Wprowadzenie. Jaki las? Czyj las?
p. 13-34
Texte intégral
Środowiska tworzą się w życiu, nie tylko w myśli. Właśnie to, że żyjemy w środowisku, sprawia, że w ogóle możemy myśleć.
Tim Ingold, 2011: 60 1
Właściwie nie myślę o sobie jako o politycznym ekologu. Polityka ekologiczna jest dla mnie częścią szerokiej gamy prac geografów, historyków, antropologów i badaczy nurtu nad nauką i technologią, którzy są zainteresowani sposobami, za pomocą których ludzie i nie‑ludzie współpracują w celu tworzenia światów. W swoich pracach czerpię z wielu dziedzin, podejść i tradycji. Na przykład poważnie wczytuję się w historię środowiskową. Częściowo dlatego, że kocham opowiadać historię o zmianach krajobrazu. Częściowo dlatego, że historia jest wspaniałą metodą śledzenia ruchów i przeszłości autorytarnych państw. mam przez to na myśl fakt, że rządowe instytucje roszczą sobie prawo do bycia określonym podmiotem, który funkcjonuje w czasie, jest bardzo wytrzymały i solidny. Gdy jednak zaczynamy patrzec na nie przez pryzmat dłuższego czasu, nie przypominają one niczego takiego. I gdy śledzi się historię na przykład lasu sosnowego albo krajobrazu, tego jak wślizguje się ona do głównej historii, tylko częściowo łącząc się z ludzkimi próbami jej kontrolowania, rzeczywiście pomaga to w zrozumieniu rodzajów oddziaływań, jakie krajobraz może wywierać na polityczne projekty, jakie słabości państwa może on obnażać podczas prób wprowadzania jego kontroli, jak wchodzi lub nie wchodzi w relacje, jak przy wielu okazjach historie krajobrazu i państwa przenikają się.
Andrew Mathews, 2011: 4
Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las
1Jako dziecku leśnika, niewiele zdań wbiło mi się w pamięć tak mocno jak slogan: „Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las”. Powtarzano go na wycieczkach, wyprawach, umieszczano w folderach czy na mapkach. Witano nim kolejne pokolenia małych Polaków, które przechodziły przez różne formy edukacji przyrodniczo‑leśnej prowadzonej przez leśników. Jako mała towarzyszka pracy moich rodziców miałam z nim do czynienia tak często, że uznałam go za oczywistość. Zdanie powtarzane wielokrotnie zaczyna z czasem aspirować do statusu prawdy, jest przyjmowane za dane i niepodlegające refleksji. Tak było przez długi czas w odniesieniu do mojej interpretacji definicji, znaczenia i wizji lasów. Dopiero antropologia i jej narzędzia pozwoliły mi spojrzeć na las i przyrodę z innej perspektywy.
2Niniejsza książka podejmuje problematykę mieszczącą się w ramach antropologii lasu. W ujęciu biologicznym lasy są unikalną formacją przyrodniczą, rozpatrywaną jako najbardziej złożony ekosystem lądowy. W jego skład wchodzą rośliny budujące poszczególne piętra, zasadniczą rolę odgrywają wśród nich różne gatunki drzew. Jest on szczególnym elementem krajobrazu, ponieważ o jego zaistnieniu i specyfice stanowią relacje zachodzące pomiędzy zespołem roślin, grzybów, zwierząt, właściwościami gleby, stosunkami wodnymi oraz klimatem.
3Uznaje się, że lasy zajmują obecnie blisko 30 proc. terenów lądowych na Ziemi. Są one rozłożone nierównomiernie na obszarze planety i w zasadzie układają się w dwa pasy. Pierwszy rozciąga się na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, drugi – osiągając różną szerokość – skupia się wokół równika. Lasy metaforycznie określane są jako zielone płuca świata. Drzewa będące ich budulcem pochłaniają dwutlenek węgla, jednocześnie uwalniając do atmosfery tlen, gaz niezbędny do procesów oddychania. Porastające jedną trzecią lądów ekosystemy leśne produkują ponad połowę tlenu stanowiącego roczny zapas Ziemi. Tym samym są one niezbędne do utrzymywania optymalnych warunków życia.
4Druga cecha, która z biologicznego punktu widzenia definiuje las, to jego określenie jako odnawialnego zasobu przyrodniczego. Oznacza to, że zarówno sama natura, jak i zorganizowane działania ludzi mogą doprowadzić do jego ponownego zaistnienia w miejscach, z których został on z różnych przyczyn usunięty. Z jednej strony lasy są skomplikowanym zespołem wykraczającym poza kompleks drzew, wpływającym na szereg widocznych i niewidocznych aspektów środowiska. Z drugiej zaś strony są integralną częścią szerszego planowania teraźniejszości i przyszłości ludzi i społeczeństw, dzięki zdolnościom odtwarzania, a co z tym związane – potencjalnej niewyczerpywalności (w długiej perspektywie czasowej).
5Dzięki tym właściwościom lasy stały się przedmiotem uwagi globalnych agend, jak Organizacja Narodów Zjednoczonych. Zostały zidentyfikowane jako ogólnoludzkie dobro, do którego prawa mają wszyscy ludzie, którzy kolektywnie powinni troszczyć się o ich stan, nawet jeśli nie chodzi o lasy porastające ich najbliższą okolicę. W ten sposób lasy zostały zamienione w figurę globalną, która odnosi się do życia wszystkich ludzi na całej planecie. Dotyczy to wszystkich lasów, ale szczególnie do lasów strefy tropikalnej, które produkują duże ilości tlenu i zarazem pochłaniają dużo dwutlenku węgla oraz są znaczącymi punktami, jeśli chodzi o wskaźniki bioróżnorodności. Dzięki zidentyfikowaniu lasów jako strategicznych ekosystemów zyskały one status kluczowych nie tylko dla zamieszkujących je społeczeństw, ale stały się gwarantami trwania życia wszystkich żywych organizmów, zwłaszcza ludzi, zamieszkujących nawet najodleglejsze rejony świata. Tym samym przetrwanie całej ludzkości zaczęło być rozpatrywane przez pryzmat konkretnych lasów, porastających tereny wplecione w określony kontekst społeczny i polityczny. Lasy stały się „naszą wspólną przyszłością”2. Od lat osiemdziesiątych XX wieku globalne organizacje i zrzeszenia państw zaczęły szczególnie uważnie przyglądać się lasom, odnosząc je do dwóch kwestii: zrównoważonego rozwoju i zmian klimatu. Deforestacja, nieracjonalna eksploatacja zostały zdefiniowane jako wyzwania, z którymi powinna się zmierzyć międzynarodowa wspólnota. Światowe gremia swoją wizję lasów oraz zarządzania nimi zdają się opierać na lekko zmodyfikowanej wersji leśnej prawdy z mojego dzieciństwa: Nie było nas, był las. Nie będzie lasu, nie będzie nas.
6Przechodząc na poziom lokalny, spotykamy różne rozwiązania systemowe i prawne. Zgodnie z polskim prawem (art. 3 Ustawy o lasach, 1991), za las uznaje się grunt o zwartej powierzchni co najmniej dziesięciu arów, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi), to jest drzewami i krzewami oraz runem leśnym lub przejściowo ich pozbawiony, który jest przeznaczony do produkcji leśnej lub stanowi rezerwat przyrody czy wchodzi w skład parku narodowego. Może on również funkcjonować jako zabytek wpisany do rejestru. Na tej wykładni opiera się działalność leśnictwa w Polsce. Ta definicja jest ważna dla zrozumienia tego, czym są lasy w naszym kraju oraz dlaczego wyglądają współcześnie tak, a nie inaczej. W Polsce zasadniczo nadzór nad lasami państwowymi sprawują przedstawiciele profesji leśnej – leśnicy, którzy są pracownikami Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe”3. Lasy w Polsce, podobnie jak w skali świata, pokrywają blisko 30 proc. terytorium, co odpowiada 4 milionom 215 tysiącom hektarów. Najmniej lasów znajduje się w centrum kraju, a krąg obszarów o najwyższej lesistości rozciąga się od południowego wschodu, przez południe i wzdłuż zachodniej granicy, aż po wybrzeże i północny wschód. 80,8 proc. lasów należy do Skarbu Państwa. Pozostała część to lasy prywatne lub należące do innych podmiotów. Lasy należące do państwa dzielą się na będące pod nadzorem Lasów Państwowych (77 proc. leśnej powierzchni kraju), wchodzące w skład parków narodowych (2 proc.), posiadane przez gminy (0,9 proc.) oraz inne formy własności publicznej (Raport o stanie lasów, 2014:5–13).
7Na obszarach zarządzanych przez Lasy Państwowe prowadzona jest gospodarka leśna, zgodna z aktualnie obowiązującą definicją (wielofunkcyjna, zrównoważona), która określa jej cele, zakres, narzędzia oraz wykorzystywane działania. Jedną z najważniejszych podstaw jej działania jest koncept lasu – to, jaki ma on być i co może zostać za las uznane. Polskie leśnictwo opiera swoje działania na definicji lasu wyłożonej w przytaczanej już Ustawie o lasach. W kilku linijkach aktu prawnego wyjaśniono, co może zyskać miano lasu zgodnie z krajowymi przepisami. Jednak to, co w praktyce nazywane jest lasem, i to, jak przebiega proces jego urzeczywistnienia, zarówno w sferze materialnej, jak i społecznej, jest dużo bardziej skomplikowane. Podejście, które przyświeca polskim leśnikom, można streścić w jeszcze innej modyfikacji zapamiętanego przeze mnie hasła: Nie było nas, był las. Nie będzie nas, nie będzie lasu.
Jaki las?
8Tym właśnie zajmuje się domena antropologii, która można określić jako antropologię lasu4 Jej przedmiotem jest badanie, jak społeczne światy ludzi łączą się z przyrodniczymi krajobrazami lasu, które z kolei są przedmiotem nieustannej interpretacji i redefiniowania. W obszarze zainteresowań tej dziedziny antropologii leży eksplorowanie tego, jak lasy są rozumiane oraz w jaki sposób stają się częścią życia społeczeństw, kultur i wspólnot. Skupia się na badaniu wielości perspektyw ich interpretowania, a także studiuje relacje ludzi i lasu, które ugruntowane są na różnych motywacjach, podstawach, przekonaniach. Antropologia lasu uformowana jest na założeniu, że nie tylko różne kultury i społeczeństwa – odbiegające od siebie pod względem światopoglądów, wierzeń, tradycji czy nawet ontologii – mają odmienne wizje i rozumienie lasu 5, ale także grupy i społeczności, pomimo podzielania tzw. zachodniej wizji świata (i wynikającej z niej koncepcji nauki, która odnosi się do fenomenu lasu oraz zjawisk z nim powiązanych), przejawiają wewnętrznie zróżnicowane rozumienie lasu, co nie może być wytłumaczone wyłącznie za pośrednictwem różnych sposobów jego wykorzystywania. To z kolei powinno zostać powiązane z odmiennymi priorytetami i wartościami, które warunkują działania wobec lasów (Asselin, 2012; Kohn, 2013; Mathews, 2011, Satterfield, 2002; Tsing, 2015).
9Studia dotyczące percepcji lasu były wielokrotnie podejmowane w antropologii, z uwzględnieniem zróżnicowanych lokalizacji (np. w ramach: Argyrou, 2005; Descola, 2004; Descola, Palsson, red. 1996; Douglas, 1963; Ellen, Fukui, red. 1995; Hastrup K., red. 2014; Ingold, 2011; Ingold, Palsson, red. 2013; Orr i in., 2015; Turnbull, 1996; Turner, 2006; Rival, red. 1996; Tsing, 2005). Badacze skupiali się na opisywaniu żyjących wewnątrz lasów ludzi, których egzystencja oparta jest na materialnym i symbolicznym użytkowaniu obszarów leśnych. Podejścia te łączyła koncentracja na tym, jak ludzie rozumieją środowisko swojego życia i wchodzą z nim w relacje oraz jaką rolę odgrywa ono w ich codziennych działaniach. Ujmując to zagadnienie za pomocą zróżnicowanych metod badawczych i sytuując na pierwszym planie odmienne elementy życia społecznego, leśne studia antropologiczne tworzą stale przyrastającą literaturę dotyczącą wpływu tego ważnego elementu natury na kształtowanie życia grup, społeczeństw i państw w różnych zakątkach świata. Są to badania, które poprzez skupienie się na konkretnym elemencie środowiska, jakim jest las, dążą do opisania specyfiki i dynamiki funkcjonowania ludzi. Jodie Asselin w pracy na temat społecznej natury lasów w kanadyjskim Jukonie odwołuje się do Thomasa Dunka, który stwierdził, że: „Las nie jest jedynie miejscem pracy czy zabawy. To surowy materiał, z którego budowany jest cały wszechświat znaczeń, określany jako ludzka kultura” (Dunk, 1994: 256, za: Asselin, 2012: 42). Dlatego zajmowanie się tym, jak las jest wykorzystywany, opisywany i konstruowany, jest kluczowe dla zrozumienia ludzi, społeczeństw i kultur, które kryją się za tymi wizjami i wizerunkami. Dzieje się tak także dlatego, że w lesie (dosłownie i metaforycznie) spotykają się aspekty, które nie dają się sprowadzić wyłącznie do cech środowiskowych, ale obejmują także warstwę społeczną, kulturową, historyczną, ekonomiczną – szeroką perspektywę i rozleglejszy kontekst działań. Tym samym w leśnej antropologii duże znaczenie odgrywa materialność środowiska. Nie jest ono wyłącznie scenografią dla działań ludzi, lecz wywiera na nie wpływ, kształtuje proces podejmowania decyzji, współdecyduje o zmianach i o trwaniu społecznych konstruktów. Innymi słowy, jest czymś więcej niż miejscem, do którego adaptują się grupy: to, co fizycznie znajduje się w lesie, traktowane jest z całą uwagą, poważnie, nie jedynie jako dodatek do kultury albo wyłącznie jej produkt.
10Ujęcie materialności środowiska, które jest szczególnie istotne dla rozważań w niniejszej książce, prezentowane jest w pracach takich badaczy, jak Tim Ingold (2011), Andrew Mathews (2011) i Anna Tsing (2015). Andrew Mathews tłumaczy, że traktuje historię środowiskową poważnie, jako że nie tylko państwo (to jest ludzie) próbuje odcisnąć swoje idee i wizje na formie środowiska, ale także państwa (kultury, społeczeństwa) są rezultatem wpływów, jakie wywarło na nie przyrodnicze otoczenie. Dotyczyć to może nieudanych prób jego kontroli, ale także narzucania i określania możliwych do realizacji politycznych planów. Co wyraźnie wybrzmiewa także w podejściu Anny Tsing (częściowo także Tima Ingolda, chociaż w innym wymiarze), relacje zachodzące w środowisku nie muszą być zawsze opowiadane wyłącznie tak, jakby ludzie byli jedynymi ich aktorami. Jak zauważa Mathews, historia lasu sosnowego może wślizgiwać się do historii pisanej przez instytucje państwa, ale równie dobrze mogą one funkcjonować obok siebie. W leśnych studiach antropologicznych pojawia się określenie ‘leśna etnografia’ (forest ethnography, Staddon, 2009; Head i in., 2015), w ramach której od badaczy społecznych wymaga się uwzględnienia i uznania faktu, że świat lasu, lub szerzej: świat przyrody, funkcjonuje także bez dostrzeżenia, nazwania i uznania go przez ludzi6. Takie podejście w badaniach nad relacjami ludzi i lasu określam jako szacunek do materialności7.
11Jeden z najważniejszych elementów antropologii lasu, który włączyłam do mojego podejścia badawczego, zakłada znalezienie kompromisu pomiędzy materializmem a konstruktywizmem społecznym. Natura, przyroda, las, drzewa, naturalność i dzikość są konstruktami społecznymi – kulturowymi ideami, które powstają wewnątrz grup i wymagają powszechnego consensusu wszystkich członków co do tego, jak są określane (Cronon, 1996a; Hellström, 2001; Hirsch, 1995; Macnaghten, Urry, 2005). Jednocześnie, aby miały one potencjał operacyjny, niezbędne jest przekonanie, że konstrukty te są prawdziwe, rzeczywiste, faktycznie funkcjonują w świecie. Aby zamieszkiwać świat konstruktów społecznych, musimy wierzyć, że są one realne. Takie ujęcie pozwala dostrzec to, że las (przyroda, natura) jest ideą dynamiczną, która jest stale tworzona, przebudowywana, zmieniana, i że należy o niej mówić i myśleć w liczbie mnogiej: różne grupy, społeczności, różni aktorzy społeczni posługują się – odwołując się do Macnaghtena i Urry’ego – „alternatywnymi przyrodami” (2005). Istotne są tutaj dwa punkty. Po pierwsze, konstrukty społeczne, którymi się posługujemy, nie są tworzone dowolnie (budowa naszych światów nie odbywa się na zasadzie całkowitej swobody). Środowisko życia i jego cechy wpływają na to, jakie wyobrażenia, idee, wizje, symbole ludzie są w stanie tworzyć, i dalej: to ono warunkuje ich użyteczność i możliwości zastosowania w praktyce. Stąd, po drugie, nie tylko tworzymy światy (konstrukty, naturę, las), ale także w nich żyjemy, wzrastamy w nich, stajemy się w nich i z nimi. Proces symbolicznego tworzenia lasu nie może być oderwany od jego materialności, od bycia w lesie czy świadomości związku z jego fizycznymi cechami. Indywidualna (i zbiorowa) świadomość środowiska towarzyszy byciu w nim. Postrzeganie środowiska, jego kategoryzowanie, nazywanie, porządkowanie jest nierozłączne z usytuowaniem wewnątrz tego krajobrazu, dlatego wymienione procesy zachodzą jednocześnie i nie mogą być rozdzielane (Ingold, 2011, także Kohn, 2013, Tsing, 2015).
12Antropologia lasu bazuje więc na połączeniu narzędzi antropologii środowiskowej, historii środowiskowej, studiów nad nauką i technologią (STS) i ekologii politycznej. Przedmiotem jej zainteresowania nie są wyłącznie ludy rdzenne lub małe społeczności położone na obrzeżach oddziaływania hegemonicznych dyskursów tzw. globalnej cywilizacji. Pytanie, które z równą skutecznością może być zadawane przez leśnych antropologów, dotyczy tego, czym jest las w miejscach, które postrzegane są jako centra „naszego”, zachodniego sposobu myślenia. Są to także pytania o elementy, które stale, tak jak same lasy, zmieniają się, kształtując, przeobrażając i wpływając na percepcję lasów, manifestując się w rozmaitych punktach widzenia, dostarczając narzędzi do zrozumienia relacji pomiędzy ludźmi i środowiskiem. Takie ujęcie problematyki antropologicznych studiów leśnych zakłada, że są one w stanie współuczestniczyć w dostarczaniu wiedzy, która w przyszłości może pomóc w planowaniu zarządzania lasami, rozwiązywaniu narastających wokół nich sporów, ale także podkreśla złożoność powiązań między lasem a jego użytkownikami. Tym samym może ona stać się narzędziem także dla historyków, socjologów, filozofów, ale również może poszerzać perspektywę spojrzenia regionalnych samorządów, instytucji państwowych i międzynarodowych, które ustalają i legitymizują obowiązujące definicje tego, co może być nazywane lasem. Jest to więc potencjalna forma antropologii zaangażowanej, która równocześnie zajmuje się konfliktami, sporami, relacjami władzy czy wykluczonymi grupami. Metaforyczne określenie antropologii lasu, wypływające z refleksji nad badaniami, które prowadziłam, oraz z pracy nad tą publikacją, nabudowane jest na rozważaniach Eduarda Kohna z książki jego autorstwa How forests think?. W takim ujęciu antropologia lasu zajmuje się tym, jak las może wyznaczać ścieżki swoich myśli przez nas (Kohn, 2013: 222), tym, jak las myśli i działa przez nas, gdzie owo przez zawsze i nieustanie implikuje (myślenie i działanie) z nami, konkretnymi ludźmi.
Czyj las?
13Moja analiza podejmuje temat percepcji i kształtowania wizerunków przyrody, a zwłaszcza lasu, przez leśników w Polsce. Poprzez wykorzystanie lasu jako punktu odniesienia w eksplorowaniu relacji ludzi i środowiska jest ona wkładem do antropologii lasu i przyrastającej literatury z zakresu humanistycznych badań nad środowiskiem8. Opiera się na założeniu, że w ramach polskiego leśnictwa las nie jest kategorią daną, ustaloną, niezmienną, ale negocjowaną, powstaje w wyniku zderzenia działań i dyskursów, rozlicznych temporalności, a także czynników pozaludzkich. Prezentuję w niej złożoności kwestii związanych z myśleniem o środowisku i definiowaniem przyrody we współczesnej Polsce. Zdecydowałam się ująć temat badawczy w taki sposób, ponieważ dzięki temu mogę uwydatnić to, jak środowisko naturalne bierze udział i jak jest wykorzystywane w ciągłym procesie kształtowania wizji rzeczywistości, innymi słowy: jak zostaje włączone do światów społecznych. Opisanie dynamicznie zmieniających się działań, za pomocą których las, przyroda, środowisko stają się kategoriami niezbędnymi dla zrozumienia społeczeństw, jest sposobem na przyjrzenie się ewolucji relacji człowiek‑natura, jak również współczesnym przeobrażeniom w teoretycznym ich ujmowaniu na gruncie nauk humanistycznych.
14Książka ta jest także analitycznym rozważaniem nad fundamentalną dla antropologii opozycją natura vs kultura, jak również nad jej przyszłością i przydatnością w dyscyplinie. Traktuję ją jako formę antropologii stosowanej. Traktuję ją jako formę antropologii stosowanej, dostarcza bowiem praktycznych narzędzi do udoskonalania procedur zarządzania lasami, które nabudowane są na zaprezentowanej złożoności zagadnień oraz poziomów rozumienia i konstruowania lasu w Polsce. Zakładam, że może być ona pomocna w zrozumieniu zarówno toczących się obecnie, jak i przyszłych konfliktów związanych z lasem i środowiskiem, poprzez pokazanie mechanizmów tego, jak definicje lasu są tworzone, na jakich wyznacznikach się opierają, jak są legitymizowane w polskim kontekście. Jest to zbiór i analiza procesów i działań odnoszących się do tego, jak las jest tworzony w Polsce – jednocześnie materialnie i symbolicznie. W moim założeniu jest to forma kompensacji kulturowej. Różni się ona znacznie od kompensacji przyrodniczej. Ta druga zakłada „wynagrodzenie” przyrodzie strat uczynionych w jednym miejscu, poprzez działania w zbliżonej lub innej lokalizacji: jeśli w wyniku budowy np. autostrady trzeba było wyciąć drzewa, zostaną one posadzone w najbliższej okolicy. Jej założeniem jest przywrócenie równowagi w środowisku, po zachwianiu jej w wyniku działalności człowieka. Nie można w taki sam sposób zrekompensować strat w społecznej, kulturowej (czy symbolicznej) definicji lasu. Dzieje się tak dlatego, że do jej budowy wykorzystywane są złożone zależności wykraczające poza wyłącznie przyrodnicze cechy lasu. Jak pisali Dunk i Asselin, las jest swoistym uniwersum znaczeń, które trzeba rozpatrywać w szerokim kontekście. Pierwszym krokiem w tym procesie powinno być przyjrzenie się temu, czym jest las oraz czyj on jest. Nie mam tu na myśli wyłącznie struktury własności, chociaż jak pokażę w dalszych rozdziałach, w kontekście Polski ma to istotne znaczenie. Ważne jest, kto może las nazywać, oraz istotne są zasady, na podstawie których dochodzi do legitymizacji i uznania tej wiedzy. Dlatego też w kompensacji kulturowej potrzebne są inne mechanizmy niż w przypadku tej przyrodniczej. Z tym związana jest konstrukcja tej książki, w której każdy kolejny rozdział przedstawia inną wizję lasu. Są to symbole (synonimy, substytuty lasu), które na podstawie badań i analizy aktualnej sytuacji środowiskowej w Polsce uznałam za kluczowe. W każdym z nich kryje się i n ny las. Opisuję ich specyfikę, mechanizmy i okoliczności, które doprowadziły do ich pojawienia się, a także szersze powiązania i konteksty, w które są uwikłane. Zakładam, że bez zanalizowania tego, czym i czyj jest las, nie sposób zrozumieć, a także rozwiązać narastających wokół niego konfliktów.
15Lasy, które opisuję w tej książce, są efektem (materialnych i symbolicznych) działań leśników9. Przyjmuję, że charakter grupy leśników i działania przez nich podejmowane są kluczowe dla zrozumienia aktualnej sytuacji przyrodniczej w kraju i związanych z nią narracji. Są oni grupą profesjonalistów zarządzającą polskimi lasami za pośrednictwem jednostki o nazwie Lasy Państwowe, której działanie reguluje Ustawa o lasach z 1991 roku, uchwalona zaraz po zmianach ustrojowych w Polsce. Tak zwany „polski model leśnictwa”, który ona ustala, nie ma odpowiedników w ustawodawstwie innych państw. Zgodnie z ustawą, leśnicy budują bardzo konkretne wizje polskich lasów i przyrody.
16Problem badawczy tej książki dotyczy konceptualizacji tych wizji, ich opisania i skonfrontowania z szerszym kontekstem społecznym i globalnym. Skupienie się właśnie na leśnikach, ich szczególnej pozycji i wypływających z tego statusu konsekwencjach umożliwia opisanie szerszych zmian społecznych. Analiza polskiego leśnictwa daje mi także szansę na sformułowanie ogólniejszych wniosków dotyczących współczesnego społeczeństwa polskiego, które ujmowane jest w tej książce w kategoriach społeczeństwa postsocjalistycznego. Zasadniczym celem jest zatem zidentyfikowanie i opisanie wizji i wizerunków lasu oraz szerzej: przyrody, a także tego, jak, dlaczego i w jakich warunkach są one zmieniane i kształtowane przez leśników. Przez wizerunki przyrody i lasu rozumiem społecznie funkcjonujące, to jest negocjowane, tworzone, usuwane, eksponowane, marginalizowane, reinterpretowane koncepcje, symbole i definicje tych przestrzeni. Jednocześnie nie mogą one być odrywane od materialnej rzeczywistości, w której powstają, dlatego ważną rolę w moich rozważaniach odgrywa środowisko, ujmowane w kategorie wypływające z nowych środowiskowych nurtów w antropologii, związanych z etnografią wielogatunkową, historią środowiskową i podejściami relacyjnymi (Ingold, 1990; 2011; 2011b; Ingold, Palsson 2010; Tsing 2015; Kohn 2007; 2013). Istotny problem badawczy związany jest także z rolą przestrzeni leśnej, krajobrazu i innych organizmów, które wchodzą w relacje z ludźmi. Celem projektu jest przyjrzenie się więcej‑niż‑ludzkim organizmom (ang. more than humans) i ich wpływowi na społeczne i kulturowe światy, które wspólnie z ludźmi zmieniają i tworzą, opisanie tego, jak inne organizmy i części krajobrazu ingerują w to, jak postrzegany i definiowany jest las, oraz jak ich aktywności wiążą się z projektami podejmowanymi przez ludzi w celu tworzenia lub zarządzania naturą10.
Gdzie jest las?
17W publikacji tej podejmuję problem określenia i opisania roli, miejsca i znaczenia lasu (przyrody) we współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza tzw. Globalnej Północy, do których włączam społeczeństwo polskie. Celem moich badań nie jest monografia danej miejscowości, regionu lub kompleksu leśnego, ale przyjrzenie się procesowi powstawania lasu, nadawania znaczenia i wartości przejawom środowiska naturalnego, wpisywania ich w struktury światów społecznych oraz negocjowania ich statusu. Moja hipoteza zakłada, że las w Polsce nie jest tworzony wyłącznie lokalnie, w danym miejscu, ale jest efektem działań aktorów społecznych podejmowanych w wielu skalach: lokalnych, narodowych, globalnych. Pokazuję więc, że są to procesy, które wprawdzie materializują się w danej lokalności, ale w wyniku tarć, które zachodzą pomiędzy różnymi skalami i poziomami współczesnego świata. Jest to książka o tym, jak miejsca – lasy – wyłaniają się ze złożoności ponadlokalnych powiązań (Tsing, 2005).
18Do zaprezentowania tego zjawiska posłużyłam się zderzeniem dwóch poziomów: 1. instytucjonalnego – analizy dyskursów narodowych, mechanizmów tworzenia wiedzy, prawa, regulacji dotyczących natury, które określam jako „instytucjonalizację natury” (Mathews, 2011; 2013), z 2. działaniami leśników podejmowanymi w konkretnym środowisku, w danym miejscu. Strategia ta umożliwiła mi uchwycenie tego, jak las pojawia się, staje się w wyniku określonych prac leśników, jak materializowane są nie tylko elementy środowiska naturalnego (sadzonki, reintrodukowane zwierzęta, przywracane gatunki), ale również jak w wyniku tych działań tworzona, urealniana jest ich wiedza (ekspercka), a także takie kategorie, jak naturalność, dzikość. Innymi słowy, jak las powstaje jednocześnie jako konkretna wizja (idea, koncept, symbol) i jako element środowiska. Kolejny aspekt dotyczy tego, jak te działania wiążą się z takimi kategoriami (zjawiskami), jak państwo, ojczyzna, naród i dziedzictwo, i kategorie te przeobrażają. Ponieważ proponuję zwrócenie uwagi na zderzenie instytucjonalnych wizji przyrody i lasu z aktywnościami aktorów społecznych podejmowanymi w konkretnym środowisku, korzystam z opisanych powyżej nurtów paradygmatu konstruktywistycznego, które łączę z podejściami skupionymi wokół koncepcji dwelling – zamieszkiwania świata, tworzenia go i uzgadniania jego znaczenia poprzez bycie w nim (Ingold, 1990; 2011; 2011b; Tsing, 2015; Lorimer, Driessen, 2014; Hastrup, F., 2014; Hastrup, K., 2014; Kohn, E., 2013; Mathews 2011; 2013; Haraway, 2008). Pozwalają one na spojrzenie na przyrodę i na działania z nią związane jak na elementy współtworzące życie społeczne i stale w nim obecne, a nie jak na części odseparowane od niego lub mu przeciwstawne. Umożliwiają umieszczenie kwestii środowiska w ramach aktualnych dyskusji i wydarzeń, podkreślenie ich procesualnego i kontekstowego charakteru. Dalej, koncepcje te, gdyż są teoretycznie zróżnicowane, pozwalają na analizę poszczególnych elementów tych zjawisk (dyskursów, relacji władzy i wiedzy, antropologii przestrzeni, percepcji lasu itd.).
19Rezultatem przyjęcia opisanego problemu badawczego, powiązanych z nim celów i założeń analitycznych była metodologia przeprowadzonych badań. Podczas zbierania materiału wykorzystałam następujące metody: 1. wywiady jakościowe (ustrukturyzowane i nieustrukturyzowane), 2. obserwację uczestniczącą w dwóch kompleksach leśnych oraz obserwację uczestniczącą wydarzeń, działań i organizacji powiązanych z Lasami Państwowymi, odbywających się na poziomie krajowym i lokalnym), 3. obserwację uczestniczącą w przestrzeni wirtualnej i medialnej (debaty, konferencje, wywiady, fora, czasopisma, artykuły, relacje, dyskusje, plakaty, zdjęcia, petycje internetowe, fanpage’e na portalach społecznościowych, kampanie promocyjne, edukacja w sieci itp.), 4. analizę literatury przedmiotu (teoretycznej, metodologicznej i metodycznej, historycznej). Podstawową grupą badawczą byli leśnicy, którzy podzieleni zostali na następujące podgrupy: 1. leśnicy pracujący w wybranych kompleksach leśnych na terenie Polski (Bory Tucholskie i Bieszczady), 2. pracownicy wyższych szczebli administracji Lasów Państwowych (Dyrekcji Regionalnych w Toruniu i w Krośnie oraz Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych), 3. pracownicy pozostałych jednostek Lasów Państwowych oraz pracownicy innych instytucji ochrony środowiska (np. parków narodowych), 4. pracownicy naukowi z ośrodków akademickich i jednostek badawczych (Instytutu Badawczego Leśnictwa, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Uniwersytetu Przyrodniczego). Ponadto przeprowadziłam wywiady z emerytowanymi leśnikami, pracownikami lokalnej administracji samorządowej, pracownikami miejscowych jednostek kultury, członkami stowarzyszeń i organizacji pozarządowych, mieszkańcami dwóch wybranych kompleksów leśnych oraz turystami. Zgromadzony materiał obejmuje blisko sto dwadzieścia wywiadów przeprowadzonych w latach 2013–2016 11. Dzięki takiemu doborowi respondentów uzyskałam szeroki przekrój danych dotyczących działań i kontekstów funkcjonowania leśników. Pozwoliło mi to prześledzić metody, sposoby i mechanizmy, za pomocą których modyfikowane są wizerunki lasu i przyrody.
20Wykorzystałam także materiał zebrany podczas obserwacji w dwóch leśnych kompleksach: w Borach Tucholskich i Bieszczadach. Lokalizacje te zostały wybrane na podstawie badań pilotażowych z następujących powodów: 1. Bory Tucholskie są największym zwartym kompleksem leśnym w Polsce, zajmującym obszar około trzech tysięcy kilometrów kwadratowych, charakteryzują się gęstą siecią leśnej administracji, dużą rolą leśników w lokalnych samorządach, życiu publicznym i społecznym, rozwiniętym przemysłem przetwórstwa drzewnego i meblowego, ponadto na ich obszarze znajduje się park narodowy, kilka parków krajobrazowych oraz inne formy ochrony przyrody, jak sieć Natura 2000, rezerwaty przyrody, rezerwat biosfery. Zatrudnienie miejscowej ludności w dużej części związane jest pośrednio i bezpośrednio z lasem (np. poprzez zakłady usług leśnych), a promocja regionu opiera się na eksponowaniu warunków przyrodniczych, w tym głównie lasów. W Borach Tucholskich w 1995 roku został powołany jeden z pierwszych leśnych kompleksów promocyjnych – specjalnych jednostek w ramach Lasów Państwowych. 2. Bieszczady, zwłaszcza Bieszczady Wschodnie (w polskiej części) są najbardziej zalesioną częścią kraju, lasy pokrywają tam nawet ponad 90 proc. terytorium (gmina Lutowiska). Lasy Państwowe są jednym z kluczowych pracodawców w regionie, dodatkowo odpowiedzialne są za szereg strategicznych inwestycji w okolicy (np. drogi, infrastruktura turystyczna). Także w Bieszczadach leśnicy są aktywnymi samorządowcami oraz działaczami lokalnych społeczności i organizacji. Na terenie Bieszczadów jednostki LP sąsiadują z parkiem narodowym. Utworzono tam również obszary Natura 2000, parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody. Miejscowe gminy określane są jako turystyczne, a ich oferta promocyjna prezentuje lokalne środowisko jako największą atrakcję. W Bieszczadach w 2012 roku powołano (na razie najmłodszy) Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Bieszczadzkie”. W okresie od czerwca 2013 do końca września 2016 roku w obu lokalizacjach spędziłam łącznie dziesięć miesięcy.
21Nie ujawniam prawdziwych nazwisk moich rozmówców; wyjątkiem są wypowiedzi osób publicznych lub wystąpienia, którym towarzyszyła szersza widownia. Zdecydowałam się wykorzystać pseudonimy ze względu na dobro moich informatorów. W ten sposób chronię ich prywatność, a także chcę ich zabezpieczyć przed konsekwencjami, jakie mogłyby ich spotkać ze strony przełożonych, i przed możliwymi naciskami instytucjonalnymi (dotyczy to leśników). Mimo że nie jest to studium wsi lub etnografia regionu, wykorzystuję nazwy lokalne i deskrypcje miejsc w celu lepszego przedstawienia omawianych zjawisk. Czynię tak dlatego, gdyż w moim odczuciu, etnograficzny opis środowiska działań aktorów społecznych jest jednym z podstawowych narzędzi antropologii, w tym antropologii lasu, która poważnie traktuje fizyczny krajobraz. W tym samym czasie prowadziłam obserwację poziomu krajowego, co wiązało się z uczestnictwem w kilkudziesięciu uroczystościach państwowych, religijnych, lokalnych, piknikach, koncertach, rocznicach, pielgrzymkach, wycieczkach, polowaniach, debatach, konferencjach zorganizowanych przez leśników.
22Ważnym źródłem były także materiały przygotowane i wydawane przez leśników: publikacje, teksty, ikonografia, kartografia, materiały promocyjne itd. Literatura leśna była dla mnie niezbędnym narzędziem do prześledzenia dyskursu o lesie i przyrodzie, kreowanego przez leśników, a także do zidentyfikowania, zanalizowania i wyjaśnienia działań podejmowanych przez grupę, jak i określenia kontekstów, w których się one pojawiają. Istotna okazała się również analiza wizualnych materiałów wydawanych przez leśników, zwłaszcza map, które studiowałam pod kątem produkowanej przez nich konkretnej, kartograficznej rzeczywistości, a która odgrywa duże znaczenie w propagowanej przez leśników wizji lasu w Polsce.
23Symultanicznie prowadziłam studia nad literaturą antropologiczną niezbędną do przeprowadzenia analizy, którą (zwłaszcza publikacje z zakresu antropologii środowiskowej) w znacznej mierze stanowiły teksty anglojęzyczne. Wszystkie wymienione wyżej metody wzajemnie się triangulowały i pozwoliły na poszerzenie perspektyw analitycznych.
24Taki dobór narzędzi doprowadził do zgromadzenia bogatych i różnorodnych danych etnograficznych oraz dał mi możliwość dostosowania podejścia do pracy z daną (pod)grupą badawczą. Ponadto umożliwił pozyskanie przekroju materiału, nieosiągalnego przy wykorzystaniu jedynie samych badań terenowych. Dopiero informacje zawarte w tych wszystkich rodzajach źródeł (łącznie z Internetem i literaturą z zakresu leśnictwa) wytworzyły przestrzeń do przeprowadzenia analizy zjawisk nie tylko na poziomie lokalnym, lecz także na wpisanie tych danych w szersze ramy interpretacyjne, konteksty krajowe i globalne.
25Podczas badań i prac nad materiałem korzystam z nawiązanych już kontaktów w środowisku leśników i antropologów. W trakcie zarówno zbierania materiału, jak i jego analizy korzystałam ze wsparcia badaczy m.in. z Whitman College, University of California w Santa Cruz, KTH Environmental Humanities Laboratory w Sztokholmie, University of Copenhagen, Rachel Carson Center w Monachium oraz Ludwig Maximilian University w Monachium. Odbyłam semestralny pobyt na University of Alberta (2014), gdzie pracowałam z prof. Markiem Nuttallem, dr Jodie Asselin i dr Theą Luig, oraz trzymiesięczny pobyt na Aarhus University (2016), gdzie z zespołem Aarhus University Research on the Anthropocen pod kierownictwem prof. Anny Tsing, prof. Nilsa Bubandta i dr Heather Swanson pracowałam nad jednym z rozdziałów. Ważne jest dla mnie nie tylko badanie leśników (i innych użytkowników przestrzeni leśnych i naturalnych), ale (współ)praca z nimi. Odwołując się do aktualnych nurtów w antropologicznych badaniach terenowych, chciałabym, aby osoby, z którymi współpracowałam podczas badań, zwłaszcza leśnicy, nie były tematem, obiektem moich badań, ale ich współautorami, aktywnymi partnerami. Tym podyktowany był wybór określonego sposobu prowadzenia narracji w tej książce.
Struktura lasu
26Książka została podzielona na trzy części: pierwsza składa się z dwóch rozdziałów, druga z trzech, a ostatnią część konstytuuje rozdział szósty. Poniżej znajduje się streszczenie głównych założeń każdego z rozdziałów.
Część pierwsza. (Polski) Naród
Las jest historią
27Pierwszy rozdział oparty jest na relacjach różnych użytkowników przestrzeni leśnej. Prezentuje on, jaka (konkretna) historia jest umiejscawiana w lesie oraz w jaki sposób bierze ona udział w procesie budowy biografii poszczególnych osób. Skupiam się na tym, jakimi drogami las staje się substytutem historii. Rozważania te opieram na wyodrębnieniu różnych podejść do historii – jako pamiętania, opowiadania, wykluczania. Historia nie jest w tym rozdziale rozumiana jako relacjonowanie przeszłości, szukanie faktów, ale jako sposób budowania świata (world making), w którym rozmaite elementy z przeszłości, znajdujące się w środowisku naturalnym, są wykorzystywane do porządkowania i organizowania teraźniejszości. Pokazuję w nim również to, że gdy pamiętanie jest rozumiane jako połączenie przeszłości i teraźniejszości, to w jego ramach las utożsamiony z historią staje się płaszczyzną do odgrywania mitu narodowego. Opisuję, jak mit narodowy w ramach polskiego leśnictwa nie jest wyłącznie w lesie opowiadany, ale jest tam odgrywany. To prowadzi do utożsamienia lasu z narodem. Rozdział ten pokazuje, jak zarządzanie środowiskiem naturalnym (lasem) jest równocześnie zarządzaniem pamięcią.
Las jest postsocjalistyczną teraźniejszością
28Drugi rozdział jest spojrzeniem na instytucję Lasów Państwowych przez pryzmat postsocjalizmu. Skupiam się na tym, jakie działania leśników po roku 1989 i 1991 (rok, w którym przyjęto Ustawę o lasach) doprowadziły do utożsamienia jednostki (Lasy Państwowe) z lasami w Polsce. Koncentruję się na historii i specyfice tego państwowego przedsiębiorstwa, które wraz z pracującymi w nim leśnikami nazywam „zwycięzcą transformacji”, i pokazuję, jak leśnicy wykorzystują historię i do czego jest im ona dzisiaj potrzebna. Część ta, będąca kontynuacją rozważań z rozdziału pierwszego, problematyzuje zagadnienie utożsamienia lasu z państwem. Działania leśników, oparte na wypływającej z doświadczeń komunizmu i transformacji niechęci do własności prywatnej, utożsamiają las nadzorowany przez Lasy Państwowe z własnością państwową, która zamieniana jest następnie w synonim przestrzeni wspólnej, publicznej, otwartej, ogólnodostępnej, będącej jednocześnie gwarantem bezpieczeństwa kraju. Równolegle specyfika lasów państwowych (Lasów Państwowych) budowana jest na zasadzie antagonizmu do własności prywatnej, definiowanej jako obce wpływy. W tej relacji las staje się symbolem bezpieczeństwa i suwerenności kraju – państwem, a leśnicy – niezbędny element tej relacji – nie są funkcjonariuszami, ale strażnikami funkcjonowania państwa.
Część druga. Wartość
Las jest naturalny, nie dziki
29Kolejny fragment podejmuje tematykę naturalności. Zasadniczym pojęciem jest las naturalny, który w tej części jest moją kategorią analityczną, różniącą się od definicji charakterystycznej dla naukowego leśnictwa. Pytam o to, jaki las jest naturalny w Polsce. Hipoteza, której bronię w tym rozdziale, zakłada, że w ramach polskiego leśnictwa las naturalny to taki, w którym obecne są działania ludzi, a ich aktywności są tym, co ten las urzeczywistnia. Opozycją dla takiego lasu, traktowanego przez leśników jako wartość, nie jest kultura, technologia, ale dzicz, dziki las – las, który nie jest zarządzany przez ludzi, pozostawiony naturze. Analizuję zagadnienie lasu naturalnego, korzystając z kategorii eksperymentu i projektu, zaczerpniętych z nowych nurtów humanistycznych badań nad środowiskiem. Służą mi one do interpretowania działań leśników. Ta część jest też refleksją nad użytecznością opozycji natura vs kultura we współczesnej antropologii.
Las jest zasobem
30Rozdział czwarty podejmuje tematykę zasobów naturalnych. Pokazuję w nim, że las w wyniku działań leśników zostaje zamieniony w zasób. Jednak to nie naturalne cechy drzew lub zwierząt decydują o tym, że są one zasobami, ale polityka i działania, które je w takowe zmieniają. W tej części prześledzę proces definiowania i redefiniowania lasu jako zasobu naturalnego. Pytanie badawcze rozdziału brzmi: Co dzieje się, gdy państwo zmienia swoją definicję lasu jako zasobu naturalnego? Wyszczególniłam trzy momenty, w których państwo polskie przeformułowało swoją wizję odnośnie do tego, czym jest las jako zasób.
Las jest wiedzą (ekspercką)
31W tej części zajmuję się studium przypadku prac nad Narodowym Programem Leśnym, które trwały w Polsce w latach 2013–2015. Za pomocą tego przykładu pokazuję, jak tworzona jest wiedza o lesie w kraju i jak wpływa ona na ogólne postrzeganie przyrody. Wskazuję mechanizmy wykorzystywane przez leśników do wytwarzania wiedzy na temat lasu i to, co służy im do jej uprawomocnienia. Hipoteza tego rozdziału zakłada, że wiedza na temat lasu, gromadzona przez leśników, ma status wiedzy eksperckiej, a oni sami zyskują dzięki temu pozycję ekspertów i za takowych się uważają. Celem rozdziału jest prześledzenie, jak wiedza na temat lasu jest produkowana oraz jakie okoliczności i czynniki są decydujące dla przebiegu tego procesu. Sięgając po prace z zakresu studiów nad nauką i technologią, analizuję przypadek Narodowego Programu Leśnego jako próbę kolektywnego i uspołecznionego procesu wytwarzania wiedzy. Badając przebieg i rezultaty tego przedsięwzięcia, szukam odpowiedzi na pytanie o konsekwencje utożsamienia wiedzy leśników z wiedzą ekspercką.
Część trzecia. Relacje
Las jest wielogatunkową relacją
32Ostatni rozdział jest podsumowaniem rozważań wyłożonych we wcześniejszych częściach, równocześnie jest propozycją „następnego kroku” zarówno w refleksji antropologicznej, jak i praktycznym zastosowaniu przeprowadzonej analizy do interpretacji otaczającego świata. Fragment ten dotyczy tego, jak las wyłania się w wyniku międzygatunkowych relacji. Jest to próba spojrzenia na powstawanie przyrody i krajobrazu w ramach wielogatunkowych powiązań, w których istotną rolę odgrywają także zmienne temporalności (jak konkurujące wizje przeszłości i oczekiwanych przyszłości), a także różne skale (jak skala narodowa, która przejawia się w decyzjach politycznych, nowych formach ochrony i zarządzania przyrodą). Jest to równocześnie pytanie o potrzebę nowej, nieantropocentrycznej polityki oraz próba przemyślenia odpowiedniej dla współczesnych czasów definicji człowieka. Rozdział ten pozwala podjąć refleksję nad tym, iż ludzie i ich stawanie się zależne jest od środowiska, w którym ten proces zachodzi. Leśnicy są grupą, w której szczególnie wyraźnie rysują się sieci wzajemnych powiązań, powołujące do życia nie tylko las, ale także samych leśników. W tym rozdziale ramą teoretyczną spinającą analizę są humanistyczne rozważania na temat nowej epoki geologicznej – Antropocenu.
Notes de bas de page
1 Jeśli nie podano inaczej, wszystkie cytaty obcojęzyczne w tłumaczeniu autorki.
2 Jest to nawiązanie do tytułu raportu Komisji Brundtland, opublikowanego w 1987 roku, który był jednym z impulsów doprowadzających do zwołania Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992.
3 A także pośrednio nad niepaństwowymi – czyli w zasadzie prawie nad wszystkimi lasami w Polsce. Specyfikę nadzoru leśników nad lasami prywatnymi tłumaczę w dalszej części.
4 Antropologia lasu może być rozpatrywana jako jedna z domen antropologii środowiskowej (czy antropologii środowiska), która obejmuje także np. antropologię wody (np. Barnes, 2014; Cruikshank, 2005; Hoag, 2014; Krause, 2016; Palmer, 2015) czy antropologię klimatu (np. Crate, Nuttall, red., 2016; Günel, 2016; Hastrup, Skrydstrup, 2014; Whitington, 2016; 2016a). Prace współtworzące antropologiczne studia leśne to np. Asselin, 2012; Blavascunas, 2013; Hardin, Remis, 2006; Mathews, 2002; 2009; 2011; 2013; Münster, Münster, Dorondel, 2012; Rojas, 2016; Kockelman, 2016 Satterfield, 2002; Sivaramakrishnan, 1995; 1998; Wong i in., 2007.
5 Mam tu na myśli przede wszystkim rozróżnienie na ludy tubylcze oraz „zachodnio myślącą” resztę.
6 „Praktycznie w każdym przypadku leśne zasoby nie są wyłącznie obiektami ludzkich intencji i działań, ale są także podmiotami w znacznie bardziej dynamicznych i fascynujących relacjach, i w rzeczy samej, rygorystyczny podział na język podmiotów i przedmiotów załamuje się” (Staddon, 2009: 72).
7 Nasuwa się tutaj skojarzenie z nowym materializmem, nurtem teoretycznym, który powstał w odpowiedzi na zwrot językowy. W jego ramach neguje się rygorystyczny podział na epistemologię i ontologię: materialny świat i wiedzę o tym świecie. Zwolennicy tego nurtu zakładają, że nie można oddzielić wiedzy o świecie od bycia w tym świecie. Dodatkowo, tak jak poststrukturaliści poprzez skupienie się na języku zakładają płynność słów, tak nowi materialiści postulują także zmienność materii (por. Tuin, Dolphijn, 2012). Mimo że w swoich badaniach inspiruję się ujęciami nowego materializmu, to w tym miejscu mam na myśli delikatnie odmienne podejście do materialności.
8 Ang. Environmental Humanities. Jest to nurt, które pojawiło się na przestrzeni ostatnich pięciu lat i dynamicznie rozwija się w środowisku akademickim. Łączy on filozofię środowiskową, historię środowiskową, ekokrytycyzm, geografię kulturową, antropologię kulturową i ekologię polityczną. Aspiruje także do integracji debat i dyskusji, które dotychczas podejmowane były w ramach innych dyscyplin i kontekstów. Environmental Humanities mają swoje naukowe czasopismo (o tym samym tytule) oraz programy na uczelniach wyższych, np. w ramach The Environmental Humanities Laboratory przy Królewskim Instytucie Technicznym w Sztokholmie.
9 Używając w niniejszej książce terminu „leśnicy”, mam na myśli pracowników jednostki Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Zaznaczam, jeśli poszerzam tę grupę o naukowców, pracowników parków narodowych lub innych jednostek ochrony środowiska.
10 Książka porusza także zagadnienie istnienia postsocjalistycznych natur, jest próbą opisania i zinterpretowania procesu, w którym są one tworzone, odtwarzane i przepracowywane.
11 Liczba ta będzie wyższa, gdy uwzględni się fakt, że do części rozmówców wracałam kilkakrotnie. Wywiady różniły się stopniem strukturyzacji, która w dużym stopniu zależała od postawy i oczekiwań rozmówców.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019