarówno działania w leśnictwie, jak i dyskursy dotyczące ich profesji. Dlatego też dyrektor Wasiak mówi o wielkim sukcesie polskiego leśnictwa, które w przeciwieństwie do innych krajów już w Ustawie o lasach w 1991 roku wdrażało założenie równoważenia gospodarczych, przyrodniczych i społecznych funkcji lasów. Uważam, że taka koncepcja leśnictwa, która ze względu na szybką reakcję leśników została wprowadzona przez nich samych, a nie przez zewnętrzne podmioty, pozwoliła im zneutralizować kwestię pozyskania drewna i wpleść swoje działania (co bardzo dobrze obrazuje debata w siedzibie „Gazety Wyborczej” z 6 maja 2015 roku) w relacje z jednej strony z przyrodnikami, a z drugiej z przemysłem drzewnym, a także ze społeczeństwem. Mogłoby się wydawać, że leśnicy są uwięzieni pomiędzy tymi sprzecznymi stanowiskami: więcej ochrony kontra więcej pozyskania, jednak jak dotąd skutecznie realizują „rozgrywanie kompromisu”. Ze swoją koncepcją leśnictwa jako zrównoważonej gospodarki leśnej, którą opierają na solidnie skonstruowanym szkielecie administracji państwowej w służbie narodowemu majątkowi, mogą sprawnie zmieniać pozycje, podkreślając raz przyrodniczy charakter ich pracy (jak mówił dyrektor Wasiak: leśnicy są przecież przyrodnikami), raz jej fundamentalne znaczenie dla gospodarki ze względu na dostarczanie surowca, na którym opiera się przemysł drzewny, odgrywający coraz większą rolę w gospodarce kraju29, by innym razem przekonywać społeczeństwo o tym, że „o las troszczymy się dla Was” (z wypowiedzi dyrektora Wasiaka, 19 września 2015, Częstochowa, notatki własne).

    42Po 1989 roku polscy leśnicy nie skupili się wyłącznie na narracji o przeszłości i historii, na co zdecydowali się ich łotewscy koledzy. Nie wprowadzili też wyłącznie modelu rynkowego (przedsiębiorstwo, spółka akcyjna), nastawionego na działalność komercyjną, spod którego jurysdykcji wyjęto by ochronę przyrody, bioróżnorodności, gospodarkę łowiecką 30. Są oni w swojej postsocjalistycznej teraźniejszości rozciągnięci między przeszłością a przyszłością.

    43Konsekwencją takiego stanu rzeczy, jak również bezpośrednią wypadkową kształtu, w jakim przyjęto Ustawę o lasach oraz panujących w czasie prac nad nią i w latach następnych dyskusji o prywatyzacji i reprywatyzacji, jest odwlekana i drażliwa kwestia formy organizacji Lasów Państwowych oraz sposobów zarządzania państwowymi lasami. Leśnicy zdają sobie sprawę z tego, że o ich bardzo dobrej sytuacji finansowej (zarówno na poziomie instytucji jak i zatrudnionych w niej jednostek) zdecydowała nie tylko bezkompromisowa postawa ministra finansów w 1991 roku i brak debaty o reprywatyzacji lasów. Istotne znaczenie ma również bardzo specyficzny model relacji z państwem, który m.in. zdejmował z nich konieczność (poza podatkiem leśnym i CIT) wnoszenia kontrybucji do budżetu, np. w postaci leśnej dywidendy, co jest powszechnym rozwiązaniem w krajach Europy Zachodniej. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych leśnicy zdali sobie sprawę, że do utrzymania tego nieoczekiwanego, acz teraz pożądanego stanu potrzebują dwóch połączonych ze sobą elementów: 1. poparcia społeczeństwa polskiego dla aktualnej formy organizacji ich instytucji oraz propagowanego przez nich wzoru gospodarki leśnej i zarządzania zasobami naturalnymi; 2. braku zasadniczych zmian w Ustawie o lasach. Leśnicy dostrzegli także, że ten drugi warunek nie może być spełniony wyłącznie przez pasywne trwanie i strzeżenie ustawy, ale wymaga szerszych działań, które uruchamiają inne mechanizmy państwowe prowadzące do zabezpieczenia pozycji leśnictwa i leśników. Są to: obywatelska inicjatywa ustawodawcza połączona z nowymi aktami prawnymi, kampanie zbierania podpisów poparcia/ sprzeciwu wśród obywateli, referenda ogólnokrajowe, wprowadzanie poprawek do Konstytucji, a także wykorzystywany w ostateczności przez leśników protest krajowy.

    44Leśnicy są świadomi, że tylko wysokie poparcie społeczne dla ich grupy zawodowej może być argumentem, który powstrzyma polityków przed reformą ich instytucji lub struktur własnościowych lasów. Dlatego broniąc status quo polskiego leśnictwa, muszą sięgać po takie argumenty, które będą w stanie skutecznie pokazać społeczeństwu, że tylko państwowa jednostka, uosabiana przez Lasy Państwowe, jest w stanie zapewnić właściwy nadzór nad lasami, które są narodowym dobrem. Przekonują bez przerwy o tym, że leśnicy nie tylko utrzymają je w dobrej kondycji, ale również zapewnią dostęp do lasu wszystkim Polakom. Lasy Państwowe stają się gwarantem i synonimem bezpieczeństwa lasów, przyrody, ziemi i narodu. Lasy Państwowe wiążą w jedno naród i państwo, ich przeszłość i przyszłość poprzez wyeksponowanie wizerunku lasu jako dziedzictwa, majątku narodowego, a także sprawnie działającego przedsiębiorstwa, które jest dobrem całego społeczeństwa. To właśnie konkretne historyczne zespolenie roku 1989 i 1991, wraz z jego polityczną niestabilnością, dynamiką zmian, z których wypływa również specyficzny stosunek do narodu, państwa, a także jego przyrody i zasobów naturalnych, pozwoliło leśnikom na zmiany legislacyjne oraz ich utrzymanie. Zmiany te do dzisiaj determinują kwestię zarządzania lasami w kraju.

    Lasy Państwowe – to znaczy czyje?

    45Zanim przejdę do zobrazowania na przykładach, jak wyglądała walka o utrzymanie status quo Lasów Państwowych podczas ostatnich piętnastu lat (2001–2016), muszę powrócić do przeszłości, a raczej pokazać, jaka przeszłość pojawia się (a jaka nie) w postsocjalistycznej teraźniejszości. Chcę przyjrzeć się krótko, sięgając ponownie do terminu Giordano i Kostovy (2002), ekshumacji leśnej przeszłości z okresu międzywojnia. Tam należy szukać początków dzisiejszej administracji leśnej, czego wyrazem był obchodzony przez cały 2014 rok jubileusz 90‑lecia Lasów Państwowych. W 1924 roku powołana została instytucja Polskie Lasy Państwowe. Jej początki splotły się z budowaniem podwalin państwa po odzyskaniu niepodległości. Leśnicy tego okresu widziani są jako całkowicie oddani idei budowniczowie nowej Polski, przywracający jej miejsce na mapie Europy poprzez swoją sumienną pracę na rzecz polskiego leśnictwa. Leśnicy to ojcowie założyciele kraju, ci, których „można uważać za «architektów» tych lasów jako gałęzi gospodarki narodowej” (Broda, 2006a: 137). Nadawali oni kształt kompleksom leśnym czy sposobom ich zarządzania, ale przez to także całemu państwu. Przywoływanie tych czasów i ich postaci sugerować ma analogię do kolejnej odbudowy kraju po odzyskaniu niepodległości, czyli po 1989 roku. Tak jak w 1918, tak w 1989 roku leśnicy prezentują siebie jako niestrudzonych orędowników sprawy polskiej. Wspomnienie leśników dwudziestolecia międzywojennego jeszcze silniej powraca wtedy, gdy ich następcy przeczuwają potencjalne zagrożenie, którym może być wprowadzenie dywidendy na rzecz państwa, włączenie do sektora finansów publicznych, zbliżanie się terminu wejścia w życie traktatów akcesyjnych Unii Europejskiej związanych z obrotem ziemią leśną i rolną. Tak jak w przytaczanym w poprzednim rozdziale opisie z uroczystości jubileuszu powołania Dyrekcji Regionalnej Lasów Państwowych w Poznaniu, przeszłość równie mocno mobilizowana była po to, by tłumaczyć przeszłość, co by legitymizować teraźniejszość i pomóc osiągnąć zamierzoną przyszłość. „Tu, gdzie rodziła się Polska, rodziła się też administracja leśna” – można było usłyszeć podczas otwarcia obchodów. Związek między historią Polski i historią leśnictwa, między leśnikami i narodem przedstawiany jest jako nierozerwalny, właśnie ze względu na zakotwiczenie go w wybranej wersji przeszłości. Na nowo zaprojektowanej stronie internetowej Lasów Państwowych umieszczono cytat z wypowiedzi pierwszego dyrektora naczelnego Lasów Państwowych, powołanego na to stanowisko w 1933 roku 31: „Tylko państwo, jako właściciel, jest w stanie przez racjonalne gospodarowanie uwydatnić wszystkie ekonomiczne, przyrodnicze i kulturalne korzyści płynące z nich dla kraju”. Adam Loret, którego to słowa, zyskał wśród leśników miano „ojca założyciela” polskiego leśnictwa. Wyjątkowe znaczenie, które się mu dziś przypisuje, nie wypływa wyłącznie z jego sprawnych działań administracyjnych i organizacyjnych, ale zasadniczo z utrzymania lasów posiadanych przez państwo w zarządzie jednej jednostki – Lasów Państwowych, z ograniczenia działalności prywatnych (krajowych i zagranicznych) firm w lasach: „podjęcia akcji wypierania kapitału prywatnego z Lasów Państwowych oraz przejmowania tartaków państwowych” (Broda, 2006a: 105), co wiązało się również z przejęciem pozyskania, wyrabiania i zbytu drewna z rąk prywatnych kontrahentów. Najgłośniejszy przykład tego typu działań dotyczy brytyjskiej firmy The Century European Timber Corporation, która pozyskiwała drewno na podstawie tzw. koncesji leśnych na terenie dziewięciu nadleśnictw w Puszczy Białowieskiej. Mimo ogromnych kosztów dla strony polskiej (525 tys. funtów), Adam Loret zdecydował się na wypowiedzenie umowy koncesyjnej: „(…) było to rozsądne pociągnięcie, tak uważano wówczas i nadal tak się uważa, gdyż uchroniło to Puszczę Białowieską przed dalszą dewastacją” (Broda, 2006a: 106–107). Loret (i ówczesna kadra leśników) przedstawiany jest jako ten, który ocalił polskość lasów i zachował ich narodowy charakter, ponieważ „był zwolennikiem objęcia przez państwo dość ścisłej kontroli nad całą gospodarką leśną w kraju, wszystkimi lasami, niezależnie od ich form własności” (Grzywacz, 2014: 97).

    46Tymczasem w specyfice ówczesnego leśnictwa równie ważne było to, że w 1924 i w 1931 roku posiadane przez państwo lasy zostały włączone w skład przedsiębiorstwa państwowego, co miało przyczynić się do zwiększenia przychodów Skarbu Państwa. Lasy Państwowe zostały poddane formie komercjalizacji, w ramach której przedsiębiorstwo, jakim się stawały, miało pokrywać swoje wydatki i inwestycje z własnego dochodu32. Dodatkowo LP zobowiązane były przekazywać do budżetu państwa przynajmniej 50 proc. zysku bilansowego, który obliczano po dokonaniu wszelkich obowiązkowych odpisów (Broda, 2006a: 104). Dalej, na mocy rozporządzenia prezydenta z 17 marca 1927 roku, dotyczącego tworzenia przedsiębiorstw państwowych, leśnicy zatrudnieni w LP tracili status pracowników państwowych33. Kluczowe jest również to, że stosunek lasów państwowych do prywatnych w roku 1923 oraz 1937 wynosił odpowiednio: 31,9 do 68,1 proc. oraz 38,7 do 61,3 proc. (Broda, 2006: 66).

    47O ile okres międzywojenny można uznać za czas pamiętany wybiórczo, o tyle swoistą wyrwą w leśnej pamięci jest czas socjalizmu. W relacji Schwartz łotewscy leśnicy świadomi byli utraty statusu, pozycji, prestiżu, która dotknęła ich grupę. Podobnie wspominają ten czas ich polscy koledzy: jako okres degradacji leśnictwa, czas „upadania na kolana” (Poseł). Źle opłacani leśnicy zajmowali się wtedy pozyskaniem surowca i współtworzeniem gospodarki centralnie planowanej. Z ich wspomnień wynika, że z niskich państwowych pensji często nie byli w stanie wyżyć, więc zajmowali się dodatkowo małymi gospodarstwami rolnymi. Eksploatacyjny model leśnictwa, który wówczas dominował, nastawiony był na duże pozyskanie drewna i sadzenie szybko rosnących, mało wymagających gatunków drzew. Zręby zupełne i monokultury sosen były codziennością pracy leśnika. Funkcjonując u dołu leśnej hierarchii, leśnicy mieli na uwadze raczej to, jak związać koniec z końcem, korzystając z nadarzających się okazji, niż jak dbać o skarb narodowy, jakim są lasy. Zwłaszcza że – o czym w środowisku leśników nie mówi się w ogóle – ten skarb narodowy stał się państwowym od niedawna. Na mocy aktów prawnych z lat 1944–1946 w rękach państwa znalazło się blisko 85 proc. lasów w kraju oraz prawie cały przemysł drzewny. Dokumenty sankcjonujące upaństwowienie lasów to: 1. dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 6 września 1944 r. o reformie rolnej – była to podstawa do upaństwowienia lasów o powierzchni ponad 50 hektarów (w województwach centralnych i wschodnich) oraz powyżej 100 hektarów (w województwach zachodnich), które wchodziły w skład nieruchomości ziemskich; 2. dekret PKWN z 12 grudnia 1944 roku, który upaństwawiał lasy nieprzejęte powyższym dekretem, których powierzchnia przekraczała 25 hektarów na jednego właściciela. Dodatkowe, późniejsze „mniejsze” akty upaństwawiały znaczną część lasów samorządowych, kościelnych, jak również lasy stanowiące część majątków zajętych podczas wojny na cele publiczne (Broda, 2006b: 25–26). Tym sposobem w 1991 roku leśnicy, mimo że początki i źródła historii swojej jednostki lokowali w czasach dyrektora Loreta, bez zbędnych dyskusji zaakceptowali spadek po socjalizmie w postaci 80 proc. państwowych lasów. Sprawa reprywatyzacji lasów upaństwowionych w latach 1944–1946 nie została właściwie w Polsce po roku 1989 poddana szerokiej dyskusji ani nie przedstawiono jej rozwiązania. Leśnicy z kolei postanowili tę kwestię wyciszyć, przemilczeć, schować do najgłębszej szafy w nadziei, że skoro nikt jej nie zauważy, to nie zostanie poddana pod debatę.

    48Po blisko dziesięciu latach od zmian ustrojowych w 1989 roku temat zwrotu utraconego po II wojnie światowej mienia lub rekompensaty za nie zaczął w rządowych planach splatać się z reorganizacją państwowego leśnictwa: uczynieniem z niego jednoosobowej spółki akcyjnej, spółki Skarbu Państwa, włączeniem do sektora finansów publicznych. Głównym argumentem wykorzystywanym przez leśników do zapobieżenia zmianom własnościowym i organizacyjnym nie była obrona ich jednostki, równowagi przyrodniczej lasów, rynku surowca drzewnego, ale obrona dobra narodowego wszystkich Polaków, które aby mogło gwarantować bezpieczeństwo członkom narodu, musi pozostać w rękach państwa w niezmienionej formie – w rękach samofinansujących się Lasów Państwowych.

    W obronie polskich lasów

    (…) stosunek społeczeństwa do przyrody może być także miarą jego postawy wobec własnej tożsamości.
    Jacek Kolbuszewski, 1992: 46

    49Gdy przekonano się już, że Lasy Państwowe radzą sobie coraz lepiej w nowych realiach, w instytucji państwa i zacieśnianiu z nią więzi leśnicy dostrzegli swoiste zagrożenie. Pod koniec drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku oraz na początku następnego stulecia miały miejsce cykliczne „leśne burze”, które w środowisku leśników określane były nieodmiennie jako „zamach na lasy”. Leśnicy każdą próbę zmiany dotychczasowej sytuacji prawnej ich jednostki definiują jako potencjalne otwarcie ścieżki do przejęcia/sprzedaży państwowych lasów. Zmiany proponowane przez poszczególne rządy sprowadzane są w dyskursie publicznym do chęci prywatyzacji lasów. W walce o utrzymanie dotychczasowego stanu leśnicy potrzebują wsparcia społeczeństwa. Poseł mówił: „Społeczeństwo już wiele razy dało przykład, że nie [sprzyja prywatyzacji]. Przecież my co chwilę zbieramy podpisy, i ludzie się podpisują, właściwie bez większego uzasadnienia. Tylko się powie: «Znowu chcą sprywatyzować lasy. Chcesz, żeby były prywatne?» – «Nie! Daj, podpiszę!». Więc na szczęście społeczeństwo jest za nami”. Leśnicy walczą w ten sposób o utrzymanie status quo nie tylko formy własności lasów, ale i sposobu funkcjonowania swojego przedsiębiorstwa. W tych zmaganiach na rzecz utrzymania aktualnej specyfiki swojej profesji wykorzystują zawiłości systemu prawnego i brak wiedzy przeciętnego obywatela34 w kwestii finansowania i organizacji zasobów naturalnych w Polsce oraz zarządzania nimi, strach przed prywatnym, a także obcym kapitałem oraz nastroje nacjonalistyczne. Mimo że leśnicy opowiadają się w tych sporach przeciw politykom i ich, jak to barwnie określają, „zakusom na lasy”, a także dążą do utrwalenia modelu samodzielności (finansowej i organizacyjnej), to równocześnie posługują się niezbędnym połączeniem „narodowego” i „państwowego”. Poniżej omówię pięć „burz wokół lasów”, które miały miejsce na przestrzeni lat 2001–2015, a dotyczą kolejno: uchwalenia Ustawy o narodowym charakterze strategicznych zasobów naturalnych kraju, protestów leśników przeciw włączeniu Lasów Państwowych do sektora finansów publicznych, nałożenia na Lasy Państwowe dywidendy na rzecz budżetu państwa, propozycji wprowadzenia do Konstytucji poprawki dotyczącej lasów państwowych, referendum w sprawie utrzymania dotychczasowego sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa „Lasy Państwowe” oraz ostatniej kampanii prezydenckiej.

    A. W walce o narodowy charakter lasów35

    50Źródła Ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju sięgają roku 1998. Wówczas po raz pierwszy pojawiły się w ramach rządu pomysły na przemianowanie PGL LP w spółkę akcyjną. Dyskusja, która toczyła się wówczas w Radzie Ministrów i w Sejmie36, łączyła kwestię lasów państwowych z opracowywanym prawem reprywatyzacyjnym i prywatyzacyjnym. Jedna z propozycji zakładała wówczas zwrot upaństwowionych lasów właścicielom lub ich spadkobiercom. Podczas posiedzenia rządu RP podsekretarz stanu w Ministerstwie Skarbu Państwa Hubert Łaszkiewicz wystąpił z wnioskiem o utworzenie w miejsce Lasów Państwowych spółki Skarbu Państwa, której akcje, jako rekompensata, miałyby trafić do właścicieli lub spadkobierców właścicieli, którzy utracili lasy w wyniku upaństwowienia. Pierwotnie wniosek ten został przyjęty, jednak w wyniku reakcji ministra środowiska i dyrekcji Lasów Państwowych na kolejnym posiedzeniu Rady Ministrów przystąpiono do ponownego głosowania w tej sprawie, w którym to jeden głos przeważył i ostatecznie nie przystąpiono do realizacji zamiany Lasów Państwowych w spółkę Skarbu Państwa37 (Tomaszewski, 2006: 61–62). Wówczas leśnicy zdali sobie sprawę, że utrzymanie aktualnego stanu leśnictwa jest zagrożone, a niespodziewana i zaskakująca propozycja rządu, wprawdzie ostatecznie niezrealizowana, jest wierzchołkiem nadpływającej góry lodowej. Wykorzystali więc mechanizmy, które stworzyło demokratyczne państwo, a mianowicie przystąpili do organizacji ruchu obywatelskiego pod nazwą „Komitet Inicjatywy Ustawodawczej Ustawy o zachowaniu narodowego charakteru zasobów naturalnych kraju”38. Jego pełnomocnikiem został Jan Podmaski, dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile. Komitet opracował projekt ustawy i zebrał sto dwadzieścia dziewięć tysięcy podpisów obywateli, co w świetle polskiego prawa, umożliwiało przedstawienie projektu jako obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej (minimalna wymagana liczba to sto tysięcy; podpisy zebrano w mniej niż trzy tygodnie). Marszałek Sejmu Maciej Płażyński 19 października 1999 roku skierował projekt do pierwszego czytania. Odbyło się ono podczas 64 posiedzenia Sejmu III kadencji, 18 listopada. Dzień wcześniej miała miejsce debata sejmowa nad tym projektem. W druku nr 1455, który wpłynął do Kancelarii Sejmu 4 października 1999 roku razem z projektem ustawy i czterdziestoma trzema teczkami podpisów, w uzasadnieniu projektu komitet referuje: „Likwidacja Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe i powołanie spółki leśnej oznaczałoby: a) lasy państwowe przestałyby być własnością narodu, a stałyby się własnością spółki, (…) d) akcje zostałyby bardzo szybko zakupione przez kapitał zagraniczny, związany przede wszystkim z przemysłem drzewnym (celulozowym i płytowym), dla możliwości uzyskania dyktatu surowcowego, ze znanymi tego skutkami w okresie międzywojennym (eksploatacja Puszczy Białowieskiej przez drzewny koncern brytyjski), a także – skutkami współczesnymi w krajach afrykańskich”. Z kolei: „Wprowadzenie w życie ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju wywoła pozytywne skutki społeczne: 1. stworzy w społeczeństwie trwałe poczucie suwerenności” (Druk nr 1455, 1999). Podczas debaty sejmowej, podczas której obecna była liczna grupa leśników, jako pierwszy głos zabrał pełnomocnik komitetu Jan Podmaski, a po nim przedstawiciele klubów i kół poselskich. Poniżej przedstawiam wybrane fragmenty z ich wypowiedzi.

    Jan Sieńko (Sojusz Lewicy Demokratycznej): „Projektowana ustawa stwarza podstawy bezpieczeństwa ekologicznego i terytorialnego kraju, zabezpiecza interesy państwa polskiego i jego obywateli, traktując zasoby przyrodnicze będące w posiadaniu Skarbu Państwa jako najwyższe dobro narodowe”.
    Stanisław Żelichowski (Polskie Stronnictwo Ludowe): „Dwa lata temu zapisaliśmy w uchwale naszego kongresu [PSL], iż naszym zadaniem jest zachowanie lasów państwowych jako dobra wspólnego, obecnego i przyszłych pokoleń Polaków, i zachowanie ich w polskich rękach. (Oklaski). (…) Społeczeństwo polskie, widząc zagrożenie (…), postanowiło bronić swoich lasów (…). Zabrakło nam chyba trochę wyobraźni. Nie przewidzieliśmy, że dojdą do władzy ci, którzy będą próbowali dobrać się do tych, jak pisał Żeromski, naszych narodowych świętości, jakimi są polskie lasy. (Oklaski) Ci, którzy w szumie drzew słyszą głównie szelest pieniądza”.
    Maciej Stanisław Jankowski (AWS): „[Projekt] został zgłoszony przez społeczeństwo pod przewodnictwem leśników, którzy – jestem przekonany o tym – nie mieliby najmniejszych kłopotów, żeby zebrać 5–10 mln podpisów (…). Jasne jest, że lasy należą do naszej tradycji narodowej. Kiedyś stanowiły mur obronny przed Germanami, później były wielokrotnie miejscem walk o niepodległość (…)”.
    Jarosław Kaczyński (niezrzeszony, zastępca pełnomocnika Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej): „(…) Lasy Państwowe – rozumiem przez to pojęcie w tej chwili ten dział administracji – funkcjonują dobrze, a przecież polskie państwo funkcjonuje źle. To jest dzisiaj powszechna opinia (…). W wypadku Lasów Państwowych zachowaliśmy w całości przedmiot, który jest terenem pracy tej części administracji. Jeżeli go zachowamy w dalszym ciągu, to szansa na to, że ten korpus administracyjny zachowa swoją dotychczasową jakość, jest wielka, jeśli natomiast to zmienimy, to, ponieważ ludzie są ludźmi, nastąpią tutaj procesy erozji. Dlatego wszelkiego rodzaju pomysły, żeby akurat w tej dziedzinie prywatyzować, są pomysłami, które godzą nie tylko w ekologiczne interesy kraju, ale także w interesy naszego państwa, bo właśnie to, co się dzieje w Lasach Państwowych, stan administracji Lasów Państwowych, stan tego korpusu administracyjnego powinien być przykładem dla innych”.
    Jacek Kasprzyk (Sojusz Lewicy Demokratycznej): „(…) przede wszystkim bohaterzy dzisiejszego dnia, i chyba nie tylko dzisiejszego dnia, leśnicy, których reprezentacja zasiada na galerii Sejmu. Jesteście pierwszą grupą społeczno‑zawodową, która oprócz własnego interesu zawodowego w sposób skuteczny potrafi bronić interesu narodowego. I tego wam nikt nie odbierze, tego wam serdecznie gratuluję i za to serdecznie dziękuję. Projekt społeczny, który w zasadzie jest waszym projektem, jest merytorycznie nie do obalenia na tej sali i poza nią”.
    Halina Nowina‑Konopka (Nasze Koło): „(…) należałoby chyba zmienić tytuł ustawy, bo tak, rzeczywiście ona chroni lasy, w dużej mierze przed byłymi właścicielami, co jest osobną jakby kwestią, którą trzeba będzie tutaj poruszyć, a nie chroni pozostałych dóbr naszego państwa”.
    Jerzy Madej (Unia Wolności): „Właściwie ustawa nie tyle powinna być ustawą o zachowaniu charakteru narodowego, ile o ograniczeniu reprywatyzacji czy prywatyzacji dóbr narodowych. Art. 2 brzmi: «Zasoby naturalne, o których mowa w art. 1, stanowią własność Skarbu Państwa i nie podlegają prywatyzacji oraz reprywatyzacji w naturze». I to jest zasadniczy artykuł tej ustawy i wszystkie inne można by sobie darować. (…) w odróżnieniu od moich przedmówców, nie występuję tu z tak dużym entuzjazmem, nie twierdzę, że jest to projekt ustawy o znaczeniu epokowym, ustawy, która stawia nas w czołówce światowej czy europejskiej, jeśli idzie o zabezpieczenie tych dóbr – zasobów naturalnych kraju. Jest to raczej specyficznie polski dokument (…). Właściwie można powiedzieć, że niemalże wszyscy występujący mówcy, a w każdym razie na pewno 80 proc. mówców mówi o lasach. I to jest główny temat, i to jest główny problem, który ma być tą ustawą rozwiązany. Zresztą, jak widać, na balkonie siedzą leśnicy, natomiast nie widać tam nikogo, kto gospodaruje wodą, nie widać górników, nie widać nikogo z dyrekcji gospodarki wodnej (…). I teraz jest pytanie: czy to, że zamrozimy stan własności lasów, wpłynie na jakość gospodarki leśnej czy nie wpłynie? (…) Moje zdanie jest takie (…), że inicjatywa wyszła ze strony leśników, natomiast inne sprawy, to znaczy woda i kopaliny zostały dopisane tylko dlatego, żeby można było nadać tytuł, że to są strategiczne zasoby naturalne”. (Stenogram z Posiedzenia nr 64 Sejmu III kadencji, 1999)

    51Jak widać z powyższych wypowiedzi, wśród posłów nie było jednomyślności co do słuszności wprowadzania ustawy, jednak wszystkie grupy dostrzegły znaczącą rolę leśników w tej inicjatywie. Zwraca uwagę także fakt, że część dyskusji dotyczyła przedsiębiorstwa – Lasów Państwowych, a nie lasów państwowych – zasobu w rękach państwa. Kolejna kwestia to podkreślanie (instrumentalnego) stosunku ustawy do pozostałych zasobów naturalnych, na co zwrócił uwagę poseł Jerzy Madej. Po pierwszym czytaniu Sejm skierował projekt do prac w komisjach: Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Skarbu Państwa, Uwłaszczenia i Prywatyzacji. Po rozpatrzeniu go kolejno 17 lutego i 21 września 2000 roku oraz 20 czerwca 2001, projekt ustawy został ponownie przedstawiony w Sejmie, gdzie 5 lipca 2001 roku przystąpiono do czytania drugiego, a dzień później do czytania trzeciego. Przy czterystu dwunastu głosach za, trzech przeciw i trzech wstrzymujących się,przyjęto ustawę. Senat nie wniósł poprawek. Do dzisiaj jest to jedyna ustawa przyjęta przez polski parlament, która jest rezultatem obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej.

    52Widmo reprywatyzacji wyszło z leśnej szafy w momencie, w którym leśnicy się tego nie spodziewali. Rząd Jerzego Buzka i Akcji Wyborczej „Solidarność” cieszył się dużym poparciem wśród leśników, zwłaszcza że ówczesny (i dzisiejszy) minister środowiska, Jan Szyszko, sam będący leśnikiem, był jednym z największych orędowników „polskiego modelu leśnictwa”. Rząd Jerzego Buzka ustąpił w październiku 2001, a władzę po nim przejął rząd koalicyjny na czele z Sojuszem Lewicy Demokratycznej (SLD). Był to czas, w którym gwałtownie spowolniły procesy prywatyzacyjne (obrazuje to diagram procentowego udziału dochodów z prywatyzacji w całkowitym dochodzie budżetu, na którym widoczny jest spadek z ponad 20 proc. za czasów rządów AWS do około 2 proc. w czasie pierwszego roku premierostwa Leszka Millera z SLD). Za Buchowskim można nazwać ten okres zamrożeniem transformacji (2001: 136). Temat reprywatyzacji lasów od tej pory nie wróciła już w poważnej dyskusji rządowej i parlamentarnej. Zamknęła go w zasadzie uchwalona w 2001 roku ustawa. W równym stopniu doprowadził do tego rozwój przekonania o ukrytym zagrożeniu, które zaczęło narastać wśród leśników. Propozycja Rady Ministrów w 1998 roku, związana z planami prywatyzacji i reprywatyzacji, zakładająca zmiany formy organizacji Lasów Państwowych, nie była przewidziana przez leśników i została przez nich zinterpretowana jako zamach na ich jednostkę i polskie leśnictwo. Podczas wywiadów i obserwacji notowałam, że do dzisiaj jest ona dla nich swoistą traumą; opisują ją jako najpoważniejsze zagrożenie, które na nich spadło po 1989 roku. Uważam, że był to także katalizator nowej postawy i działań leśników. Od tego czasu nie godzą się oni na żadne zmiany w organizacji i strukturze jednostki, obstając przy argumencie, iż tylko utrzymanie ich w niezmienionej formie będzie w stanie zapewnić bezpieczeństwo Polski. Ponadto, raz zaskoczeni leśnicy wypracowali mechanizm zapobiegawczy, który w poczynaniach rządu i polityków każe im z góry doszukiwać się „zakusów na lasy”. Z tego powodu, jak twierdzi Poseł, należy zachować czujność. Orężem, którego dostarczyła leśnikom sprawa inicjatywy ustawodawczej, jest także niezachwiana wiara w poparcie społeczne. Dotyczy to zarówno prywatyzacji lasów państwowych, zmiany sposobu organizacji leśnictwa, jak i samych leśników. Zdaniem posła Jankowskiego, leśnicy nie mieliby problemów z zebraniem pięciu, a nawet dziesięciu milionów podpisów. Z koli Poseł twierdzi, że pod jakimkolwiek hasłem nie zbiorą się leśnicy, społeczeństwo jest z nimi i podpisze każdy ich apel. Od 2001 roku, przekonani o wsparciu, jakim darzą ich Polacy, leśnicy uważają, że ich praca i zawód są stale wysoko waloryzowane w społeczeństwie. To niewzruszone przekonanie spowodowało u nich brak wyczulenia na zmieniający się kontekst społeczny, postawy i oczekiwania, do czego powrócę na końcu tego rozdziału.

    53Opisana wyżej ustawa stała się cennym orężem, po który sięgają leśnicy, gdy chcą podkreślić poparcie społeczne i zrozumienie dla wyjątkowości ich pracy. Chcę wskazać, że dochodzi w niej do ścisłego połączenia państwowych lasów z bezpieczeństwem państwa oraz narodowymi wartościami. Jak słusznie zauważa poseł Madej (ale także pośrednio inni, cytowani powyżej), zwycięzcami tego przedsięwzięcia są leśnicy. Zachowanie narodowego charakteru strategicznego zasobu naturalnego, jakim teraz stały się lasy (ale tylko te posiadane przez państwo), sprowadza się w zasadzie do niemożności ich prywatyzacji, bądź też reprywatyzacji w naturze. Ustawa ta sankcjonuje utrzymanie w zarządzie państwa, a poprzez Ustawę o lasach w zarządzie leśników blisko 80 proc. lasów. Jeśli odnieść tę ustawę do ochrony przyrody czy zrównoważonego rozwoju, powiela ona zapisy z innych aktów prawnych, w tym Konstytucji. Całe novum sprowadza się do obwarowań reprywatyzacyjnych, co zostało zauważone przez część cytowanych posłów. Dzięki tej ustawie leśnicy bardzo ściśle związują swoją jednostkę organizacyjną (jako że to oni gospodarują lasami państwowymi) z ideą bezpieczeństwa państwa i narodu. Narodowy charakter oznacza własność państwową. Leśnicy zręcznie artykułują to połączenie, pokazując, że tylko taka sytuacja „zabezpiecza interesy państwa polskiego i jego obywateli, traktując zasoby przyrodnicze będące w posiadaniu Skarbu Państwa jako najwyższe dobro narodowe” (poseł Jan Sieńko). Tymczasem, jak z mównicy stwierdzał Jerzy Madej: „Wiemy o tym, że tu chodzi głównie o te lasy. I to jest główny temat, i to jest główny problem, który ma być tą ustawą rozwiązany. Zresztą, jak widać, na balkonie siedzą leśnicy, natomiast nie widać tam nikogo, kto gospodaruje wodą, nie widać górników, nie widać nikogo z dyrekcji gospodarki wodnej”. Tą ustawą leśnicy wygrali kolejną małą transformację.

    B. Tylko głupi lasy łupi

    Lasy są własnością narodu, a nie ministra skarbu 39

    54Druga burza o lasy, na którą chcę zwrócić uwagę, dotyczy włączenia Lasów Państwowych do sektora finansów publicznych. Zmobilizowała ona leśników do zorganizowania ogólnopolskiego protestu przed siedzibą Sejmu. W 2010 roku rząd Donalda Tuska przystąpił do prac nad nowelizacją ustawy o finansach publicznych. Komisja Finansów Publicznych Sejmu i powołana specjalna podkomisja ds. Lasów Państwowych rozpoczęły pracę nad projektem Ustawy o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw, która zakładała włączenie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe do sektora finansów publicznych, poza którym, na mocy Ustawy o lasach, dotychczas się znajdowały. Nowa ustawa miała wprowadzać obowiązek lokowania wolnych środków jednostek sektora finansów publicznych (od tej pory także LP) w formie depozytu, którego prowadzeniem zajmować się miał minister finansów. Rząd argumentował, że motywem podjęcia prac nad nową ustawą jest potrzeba zmniejszenia kosztów obsługi długu publicznego (Odpowiedź podsekretarza stanu…).

    55Dwudziestego października 2010 roku odbyła się pierwsza manifestacja leśników pod budynkiem Sejmu. Wzięło w niej udział około dwustu leśników. Jej organizatorami były: Związek Leśników Polskich w RP, Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” oraz Ruch Obrony Lasów Polskich, który został powołany rok wcześniej. Przedstawiciele protestujących udali się do marszałka Sejmu Grzegorza Schetyny, któremu przekazano petycję oraz ponad dwieście tysięcy podpisów zebranych wśród Polaków jako wyraz sprzeciwu wobec proponowanych zmian (łącznie zebrano ich blisko dwieście pięćdziesiąt tysięcy). Miesiąc później, 24 listopada, odbyła się ogólnopolska manifestacja, w której uczestniczyło ponad pięć tysięcy leśników z całego kraju. Jak relacjonował Rokitnik, leśnicy zjawili się na proteście w służbowych mundurach, służbowych czapkach z emblematami narodowymi, przyjeżdżali autokarami i zorganizowanym transportem. Przywieźli ze sobą flagi narodowe, plakaty i banery, przedstawiające m.in. ówczesnego ministra finansów Jacka Rostowskiego zjadającego lasy oraz premiera Donalda Tuska wbijającego nóż w plecy leśnika zajmującego się sadzeniem drzew. Przedstawiciele komitetu organizacyjnego zwrócili się do zebranych, mówiąc: „walczymy tutaj nie o poprawę naszego bytu, ale o zachowanie Lasów Państwowych dla społeczeństwa, zapewnienie powszechnego do nich dostępu” (Protest leśników… 2010). W tym samym czasie odbyło się posiedzenie Komisji Finansów Publicznych. Leśnicy nie wybrali daty protestu tylko ze względu na prace komisji, ale przede wszystkim ze względu na trwające obrady Sejmu i pierwsze czytanie proponowanej ustawy. Podczas obrad poseł opozycji Dariusz Bąk, który spotykał się z protestującymi leśnikami, mówił: „Przedstawiony projekt ustawy o zmianie ustawy o finansach publicznych zakłada, że do sektora finansów publicznych zakwalifikowane będzie Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (…). Zabranie pieniędzy, bo do tego sprowadza się dzisiaj ten projekt, Lasom Państwowym doprowadzi do ich upadłości, do bankructwa, a w przyszłości być może do prywatyzacji”. Odpowiadał mu premier Donald Tusk: „Jeśli chodzi o Lasy Państwowe, to od wielu tygodni (…) ze wszystkimi zainteresowanymi rozmawiamy o tym, w jaki sposób wliczać do budżetu państwa po stronie aktywów środki, które są w dyspozycji Lasów Państwowych (…). Póki w Polsce jest rząd Platformy i PSL‑u, Lasy Państwowe są w stu procentach bezpieczne od strony finansowej i pod względem struktury. (Oklaski) (Poseł Beata Kempa: Tak jak stocznie.)” (Stenogram z Posiedzenia nr 78 Sejmu, 2010). Podczas posiedzenia podkomisji Finansów Publicznych w dniu 24 listopada zdecydowano, że temat Lasów Państwowych zostanie poddany pod debatę na posiedzeniu Komisji Finansów, które odbyło się 30 listopada. Po debacie poddano pod głosowanie zmianę w art. 1 projektu ustawy. Przedstawiono dwa warianty zmiany. Pierwszy z nich polegał na włączeniu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe do sektora finansów publicznych, drugi na wykreśleniu takiej regulacji. W głosowaniu wzięło udział trzydzieści osób, dwanaście głosowało za, osiemnaście przeciw. Komisja wybrała wariant drugi (Komisja Finansów Publicznych nr 356, 2010). Tak sytuację tę komentował były dyrektor generalny Lasów Państwowych:

    To nie jest pierwsza próba ratowania budżetu kosztem lasów państwowych. W 1924 r. kiedy powołano Polskie Lasy Państwowe, jako jednostkę budżetową, która miała zasilać Skarb Państwa i wspomóc tak ważną przecież reformę walutową ministra Grabskiego, środowisko leśników niezwykle ostro wystąpiło przeciwko pomysłowi potraktowania lasów państwowych jako skarbonki (…). Lasy Państwowe przeszły udaną, mogącą być przykładem, transformację ustrojową, dzięki mądrym rozwiązaniom ustawowym i autonomiczności systemu finansowego. System budżetowy niweczy te sprawdzone rozwiązania. W celu doraźnego ratowania budżetu na nadchodzący rok wyborczy, nie wolno niweczyć wypracowanych przez lata, bardzo dobrych rozwiązań. (Dawidziuk, za: Remuszko, 2010: 10)

    56Odwołany w 1999 roku minister środowiska Jan Szyszko twierdził z kolei, że: „Wprowadzenie Lasów Państwowych do systemu finansów publicznych państwa jest moim zdaniem kolejnym, konsekwentnym krokiem, mającym na celu doprowadzenie do ich prywatyzacji” (Szyszko, za: Remuszko, 2010: 11).

    57Abstrahuję tutaj od zasadności proponowanego projektu ustawy dla ratowania finansów publicznych oraz dla zachowania długodystansowej równowagi w przyrodzie. Chcę zwrócić uwagę na retorykę i postawy, które podczas jej procedowania towarzyszyły leśnikom. Po pierwsze, włączenie Lasów Państwowych do sektora finansów publicznych stało się dla leśników równoznaczne z – dziejącą się teraz lub będącą przewidywanym efektem ustawy – prywatyzacją, z przejęciem lasów z rąk leśników, co w domyśle oznaczało też: państwa i społeczeństwa. W skomplikowanej sytuacji prawnej jednostki oraz finansów państwa protesty leśników uznano za walkę o zachowanie państwowego charakteru lasów i niedopuszczenia do ich sprzedaży. Taki zamiar nie został wyrażony przez rząd, jednak właśnie rządowe plany zostały zinterpretowane. Sytuację opisano jako „nie mającą racjonalnego uzasadnienia i godzącą w polską rację stanu” (Status oraz forma…, 2011). Leśnicy ponownie mówili o „zakusach na lasy”, których tak jak w międzywojniu czy 2001 roku muszą bronić (np. wypowiedź dyrektora Dawidziuka). Już w 2001 roku lasy państwowe zostały określone jako strategiczny zasób naturalny kraju, który musi zostać w rękach państwa. W propozycji korekty ustawy z 2010 roku chodziło o bardzo konkretną zmianę sytuacji finansowej jednostki, która polegała na ściślejszym połączeniu jej z budżetem. Jednak w retoryce leśników sprzeciw wobec zmian w relacjach z budżetem został sprowadzony do obrony polskości lasów oraz ich bezpieczeństwa, która i tym razem zakończyła się po myśli leśników.

    C. Leśny haracz

    O Lasach i daninie publicznej 40

    58Studium trzech ostatnich „leśnych burz” jest odmienne, ponieważ mogłam w ich trakcie prowadzić obserwacje, rozmawiać o nich z leśnikami na różnych szczeblach administracji, a także porównywać ich podejście do wydarzeń obecnych i tych z przeszłości. To, co dzieje się od grudnia 2014 wokół polskiego leśnictwa, można w zasadzie rozpatrywać jako jedno zagadnienie. Zdecydowałam się rozbić je na trzy części, odpowiadające trzem specyficznym cechom leśnej postsocjalistycznej teraźniejszości. Pierwsza z nich to podtrzymywanie dyskursywnej łączności Lasów Państwowych z państwem, podczas gdy działania leśników zmierzają do utrzymania statusu samofinansowania bez konieczności zacieśniania więzi z budżetem. Druga to oparcie się na przekonaniu, że tylko państwowe lasy mogą służyć narodowi polskiemu, a każda próba zmiany tego stanu jest prostą drogą do prywatyzacji. Łączy się to z przekonaniem o konieczności dalszego umocowania prawnego takiego założenia (np. w Konstytucji RP lub poprzez wykup ziemi przez państwo). W tej retoryce tylko państwo może zapewnić bezpieczeństwo polskim lasom. Trzecie zagadnienie jest pochodną przekonania, że polska ziemia, której las jest substytutem, musi pozostać w rękach polskich, państwowych leśników (czy ogólnie: polskich obywateli), gdyż w obliczu nieustannych ataków ze strony niepolskich sił zmiana tej sytuacji może równać się utracie suwerenności i niepodległości. Tym samym ‘prywatny’ i ‘niepolski’ zostają zestawione jako synonimy, charakterystyczne dla niebezpiecznego Innego, który w zależności od kontekstu może oznaczać: poprzednich właścicieli lasów, zachodni model leśnictwa, prywatnych, zagranicznych (głównie niemieckich) inwestorów i przemysł drzewny, kapitał spekulacyjny, Unię Europejską, Żydów, a nawet muzułmanów. Wymienione elementy podtrzymują przekonanie o stale istniejącym zagrożeniu (często ukrytym i zakamuflowanym) dla lasów i co z tym związane, dla narodu.

    59Siódmego stycznia 2014 roku do Sejmu wpłynął rządowy projekt zmiany Ustawy o lasach41. Trafił on do Komisji Finansów Publicznych oraz Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, gdzie poddany został pierwszemu czytaniu. Poprawki, które są przedmiotem mojego zainteresowania, dotyczą dodania art. 58a: „1. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych dokonuje wpłaty na rachunek ministra właściwego do spraw środowiska w wysokości stanowiącej równowartość 2 proc. przychodów uzyskanych przez Lasy Państwowe ze sprzedaży drewna, zwanej dalej «wpłatą». 2. Wpłaty dokonuje się za każdy kwartał kalendarzowy w terminie do trzydziestego dnia miesiąca następującego po tym kwartale. 3. Wpłata stanowi dochód budżetu państwa”, a także art. 2: „1. W latach 2014 i 2015 Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, zwane dalej «Lasami Państwowymi», dokonuje wpłaty do budżetu państwa z kapitału (funduszu) własnego w wysokości 800 mln złotych rocznie” (Ustawa o zmianie ustawy o lasach). Premier Donald Tusk w druku nr 2041 tak uzasadniał projekt: „[Celem jest] utworzenie mechanizmu umożliwiającego dokonywanie wpłat do budżetu państwa (…). Z uwagi na fakt, iż Lasy Państwowe zarządzają i gospodarują mieniem Skarbu Państwa, zasadnym jest, aby część zysku odprowadzały do budżetu państwa”. 23 stycznia odbyło się drugie czytanie projektu ustawy, po czym skierowano go do prac w komisjach. Po trzecim czytaniu (dzień później) przystąpiono do głosowania, w wyniku którego ustawę przyjęto.

    60Leśnicy, z którymi spotykałam się w styczniu i w późniejszych miesiącach 2014 roku, wyrażali zaskoczenie, że rząd znowu dopuścił się „zamachu na lasy”. Wiele komentarzy dotyczyło pazerności polityków, tego, że sięgają do pieniędzy, które im się nie należą i które powinny zostać w Lasach Państwowych. Wpłata do budżetu określana była jako danina na rzecz państwa lub wymuszony siłą haracz. Zdaniem znacznej części moich rozmówców (dotyczyło to głównie terenu nadleśnictw; im wyżej w hierarchii, tym wypowiedzi były bardziej stonowane i wyważone) był to kolejny skok na Lasy, który może doprowadzić do celowej destabilizacji finansowej jednostki, po to żeby w przyszłości tłumaczyć nią plany prywatyzacyjne42. Ówczesny minister środowiska, Maciej Grabowski43, ekonomista, był przez wielu leśników postrzegany jako winowajca tej sytuacji: „On przyszedł po łupki 44i po nas” – usłyszałam w Bieszczadach (Oberek, marzec 2014). Leśnicy nie uznawali za zasadne tłumaczenia, że pieniądze te zostaną przeznaczone na cele publiczne, a większość moich rozmówców trwała na stanowisku, że Lasy Państwowe nie powinny dotować budżetu państwa ze swoich środków, niezależnie od tego, jak im się aktualnie wiedzie.

    61Jednak gwałtowne nastroje wśród leśników szybko ostygły i mimo że kwestia leśnego haraczu nadal postrzegana była jako kolejny przejaw „zakusów na lasy”, to już w czerwcu leśnicy komentowali tę sprawę z większym dystansem. Zarówno na najwyższych szczeblach administracji, jak i w nadleśnictwach można było usłyszeć, że to finansowe obciążenie nie jest właściwie aż tak duże, jak przewidywano jeszcze w styczniu, i Lasy Państwowe poradzą sobie z tą wpłatą nie tracąc płynności finansowej, co więcej, nie pogorszy to sytuacji jednostki i jej pracowników. Nie było nawet zagrożenia zmniejszeniem pensji, przywilejów, premii okazjonalnych itd. Kadra kierownicza z nadleśnictw żałowała jedynie, że pieniądze te „poszły do Warszawy”. Nadleśniczowie woleli, żeby zostały na miejscu, wtedy mogliby je przeznaczyć na cele lokalne. Miejscowi ludzie „mogliby te pieniądze zobaczyć”, a przez to docenić rolę leśników, „moglibyśmy popracować nad lokalnym PR‑em” (Rokitnik, czerwiec, 2014).

    62Leśnicy nie wygrali tego starcia z budżetem państwa, ale nie wyszli z niego też przegrani. Stracili część nadwyżki finansowej, jednak nie tyle, żeby w większym stopniu wpłynęło to na ich pracę i na sytuację leśnictwa lub zmuszało ich do radykalnych posunięć, jak protest w 2010 roku. Potrafili ocenić, czy opłaca im się podejmować bardziej zdecydowane działania, jak zbieranie podpisów czy głośne strajki. Zyskali za to kolejny dowód na to, że „lasy nie są bezpiecznie”. Utwierdziło ich to również w przekonaniu, że o ile państwowość lasów jest podstawą ich bezpieczeństwa, to państwowość Lasów Państwowych nie powinna być równoznaczna z połączeniem z rządem i budżetem. Zależność, która tu zachodzi, nie jest oczywista – państwowość lasów ma z perspektywy leśników i w motywowanych nią działaniach inne znaczenie (i przeznaczenie) niż państwowość Lasów Państwowych. Innymi słowy: Lasy Państwowe nie powinny być podległe budżetowi państwa i nie mają wobec niego obowiązków.

    D. Z Konstytucją do lasu

    Nocna próba sprzedaży lasów udaremniona 45

    63Przyjęcie powyżej opisywanej ustawy stało się katalizatorem kolejnych zdarzeń. Jeszcze w styczniu 2014 roku w efekcie burzliwej debaty w trakcie obrad sejmowych i po ich zakończeniu, a także w odpowiedzi na oskarżenia ze strony partii opozycyjnych (głównie Prawa i Sprawiedliwości) o przygotowywanie przez rząd podstaw pod prywatyzację Lasów Państwowych, premier Donald Tusk na konferencji prasowej zorganizowanej 8 stycznia 2014 roku zapewnił o przychylności rządu dla prac nad poprawką, która miałaby wprowadzać do Konstytucji zapis o szczególnym znaczeniu państwowych lasów, a przez to uniemożliwić ich przyszłą prywatyzację. Dwudziestego pierwszego stycznia w Senacie odbyło się pierwsze spotkanie, na którym zebrały się osoby mające w przyszłości ukonstytuować zespół sterujący, opracowujący propozycje poprawki konstytucyjnej, która została określona jako „gwarantująca społeczną własność lasów Skarbu Państwa”. Spotkanie odbyło się z inicjatywy Instytutu Badawczego Leśnictwa – jednostki naukowej podlegającej Ministerstwu Środowiska. Zaprezentowano tam rządową poprawkę, która po późniejszych spotkaniach zespołu wpłynęła do Sejmu 13 marca jako poselski projekt ustawy. Zakładał on wprowadzenie do Konstytucji punktu 74a w brzmieniu: „1. Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są dobrem wspólnym i podlegają szczególnej ochronie. 2. Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa nie podlegają przekształceniom własnościowym, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie. 3. Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane dla ludności na równych zasadach. Zasady udostępniania i gospodarowania lasami określa ustawa” (Druk nr 2374)46. W czasie prac zespołu na łamach krajowej prasy ukazał się komentarz Konstytucjonalisty, Piotra Winczorka:

    czemu to właśnie lasy państwowe mają zostać w sposób szczególny potraktowanym dobrem wspólnym? Takim dobrem mogą być też kopaliny, grunty, zabytki, dzieła sztuki, instalacje transportowe i energetyczne, placówki służby zdrowia, kultury i oświaty itp. Wszystkie one służą całemu społeczeństwu i poszczególnym jego członkom, a więc mogą być uznane za mienie wspólne znajdujące się pod ochroną państwa lub jednostek samorządu terytorialnego. (…) Po trzecie i najważniejsze, Konstytucja nie jest aktem, który można i należy poddawać zmianom w rytm aktualnych i wygasających z biegiem czasu gier politycznych (Winczorek, 2014).

    64Polemiczny list opublikował Kazimierz Rykowski, współtworzący zespół sterujący. Pisze on o przygotowywanej poprawce jako o zapisie, który: „ma postawić ostateczną tamę wszelkim zakusom prywatyzacyjnym i przekształceniowym” (Rykowski, 2014: 1). Co interesujące, dodaje również, że: „Pytanie Pana prof. P. Winczorka: czemu to właśnie lasy państwowe mają zostać w sposób szczególny potraktowanym dobrem wspólnym? jest zasadne, ale tylko o tyle, o ile to szczególne potraktowanie rzeczywiście nie powinno dotyczyć wyłącznie lasów państwowych (…). W tym wypadku nie chodzi, rzecz jasna, o ochronę przed prywatyzacją, ale o zrównanie konstytucyjne państwowej i prywatnej gospodarki leśnej” (Rykowski, 2014: 3).

    65W okresie od stycznia do grudnia 2014 uczestniczyłam w wielu spotkaniach leśników, a także przeprowadziłam część moich badań, obserwacji i wywiadów. Wielokrotnie rozmawiałam z leśnikami o proponowanej poprawce do Konstytucji. Zdania były podzielone, ale częściej twierdzono, że może być to furtka do prywatyzacji lasów państwowych. Obawiano się punktu drugiego i „wyjątków, które określa ustawa”. Wyrażano niepokój, że ustawę procedować jest łatwo i większościowy rząd, gdy będzie miał taką wolę, może taki ustęp wprowadzić. Sugerowano, że projekt niepotrzebnie sprowadza zagrożenie na leśników. Doszukiwano się złej woli w inicjatorach i nie wierzono w ich intencje zabezpieczenia lasów państwowych. Nawet w Instytucie Badawczym Leśnictwa, w którym intensywnie brano udział w pracach nad poprawką, wśród części rozmówców spotkałam się z niechęcią dla tej inicjatywy. Taka postawa była dla mnie zaskoczeniem. Po obserwacji wydarzeń związanych z „leśną daniną” i konsolidacją środowiska leśnego – teraz nastąpiło jego podzielenie. Część leśników nie wierzyła w pozytywne skutki „uchwalenia historycznej dla polskiego leśnictwa poprawki konstytucyjnej” (Rykowski, 2014a) i przekonywała, że kryje się za tym bliżej nieokreślony, potencjalny czarny scenariusz. Gdy część leśników nadal uważała, że tylko ściślejsze złączenie państwowości lasów (w znaczeniu ogólnym) z aktami prawnymi (teraz najwyższym) pozwoli na utrzymanie status quo, druga grupa przyjmowała, że bezpieczny status quo będzie utrzymany tylko wtedy, gdy państwowe lasy będą równoznaczne z Lasami Państwowymi (dla czego zagrożenie widzieli w poprawce konstytucyjnej).

    66Projekt, zgłoszony w marcu, czytany był na posiedzeniach Sejmu 29 maja, 11 lipca (ponowne pierwsze czytanie) oraz 7 listopada. Trwały wówczas prace nad nim w Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Podczas prac komisji opozycja (Prawo i Sprawiedliwość) zgłosiła wniosek mniejszości z własnymi poprawkami do Konstytucji. Propozycja punktu 2c, która została odrzucona przez Sejm, brzmiała: „Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są zarządzane na zasadzie samofinansowania przez polskie przedsiębiorstwo «Lasy Państwowe» zgodnie z celami określonymi w art. 5 Konstytucji posługując się symbolami zgodnie z art. 28 Konstytucji” (Druk nr 2842). Ostatecznie do trzeciego czytania doszło 17 grudnia, po czym przystąpiono do głosowania nad wersją rządową. Doszło do niego po północy. Za przyjęciem poprawki opowiedziało się dwustu dziewięćdziesięciu jeden posłów, stu pięćdziesięciu było przeciwnych, a dwóch wstrzymało się od głosu. Wniosek przepadł w wyniku braku pięciu głosów – do zmiany Konstytucji wymagana jest większość dwóch trzecich głosów.

    67Głosowanie zyskało wśród części środowiska leśnego miano „nocnej próby sprzedaży lasów” oraz „destabilizacji unikatowej organizacji”47. „Posługując się dezinformacją, mijaniem z prawdą i cynizmem, konsekwentnie dąży się do tego, aby w imię własnych, partykularnych interesów Polskie Lasy Państwowe poddać właśnie przekształceniom własnościowym (…), dobro Państwa, a więc dobro Narodu wydaje się nie mieć tu najmniejszego znaczenia” – grzmiał z mównicy sejmowej Jan Szyszko (Szyszko, 2014). W lutym 2015 roku Poseł komentował: „Teraz z kolei czytam, że tylko pięcioma głosami zostało coś tam odrzucone itd., itd. Czyli nadal są siły, które próbują coś tym [lasami] ugrać”. Tymczasem zwolennicy wprowadzenia poprawki komentowali: „Klęskę poniosły zaś lasy państwowe, tzn. wspólna nasza własność i zespolone dotychczas wokół lasów środowisko zawodowe, które zostało podzielone” (Rykowski, 2014a).

    68W tekście krytykującym leśników i Lasy Państwowe dziennikarz „Gazety Wyborczej”, Adam Wajrak w lutym 2014 roku pisał, że: „mamy emocjonalne bicie piany o prywatyzowaniu lasów, których nikt nie chce prywatyzować” (Wajrak, 2014). Zagadnienie, które wyłania się z tych okoliczności dla antropologa, nie dotyczy jednak tego, czy prywatyzacja lasów będzie natychmiastowym rezultatem poprawki lub braku poprawki do Konstytucji. Trzeba teraz zapytać nie o to, dlaczego prywatyzacja wywołuje tak silne i skrajne postawy we współczesnym polskim społeczeństwie (to opisałam wyżej), ale gdzie i w czym szuka się zabezpieczenia przed nią? Właściwe jest także pytanie o to, c z y m jest prywatyzacja lasów państwowych (lub Lasów Państwowych)? Problem poprawki do Konstytucji RP, zakładającej zachowanie społecznej wartości lasów, nie miał być w zamyśle inicjatorów konstytucyjnym usankcjonowaniem formy organizacji Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, a tego oczekiwała część leśników. Nie miała ona także porządkować spraw leśnych reprywatyzacji (czego dotyczyła propozycja punktu 2d wniosku mniejszościowego, Druk nr 2842). Przypadek ten obrazuje, jak od 1991 roku leśnicy łączą naród i państwo w ramach jednostki Lasy Państwowe. Dochodzi jednak do zderzenia się w jej ramach dwóch definicji ‘państwowego’, które nie dają się pogodzić i muszą generować konflikt, czego przykładem jest spór wokół proponowanej ustawy. Co więcej, pociągają one za sobą dwie odmienne wizje prywatyzacji lasów państwowych. Pierwsza skupia się na utrzymania ich w rękach Skarbu Państwa (nie leśników), druga prywatyzację postrzega jako odebranie lasów z zarządu Lasów Państwowych i/lub zmianę sposobu organizacji jednostki. Tym samym, po dwudziestu pięciu latach od transformacji ustrojowej oraz po blisko piętnastu latach od przyjęcia Ustawy o zachowaniu narodowego charakteru zasobów naturalnych kraju, temat prywatyzacji i reprywatyzacji (potencjalnej, odległej czy ukrytej) nie jest już strachem z dna szafy, ale determinuje działania leśników oraz ich wizje lasu, państwa i narodu. Wpływa też na określenie tego, kto może pomóc w zachowaniu bezpieczeństwa wymienionych podmiotów, a kto im zagraża, i jednocześnie wyznacza kierunki i sposoby działania.

    E. Walka o polskie lasy i polską ziemię walką o Polskę

    Jak Komorowski i rząd Tuska chcieli sprzedać polskie lasy.
    Żydzi zabierają polskie lasy – nowy fetysz prawicy 48

    69W reakcji na przyjęcie poprawki do Ustawy o lasach, dotyczącej wpłaty do budżetu państwa, będąca wówczas w opozycji prawicowa, konserwatywna partia Prawo i Sprawiedliwość złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności nowelizacji ustawy z Konstytucją. Równocześnie Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Polski zaczęło zbierać podpisy w sprawie przeprowadzenia ogólnopolskiego referendum. Pytania, które w takim referendum miałyby się znaleźć, brzmiały: „1. Czy jesteś za utrzymaniem dotychczasowego systemu funkcjonowania Państwowego Gospodarstwa Leśnego «Lasy Państwowe», określonego w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. 2011 nr 12 poz. 59, ostatnia zmiana Dz.U. 2013 nr 628 poz. 1247), co zabezpiecza dotychczasową rolę tego podmiotu w wypełnianiu potrzeb narodowych? 2. Czy jesteś za zobowiązaniem rządu do pilnych renegocjacji Traktatu Akcesyjnego w zakresie wolnego obrotu ziemią dla obcokrajowców w Polsce – uwzględniając, iż stanowisko Rządu do zmiany w traktacie powinno być następujące: Zakup polskiej ziemi przez obcokrajowców będzie możliwy od roku, w którym siła nabywcza średniej pensji Polaka będzie stanowiła minimum 90 proc. średniej siły nabywczej średniej pensji mieszkańców 5 najbogatszych Państw UE”49. Jak podawał główny inicjator tego przedsięwzięcia Jan Szyszko, pod wnioskiem zebrano ponad dwa i pół miliona podpisów, z czego dwa miliony przekazano 9 maja 2014 roku na ręce marszałek Sejmu Ewy Kopacz, z wnioskiem o rozpatrzenie przez sejmowe zgromadzenie obywatelskiego wniosku o poddanie pod referendum ogólnokrajowe sprawy przyszłości Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe i polskiej ziemi. Głosowanie nad włączeniem tej kwestii do dziennego porządku obrad Sejmu miało miejsce podczas posiedzenia nr 83 w dniu 17 grudnia 2014 roku. Wniosek został odrzucony. Podczas tego samego posiedzenia Sejmu, kilka godzin później, dyskutowano i głosowano nad poprawką do Konstytucji dotyczącą lasów. Powróciła wówczas debata o zasadności przeprowadzenia referendum oraz o różnicy między celami, do których ma ono doprowadzić, a implikacjami wprowadzanymi przez zmianę w ustawie zasadniczej. Poseł Jan Szyszko apelował do wicepremiera Janusza Piechocińskiego, związanego z pracami nad modyfikacją Konstytucji: „Niech pan zobaczy pytania, które są zawarte w prośbie o referendum. Tam nie ma nic o Konstytucji. Czy pan tego nawet nie widział? Czy pan się celowo myli? Tam jest wyraźnie napisane: Czy jesteś za tym, żeby zachować tę unikatową organizację na świecie? Polska jest liderem w tym zakresie” (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 32). Wtórował mu poseł Dariusz Bąk: „Lasy [Państwowe] od 90 lat posługują się godłem i flagą narodową, a wy dzisiaj chcecie to odrzucić. Co wam przeszkadza, że Lasy Państwowe samofinansują się? Lasy Państwowe samofinansują się, a wy w ciągu 26 godzin, stanowiąc prawo, zabraliście 1600 mln zł, żeby właśnie uniemożliwić normalne funkcjonowanie temu przedsiębiorstwu. Komu szykujecie ziemię i polskie lasy?” (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 30). W lutym 2014 roku inicjatorzy prac nad poprawką do Konstytucji, przyglądając się akcji zbierania głosów pod wnioskiem o referendum, komentowali: „(…) w pytaniu referendalnym chodzi o przyszłość Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. W zapale protestu, jak się wydaje, utożsamiono lasy państwowe z Lasami Państwowymi. Brzmi to wprawdzie tak samo i może wprowadzać w błąd słuchacza, ale dla czytającego jest jasne, że pomylono podmiot z przedmiotem gospodarowania” (Rykowski, 2014: 2–3).

    70Sejmowa sprawa referendum nie budziła aż tylu emocji ani w Bieszczadach, ani w Borach Tucholskich. Leśnicy nie prowadzili tam szeroko zakrojonych akcji zbierania podpisów i nie była to kwestia, którą żyli w takim stopniu, jak jeszcze rok temu „leśnym haraczem”. Nie dyskutowano o tym z przesadną żarliwością, temat ten był rzadko poruszany przez leśników. Wręcz przeciwnie, pojawiały się głosy, że kwestia ta ściąga na nich przesadną uwagę mediów i społeczeństwa: „teraz wszyscy się nami interesują i patrzą nam na ręce”. Moi rozmówcy byli umiarkowanymi zwolennikami przeprowadzenia referendum w proponowanej formie. Mimo że miało ono utrzymywać akceptowany przez nich status quo, leśnicy zaczynali się gubić w gąszczu rad, ustaw, poprawek, rozporządzeń i wniosków. Nie wiedzieli już, czy „ocali ich” poprawka do Konstytucji czy referendum oraz które przepisy są w stanie ostatecznie i jednoznacznie ochronić ich przed prywatyzacją. Do towarzyszącego moim rozmówcom w 2014 i 2015 roku powszechnego nastroju zagrożenia i niepewności dołączyło dwóch nowych‑starych wrogów: Żydzi oraz Unia Europejska.

    71W ostatnich dniach grudnia 2014 oraz w styczniu 2015 roku czołówki polskich gazet (zwłaszcza prawicowych) obiegła informacja, że w 2009 roku w rozmowie aktualnego prezydenta, a ówczesnego marszałka Sejmu, Bronisława Komorowskiego, z ambasadorem USA Victorem Ashe’em ten pierwszy miał zapewnić, iż premier Donald Tusk jest gotowy wywierać presję na swoich ministrów w kwestii ich udziału w dostarczaniu środków potrzebnych do kompensacji utraconego podczas II wojny światowej mienia prywatnego. Chodzi o wyciek tajnej notatki, którą Ashe miał przesłać do Departamentu Stanu USA. Brzmi ona następująco:

    W sprawie związanej z regulacją kwestii kompensat za utratę mienia prywatnego podczas II wojny światowej i w czasie komunizmu Komorowski wyraził zaniepokojenie odnośnie do aktualnego kryzysu finansowego, który spowodował „nowe okoliczności”. Niemniej Komorowski stwierdził, że premier Tusk jest zdeterminowany do wywierania presji na nieprzejednanych ministrów, zwłaszcza Rolnictwa i Środowiska, aby wnieśli wkład do funduszu kompensacyjnego poprzez sprzedaż państwowej własności, w tym lasów50. (Ambassador’s Farewell… 2014)

    72Publikacja tej informacji wywołała dalsze komentarze w prasie i innych mediach – pisano m.in., że „rząd już w 2009 roku chciał sprzedać polskie lasy” (Już w 2009 Platforma planowała skok na Lasy…, 2014). Media związane z ówczesną opozycją donosiły, że wnoszona poprawka do Konstytucji nie była przypadkowa. Proponowana wersja zapisu punktu drugiego: „Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa nie podlegają przekształceniom własnościowym, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie”, miała być furtką prowadzącą do rządowej ustawy pozwalającej na sprzedaż lasów. Donald Tusk i ówczesny prezydent zostali oskarżeni przez opozycję o zdradę stanu i działanie w zmowie z żydowskim lobby (Nykiel, 2015: 16–21).

    73Mimo że w notatce ambasadora nie pojawia się bezpośrednio „żydowskie mienie”, dokument ten spowodował ekspresję antyżydowskich i ksenofobicznych nastrojów, dla których przestrzenią ekspresji stały się lasy państwowe, a także Lasy Państwowe. Dwudziestego drugiego stycznia 2015 roku na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia odbyła się audycja redaktora Jakuba Strzyczkowskiego zatytułowana Czy Lasy Państwowe powinny być dobrem szczególnie chronionym?. Podczas niej słuchacze z terenu całej Polski mogli na antenie wyrazić swoje zdanie w tej kwestii. Wielu z dzwoniących odnosiło się do publikacji związanych z „żydowskimi rekompensatami”. Atakowano w nich rząd i nazywano go „żydowskim namiestnictwem”, któremu nie zależy na racjach polskiego narodu. Podobnie prezydent Bronisław Komorowski oskarżany był o „kupczenie narodowymi wartościami”; insynuowano, jakoby sam był Żydem, tylko w przeszłości zmienił nazwisko. Jeden ze słuchaczy oświadczył, że po Żydach przyjdą muzułmanie, którzy już wykupują polskie lasy, tylko nikt tego nie widzi. Podobne głosy pojawiały się 28 stycznia tego samego roku podczas audycji „Rozmowy niedokończone” na antenie Radia Maryja, która również poświęcona była aktualnej sytuacji wokół lasów, oraz w reportażu z cyklu „Po stronie prawdy” pod tytułem Kto polską ziemię, przemysł, handel oddaje w ręce cudzoziemców, ten zdradza naród, wyemitowanym 2 lutego w Telewizji Trwam.

    74Równocześnie Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Polski dalej propagowało kwestię ogólnopolskiego referendum. Jego drugie pytanie odnosiło się do możliwości nabywania ziemi rolnej i lasów przez cudzoziemców. Pierwszego maja 2016 roku dobiegał końca dwunastoletni „okres ochronny”, związany z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Podczas niego od cudzoziemców wymagane było zezwolenie na nabycie nieruchomości rolnych i leśnych. Po tym czasie ten wymóg obowiązywać miał tylko osoby pochodzące spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Konfederacji Szwajcarskiej. Pytanie referendalne miało obligować rząd do renegocjacji unijnego traktatu akcesyjnego, aby możliwość nabywania ziemi rolnej i leśnej przez obywateli państw należących do wyżej wymienionych podmiotów odłożyć w czasie. Na pytanie posła Dariusza Bąka skierowane do rządu podczas sejmowej debaty na temat poprawki do Konstytucji z 17 grudnia 2014 roku: „Komu szykujecie ziemię i polskie lasy?”, odpowiedzi przyniosły media i wspomniane audycje. Wrogami polskich lasów i polskiego modelu leśnictwa, „którego zazdrości nam cała Europa”, stali się nie tylko Żydzi, ale także Niemcy, „którzy przyjdą i nas wykupią”, zachodni kapitaliści oraz prywatny kapitał spekulacyjny. Podczas gdy prezydenta Komorowskiego oskarżano o zatajanie korzeni żydowskich, a przez to oczywiste sprzyjanie lobby żydowskiemu, premierowi Tuskowi wypominano jego otwarcie deklarowaną kaszubskość, przypominano o „dziadku w Wehrmachcie” 51i podejrzewano go o sympatyzowanie z „ukrytą opcją niemiecką”. Prowadzona przez rząd polityka została określona jako zdrada polskiej racji stanu (np. wypowiedź Jana Szyszki z grudnia 2013 roku), działanie na szkodę narodu oraz współtworzenie „mafii niszczącej od 25 lat naszą Ojczyznę. [Dlatego też należy bronić] lasów, jednej z ostatnich części należącego do Narodu majątku” (Bosiacka, 2015).

    75Do połączenia obu wątków doszło podczas prezydenckiej kampanii wyborczej. Kandydat na prezydenta z ramienia partii Prawo i Sprawiedliwość, Andrzej Duda, 5 maja 2015 roku (na pięć dni przed pierwszą turą wyborów) opublikował spot dotyczący lasów państwowych. Fabuła filmu opowiada o rodzinie, która wybiera się do lasu. W pewnym momencie dziewczynka jadąca rowerem leśną ścieżką zostawia rower i biegnie w stronę lasu. Zatrzymuje ją jednak płot, którego rodzina się tam nie spodziewała. Widnieje na nim tabliczka z napisem: „Teren Prywatny. Wstęp Wzbroniony. Eintritt Verboten”. Jej dziadkowie z kolei opierają głowy i ręce na metalowej siatce odgradzającej wstęp do lasu i patrzą na zamknięty drzewostan niczym przez kraty więzienia. W tle pojawia się okładka czasopisma „wSieci” ze zdjęciem Bronisława Komorowskiego, odnosząca się do artykułu: „Jak Komorowski chciał sprzedać polskie lasy”. Lektor natomiast informuje widza: „Bronisław Komorowski zlekceważył dwa i pół miliona podpisów w obronie polskich lasów. Według mediów zgadzał się na sprzedaż polskich lasów dla zdobycia środków na rekompensaty za powojenne wywłaszczenia. Polacy nie zgadzają się na to. Polskie lasy w polskich rękach”. Spot sugeruje, że jeśli dojdzie do zmian własności lasów w Polsce, np. by pozyskać środki na rekompensaty ponacjonalizacyjne (w tym w domyśle żydowskie), lasy zostaną przejęte przez obcokrajowców (Niemców – na co wskazuje napis po niemiecku na tabliczce na płocie). Wówczas Polacy nie będą mogli już dłużej korzystać z lasów, bo te zostaną dla nich zamknięte. Lasy w kraju mogą być tylko „w polskich rękach”. Jednak co w praktyce oznaczają te „polskie ręce”? Referendum, do którego odnosi się spot, nie podnosiło zagadnienia utrzymania narodowego charakteru lasów posiadanych przez państwo (kwestię tę sankcjonowała ustawa z 2001 roku), ale tyczyło się jednostki o nazwie Lasy Państwowe. Leśnicy (uważam, że teraz w pewnej mierze mimowolnie) ponownie znaleźli się w głównym nurcie zainteresowania kraju i społeczeństwa.

    76Dwudziestego sierpnia 2015 roku, po wygranych wyborach prezydenckich, Andrzej Duda spotkał się z dwoma leśnikami, organizatorami akcji na rzecz referendum w sprawie Lasów Państwowych52. Dzień później prezydent w telewizyjnym wystąpieniu ogłosił, że zgłasza do Senatu wniosek o przeprowadzenie w dniu 25 października 2015 roku referendum, w którym znalazłyby się trzy pytania, w tym jedno odnoszące się do zachowania formy funkcjonowania Lasów Państwowych53. Mówił wówczas: „Lasy Państwowe są jednym z ostatnich niesprywatyzowanych zasobów narodowych. Obowiązujący model zarządzania nimi służy zrównoważonemu rozwojowi, użytkowaniu zasobów środowiska i gwarantuje racjonalną gospodarkę leśną. W odczuciu społecznym dobro to powinno podlegać szczególnej ochronie państwa i pozostać jego własnością dla dobra obywateli” (Wystąpienie Prezydenta ws referendum, 2015)54. Czwartego września Senat odrzucił ten wniosek55.

    Państwo leśnych ludzi56

    77Kwestia sprzedaży polskiej ziemi, a właściwie lasów obcokrajowcom powróciła w kwietniu 2016 roku, gdy rząd Prawa i Sprawiedliwości, powołany po wyborach w dniu 25 października 2015 roku, zgłosił, a Sejm następnie przegłosował Ustawę o zmianie Ustawy o lasach. Zmienia ona art. 37, a także dodaje artykuły od 34a do 34k (Ustawa o zmianie Ustawy o lasach, 2016), które wprowadzają prawną możliwość nabywania przez Lasy Państwowe lasów prywatnych właścicieli, a także daje tej jednostce prawo pierwokupu lasów wystawionych na sprzedaż. Środki na ten cel mają pochodzić z Funduszu Leśnego. Podczas drugiego czytania projektu ustawy w ramach 16 posiedzeniu Sejmu VII kadencji Anna Paluch, poseł sprawozdawca Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Wodnych i Leśnictwa, do której skierowano pracę nad ustawą, uzasadniała proponowane zmiany: „Trzeba przeciwdziałać ich [lasów] bezładnemu wykupowi, powiększać zasoby leśne, obejmować coraz większą powierzchnię lasów standardami gospodarowania i ochrony obowiązującymi w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe” (Stenogram z Posiedzenia nr 16, 2016: 63–64). Z kolei Gabriela Lenartowicz z Klubu Poselskiego Platforma Obywatelska kontrargumentowała:

    Projekt służy de facto przymusowej nacjonalizacji gruntów leśnych i przeznaczonych do zalesienia, będących w rękach prywatnych, na rzecz Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (…). Najważniejszym jednak zarzutem z naszej strony wobec projektu ustawy jest jego nieadekwatność w stosunku do publicznego celu, w którym jest wnoszony. Tym celem publicznym, na który powołują się wnoszący projekt ustawy, jest zawarty w zmienianej właśnie Ustawie o lasach wymóg wzrostu lesistości kraju. Leży on zdaniem wnioskodawców w żywotnym interesie Rzeczypospolitej Polskiej jako wspólnoty narodowej. Tyle że, po pierwsze, zmiana właściciela gruntów leśnych i przeznaczonych do zalesienia, niezależnie, czy to będzie obrót prywatny, czy upaństwowienie, w niczym nie zmienia charakteru tych gruntów ani nie zwiększa, ani nie zmniejsza lesistości (…). Niestety cel publiczny, przywołany w projekcie bez przekonującego uzasadnienia, utożsamiony został z „powiększaniem areału lasów narodowych”, cokolwiek by to znaczyło – nie wiadomo bowiem, czy chodzi o narodowość drzew, czy właścicieli. Można jednak konkludować, że jedynym narodowym lasem w rozumieniu ustawy jest las państwowy we władaniu Lasów Państwowych (…). Chciałabym zapytać o takie sformułowania, które się znalazły w państwa uzasadnieniu, jakoby ten właśnie przymusowy wykup przez Lasy był jedynym narzędziem ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego w tychże lasach. Czy zatem jedynie upaństwowienie gwarantuje przestrzeganie przepisów i zasad ochrony środowiska? (Stenogram z Posiedzenia nr 16, 2016: 65–66, 71)

    78Krzysztof Truskolawski z partii Nowoczesna dodał:

    Uzasadnieniem dla ograniczenia w swobodnym przepływie kapitału ma być interes publiczny, jakim według projektodawcy jest zwiększenie zasobów leśnych należących do Skarbu Państwa. Jednak trzeba zauważyć, że gospodarka Lasów Państwowych często wiąże się ze zwiększeniem wycinki lasów będących pod jurysdykcją tej jednostki państwowej. Jednocześnie nie jest ona objęta kontrolą społeczną poza konsultacjami planów urządzenia lasu, które odbywają się raz na 10 lat i nie są wiążące (….). Wśród obywateli, organizacji zainteresowanych ochroną przyrody w Polsce i polityków, mnożą się wątpliwości co do szlachetnych pobudek działań Lasów Państwowych, których celem jest ochrona przyrody, z założenia oczywiście. Istnieją podstawy do stwierdzenia, że gospodarka leśna, którą prowadzą Lasy Państwowe, nie zawsze służy środowisku. (Stenogram z Posiedzenia nr 16, 2016: 69).

    79Jako ostatni, podczas trzeciego czytania projektu ustawy 13 kwietnia, głos zabrał minister środowiska Jan Szyszko:

    O ile ziemia rolna została zabezpieczona, o tyle ziemia leśna jest w tej sytuacji siły nabywczej stosunkowo bezbronna. I teraz chcę również państwu powiedzieć, że w pewnym sensie powracamy do czasów II Rzeczypospolitej. (Poseł Rafał Grupiński z sali: „PRL‑u, PRL‑u”.) Wtedy po odzyskaniu niepodległości stworzono podstawy funkcjonowania polskich Lasów Państwowych. (…) [B]iedne państwo w okresie międzywojennym wykupiło od prywatnych właścicieli 800 tys. ha na rzecz wiana Skarbu Państwa, a to z tego powodu, żeby te lasy nie zostały wycięte (Oklaski), żeby te lasy nie dostały się w obce ręce. W tej chwili tą ustawą, którą tutaj proponujemy, proponujemy to samo. A mianowicie w tym układzie wolnego obrotu, gdzie obowiązują ceny rynkowe, Lasy Państwowe mają prawo pierwokupu. Czyli nie ma dyskryminacji, tylko jest jedna rzecz. (Poseł Andrzej Halicki: „Kolektywizacja, bardzo ładnie, Gomułka”; Poseł Rafał Grupiński: „Kolektywizacja”.) O ile Lasy Państwowe mają pieniądze i jest im to potrzebne, mają prawo pierwokupu. A więc, szanowni państwo, jesteśmy w podobnej sytuacji jak w II Rzeczypospolitej. (Stenogram z Posiedzenia nr 16, 2016: 197–198)

    80W cytowanych wypowiedziach ponownie silnie obecne jest odniesienie do kontekstu historycznego. Minister Szyszko oraz strona rządowa, odwołując się do dwudziestolecia międzywojennego i zagrożenia ze strony „obcych sił”, przedstawiają Lasy Państwowe i zarządzane przez nie lasy Skarbu Państwa jako bastiony polskości, gwarantujące suwerenność i bezpieczeństwo kraju. Tylko państwowe lasy są w stanie służyć Polakom, co więcej, tylko w formie zarządzanej przez Lasy Państwowe. Opozycja z kolei w proponowanych działaniach rządu dopatruje się analogii do działań władzy socjalistycznej – nacjonalizacji, kolektywizacji, rządów Władysława Gomułki. Ponownie dochodzi do zderzenia dwóch sposobów widzenia i rozumienia państwowości lasów, a tym samym roli przedsiębiorstwa Lasy Państwowe. Dla rządu jedynym sposobem realizacji państwowości lasów jest jednostka Lasy Państwowe, przy czym opozycja dopuszcza inne formy funkcjonowania lasów, w tym zarządzania tymi państwowymi.

    81Podczas tego posiedzenia Sejmu wielokrotnie powracał temat Puszczy Białowieskiej, który wówczas śledziła opinia publiczna w Polsce i na świecie57. Kilkakrotnie pojawiały się głosy oskarżające leśników o prowadzenie złej gospodarki leśnej lub poruszające problematyczny status jednostki Lasy Państwowe w kraju. Jej działalność stała się, z jednej strony, kartą uwierzytelniającą działania rządu i wskazującą na bezpieczną przyszłość państwa i narodu, dzięki możliwości przejęcia lasów prywatnych, a następnie dobremu zarządzaniu nimi przez LP. Z drugiej strony, niespełnianie oczekiwań społecznych i budzące wątpliwości działania LP były argumentami za odrzuceniem proponowanej ustawy. „Państwowość” Lasów Państwowych była tłumaczona jako rozwiązanie „dla dobra przeciętnego obywatela”, ale równocześnie jako „zagrożenie dla przeciętnego obywatela”.

    82Wiosną 2016 roku rozmawiałam o tej ustawie z lokalnymi leśnikami w Borach Tucholskich. Zasadniczo nie znali oni jej szczegółów. Po jej uchwaleniu i wejściu w życie zapoznali się z obowiązkami, jakie na nich narzuca w codziennej pracy, ale jeszcze nawet w październiku 2016 roku osoby pracujące na kierowniczych stanowiskach nie potrafiły mi szerzej przedstawić, jak to wpłynie na sposób funkcjonowania ich nadleśnictwa – wyrażały nadzieję, że w żadnym stopniu. Tymczasem ustawa została bardzo źle przyjęta przez przedstawicieli samorządów terytorialnych, którym nie przyznano możliwości prawa pierwokupu lasu. Związek Powiatów Polskich zgłosił uwagę do projektu ustawy, argumentując, że nie ma uzasadnienia, aby takiego prawa pierwokupu pozbawione były jednostki samorządu terytorialnego (Druk nr 394, 2016). Mogłoby się wydawać, że Lasy Państwowe wyszły zwycięsko z tego starcia. Nie tylko zachowały status quo, ale nawet wzmocniły swoją pozycję. Ale czy na pewno?

    83Lasy państwowe (oraz Lasy Państwowe) zostały włączone w główny nurt sporu o wizję polskości, polskiego narodu i państwa. Pod wpływem debaty publicznej – i stale obecnych w niej kwestii: proponowanego referendum, reprywatyzacji mienia utraconego podczas II wojny światowej, obrotu ziemią – a także wyniku kampanii wyborczej, stały się symbolem polskiej ziemi oraz gwarantem bezpieczeństwa państwa. Zgodnie z tą wykładnią tylko ziemia i las, które znajdują się w rękach polskiego państwa, mogą służyć interesom i dobru polskiego narodu. Przedsiębiorstwo Lasy Państwowe poprzez szereg zdarzeń o podłożu politycznym, ale także w wyniku wcześniejszych działań leśników, znalazło się w samym centrum tego konfliktu, ponownie (teraz już bez znaczenia, czy zgodnie z wolą leśników) opierając swój wizerunek na jaskrawym rozróżnieniu: państwowe/nasze/polskie vs prywatne/ich/obce.

    84Edmund Wnuk‑Lipiński w 2008 roku pisał:

    Własność prywatna była podejrzana, zwłaszcza jeśli była pokaźna, własność państwowa zaś była „nasza” i zawsze można było na niej po cichu się pożywić, a przynajmniej – utrzymywać prawomocne roszczenia wobec państwa. (…) [K]ażdy ujawniony przypadek afery gospodarczej i zawłaszczania majątku publicznego był dowodem na to, że cała prywatyzacja miała i ma charakter złodziejski (…) [L]ata 90. (…) określano mianem „katastrofy narodowej”, „wyprzedaży Polski Żydom i masonom”, „rozkradania majątku narodowego”, a nawet „zdrady narodowej” (…). Własność państwowa – to warunek skutecznej władzy, a prywatyzacja to tej władzy uszczuplenie, to „oddanie naszego” ciemnym siłom rynkowym, niejasnym interesom i – nie daj Boże! – obcym wpływom, czyli wpływom, nad którymi nie ma się kontroli. (Wnuk‑Lipiński, 2008)

    85Dwa największe zagrożenia współczesnego państwa przedstawione przez Wnuka‑Lipińskiego, czyli prywatyzacja i nie‑polskość, jawią się w leśnictwie w postaci: 1. prywatnego, 2. zagranicznego kapitału lub inwestora. Przyjęta ustawa utrzymująca lasy w rękach państwa, a raczej Lasów Państwowych, miała zapobiegać pojawieniu się tych zagrożeń.

    86W historii lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, opowiadanej i przytaczanej przez leśników, symbolem analogicznego zagrożenia była angielska kompania drzewna The Century European Timber Corporation, zwana „Centurą”, która wycinała Puszczę Białowieską. W wersji oficjalnej to Loret i inni leśnicy uratowali wówczas lasy. Jak mówił podczas czytania projektu ustawy minister Szyszko, biedne międzywojenne państwo wykupywało prywatne lasy, aby ochronić je przed obcymi siłami. Państwo usytuowane w opozycji do tego, co zagraniczne, prywatne, określa oś także dzisiejszego konfliktu. Sytuacja taka jest nadal żywa w polskim leśnictwie. Szyszko mówi: „jesteśmy w podobnej sytuacji jak w II Rzeczypospolitej”. Polskie leśnictwo trwa od dziewięćdziesięciu lat i tak samo trwają czyhające na nie siły. Wrogiem nie jest bowiem Anglik czy niemiecki inwestor, ale nie‑Polak i nie‑polskość. Zagrożenie Innego czai się przede wszystkim w jego nie‑polskości, w nie‑polskości lasu. Sprzedaż, prywatyzacja, komercjalizacja lasów odbywać się ma dzisiaj ob c y m i rękoma. Mogą one należeć do: Unii Europejskiej, która dopuszcza do sprzedaży polskiej ziemi obcokrajowcom; Niemców, którzy wykupią polskie lasy przy granicach; muzułmanów, którym kończą się złoża ropy, więc wykupią lasy (Audycja „Za a nawet przeciw”, 2015); Zachodu, gdzie zamknięte dla społeczeństwa drzewostany są zarządzane przez „zachodni model leśnictwa”, i w końcu do Żydów, którzy w ramach roszczeń reprywatyzacyjnych zmuszą polskie władze do sprzedaży lasów. Nawet jeśli pomysły reprywatyzacyjne byłyby podejmowane przez polskiego prezydenta i rząd, to i tak przeprowadzane będą przez obcych, z ich inicjatywy i dla ich korzyści.

    87Przez pryzmat współczesnego polskiego leśnictwa można przyglądać się całemu społeczeństwu. Leśnictwo może być postrzegane jako miernik nastrojów i sytuacji społecznej w dwadzieścia sześć lat po transformacji. Postsocjalistyczna rzeczywistość nie zamyka się bowiem w kwestiach nowego porządku prawnego czy ekonomicznego, strachu przed prywatyzacją (i reprywatyzacją), jednorazowych zwycięzców lub przegranych, ale w procesach, zmianach i przeobrażeniach, które stale zachodzą, a które określam tutaj jako postsocjalistyczną teraźniejszość. Kwestie środowiska, zasobów naturalnych, zarządzania nimi, ich własności i definiowania pokazują aktualne nastroje w społeczeństwie, tłumaczą sytuację polityczną i ekonomiczną. Uważam, że obawa związana z odszkodowaniami za mienie pożydowskie utracone w czasie II wojny światowej i po niej, a także z wykupem ziemi należącej do Polaków przez obywateli Unii Europejskiej jest nową wersją starego strachu postsocjalistycznego społeczeństwa (i leśnictwa). Przedmiotem tej obawy jest prywatyzacja, która (jak w poprzednich przypadkach) doprowadzi do upadku państwowych przedsiębiorstw, przekaże polskie (wspólne) mienie w ręce obcych – zachodnich, żydowskich inwestorów. Po raz kolejny do głosu doszły obawy związane z nie‑polskością, która stawała się równoważna z prywatnym, obcym, spekulacyjnym materiałem. Figura leśnika Polaka, strażnika dziedzictwa narodowego, od 2014 roku wyraźnie zyskuje na sile przekazu. Co jednak istotne, okoliczności, w których jest ona eksponowana, są odmienne niż te w 1991 czy 2001 roku. Pytanie, które należy zadać dzisiaj leśnikom, brzmi: co chcą osiągnąć przez połączenie w nierozerwalną całość ziemi, lasów, polskości, narodu oraz Lasów Państwowych?

    88Jeśli odpowiedź na pytanie: „jaki ma być las w Polsce?” brzmi: „państwowy”, nie może ona satysfakcjonować antropologa zainteresowanego kwestiami środowiska, ekologii politycznej i studiów postsocjalistycznych. W tym rozdziale starałam się pokazać, jak znaczenie tego, czy lasy należą do państwa czy też nie, zmieniało się w ramach polskiego leśnictwa od 1989 do 2016 roku i jakimi działaniami, metodami i postawami leśnicy próbowali je kształtować. Moim zdaniem, gdy na postawione dziś pytanie: „jaki ma być las w Polsce?” pada odpowiedź: „państwowy”, to wobec aktualnej sytuacji polskiego leśnictwa nie powinna ona (już) wystarczać samym leśnikom.

    Przyszłe odcienie zieleni

    89Na zakończenie mszy świętej w Nazarecie podczas Dziękczynnej Pielgrzymki Leśników Polskich do Ziemi Świętej, do której odwoływałam się na początku rozdziału, po ostatnim sygnale zagranym na rogach myśliwskich, zgromadzeni leśnicy na prośbę biskupa Edwarda Janiaka odśpiewali uroczyście „Boże coś Polskę” – religijną pieśń patriotyczną, która po odzyskaniu niepodległości traktowana była wewnątrz Kościoła katolickiego na równi z hymnem narodowym. Jej wzniosły ton i podniosły charakter odsyłają do historii narodu oraz walki, jaką należało stoczyć o jego suwerenność i wolność. Nieszczęścia, „które przygnębić ją [Polskę] miały”58, w oczach leśników nie odeszły do przeszłości, ale przybrały postać teraźniejszości i towarzyszących jej przemian politycznych. „Boże coś Polskę” odśpiewane w Nazarecie jest klamrą, która spina, lub soczewką, która skupia współczesne polskie leśnictwo. Przez odwołanie na początku mszy świętej do „politycznych zakusów na lasy”, biskup Janiak zdiagnozował aktualne problemy leśników. Proponując uroczyste odśpiewanie tej pieśni, wskazał receptę na te kłopoty. Remedium jest historia, polskość, naród i państwowość. To ścieżka, którą leśnicy obrali w 1991 roku i konsekwentnie nią podążają. Ale czy polskie lasy (i Lasy Państwowe) mogą być jeszcze bardziej państwowe, narodowe i polskie? Czy spowoduje to kolejna ustawa lub poprawka do Konstytucji? I czy rzeczywiście taki jest cel leśników i społeczeństwa?

    90Rozdział ten prezentuje to, jak leśnicy posługują się kwestią państwowej własności lasów oraz jak budują wizje swojej jednostki oraz polskich lasów. W ramach polskiego leśnictwa po 1989 roku trwa nieustanne negocjowanie, czym mają być nie tylko Lasy Państwowe, ale także lasy oraz państwo i naród. Uważam, że leśnicy przechwycili znaczenie państwowej własności lasów i narodowego charakteru zasobów naturalnych oraz związali je nie tyle z polskim państwem, co ze swoją jednostką – Lasami Państwowymi. Wiara, że ustawa wypracowana w 1991 jest jedynym możliwym rozwiązaniem i jedyną receptą na przyszłość, zmotywowała (i nadal motywuje) leśników do podejmowania szeregu działań mających za zadanie utrzymanie status quo. Mimo że leśnicy zręcznie wykorzystują nastroje i specyfikę postsocjalistycznego społeczeństwa, ich niezachwiane przekonanie o słuszności propagowanej przez nich koncepcji państwowości lasów może być katalizatorem zmian w odbiorze ich profesji. Leśnicy byli stróżami poranka transformacji w 1991 roku, a także dobrze wykorzystali potencjalne niebezpieczeństwa do umocnienia swojej pozycji (jak w 2001 roku). Jednak czas największej (wizerunkowej i finansowej) siły Lasów Państwowych nie zbiegł się ze wzrostem świadomości potrzeby nowych postaw. Przespano czas od 2004 do 2015 roku, czas koniecznych zmian. Skupiono się wyłącznie na zmaganiach o zachowanie suwerenności finansowej i organizacyjnej, a zbagatelizowano kwestie zmian w społeczeństwie, wierząc w niezachwiane i niezmienne jego poparcie dla leśników.

    91Od kilku lat (za umowną datę przyjmuję przełom lat 2013 i 2014) leśnicy zaczęli być ofiarami swojego sukcesu: to, co państwowe w Lasach Państwowych, przestało znaczyć narodowe, a zaczęło oznaczać leśników z Lasów Państwowych. Ten proces dopiero się rozpoczął, a jego siłą napędową są małe skandale, w których powszechne społeczne rozumienie tego, czym jest las państwowy (i zadania państwowego leśnictwa), nie pokrywa się z tym, jak rozumiany jest państwowy las przez pracowników Lasów Państwowych59. Takim skandalem jest konflikt wokół Puszczy Białowieskiej czy spór wokół lasów trójmiejskich (mieszkańcy protestują już od dwóch lat przeciw wycince prowadzonej w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym). Inny przykład to powołanie kwestia powołania Turnickiego Parku Narodowego, o którego utworzenie apelują ekolodzy i przyrodnicy, równocześnie alarmując o eksploatowaniu przez leśników Puszczy Karpackiej. Ponadto leśnikom wiedzie się aż nazbyt dobrze w roli współczesnych menedżerów. We wrześniu 2015 roku w tygodniku „Polityka” ukazał się artykuł pt. Chłopcy z lasu. Państwo Leśnych Ludzi. Jak leśnicy sami sprywatyzowali Lasy Państwowe (Solska, 2015: 24–26). O dwa miesiące poprzedzała go publikacja raportu Najwyższej Izby Kontroli, będącego rezultatem kontroli Gospodarki Finansowej Lasów Państwowych (Gospodarka Finansowa Lasów Państwowych, 2015). Dokument ten zawierał szczegółowe informacje na temat bardzo dobrej kondycji finansowej jednostki, wskazując dokładne kwoty przychodów, dochodów, a także zgromadzonych na Funduszu Leśnym oszczędności. Najwięcej kontrowersji wzbudziła kwestia zarobków. Według wykresów zaprezentowanych przez NIK, przeciętne wynagrodzenie w Lasach Państwowych wynosi blisko siedem tysięcy złotych, a na przestrzeni 2010 i 2013 roku wzrosło o 24,7 proc., co jest wzrostem trzykrotnie wyższym niż wzrost w administracji publicznej (Gospodarka Finansowa Lasów Państwowych, 2015: 32). Z kolei w publikacji „Polityki” można przeczytać, że: „Prywatyzacją lasów politycy straszą nas regularnie. Zawsze wtedy, gdy partykularne interesy leśnego lobby i jego politycznych protektorów wydają się zagrożone. Samym jednak lasom przekazanie w prywatne ręce nigdy nie groziło” (Solska, 2015: 24). Zdaniem autorki, tymi, którzy dokonali prawdziwej prywatyzacji lasów państwowych, są leśnicy, a uczynili to za pomocą firmy o nazwie Lasy Państwowe. Twierdzi ona, że korzystając ze specyficznej ustawy z 1991 roku, leśnicy zagwarantowali sobie szereg przywilejów, znaczne dochody i absolutną kontrolę nad państwowymi lasami: „Zupełnie jakby lasy już dawno przekazano urzędnikom leśnym, którzy mogą z nimi robić co chcą” (Solska, 2015: 25). Autorka konkluduje, że pomimo zmian w Ustawie o lasach dotyczących odprowadzania na rzecz państwa dywidendy, Lasy Państwowe zarządzane przez leśników: „pozostały państwem w lesie” (Solska, 2015: 26).

    92W podobnym tonie wypowiadał się redaktor „Gazety Wyborczej”, Adam Wajrak, który 8 lutego 2014 roku na stronie tego dziennika opublikował „Manifest Wajraka”. Pisał wówczas: „Zacznę od prostej prawdy, o której wielu zapomina, w tym wielu leśników, traktując lasy jak swoją własność. Lasy w Polsce nie są własnością Lasów Państwowych i pracujących w nich leśników” (Wajrak, 2014). Artykuły Adama Wajraka na stronie internetowej „Gazety Wyborczej” cieszą się dużą popularnością. Przedstawia się go jako „naczelnego ekologa kraju”. Książki przez niego publikowane, dotyczące przyrody w Polsce, zwłaszcza te dla dzieci, są bardzo poczytne. Dziewiątego grudnia 2015 w poznańskim Centrum Kultury Zamek odbyło się spotkanie z redaktorem Wajrakiem, połączone z promocją jego nowej książki. Ponieważ zainteresowanie spotkaniem było duże, nie wszyscy zmieścili się w sali, która jest w stanie pomieścić kilkaset osób. Zanotowałam podczas tego spotkania: „Mówi o tym, że teraz będę ciężkie czasy dla Puszczy [Białowieskiej], ze względu na plany cięcia i pozyskania na dużo większą skalę [w domyśle przez leśników]. Posługuje się rozróżnieniem: «my‑oni». «Oni» odnosiło się do leśników, którzy mimo protestów, w tym głosów sprzeciwu Wajraka, zdecydowali się na zwiększenie wycinki w Puszczy Białowieskiej. Podczas spotkania Wajrak kilkakrotnie podkreślał, że to «wy» – społeczeństwo – macie siłę, żeby uratować nie tylko Puszczę Białowieską, ale także przyrodę w kraju oraz polskie lasy”. Adam Wajrak jest opiniotwórczą osobą w kwestiach ochrony przyrody w kraju. Jego artykuł krytykujący leśników był szeroko komentowany i stał się przyczynkiem do wielu późniejszych dyskusji na ten temat. Społeczeństwo, zwłaszcza z dużych miast, w dobie powszechnego dostępu do Internetu i mediów społecznościowych oczekuje od leśników dostępu do informacji, ale także większej otwartości na potrzeby, roszczenia i głosy obywateli. Krzysztof Trębski, doradca w Dyrekcji Generalnej LP do spraw mediów, w kwietniu 2014 roku pisał:

    Łatwiej już było. Ludzie w dużo większym stopniu chcą wiedzieć, co się dzieje w ich otoczeniu i wpływać na nie, zwłaszcza poprzez organy władzy i państwowe podmioty. Mają dziś do tego więcej narzędzi niż kiedykolwiek. Widać to też w Lasach, by wspomnieć różne protesty pod hasłem „dlaczego wycięliście nasz las?”. Stwierdzenie, że działamy zgodnie z prawem, coraz częściej nie wystarcza; trzeba się obszernie tłumaczyć, by rozładować emocje i zapobiec konfliktowi. Musimy przywyknąć też do daleko posuniętej transparentności i nie robimy tu nikomu łaski, to nasz obowiązek. (…) [O]dsetek głosów krytycznych, które postulują zmiany w modelu gospodarki leśnej albo sposobie zorganizowania Lasów, choć mały, rośnie. To może być zagrożenie w przyszłości, gdyby takie opinie przełożyły się na decyzje ustawodawcy (i to dużo poważniejsze niż dotyczące tylko „kasy”). Na pewno Lasy muszą bardziej otwarcie i zrozumiale mówić Polakom, czym, jak i dlaczego się zajmują, nie koncentrując się wyłącznie na funkcjach pozaprodukcyjnych. Czasem początek konfliktu tkwi w dość drobnych nieporozumieniach. Odprawiony niegrzecznie chętny na drewno, przegoniony z lasu rowerzysta, protekcjonalnie potraktowany przyrodnik – takie małe sprawy, nierozwiązane w przyzwoity sposób, potrafią spęcznieć do zadziwiających rozmiarów i rzutują na całe Lasy. Samym PR‑em takich dziur się nie zaceruje. Takie burze, jak miniona, choć nieprzyjemne, to odsłaniają pewne trendy w sferze społecznych oczekiwań. Pozwalają lepiej rozpoznać, czego ludzie chcą od Lasów, w tym możliwe zagrożenia. (Trębski, 2014: 12)

    93Leśnicy nie chcą dostrzec, że jedna dominująca wizja lasu nie jest (o ile w ogóle kiedyś była) do utrzymania. Jeśli metafora Lasów Państwowych jako lasu zamkniętego na klucz będzie adekwatnie opisywała sytuację w nadchodzących latach, można spodziewać się kolejnych skandali, w których rozumienie tego, czym jest państwowa własność lasów, nie będzie zrealizowane w działaniach leśników. Warto w takim razie zapytać, czy może dojść również do przedefiniowania tego, czym jest prywatyzacja w odniesieniu do jednostki Lasy Państwowe? W tej części polemizowałam ze swoistym determinizmem lat transformacji, który zakłada, że wygrani tego czasu już zawsze będą uprzywilejowani, a przegrani nie będą mieli możliwości zmiany swojej sytuacji. Leśnicy lepiej niż inne grupy poradzili sobie w czasie transformacji, nie stracili, lecz zyskali na niestabilnej sytuacji pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych i nie zaszkodziły im ówczesne fazy stagnacji i zamrożenia przemian (Buchowski, 2001: 136). Systematycznie wzmacniali swoją pozycję ekonomiczną i społeczną (czy posługując się językiem Bourdieu, kapitał społeczny, ekonomiczny i kulturowy). Osiągnęli „szczyt swojej potęgi” w pierwszej dekadzie XXI wieku. Jednakże, w wyniku zmian kontekstu politycznego, społecznego, ekonomicznego i globalnego, korzyści zdobyte podczas transformacji mogą okazać się niewystarczające. Działania leśników interpretuję jako przeciwieństwo określanej często jako charakterystyczna dla transformacji i następujących po niej lat, „wyuczonej bezradności” (Koralewicz, Ziółkowski, 1990: 157, za: Buchowski, 2001: 135 i Ziółkowski, 1993: 119, za: Buchowski, 2001: 92). Mimo że w dyskursie o swojej instytucji leśnicy dążą do utożsamienia narodu z państwem, to w swoich działaniach paradoksalnie starają się trzymać aparat państwowy – w tym zwłaszcza budżet państwa – z dala od swojej jednostki. Nie czekają na działania administracji państwowej, nie polegają na obietnicach urzędników i polityków ani nie oczekują wsparcia instytucjonalnego. Przeciwnie, sami inicjują i podejmują (często z wyprzedzeniem) działania, które mają pomóc im utrzymać określony stan. Ponadto nie realizują typowej dla państwowych jednostek „protestującej etyki pracy” (Buchowski, 2001: 92), wręcz przeciwnie, charakterystyczne jest to, że informacje o wewnętrznych problemach, skandalach, politycznych „czystkach” rzadko opuszczają granice tej grupy (mimo że w jej ramach powyborcze „zmiany garnituru” kadry leśnej są każdorazowo przyjmowane bez zbytniego zaskoczenia, o czym informowano mnie w wielu wywiadach i co obserwuję sama na przestrzeni lat). Nieliczne prypadki protestów leśników, które opisałam, dają się sprowadzić do jednej zasadniczej, acz wcale nie oczywistej kwestii, mianowicie do dążenia do niezacieśniania więzi z państwem i jego administracją. Jest to równoznaczne z utrzymaniem stanu wypracowanego w 1991 roku. Leśnicy w warstwie dyskursywnej sprowadzają swoje protesty do wymownego hasła sprzeciwu wobec prywatyzacji/sprzedaży lasów państwowych. Kolejny omówiony symbol przedstawia lasy w Polsce jako Lasy Państwowe.

    Notes de bas de page

    1 Ilustracja z portalu NSZZ „Solidarność” Komisja Krajowa (Polski las to własność narodu polskiego.Łapy precz od niego!, 2010); 2. cytat m.in. z audycji z cyklu „Rozmowy niedokończone” (Radio Maryja, 2015) oraz z reportażu Po stronie prawdy (TV Trwam, 2015). 3. Tytuł artykułu (Prof.Szyszko: „Rząd destabilizuje sytuację w Lasach Państwowych.To jest polityka, którą można określić jako zdradę stanu”, 2013).

    2 Lasy zapisywanie wielką literą odnoszą się do Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe”.

    3 Charakterystyka relacji leśników i Kościoła katolickiego w Polsce wykracza poza ramy tego rozdziału. Niezbędne jest jednak nadmienienie, że w postsocjalistycznej teraź­niejszości są one istotne dla przedstawicieli obu instytucji (Kościoła katolickiego i Lasów Państwowych). Przedstawiciele Kościoła katolickiego (zarówno hierarchowie, jak i lokalni proboszczowie) podczas jubileuszy i innych uroczystości, a nawet konferencji naukowych i sympozjów uwiarygodniają narodowy charakter pracy leśników oraz ich powiązania z mi­sją państwa i narodu. Wielokrotnie obserwowałam obecność przedstawicieli Kościoła kato­lickiego na uroczystościach leśnych, które niekiedy sprowadzane były wyłącznie do praktyk religijnych, jak msze święte, nabożeństwa przy figurach. Uczestniczyłam też w kilku piel­grzymkach leśników, w tym w corocznych na Jasną Górę (w 2016 roku jej hasłem prze­wodnim było: „Chrzest Polski źródłem chrześcijańskiej tożsamości leśników”) – oprócz kilku tysięcy leśników brali w nich udział dyrektor generalny LP i minister środowiska. Każda dyrekcja regionalna LP ma wyznaczonego duszpasterza z ramienia Kościoła kato­lickiego, którym przewodzi krajowy duszpasterz leśników, wyznaczany przez Konferen­cję Episkopatu Polski. W Zarządzeniu nr 2 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 28 stycznia 2016 roku powołuje się ponadto zespół duszpasterski, co motywowane jest w następujący sposób: „Mając na względzie okoliczności, że (1) w myśl identyfikacji zawartej w Preambule do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nasza kultura jest zako­rzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, (2) nale­ży zapewnić zgodność osób stanu duchownego oddelegowanych w wykonywaniu prawa przepisów prawa kanonicznego Kościoła Rzymskokatolickiego oraz odpowiadającego mu prawa innych kościołów i związków wyznaniowych z państwowym porządkiem prawnym – na mocy niniejszego postanowienia tworzy się zespół doradczo‑pomocniczy Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych ds. kształtowania, z uwzględnieniem wyżej wymienio­nego zakorzenienia”. Paragraf 20 tego zarządzenia stanowi, że: „Koszty funkcjonowania Duszpasterstwa Leśnego ponoszone są przez: 1: Dyrekcję Generalną Lasów Państwo­wych w odniesieniu do Krajowego Duszpasterza Leśników, Duszpasterza Koordynujące­go, Duszpasterza Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Duszpasterza Służby Leśnej, posiedzeń plenarnych Zespołu Duszpasterskiego oraz umów‑zleceń, umów o dzieło oraz podobnych umów zawieranych przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych z członka­mi Zespołu”. Na podstawie obserwacji mogę stwierdzić, że na poziomie lokalnym relacje między miejscowymi parafiami a lokalnymi nadleśnictwami przybierają formę symbiozy, w której obie instytucje nawzajem wspierają się i umacniają swoje (i tak zasadnicze) po­zycje w lokalnych społecznościach. Szczególną płaszczyzną, która doprowadza do jeszcze bliższych relacji pomiędzy leśnictwem i Kościołem katolickim, jest łowiectwo, co obser­wowałam i w Bieszczadach, i w Borach Tucholskich (por. Konczal, 2013). Przedstawiciele Kościoła katolickiego brali również czynny udział w akcji zbierania podpisów pod wnio­skiem o przeprowadzenie referendum w sprawie zachowania aktualnej organizacji Lasy Państwowe, co opisuję poniżej. Dodaję ten przypis 3 listopada – w dzień św. Huberta, gdy w większości nadleśnictw, w których prowadziłam badania, odbywają się z tej okazji spe­cjalne msze i nabożeństwa. Natomiast po tegorocznej (2016) ogólnopolskiej Pielgrzymce Leśników na Jasną Górę, w jednym z najbardziej poczytnych leśnych blogów „Lecą wió­ry”, prowadzonym przez anonimowego leśnika, ukazał się satyryczny wpis: „Jego Eksce­lencja Derektor wymyślił, że tegoroczne spotkanie leśników na Jasnej Górze odbywało się pod hasłem «Chrzest Polski źródłem chrześcijańskiej tożsamości leśników». Masło maślane. Byłoby bardzo dziwne, gdyby uważać, że chrzest Polski jest źródłem tożsamości buddyjskiej, czy nawet islamskiej, ponieważ logicznie by to nie zagrało. A tak wymyślił Ekscelencja hasło, które pod względem logiki jest trudne do podważenia. Skoro główną tożsamością leśników jest tożsamość chrześcijańska, to uważam, że kapelanów leśnych jest stanowczo za mało. Jeden na Derekcję? To kpina! Każde nadleśnictwo powinno mieć swojego. Stworzyć mu etat (te deficytowe dostałyby na to pieniążki z Funduszu Leśnego, który można by nazwać Leśno‑Kościelnym) i niechby się zajął umacnianiem tożsamości pośród leśników terenowych. (…) Głupie jest też posługiwanie się Zasadami Hodowli Lasu, które nie mają specjalnej preambuły, gdzie powinno się znaleźć odniesienie do war­tości chrześcijańskich, które są od wieków, odkąd Pan Bóg stworzył lasy na terenie Pol­ski, podstawą Trwałej, Wielofunkcyjnej i Zrównoważonej [gospodarki leśnej]. Znacznie by to ułatwiło życie wszystkim. Przykład: Przyjeżdża na ocenę upraw szczwany inżynier nadzoru. Taki, co to niejedną notatkę «wysmażył». Patrzy na uprawę, która istotnie wy­gląda, jakby przeszedł przez nią cyklon, pięć stad łosiów, dwie chmary jeleniów, dziko­wie buchtowali ze dwa tygodnie, a w kącie odbył się niewielki pożar. Potem patrzy się na leśniczego i kreśląc już w myślach kształt przyszłej, zjadliwej notatki (prócz oceny naj­gorszego sortu), pyta się w sposób wredny: – I co pan powie, panie leśniczy? Leśniczy mógłby wówczas spokojnie odpowiedzieć: – Bóg tak chciał” (Leśna tożsamość…, 2016). Cytat pokazuje, że leśnicy świadomi są intensywności i skali powiązań zachodzących po­między instytucjami Kościoła katolickiego i Lasów Państwowych, a także mają krytyczny stosunek do zaistniałej sytuacji, który jednak nie jest wyrażany otwarcie. O roli Kościo­ła katolickiego w budowaniu polskiej narodowej tożsamości po transformacji ustrojowej, na poziomie lokalnym, zob. również Hann, 1998.

    4 Pytanie, które powyżej stawiam, jest kategoryczne. Zdecydowałam się sformułować je w tak zasadniczej formie, ponieważ uważam, iż dzięki temu pozwala ono zmierzyć się z kwestią, która jest jedną z podstawowych przyczyn napięć wokół współczesnego leśni­ctwa i zarządzania przyrodą w Polsce, a także umożliwia spojrzenie na charakterystykę zarządzania zasobami naturalnymi w postsocjalistycznym państwie. Jednocześnie chcę zaznaczyć, że część leśników dostrzega konieczność otwierania się na inne grupy spo­łeczne oraz uwzględniania ich opinii, a także włączania ich w mechanizmy zarządzania i podejmowania decyzji. Przykładem takich działań jest implementacja koncepcji Lasu Modelowego w Regionalnej Dyrekcji LP w Poznaniu (Bator, 2015) czy wysiłki czynione przez część twórców Narodowego Programu Leśnego, aby stworzyć jak najbardziej inkluzywną przestrzeń do dyskusji (por. rozdział piąty oraz Konczal, 2015). W jednym z nadleśnictw w Borach Tucholskich od edukatorki leśnej, Ani, dostałam małą karteczkę, która do dzisiaj wisi nad moim biurkiem, z następującym cytatem: „Przyszłość leśnictwa zależeć będzie od społecznego uznania, od wyników dyskusji ze społeczeństwem, a nie od samych leśników. Gerhard Oesten”.

    5 Temat wprowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej rozwijam także w roz­dziale czwartym.

    6 Literatura na temat postsocjalizmu, transformacji i związanych z nimi zagadnień, na której budowałam swoje rozumienie zjawisk, obejmuje m.in.: Blavascunas, 2008, 2014; Berdahl 2009; Bridger, Pine red., 1998; Buchowski 2001, 2008; Buchowski, Conte, Nagengast, 2001; Cellarius, 2000; Dunn, 2008; Galbraith, 2003; Gal, 1991; Giordano, Kostova, 2002; Hann, 1998, 2002a, 2002b red.; Humphrey, 2002a, 2002b; Kalb, 2002; Lampland 2002; Ledeneva, 1998; Lawrence, 2008, 2009; Owczarzak, 2009; Rakowski, 2011; Schwartz, 2006; Sikor, 2005; Sikor, Stahl, Dorondel, 2009; Tickle, Clarke, 2000; Verdery, 1996; 2002; Wedel, 2007.

    7 Zdaję sobie sprawę, że zgodnie z koncepcją Wallersteina państwa byłego bloku wschodniego są aktualnie półperyferiami, a nieudana próba stworzenia w nich komu­nizmu, jako opozycji do dominującej gospodarki kapitalistycznej, jest interpretowana przez niego jako przedwczesna próba wejścia w fazę bifurkacji (Wallerstein, 2007).

    8 „Efekty transformacji nie mogą być bezpośrednio wyjaśnione przez wprowadzane programy zmiany, ale mają one niespodziewane rezultaty, spowodowane przez uprzednie (socjalistyczne) warunki, oczekiwania i podział kapitału. Wiadomość polityczna brzmi: Uwaga, historia jest tu obecna. Społeczeństwa są równie mocno definiowane przez to, jakie były, jak przez to, w co chcą je zmienić aktualne elity. Antropologia postsocjalizmu posuwa się o krok dalej w interpretacji pojęcia ścieżki zależności (path‑dependency), poprzez pokazanie, że praktyki są zdeterminowane przez «odsłaniające się niepewności makro‑instytucji» (Burawoy, Verdery, 1999: 7 [Uncertain Transition: Ethnographies of Change in the Postsocialist World]) i wielość ich konsekwencji dla życia codziennego. Dlatego przyczyna ścieżki zależności nie jest tylko retrospektywna. Minione warunki, oczekiwania i wcześniejszy podział kapitału kształtują narzędzia do improwizowania we współczesnych, codziennych działaniach, w aktualnym tu i teraz, w nieokreślonej i niepewnej przestrzeni, która łączy przeszłość i możliwe przyszłości. To jest siłą etnografii, że może pokazywać, jak codzienne praktyki i społeczne relacje są osadzone w specyficz­nych, lokalnych ścieżkach zmiany społecznej i trajektorii tych, które mogą powstać. (…) Dla antropologów postsocjalizmu będzie to oznaczać przede wszystkim studiowanie sposobów, w jaki osoby, rodziny, lokalności, społeczności i regiony mobilizują się i od­powiadają na możliwości, które «inicjatorzy i sprawcy» są lub nie są w stanie stworzyć na wyższych poziomach” (Kalb, 2002: 322–324).

    9 Państwo, za Tedem Lewellenem, rozumiem jako: najbardziej złożony poziom inte­gracji politycznej, który cechuje się przywództwem skoncentrowanym w ręku jednostki lub elitarnej grupy, wspieranej przez biurokrację, lojalnością przekraczającą pokrewień­stwo, posiadaniem struktury klasowej i ekonomicznej, a także dystrybucją opartą na podatkach (lub daninie; Lewellen, 2010: 267). Państwo oddzielam od narodu, za który, zgodnie z wykładnią Benedicta Andersona (1997), uważam wspólnoty wyobrażone, zło­żone z jednostek, które nie mają ze sobą bezpośredniego kontaktu ani związku (w tym związku pokrewieństwa), mimo to są pewne, że łączy je więź oparta na wspólnie podzie­lanych wartościach i przekonaniu o przynależności do tej grupy. Grupa taka jest z za­sady ograniczona i dąży do utworzenia suwerennego państwa. Mechanizmami, które sprzyjają wytworzeniu takiego przekonania, są m.in.: wspólna wyobraźnia geograficzna co do terytorium przynależnego tej grupie, język, podzielane symbole, znaki, idee, wzo­ry zachowania oraz narracja o przeszłości (mit narodowy). Geneviève Zubrzycki pisze, iż: „(…) naród nie jest ani tak niezmienny, stabilny i pierwotny, jak postulują nacjonali­stycznie zorientowani badacze, ani dowolnie zmieniany i radykalnie płynny, jak podej­rzewają niektórzy «postmodernistyczni» konstruktywiści, lecz jest raczej wbudowany w specyficzne, bogate w zdarzenia historie oraz dyskursywne repertuary” (Zubrzycki, 2001: 631). Ważne rozróżnienie dotyczy obywatelskiej i etnicznej koncepcji narodu. W pierwszej mamy do czynienia z obywatelami, którzy przynależą do narodu rozumia­nego jako demokratyczna wspólnota woli, na podstawie dobrowolności. Przynależność jest przypisana, ale nie niezmienna. Z kolei etniczna koncepcja narodu zakłada, iż jego umową między równymi obywatelami, ale więzią etniczną, przekonaniem o wspólnej, często mitycznej historii, odziedziczonym po przodkach terytorium, języku, wartościach, a także często religii. Zdaniem badaczy narodu i nacjonalizmu, w Polsce po upadku koczłonkowie nabywają prawa do bycia jego częścią poprzez urodzenie – są połączeni nie munizmu może być obserwowane połączenie idei państwa i narodu, a także dominacja etnicznej wersji narodu – Polski jako kraju Polaków i dla Polaków, który reprezentuje ich interesy (por. Habermas, 1993; Zubrzycki, 2001; Kissane, Sitter, 2010; Brubaker, 1998, także Buchowski, 2010).

    10 Co istotne, władze rządowe oskarżane były o „niepolskość”, równoczesną zdradę stanu i zdradę narodu (por. cytaty prasowe rozpoczynające ten rozdział), służenie obcym (w tym wypadku konkretnie żydowskim i niemieckim czy ogólnie: zachodnim) interesom państwowym.

    11 Literatura na temat państwa i narodu oraz ich relacji jest bogata (zob. np.: Anderson, 1997; Appadurai, 2005; Brubaker, 1998; Gellner, 1991, Hobsbawm, 1990, Herzfeld, 2004, Goldmann, Hannerz, Westin, 2000; Malkki, 1997; Drozd‑Piasecka, Posern‑Zieliński, 2010; Posern‑Zieliński, Dohnal, 2011; Lewellen, 2010). Nie jest jednak konieczne, na użytek tych rozważań jej szczegółowe omówienie.

    12 Jest to równocześnie instytucjonalizacja i mentalna nacjonalizacja natury (Mat­hews, 2011). Przyroda w Polsce ma służyć Polakom, a aby tak się działo musi ona znajdo­wać się w ich rękach – w rękach polskiej administracji państwowej. Dlatego jednocześnie staje się ona polską przyrodą ojczystą, o czym pisałam w rozdziale pierwszym. Por. również McCook, 2002, który pisze o reprezentowaniu wizji narodu poprzez budowanie partykularnej koncepcji natury.

    13 Leśnicy w wywiadach bardzo często posługiwali się zbiorowym „my” w odnie­sieniu do swojej grupy zawodowej, a także owo „my” wielokrotnie oznaczało „my, Lasy (Państwowe)”.

    14 Konieczna jest tutaj uwaga o charakterze autoetnograficznym. Dopiero po kursie prof. Zivkovica i związanych z nim dyskusjach zrozumiałam, że moje postrzeganie zarządzania środowiskiem jest również dobrym przykładem postsocjalistycznej teraź­niejszości. Tak jak dla Kanadyjczyków niepojęte było, że państwo może mieć monopol na kontrolowanie środowiska i sprzedaż drewna, tak dla mnie potencjalnym zagrożeniem było to, że lasy w Albercie zarządzane są przez prywatnych właścicieli i wydzierżawiane korporacjom drzewnym na długie lata. Jest to swoiste dziedzictwo postsocjalizmu w mojej percepcji zarządzania naturą – w roli skutecznego zarządcy środowiskiem widzę admi­nistrację państwową. Podobnie podczas wizyty studyjnej na Aarhus University, podczas wyjazdów i projektów, które przeprowadzałam z tamtejszymi antropologami, koncepcja „prywatnego lasu” i konieczność proszenia o zgodę na wejście do niego wydawały mi się nienaturalne.

    15 Byli to: Lucjan F. Chojnacki, Zbigniew Grugel i Jan Józef Wróbel z Klubu Posel­skiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Lech Kozaczko z Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego oraz Stefan Ryder z Parlamentarnego Klubu Ekologicznego.

    16 Obszerny fragment wywiadu znajduje się w Aneksie nr 2.

    17 Zdjęcie z leśników tego obowiązku pozwoliło znacząco poprawić stosunki z rol­nikami i lokalnymi społecznościami. Usunięcie jednej z podstawowych osi konfliktu w połączeniu z innymi zmianami w ustawie sprawiło, że leśnicy z wrogów stali się przysło­wiowymi żywicielami okolicy (por. rozdział szósty). Konsekwencją Ustawy o lasach było zbudowanie silnych pozytywnych relacji z lokalnymi wspólnotami, które w konsekwencji stały się często największymi obrońcami status quo w leśnictwie oraz samych leśników. W październiku 2016 roku jeden z partnerów badań opowiedział mi o niepokoju, który wywołała wśród leśników zapowiadana zmiana ustawy Prawo łowieckie, która po dwu­dziestu pięciu latach może ponownie zobowiązać leśników do obliczania (i być może także częściowego wypłacania) szkód wyrządzonych przez zwierzynę łowną na terenach rolniczych. Do tej pory odpowiedzialność ta spoczywała na zarządcach obwodów łowie­ckich – głównie na kołach łowieckich. Rokitnik w rozmowie ze mną przedstawił dokładnie takie same wątpliwości związane z nową ustawą, jakie wyrażał Poseł, a mianowicie, że spowoduje to szereg napięć między rolnikami i leśnikami, a ci drudzy stracą poparcie w lokalnych społecznościach.

    18 Poseł doprecyzowywał później, że takim hasłem była również zrównoważona gospodarka leśna.

    19 W tym miejscu odwołuję się do tekstu Ustawy o lasach ogłoszonego w 1991 roku, bez późniejszych poprawek. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 1992 [http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19911010444].

    20 Lasy w Polsce 31 grudnia 2015 r. zajmowały ogółem 9 mln 420 tys. ha, co odpowiada blisko 30 proc. powierzchni kraju, a w zarządzie LP znajdowało się ponad 7 mln 253 tys. ha (Raport o stanie lasów, 2015: 7).

    21 Mimo że ustawa poświęcona jest ogółowi lasów w Polsce, o czym wspominał Po­seł, jest ona wyraźnie skupiona na zasadach działania i organizacji Lasów Państwowych. Ponadto nawet lasy innych właścicieli zostają związane z leśnictwem. Ustawa nakłada na nich obowiązek prowadzenia gospodarki leśnej według wytycznych w niej zawartych, pod kontrolą starostów. W praktyce jednak około 70 proc. starostów (na co pozwala ustawa) przekazuje nadzór nad lasami niepaństwowymi nadleśnictwom, które mają dedykowane temu zadaniu specjalne stanowisko w ramach Służby Leśnej.

    22 To jedna z kolejnych kluczowych cech tej formy organizacji – powołania. Dyrektor generalny, dyrektorzy regionalni, nadleśniczowie oraz część pracowników Służby Leśnej (np. jeszcze do niedawna zastępcy nadleśniczego i leśniczowie) są powoływani na sta­nowiska, co oznacza, że mogą być z tego stanowiska odwołani przez przełożonych, bez podania przyczyny, a od tej decyzji w zasadzie nie funkcjonuje odwołanie. Ten element w znacznym stopniu wpłynął na to, że – jak to określił Poseł – lasy stały się rozgrywką polityczną. Od 1991 roku każdorazowej zmianie rządu i składu Sejmu towarzyszy seria odwołań i nowych powołań leśników, nie tylko na poziomie dyrekcji, ale także nadleśnictw.

    23 24 października 2016 roku, w czasie gdy pracowałam nad tym rozdziałem, dyrektor generalny Lasów Państwowych opublikował nowe zarządzenie z wytycznymi w sprawie sprzedaży drewna przez Lasy Państwowe w 2017 roku. Ma ono sto trzydzieści trzy strony oraz dziesięć załączników. Jego publikacja spotkała się z krytyką ze strony środowisk przemysłu drzewnego, które skarżyły się na nieczytelność wytycznych, ich nadmierną obszerność i skomplikowanie. Pojawiły się niepokoje związane z tym, że oferty kupna będą odrzucane z powodu niespełnienia wymagań lub błędów formalnych, ponieważ trudno sprostać wymogom tego zarządzenia (Zarządzenie nr 46, 2016).

    24 „To nie tak, że przemysł wymusza na LP, żeby wycinały takie czy inne drewno. Lasy wycinają to, co powinny wycinać” (z własnego nagrania i transkrypcji).

    25 „(…) forma prawna i organizacyjna Lasów Państwowych [powstała] (…) w opar­ciu o oryginalnie polską myśl koncepcyjną bez potrzeby zabiegania o pomocowe środki zagraniczne lub międzynarodowe oraz partycypację polskiego kapitału prywatnego” (Status oraz forma prawna… 2011: 4).

    26 Nie jest to jednak reguła. Jedno z nadleśnictw w Borach Tucholskich, z którym miałam częsty kontakt, mimo że położone na północy, jest deficytowe. Jest to spowo­dowane dużą ilością terenów chronionych, wyłączonych z gospodarowania, a także koniecznością ponoszenia większych kosztów związanych z działalnością technikum leśnego (np. konieczność zwiększenia zatrudnienia wymaganego przy realizowaniu praktycznej nauki zawodu).

    27 Leśnikiem w Polsce nie może być więc ktoś nieposiadający polskiego obywatel­stwa. Byłam świadkiem sytuacji, w której na staż w nadleśnictwie przyjęto absolwenta wydziału leśnego polskiej uczelni, pochodzącego z Ukrainy. Mimo kompetencji i kwali­fikacji, dobrego wyniku stażu i poparcia leśników, z którymi pracował, nie mógł zostać zatrudniony na żadnym stanowisku terenowym ani administracyjnym, ponieważ nie mógł zostać powołany do Służby Leśnej, jako niepolski obywatel.

    28 Zatrudnienie w Służbie Leśnej łączy się z dość skomplikowaną kwestią stopni służbowych, których jest aż siedemnaście, a które nie pokrywają się ze zajmowanym stanowiskiem w Służbie Leśnej, np. leśniczego. Ponadto zatrudnienie w Służbie Leśnej generuje specyficznie obliczany dochód, na który składa się wynagrodzenie podstawowe oraz dodatek funkcyjny. Oba składniki ustala się, mnożąc ustaloną w rozporządzeniu ministra środowiska stawkę wyjściową; pierwszy przez współczynnik zaszeregowania wynikający z kategorii zaszeregowania, które to uwarunkowane są stopniem służbowym; drugi natomiast wyrażony jest w procentach stawki wyjściowej (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2003).

    29 Dobrym przykładem jest przemysł meblarski (np. w Borach Tucholskich). Polska znajduje się na czwartym miejscu wśród wszystkich państw świata pod względem wartości eksportu tych produktów. Branża meblarska w Polsce stanowi 2 proc. krajowego PKB. Dane Ogólnopolskiej Izby Gospodarczej Producentów Mebli.

    30 Co ma miejsce np. w leśnictwie czeskim i słowackim. Konsekwencją takiej sytuacji dla leśnictwa słowackiego i czeskiego jest powiązanie ich profesji wyłącznie z pozyskaniem drewna i pozostanie przy wizerunku surowcowego modelu leśnictwa – pozostałości po­przedniej epoki, której polscy leśnicy bardzo chcieli w nowych realiach uniknąć. Wiąże się to z konfliktami wokół leśnictwa, nieekologicznym wizerunkiem leśnika, a także jego niezbyt wysoką pozycją społeczną. W czerwcu 2013 roku prowadziłam krótkie ba­dania porównawcze wśród leśników słowackich w powiecie Žarnovica przy współpracy z Katedrą Etnologii Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie i Muzeum Leśnictwa i Drzewiarstwa w Zvoleniu, gdzie przebywałam ponownie w czerwcu 2015 roku.

    31 Od października 1926 roku był delegatem do spraw administracji lasów pań­stwowych. W ramach tej funkcji pracował nad nową strukturą administracyjną dla państwowego leśnictwa (Broda, 2006a: 99–100; Grzywacz, 2014: 97).

    32 To wydarzenie leśnicy uznają za podstawę modelu samofinansowania się Lasów. Jednakże, jak widać z wywiadu z Posłem, przyczyny podjęcia decyzji o samofinansowaniu się LP z roku 1991 różniły się od tych z 1924 i 1931, a współcześnie to odwołanie do historii jest raczej mechanizmem legitymizacji i utrzymania status quo.

    33 Dekret Prezydenta RP z dnia 30 września 1936 roku o państwowym gospodarstwie leśnym czynił z leśników odrębny pion służby państwowej (Broda, 2006b: 110).

    34 „(…) o zasadach zrównoważonej gospodarki leśnej słyszało ledwo 30 proc. respon­dentów. Na pytanie, jaka część lasów i terenów leśnych jest własnością państwa, ponad 30 proc. odpowiedziało, że nie więcej niż 60 proc. Na pytanie o to, kto zarządza lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa, 78 proc. badanych odpowiedziało, że PGL Lasy Państwowe. Jednak aż 22 proc. przypisuje zarząd tymi lasami Ministerstwu Środowiska (…). Aż 84 proc. twierdzi, że Lasy są w pełni lub częściowo finansowane z budżetu państwa. Mimo takich braków w wiedzy Polacy są w znaczącej większości przeciwni prywatyzacji terenów leśnych. Zaledwie 8 proc. opowiada się za sprzedażą LP firmom bądź osobom prywatnym. 33 proc. jest takiemu przekształceniu raczej przeciwna, a 41 proc. odpowiada zdecydowanie, że jest przeciwna prywatyzacji” (Pudlis, 2012: 36).

    35 Hasło przyświecające leśnikom podczas zbierania podpisów w ramach obywatel­skiej inicjatywy ustawodawczej w 1999.

    36 Sejm III kadencji, w latach 1997–2001, w którym większość głosów posiadała Akcja Wyborcza „Solidarność”, tworząca koalicję z Unią Wolności.

    37 Jest to szeroko znana wśród leśników „sprawa jednego głosu”, który przeważył i „uratował nas za Buzka”, o której opowiadało wielu moich rozmówców, w tym Poseł.

    38 Zrobili to niezwykle szybko. Ustawa o wykonaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli została ogłoszona 23 lipca 1999, a weszła w życie 24 sierpnia tego roku. Już 14 września do Kancelarii Marszałka Sejmu wypłynęło zawiadomienie o powołaniu tego komitetu inicjatywy ustawodawczej.

    39 Hasła z plakatów protestujących leśników w 2010 roku (m.in. http://www.solidarnosc.org.pl/projekty‑aktow‑prawnych2/item/1929‑tylko‑glupi‑lasy‑lupi).

    40 Pierwsze sformułowanie było wielokrotnie używane przez leśników podczas wywiadów w odniesieniu do dywidendy na rzecz państwa wprowadzonej w 2014 roku. Drugie to tytuł artykułu, por. Tomaszewski, 2015.

    41 Projekt datowany jest na dzień 18 grudnia 2013 roku, a opublikowany został na rządowych stronach internetowych 23 grudnia.

    42 „(…) ustawa doprowadzi do bankructwa LP, potem ich prywatyzacji, a w efekcie do ograniczenia możliwości korzystania z lasów przez Polaków” (Pudlis, 2014: 6).

    43 Który zajmował się z ramienia Ministerstwa Finansów w 2010 roku m. in. proce­dowaniem projektu zmiany ustawy o finansach publicznych, która miała włączyć Lasy Państwowe do sektora finansów publicznych.

    44 Chodzi o plany wydobycia gazu łupkowego w Polsce.

    45 Oba zdania to tytuły artykułów, por. Winczorek, 2014; Rotshild, 2014.

    46 Na spotkaniu zespołu sterującego 5 lutego 2014 wpłynęła propozycja autorstwa Ruchu Obrony Lasów Polskich, której pkt. 2 brzmiał: „Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa zachowują jedność organizacyjną i nie podlegają przekształceniom własnościowym” [podkr. – A. A. K.].

    47 „Funkcjonariusze partyjni PO i PSL w takich okolicznościach, jakie tutaj widzie­liśmy na tej sali, zmieniają Konstytucję. Nocą. Szanowni państwo, nocą wprowadzono nocną zmianę (Poruszenie na sali), wyrzucono prawowity polski rząd, który dbał o suwe­renność Polski. Nocą wprowadzono stan wojenny. Na tej sali przebywa wielu funkcjonariu­szy z tamtych czasów, którzy rządzili. (Oklaski) Dlatego w sposób jednoznaczny chcemy przeciąć sprawę. (Dzwonek) Prawo i Sprawiedliwość jest za tym, żeby Lasy Państwowe nie podlegały przekształceniom własnościowym” – mówił poseł Prawa i Sprawiedliwości Dariusz Bąk (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 29). Wtórował mu klubowy kolega Jan Szyszko: „Dlaczego to robicie? Dlaczego po raz kolejny dobieracie się do tego, co jest świętą własnością całego narodu? (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 31).

    48 1. Tytuł audycji z cyklu „Rozmowy niedokończone” w Radiu Maryja (2015); 2. Na­główek z artykułu w tygodniku „wSieci”, por. Nykiel, 2015; 3. Tytuł artykułu w portalu „Na Temat”, por. Gąsior, 2015.

    49 To m.in. w reakcji na złożenie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego oraz akcję zbierania głosów pod wnioskiem o referendum premier Donald Tusk wyraził gotowość rządu do podjęcia czy zlecenia prac nad przygotowaniem poprawki do Konstytucji RP, która zawierałaby zapis o szczególnym znaczeniu lasów posiadanych przez państwo.

    50 W oryginale: „On prospects for passing legislation on compensation for private property confiscated in WWII and the Communist era, Komorowski expressed concern that the financial crisis had presented ‘new circumstances’. Nevertheless, Komorowski said, PM Tusk is determined to force intransigent ministers, especially the Agriculture and Environment Ministries, to contribute to a compensation fund by selling government‑owned real estate, including forests”.

    51 Jest to odwołanie do kampanii wyborczej do Sejmu w 2007 roku, w której bę­dącemu wówczas przywódcą największej opozycyjnej partii, Platformy Obywatelskiej, Donaldowi Tuskowi, wypominano, iż jego dziadek służył w Wehrmachcie podczas II wojny światowej.

    52 W spotkaniu wzięli udział także: przewodniczący NSZZ „Solidarność” Piotr Duda i późniejsza premier Beata Szydło, wnoszący o referendum w sprawie obniżenia wieku emerytalnego, oraz czwórka rodziców optujących za przeprowadzeniem referendum w sprawie obowiązku szkolnego sześciolatków.

    53 Referendum miało być połączone z wyborami parlamentarnymi.

    54 Por. cytat rozpoczynający ten rozdział: „Las nie jest skarbem natury, jest narodo­wym skarbem (…)”. Peteris Zalitis (za: Schwartz, 2006: 180).

    55 Także część społeczeństwa patrzyła nieprzychylnie na propozycje ustawy, wśród nich lokalni samorządowcy. Jeden z wójtów w Bieszczadach stwierdził ironicznie, że pytanie w proponowanym referendum jest źle postawione i powinno brzmieć: „Czy je­steś za tym, żeby pięciolatki dostały pracę w Lasach Państwowych i dotrwały tam do wcześniejszej emerytury?”.

    56 Tytuł z okładki tygodnika „Polityka” nr 36 (3025) z 2015 roku.

    57 Kwestia dotyczy gradacji kornika drukarza w Puszczy Białowieskiej i związanej z tym wycinki świerków. Temat rozwijam i szerzej tłumaczę w dalszej części.

    58 Pieśń zaczyna się od słów „Boże coś Polskę przez tak liczne wieki/Otaczał blaskiem potęgi i chwały,/Coś ją osłaniał tarczą swej opieki/Od nieszczęść, które przygnębić ją miały (…).

    59 Definicję skandalu w leśnictwie, którą się tutaj posługuję, zaczerpnęłam z prac Andrew Mathewsa (Mathews, 2011, a zwłaszcza 2013).

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Ilustracja z portalu NSZZ „Solidarność” Komisja Krajowa (Polski las to własność narodu polskiego.Łapy precz od niego!, 2010); 2. cytat m.in. z audycji z cyklu „Rozmowy niedokończone” (Radio Maryja, 2015) oraz z reportażu Po stronie prawdy (TV Trwam, 2015). 3. Tytuł artykułu (Prof.Szyszko: „Rząd destabilizuje sytuację w Lasach Państwowych.To jest polityka, którą można określić jako zdradę stanu”, 2013).

    2 Lasy zapisywanie wielką literą odnoszą się do Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe”.

    3 Charakterystyka relacji leśników i Kościoła katolickiego w Polsce wykracza poza ramy tego rozdziału. Niezbędne jest jednak nadmienienie, że w postsocjalistycznej teraź­niejszości są one istotne dla przedstawicieli obu instytucji (Kościoła katolickiego i Lasów Państwowych). Przedstawiciele Kościoła katolickiego (zarówno hierarchowie, jak i lokalni proboszczowie) podczas jubileuszy i innych uroczystości, a nawet konferencji naukowych i sympozjów uwiarygodniają narodowy charakter pracy leśników oraz ich powiązania z mi­sją państwa i narodu. Wielokrotnie obserwowałam obecność przedstawicieli Kościoła kato­lickiego na uroczystościach leśnych, które niekiedy sprowadzane były wyłącznie do praktyk religijnych, jak msze święte, nabożeństwa przy figurach. Uczestniczyłam też w kilku piel­grzymkach leśników, w tym w corocznych na Jasną Górę (w 2016 roku jej hasłem prze­wodnim było: „Chrzest Polski źródłem chrześcijańskiej tożsamości leśników”) – oprócz kilku tysięcy leśników brali w nich udział dyrektor generalny LP i minister środowiska. Każda dyrekcja regionalna LP ma wyznaczonego duszpasterza z ramienia Kościoła kato­lickiego, którym przewodzi krajowy duszpasterz leśników, wyznaczany przez Konferen­cję Episkopatu Polski. W Zarządzeniu nr 2 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 28 stycznia 2016 roku powołuje się ponadto zespół duszpasterski, co motywowane jest w następujący sposób: „Mając na względzie okoliczności, że (1) w myśl identyfikacji zawartej w Preambule do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nasza kultura jest zako­rzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, (2) nale­ży zapewnić zgodność osób stanu duchownego oddelegowanych w wykonywaniu prawa przepisów prawa kanonicznego Kościoła Rzymskokatolickiego oraz odpowiadającego mu prawa innych kościołów i związków wyznaniowych z państwowym porządkiem prawnym – na mocy niniejszego postanowienia tworzy się zespół doradczo‑pomocniczy Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych ds. kształtowania, z uwzględnieniem wyżej wymienio­nego zakorzenienia”. Paragraf 20 tego zarządzenia stanowi, że: „Koszty funkcjonowania Duszpasterstwa Leśnego ponoszone są przez: 1: Dyrekcję Generalną Lasów Państwo­wych w odniesieniu do Krajowego Duszpasterza Leśników, Duszpasterza Koordynujące­go, Duszpasterza Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Duszpasterza Służby Leśnej, posiedzeń plenarnych Zespołu Duszpasterskiego oraz umów‑zleceń, umów o dzieło oraz podobnych umów zawieranych przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych z członka­mi Zespołu”. Na podstawie obserwacji mogę stwierdzić, że na poziomie lokalnym relacje między miejscowymi parafiami a lokalnymi nadleśnictwami przybierają formę symbiozy, w której obie instytucje nawzajem wspierają się i umacniają swoje (i tak zasadnicze) po­zycje w lokalnych społecznościach. Szczególną płaszczyzną, która doprowadza do jeszcze bliższych relacji pomiędzy leśnictwem i Kościołem katolickim, jest łowiectwo, co obser­wowałam i w Bieszczadach, i w Borach Tucholskich (por. Konczal, 2013). Przedstawiciele Kościoła katolickiego brali również czynny udział w akcji zbierania podpisów pod wnio­skiem o przeprowadzenie referendum w sprawie zachowania aktualnej organizacji Lasy Państwowe, co opisuję poniżej. Dodaję ten przypis 3 listopada – w dzień św. Huberta, gdy w większości nadleśnictw, w których prowadziłam badania, odbywają się z tej okazji spe­cjalne msze i nabożeństwa. Natomiast po tegorocznej (2016) ogólnopolskiej Pielgrzymce Leśników na Jasną Górę, w jednym z najbardziej poczytnych leśnych blogów „Lecą wió­ry”, prowadzonym przez anonimowego leśnika, ukazał się satyryczny wpis: „Jego Eksce­lencja Derektor wymyślił, że tegoroczne spotkanie leśników na Jasnej Górze odbywało się pod hasłem «Chrzest Polski źródłem chrześcijańskiej tożsamości leśników». Masło maślane. Byłoby bardzo dziwne, gdyby uważać, że chrzest Polski jest źródłem tożsamości buddyjskiej, czy nawet islamskiej, ponieważ logicznie by to nie zagrało. A tak wymyślił Ekscelencja hasło, które pod względem logiki jest trudne do podważenia. Skoro główną tożsamością leśników jest tożsamość chrześcijańska, to uważam, że kapelanów leśnych jest stanowczo za mało. Jeden na Derekcję? To kpina! Każde nadleśnictwo powinno mieć swojego. Stworzyć mu etat (te deficytowe dostałyby na to pieniążki z Funduszu Leśnego, który można by nazwać Leśno‑Kościelnym) i niechby się zajął umacnianiem tożsamości pośród leśników terenowych. (…) Głupie jest też posługiwanie się Zasadami Hodowli Lasu, które nie mają specjalnej preambuły, gdzie powinno się znaleźć odniesienie do war­tości chrześcijańskich, które są od wieków, odkąd Pan Bóg stworzył lasy na terenie Pol­ski, podstawą Trwałej, Wielofunkcyjnej i Zrównoważonej [gospodarki leśnej]. Znacznie by to ułatwiło życie wszystkim. Przykład: Przyjeżdża na ocenę upraw szczwany inżynier nadzoru. Taki, co to niejedną notatkę «wysmażył». Patrzy na uprawę, która istotnie wy­gląda, jakby przeszedł przez nią cyklon, pięć stad łosiów, dwie chmary jeleniów, dziko­wie buchtowali ze dwa tygodnie, a w kącie odbył się niewielki pożar. Potem patrzy się na leśniczego i kreśląc już w myślach kształt przyszłej, zjadliwej notatki (prócz oceny naj­gorszego sortu), pyta się w sposób wredny: – I co pan powie, panie leśniczy? Leśniczy mógłby wówczas spokojnie odpowiedzieć: – Bóg tak chciał” (Leśna tożsamość…, 2016). Cytat pokazuje, że leśnicy świadomi są intensywności i skali powiązań zachodzących po­między instytucjami Kościoła katolickiego i Lasów Państwowych, a także mają krytyczny stosunek do zaistniałej sytuacji, który jednak nie jest wyrażany otwarcie. O roli Kościo­ła katolickiego w budowaniu polskiej narodowej tożsamości po transformacji ustrojowej, na poziomie lokalnym, zob. również Hann, 1998.

    4 Pytanie, które powyżej stawiam, jest kategoryczne. Zdecydowałam się sformułować je w tak zasadniczej formie, ponieważ uważam, iż dzięki temu pozwala ono zmierzyć się z kwestią, która jest jedną z podstawowych przyczyn napięć wokół współczesnego leśni­ctwa i zarządzania przyrodą w Polsce, a także umożliwia spojrzenie na charakterystykę zarządzania zasobami naturalnymi w postsocjalistycznym państwie. Jednocześnie chcę zaznaczyć, że część leśników dostrzega konieczność otwierania się na inne grupy spo­łeczne oraz uwzględniania ich opinii, a także włączania ich w mechanizmy zarządzania i podejmowania decyzji. Przykładem takich działań jest implementacja koncepcji Lasu Modelowego w Regionalnej Dyrekcji LP w Poznaniu (Bator, 2015) czy wysiłki czynione przez część twórców Narodowego Programu Leśnego, aby stworzyć jak najbardziej inkluzywną przestrzeń do dyskusji (por. rozdział piąty oraz Konczal, 2015). W jednym z nadleśnictw w Borach Tucholskich od edukatorki leśnej, Ani, dostałam małą karteczkę, która do dzisiaj wisi nad moim biurkiem, z następującym cytatem: „Przyszłość leśnictwa zależeć będzie od społecznego uznania, od wyników dyskusji ze społeczeństwem, a nie od samych leśników. Gerhard Oesten”.

    5 Temat wprowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej rozwijam także w roz­dziale czwartym.

    6 Literatura na temat postsocjalizmu, transformacji i związanych z nimi zagadnień, na której budowałam swoje rozumienie zjawisk, obejmuje m.in.: Blavascunas, 2008, 2014; Berdahl 2009; Bridger, Pine red., 1998; Buchowski 2001, 2008; Buchowski, Conte, Nagengast, 2001; Cellarius, 2000; Dunn, 2008; Galbraith, 2003; Gal, 1991; Giordano, Kostova, 2002; Hann, 1998, 2002a, 2002b red.; Humphrey, 2002a, 2002b; Kalb, 2002; Lampland 2002; Ledeneva, 1998; Lawrence, 2008, 2009; Owczarzak, 2009; Rakowski, 2011; Schwartz, 2006; Sikor, 2005; Sikor, Stahl, Dorondel, 2009; Tickle, Clarke, 2000; Verdery, 1996; 2002; Wedel, 2007.

    7 Zdaję sobie sprawę, że zgodnie z koncepcją Wallersteina państwa byłego bloku wschodniego są aktualnie półperyferiami, a nieudana próba stworzenia w nich komu­nizmu, jako opozycji do dominującej gospodarki kapitalistycznej, jest interpretowana przez niego jako przedwczesna próba wejścia w fazę bifurkacji (Wallerstein, 2007).

    8 „Efekty transformacji nie mogą być bezpośrednio wyjaśnione przez wprowadzane programy zmiany, ale mają one niespodziewane rezultaty, spowodowane przez uprzednie (socjalistyczne) warunki, oczekiwania i podział kapitału. Wiadomość polityczna brzmi: Uwaga, historia jest tu obecna. Społeczeństwa są równie mocno definiowane przez to, jakie były, jak przez to, w co chcą je zmienić aktualne elity. Antropologia postsocjalizmu posuwa się o krok dalej w interpretacji pojęcia ścieżki zależności (path‑dependency), poprzez pokazanie, że praktyki są zdeterminowane przez «odsłaniające się niepewności makro‑instytucji» (Burawoy, Verdery, 1999: 7 [Uncertain Transition: Ethnographies of Change in the Postsocialist World]) i wielość ich konsekwencji dla życia codziennego. Dlatego przyczyna ścieżki zależności nie jest tylko retrospektywna. Minione warunki, oczekiwania i wcześniejszy podział kapitału kształtują narzędzia do improwizowania we współczesnych, codziennych działaniach, w aktualnym tu i teraz, w nieokreślonej i niepewnej przestrzeni, która łączy przeszłość i możliwe przyszłości. To jest siłą etnografii, że może pokazywać, jak codzienne praktyki i społeczne relacje są osadzone w specyficz­nych, lokalnych ścieżkach zmiany społecznej i trajektorii tych, które mogą powstać. (…) Dla antropologów postsocjalizmu będzie to oznaczać przede wszystkim studiowanie sposobów, w jaki osoby, rodziny, lokalności, społeczności i regiony mobilizują się i od­powiadają na możliwości, które «inicjatorzy i sprawcy» są lub nie są w stanie stworzyć na wyższych poziomach” (Kalb, 2002: 322–324).

    9 Państwo, za Tedem Lewellenem, rozumiem jako: najbardziej złożony poziom inte­gracji politycznej, który cechuje się przywództwem skoncentrowanym w ręku jednostki lub elitarnej grupy, wspieranej przez biurokrację, lojalnością przekraczającą pokrewień­stwo, posiadaniem struktury klasowej i ekonomicznej, a także dystrybucją opartą na podatkach (lub daninie; Lewellen, 2010: 267). Państwo oddzielam od narodu, za który, zgodnie z wykładnią Benedicta Andersona (1997), uważam wspólnoty wyobrażone, zło­żone z jednostek, które nie mają ze sobą bezpośredniego kontaktu ani związku (w tym związku pokrewieństwa), mimo to są pewne, że łączy je więź oparta na wspólnie podzie­lanych wartościach i przekonaniu o przynależności do tej grupy. Grupa taka jest z za­sady ograniczona i dąży do utworzenia suwerennego państwa. Mechanizmami, które sprzyjają wytworzeniu takiego przekonania, są m.in.: wspólna wyobraźnia geograficzna co do terytorium przynależnego tej grupie, język, podzielane symbole, znaki, idee, wzo­ry zachowania oraz narracja o przeszłości (mit narodowy). Geneviève Zubrzycki pisze, iż: „(…) naród nie jest ani tak niezmienny, stabilny i pierwotny, jak postulują nacjonali­stycznie zorientowani badacze, ani dowolnie zmieniany i radykalnie płynny, jak podej­rzewają niektórzy «postmodernistyczni» konstruktywiści, lecz jest raczej wbudowany w specyficzne, bogate w zdarzenia historie oraz dyskursywne repertuary” (Zubrzycki, 2001: 631). Ważne rozróżnienie dotyczy obywatelskiej i etnicznej koncepcji narodu. W pierwszej mamy do czynienia z obywatelami, którzy przynależą do narodu rozumia­nego jako demokratyczna wspólnota woli, na podstawie dobrowolności. Przynależność jest przypisana, ale nie niezmienna. Z kolei etniczna koncepcja narodu zakłada, iż jego umową między równymi obywatelami, ale więzią etniczną, przekonaniem o wspólnej, często mitycznej historii, odziedziczonym po przodkach terytorium, języku, wartościach, a także często religii. Zdaniem badaczy narodu i nacjonalizmu, w Polsce po upadku koczłonkowie nabywają prawa do bycia jego częścią poprzez urodzenie – są połączeni nie munizmu może być obserwowane połączenie idei państwa i narodu, a także dominacja etnicznej wersji narodu – Polski jako kraju Polaków i dla Polaków, który reprezentuje ich interesy (por. Habermas, 1993; Zubrzycki, 2001; Kissane, Sitter, 2010; Brubaker, 1998, także Buchowski, 2010).

    10 Co istotne, władze rządowe oskarżane były o „niepolskość”, równoczesną zdradę stanu i zdradę narodu (por. cytaty prasowe rozpoczynające ten rozdział), służenie obcym (w tym wypadku konkretnie żydowskim i niemieckim czy ogólnie: zachodnim) interesom państwowym.

    11 Literatura na temat państwa i narodu oraz ich relacji jest bogata (zob. np.: Anderson, 1997; Appadurai, 2005; Brubaker, 1998; Gellner, 1991, Hobsbawm, 1990, Herzfeld, 2004, Goldmann, Hannerz, Westin, 2000; Malkki, 1997; Drozd‑Piasecka, Posern‑Zieliński, 2010; Posern‑Zieliński, Dohnal, 2011; Lewellen, 2010). Nie jest jednak konieczne, na użytek tych rozważań jej szczegółowe omówienie.

    12 Jest to równocześnie instytucjonalizacja i mentalna nacjonalizacja natury (Mat­hews, 2011). Przyroda w Polsce ma służyć Polakom, a aby tak się działo musi ona znajdo­wać się w ich rękach – w rękach polskiej administracji państwowej. Dlatego jednocześnie staje się ona polską przyrodą ojczystą, o czym pisałam w rozdziale pierwszym. Por. również McCook, 2002, który pisze o reprezentowaniu wizji narodu poprzez budowanie partykularnej koncepcji natury.

    13 Leśnicy w wywiadach bardzo często posługiwali się zbiorowym „my” w odnie­sieniu do swojej grupy zawodowej, a także owo „my” wielokrotnie oznaczało „my, Lasy (Państwowe)”.

    14 Konieczna jest tutaj uwaga o charakterze autoetnograficznym. Dopiero po kursie prof. Zivkovica i związanych z nim dyskusjach zrozumiałam, że moje postrzeganie zarządzania środowiskiem jest również dobrym przykładem postsocjalistycznej teraź­niejszości. Tak jak dla Kanadyjczyków niepojęte było, że państwo może mieć monopol na kontrolowanie środowiska i sprzedaż drewna, tak dla mnie potencjalnym zagrożeniem było to, że lasy w Albercie zarządzane są przez prywatnych właścicieli i wydzierżawiane korporacjom drzewnym na długie lata. Jest to swoiste dziedzictwo postsocjalizmu w mojej percepcji zarządzania naturą – w roli skutecznego zarządcy środowiskiem widzę admi­nistrację państwową. Podobnie podczas wizyty studyjnej na Aarhus University, podczas wyjazdów i projektów, które przeprowadzałam z tamtejszymi antropologami, koncepcja „prywatnego lasu” i konieczność proszenia o zgodę na wejście do niego wydawały mi się nienaturalne.

    15 Byli to: Lucjan F. Chojnacki, Zbigniew Grugel i Jan Józef Wróbel z Klubu Posel­skiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Lech Kozaczko z Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego oraz Stefan Ryder z Parlamentarnego Klubu Ekologicznego.

    16 Obszerny fragment wywiadu znajduje się w Aneksie nr 2.

    17 Zdjęcie z leśników tego obowiązku pozwoliło znacząco poprawić stosunki z rol­nikami i lokalnymi społecznościami. Usunięcie jednej z podstawowych osi konfliktu w połączeniu z innymi zmianami w ustawie sprawiło, że leśnicy z wrogów stali się przysło­wiowymi żywicielami okolicy (por. rozdział szósty). Konsekwencją Ustawy o lasach było zbudowanie silnych pozytywnych relacji z lokalnymi wspólnotami, które w konsekwencji stały się często największymi obrońcami status quo w leśnictwie oraz samych leśników. W październiku 2016 roku jeden z partnerów badań opowiedział mi o niepokoju, który wywołała wśród leśników zapowiadana zmiana ustawy Prawo łowieckie, która po dwu­dziestu pięciu latach może ponownie zobowiązać leśników do obliczania (i być może także częściowego wypłacania) szkód wyrządzonych przez zwierzynę łowną na terenach rolniczych. Do tej pory odpowiedzialność ta spoczywała na zarządcach obwodów łowie­ckich – głównie na kołach łowieckich. Rokitnik w rozmowie ze mną przedstawił dokładnie takie same wątpliwości związane z nową ustawą, jakie wyrażał Poseł, a mianowicie, że spowoduje to szereg napięć między rolnikami i leśnikami, a ci drudzy stracą poparcie w lokalnych społecznościach.

    18 Poseł doprecyzowywał później, że takim hasłem była również zrównoważona gospodarka leśna.

    19 W tym miejscu odwołuję się do tekstu Ustawy o lasach ogłoszonego w 1991 roku, bez późniejszych poprawek. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 1992 [http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19911010444].

    20 Lasy w Polsce 31 grudnia 2015 r. zajmowały ogółem 9 mln 420 tys. ha, co odpowiada blisko 30 proc. powierzchni kraju, a w zarządzie LP znajdowało się ponad 7 mln 253 tys. ha (Raport o stanie lasów, 2015: 7).

    21 Mimo że ustawa poświęcona jest ogółowi lasów w Polsce, o czym wspominał Po­seł, jest ona wyraźnie skupiona na zasadach działania i organizacji Lasów Państwowych. Ponadto nawet lasy innych właścicieli zostają związane z leśnictwem. Ustawa nakłada na nich obowiązek prowadzenia gospodarki leśnej według wytycznych w niej zawartych, pod kontrolą starostów. W praktyce jednak około 70 proc. starostów (na co pozwala ustawa) przekazuje nadzór nad lasami niepaństwowymi nadleśnictwom, które mają dedykowane temu zadaniu specjalne stanowisko w ramach Służby Leśnej.

    22 To jedna z kolejnych kluczowych cech tej formy organizacji – powołania. Dyrektor generalny, dyrektorzy regionalni, nadleśniczowie oraz część pracowników Służby Leśnej (np. jeszcze do niedawna zastępcy nadleśniczego i leśniczowie) są powoływani na sta­nowiska, co oznacza, że mogą być z tego stanowiska odwołani przez przełożonych, bez podania przyczyny, a od tej decyzji w zasadzie nie funkcjonuje odwołanie. Ten element w znacznym stopniu wpłynął na to, że – jak to określił Poseł – lasy stały się rozgrywką polityczną. Od 1991 roku każdorazowej zmianie rządu i składu Sejmu towarzyszy seria odwołań i nowych powołań leśników, nie tylko na poziomie dyrekcji, ale także nadleśnictw.

    23 24 października 2016 roku, w czasie gdy pracowałam nad tym rozdziałem, dyrektor generalny Lasów Państwowych opublikował nowe zarządzenie z wytycznymi w sprawie sprzedaży drewna przez Lasy Państwowe w 2017 roku. Ma ono sto trzydzieści trzy strony oraz dziesięć załączników. Jego publikacja spotkała się z krytyką ze strony środowisk przemysłu drzewnego, które skarżyły się na nieczytelność wytycznych, ich nadmierną obszerność i skomplikowanie. Pojawiły się niepokoje związane z tym, że oferty kupna będą odrzucane z powodu niespełnienia wymagań lub błędów formalnych, ponieważ trudno sprostać wymogom tego zarządzenia (Zarządzenie nr 46, 2016).

    24 „To nie tak, że przemysł wymusza na LP, żeby wycinały takie czy inne drewno. Lasy wycinają to, co powinny wycinać” (z własnego nagrania i transkrypcji).

    25 „(…) forma prawna i organizacyjna Lasów Państwowych [powstała] (…) w opar­ciu o oryginalnie polską myśl koncepcyjną bez potrzeby zabiegania o pomocowe środki zagraniczne lub międzynarodowe oraz partycypację polskiego kapitału prywatnego” (Status oraz forma prawna… 2011: 4).

    26 Nie jest to jednak reguła. Jedno z nadleśnictw w Borach Tucholskich, z którym miałam częsty kontakt, mimo że położone na północy, jest deficytowe. Jest to spowo­dowane dużą ilością terenów chronionych, wyłączonych z gospodarowania, a także koniecznością ponoszenia większych kosztów związanych z działalnością technikum leśnego (np. konieczność zwiększenia zatrudnienia wymaganego przy realizowaniu praktycznej nauki zawodu).

    27 Leśnikiem w Polsce nie może być więc ktoś nieposiadający polskiego obywatel­stwa. Byłam świadkiem sytuacji, w której na staż w nadleśnictwie przyjęto absolwenta wydziału leśnego polskiej uczelni, pochodzącego z Ukrainy. Mimo kompetencji i kwali­fikacji, dobrego wyniku stażu i poparcia leśników, z którymi pracował, nie mógł zostać zatrudniony na żadnym stanowisku terenowym ani administracyjnym, ponieważ nie mógł zostać powołany do Służby Leśnej, jako niepolski obywatel.

    28 Zatrudnienie w Służbie Leśnej łączy się z dość skomplikowaną kwestią stopni służbowych, których jest aż siedemnaście, a które nie pokrywają się ze zajmowanym stanowiskiem w Służbie Leśnej, np. leśniczego. Ponadto zatrudnienie w Służbie Leśnej generuje specyficznie obliczany dochód, na który składa się wynagrodzenie podstawowe oraz dodatek funkcyjny. Oba składniki ustala się, mnożąc ustaloną w rozporządzeniu ministra środowiska stawkę wyjściową; pierwszy przez współczynnik zaszeregowania wynikający z kategorii zaszeregowania, które to uwarunkowane są stopniem służbowym; drugi natomiast wyrażony jest w procentach stawki wyjściowej (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2003).

    29 Dobrym przykładem jest przemysł meblarski (np. w Borach Tucholskich). Polska znajduje się na czwartym miejscu wśród wszystkich państw świata pod względem wartości eksportu tych produktów. Branża meblarska w Polsce stanowi 2 proc. krajowego PKB. Dane Ogólnopolskiej Izby Gospodarczej Producentów Mebli.

    30 Co ma miejsce np. w leśnictwie czeskim i słowackim. Konsekwencją takiej sytuacji dla leśnictwa słowackiego i czeskiego jest powiązanie ich profesji wyłącznie z pozyskaniem drewna i pozostanie przy wizerunku surowcowego modelu leśnictwa – pozostałości po­przedniej epoki, której polscy leśnicy bardzo chcieli w nowych realiach uniknąć. Wiąże się to z konfliktami wokół leśnictwa, nieekologicznym wizerunkiem leśnika, a także jego niezbyt wysoką pozycją społeczną. W czerwcu 2013 roku prowadziłam krótkie ba­dania porównawcze wśród leśników słowackich w powiecie Žarnovica przy współpracy z Katedrą Etnologii Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie i Muzeum Leśnictwa i Drzewiarstwa w Zvoleniu, gdzie przebywałam ponownie w czerwcu 2015 roku.

    31 Od października 1926 roku był delegatem do spraw administracji lasów pań­stwowych. W ramach tej funkcji pracował nad nową strukturą administracyjną dla państwowego leśnictwa (Broda, 2006a: 99–100; Grzywacz, 2014: 97).

    32 To wydarzenie leśnicy uznają za podstawę modelu samofinansowania się Lasów. Jednakże, jak widać z wywiadu z Posłem, przyczyny podjęcia decyzji o samofinansowaniu się LP z roku 1991 różniły się od tych z 1924 i 1931, a współcześnie to odwołanie do historii jest raczej mechanizmem legitymizacji i utrzymania status quo.

    33 Dekret Prezydenta RP z dnia 30 września 1936 roku o państwowym gospodarstwie leśnym czynił z leśników odrębny pion służby państwowej (Broda, 2006b: 110).

    34 „(…) o zasadach zrównoważonej gospodarki leśnej słyszało ledwo 30 proc. respon­dentów. Na pytanie, jaka część lasów i terenów leśnych jest własnością państwa, ponad 30 proc. odpowiedziało, że nie więcej niż 60 proc. Na pytanie o to, kto zarządza lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa, 78 proc. badanych odpowiedziało, że PGL Lasy Państwowe. Jednak aż 22 proc. przypisuje zarząd tymi lasami Ministerstwu Środowiska (…). Aż 84 proc. twierdzi, że Lasy są w pełni lub częściowo finansowane z budżetu państwa. Mimo takich braków w wiedzy Polacy są w znaczącej większości przeciwni prywatyzacji terenów leśnych. Zaledwie 8 proc. opowiada się za sprzedażą LP firmom bądź osobom prywatnym. 33 proc. jest takiemu przekształceniu raczej przeciwna, a 41 proc. odpowiada zdecydowanie, że jest przeciwna prywatyzacji” (Pudlis, 2012: 36).

    35 Hasło przyświecające leśnikom podczas zbierania podpisów w ramach obywatel­skiej inicjatywy ustawodawczej w 1999.

    36 Sejm III kadencji, w latach 1997–2001, w którym większość głosów posiadała Akcja Wyborcza „Solidarność”, tworząca koalicję z Unią Wolności.

    37 Jest to szeroko znana wśród leśników „sprawa jednego głosu”, który przeważył i „uratował nas za Buzka”, o której opowiadało wielu moich rozmówców, w tym Poseł.

    38 Zrobili to niezwykle szybko. Ustawa o wykonaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli została ogłoszona 23 lipca 1999, a weszła w życie 24 sierpnia tego roku. Już 14 września do Kancelarii Marszałka Sejmu wypłynęło zawiadomienie o powołaniu tego komitetu inicjatywy ustawodawczej.

    39 Hasła z plakatów protestujących leśników w 2010 roku (m.in. http://www.solidarnosc.org.pl/projekty‑aktow‑prawnych2/item/1929‑tylko‑glupi‑lasy‑lupi).

    40 Pierwsze sformułowanie było wielokrotnie używane przez leśników podczas wywiadów w odniesieniu do dywidendy na rzecz państwa wprowadzonej w 2014 roku. Drugie to tytuł artykułu, por. Tomaszewski, 2015.

    41 Projekt datowany jest na dzień 18 grudnia 2013 roku, a opublikowany został na rządowych stronach internetowych 23 grudnia.

    42 „(…) ustawa doprowadzi do bankructwa LP, potem ich prywatyzacji, a w efekcie do ograniczenia możliwości korzystania z lasów przez Polaków” (Pudlis, 2014: 6).

    43 Który zajmował się z ramienia Ministerstwa Finansów w 2010 roku m. in. proce­dowaniem projektu zmiany ustawy o finansach publicznych, która miała włączyć Lasy Państwowe do sektora finansów publicznych.

    44 Chodzi o plany wydobycia gazu łupkowego w Polsce.

    45 Oba zdania to tytuły artykułów, por. Winczorek, 2014; Rotshild, 2014.

    46 Na spotkaniu zespołu sterującego 5 lutego 2014 wpłynęła propozycja autorstwa Ruchu Obrony Lasów Polskich, której pkt. 2 brzmiał: „Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa zachowują jedność organizacyjną i nie podlegają przekształceniom własnościowym” [podkr. – A. A. K.].

    47 „Funkcjonariusze partyjni PO i PSL w takich okolicznościach, jakie tutaj widzie­liśmy na tej sali, zmieniają Konstytucję. Nocą. Szanowni państwo, nocą wprowadzono nocną zmianę (Poruszenie na sali), wyrzucono prawowity polski rząd, który dbał o suwe­renność Polski. Nocą wprowadzono stan wojenny. Na tej sali przebywa wielu funkcjonariu­szy z tamtych czasów, którzy rządzili. (Oklaski) Dlatego w sposób jednoznaczny chcemy przeciąć sprawę. (Dzwonek) Prawo i Sprawiedliwość jest za tym, żeby Lasy Państwowe nie podlegały przekształceniom własnościowym” – mówił poseł Prawa i Sprawiedliwości Dariusz Bąk (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 29). Wtórował mu klubowy kolega Jan Szyszko: „Dlaczego to robicie? Dlaczego po raz kolejny dobieracie się do tego, co jest świętą własnością całego narodu? (Stenogram z Posiedzenia nr 83, 2014: 31).

    48 1. Tytuł audycji z cyklu „Rozmowy niedokończone” w Radiu Maryja (2015); 2. Na­główek z artykułu w tygodniku „wSieci”, por. Nykiel, 2015; 3. Tytuł artykułu w portalu „Na Temat”, por. Gąsior, 2015.

    49 To m.in. w reakcji na złożenie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego oraz akcję zbierania głosów pod wnioskiem o referendum premier Donald Tusk wyraził gotowość rządu do podjęcia czy zlecenia prac nad przygotowaniem poprawki do Konstytucji RP, która zawierałaby zapis o szczególnym znaczeniu lasów posiadanych przez państwo.

    50 W oryginale: „On prospects for passing legislation on compensation for private property confiscated in WWII and the Communist era, Komorowski expressed concern that the financial crisis had presented ‘new circumstances’. Nevertheless, Komorowski said, PM Tusk is determined to force intransigent ministers, especially the Agriculture and Environment Ministries, to contribute to a compensation fund by selling government‑owned real estate, including forests”.

    51 Jest to odwołanie do kampanii wyborczej do Sejmu w 2007 roku, w której bę­dącemu wówczas przywódcą największej opozycyjnej partii, Platformy Obywatelskiej, Donaldowi Tuskowi, wypominano, iż jego dziadek służył w Wehrmachcie podczas II wojny światowej.

    52 W spotkaniu wzięli udział także: przewodniczący NSZZ „Solidarność” Piotr Duda i późniejsza premier Beata Szydło, wnoszący o referendum w sprawie obniżenia wieku emerytalnego, oraz czwórka rodziców optujących za przeprowadzeniem referendum w sprawie obowiązku szkolnego sześciolatków.

    53 Referendum miało być połączone z wyborami parlamentarnymi.

    54 Por. cytat rozpoczynający ten rozdział: „Las nie jest skarbem natury, jest narodo­wym skarbem (…)”. Peteris Zalitis (za: Schwartz, 2006: 180).

    55 Także część społeczeństwa patrzyła nieprzychylnie na propozycje ustawy, wśród nich lokalni samorządowcy. Jeden z wójtów w Bieszczadach stwierdził ironicznie, że pytanie w proponowanym referendum jest źle postawione i powinno brzmieć: „Czy je­steś za tym, żeby pięciolatki dostały pracę w Lasach Państwowych i dotrwały tam do wcześniejszej emerytury?”.

    56 Tytuł z okładki tygodnika „Polityka” nr 36 (3025) z 2015 roku.

    57 Kwestia dotyczy gradacji kornika drukarza w Puszczy Białowieskiej i związanej z tym wycinki świerków. Temat rozwijam i szerzej tłumaczę w dalszej części.

    58 Pieśń zaczyna się od słów „Boże coś Polskę przez tak liczne wieki/Otaczał blaskiem potęgi i chwały,/Coś ją osłaniał tarczą swej opieki/Od nieszczęść, które przygnębić ją miały (…).

    59 Definicję skandalu w leśnictwie, którą się tutaj posługuję, zaczerpnęłam z prac Andrew Mathewsa (Mathews, 2011, a zwłaszcza 2013).

    Antropologia lasu

    X Facebook Email

    Antropologia lasu

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Antropologia lasu

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Konczal, A. A. (2017). Las jest postsocjalistyczną teraźniejszością. In Antropologia lasu (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7613
    Konczal, Agata Agnieszka. « Las jest postsocjalistyczną teraźniejszością ». In Antropologia lasu. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7613.
    Konczal, Agata Agnieszka. « Las jest postsocjalistyczną teraźniejszością ». Antropologia lasu, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7613.

    Référence numérique du livre

    Format

    Konczal, A. A. (2017). Antropologia lasu (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477
    Konczal, Agata Agnieszka. Antropologia lasu. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477.
    Konczal, Agata Agnieszka. Antropologia lasu. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7477.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement