• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15360 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15360 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Lupa Obscura
  • ›
  • Płeć i naród : Trans/lokacje
  • ›
  • ROZDZIAŁ II Interartykulacje
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Ballady hebrajskie Else Lasker-Schüler Heteroseksualizowane wzorce (A)seksualne przestrzenie homospołeczne Orientalizowana żeńska męskość, męska młodość Hebrajskie autoidentyfikacje Notes de bas de page

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    ROZDZIAŁ II Interartykulacje

    p. 71-114

    Texte intégral Ballady hebrajskie Else Lasker-Schüler Heteroseksualizowane wzorce (A)seksualne przestrzenie homospołeczne Orientalizowana żeńska męskość, męska młodość Hebrajskie autoidentyfikacje Notes de bas de page

    Texte intégral

    Ballady hebrajskie Else Lasker-Schüler

    1Na początku 1912 roku na rysunku Karla Schmidta-Rotluffa opublikowanym w czasopiśmie „Der Sturm”, można było ujrzeć Elsę Lasker-Schüler jako „Księcia Teb” w pozie, która mogła przywodzić na myśl jedno jej z wystąpień poetyckich1. Ilustracja ukazywała poetkę – „Księcia Teb” – z profilu, z ekstatycznie uniesioną ręką, z roztrzepanymi krótkimi włosami i dłuższą grzywką przykrywającą jej oczy, w orientalizowanym ubiorze. Wiele elementów tego rysunku jest symptomatycznych dla pozycji Lasker-Schüler w niemieckim modernizmie drugiej dekady XX wieku, reprezentowanym przez „Der Sturm”, szczególnie w odniesieniu do charakterystycznych dla niego kodów płci. Dzięki temu rysunkowi, zajmującemu niemal całą stronę, Lasker-Schüler staje się wizualnie obecna w piśmie i zostaje postawiona na równi z innymi czołowymi postaciami kierunku – takimi jak Herwarth Walden czy Karl Kraus (opublikowano także ich portrety). W przeciwieństwie jednak do tych męskich postaci – na rysunkach nienaznaczonych etnicznie – oraz do stereotypowych (hetero)seksualnych przedstawień innych kobiet obecnych, na łamach czasopisma, portret Lasker-Schüler jest niejednoznaczny pod względem płci. Odwołania do Orientu i orientalna męskość – zaznaczona zarówno przez ubiór Lasker-Schüler, jak i tytuł rysunku – tylko wzmagają tę niejednoznaczność. Co charakterystyczne, Schmidt-Rotluff podkreślił orientalną autostylizację Lasker-Schüler jako „Księcia Teb”, którą można odnaleźć w jej korespondencji, tekstach literackich i wizerunku publicznym2. Ta niejednoznaczność w odniesieniu do płci w jej inscenizacjach żeńskiej męskości – także inscenizacjach tekstowych – skłania do tego, by zadać pytanie o połączenie kwestii twórczości literackiej, płci i etniczności w kontekście tego czasopisma. Pytanie to nabiera szczególnego znaczenia, gdy awangardowe teksty Lasker-Schüler zestawia się z jej jednocześnie ogłaszanymi „wierszami biblijnymi”, z których większość jest znana jako Ballady hebrajskie3.

    2Analiza tekstów Lasker-Schüler publikowanych w „Der Sturm” między rokiem 1910 a 1912 pozwala na jednoczesne ujęcie różnorodnych momentów dyskursywnych, kształtujących jej teksty. Else Lasker-Schüler zaczęła publikować już w 1899 roku, pierwszy tom jej poezji Styx ukazał się w roku 1901. Największy rozgłos zyskała ona po roku 1910, kiedy to jej utwory pojawiały się regularnie na łamach nowego czasopisma „Der Sturm”, związanego z ekspresjonizmem4. Jej poezje, także te wiersze, które później weszły w skład tomu Ballady hebrajskie, drobne utwory prozatorskie, a następnie od września 1911 roku powieść epistolarna Briefe nach Norwegen ukazywały się w większości numerów pisma w jego blisko trzech pierwszych latach istnienia. Wprawdzie nie pisała ona programowych manifestów, ale jej teksty można uznać za realizację niektórych z nich. Sama autorka uczestniczyła w tworzeniu tej „alternatywnej przestrzeni publicznej”5. Tworzyła poetyckie lub prozatorskie portrety, prezentujące artystów związanych z pismem i uważnie śledziła wydarzenia artystyczne w grupie jego współpracowników. Na przykład jej esej Im neopathetischem Cabaret, poświęcony instytucji artystycznej założonej przez Kurta Hillera, ukazał się drukiem w „Der Sturm” kilka tygodni przed publikacją wystąpienia Hillera z otwarcia tego jednego z najważniejszych kabaretów berlińskiego modernizmu6. Jej wieczory poetyckie i prace znajdują w „Der Sturm” pozytywne recenzje7. Po wieczorze poetyckim Else Lasker-Schüler, który odbył się w Wiedniu 11 marca 1911 roku, Paul Hatvani opublikował w „Der Sturm” poruszający wiersz poświęcony temu wydarzeniu8. Poezja Lasker-Schüler, jego zdaniem, pozwala dojrzeć nie tylko tęsknoty autorki, lecz całej wspólnoty artystów:

    Jej słowa nadeszły
    Jak płaczący derwisze…
    I rozdarły nasze dusze
    I wszystkie tęsknoty, które je wypełniały,
    I rozdarły nasze dusze
    I ukazały się ciemne miasta,
    Leżące za duszami9.

    3Według Hatvaniego, słowa w utworach Lasker-Schüler posiadają orientalną i mistyczną jakość, która zawiera się w porównaniu ich do derwiszy. Słowa-derwisze nie wirują, jak sugerowałby stały związek frazeologiczny, lecz „płaczą”. Wiersz obrazuje ten oparty na powtórzeniu, podobny do wirowania charakter narzekań, a zatem ich wielką intensywność, poprzez powtarzające się linijki, pełne współbrzmień i aliteracji. Słowa Lasker-Schüler „rozdarły nasze dusze”, gdzie „nasze” zdaje się performatywnie stwarzać wspólnotę artystów czy nawet ogólniej czytelników „Der Sturm”. Jej utwory nie działają destrukcyjnie na publiczność. Ujawniają one „wszystkie [jej] tęsknoty”, czy nawet pragnienia, torują drogę ku nieświadomości, „ciemn[ych] miast,/ Leżąc[ych] za duszami”. Hatvani prezentuje lekturę tych wierszy jako spektakl, który uwalnia to, co wyparte w nowoczesnej zachodniej jednostce, poprzez odwołanie się do orientalnych, zwykle niedostępnych środków.

    4Portret Lasker-Schüler jako Księcia Teb, i nawiązujący do symboli orientalnych opis jej czytania i utworów, autorstwa Hatvaniego należą do nielicznych przypadków otwarcie podejmujących etniczną czy też orientalną stylizację, którą można łączyć z żydowskością10. Pod tym względem „Der Sturm” generalnie promował uniwersalność, wewnątrz której podziały przebiegały wedle kategorii klasy, a szczególniepłci. Jakpisze Sander Gilman, częścią Freudowskiejstrategiibyło przesunięcie „rasowej” różnicy przypisywanej Żydom – podstawowemu wewnętrznemu Innemu Europy – ku uniwersalnej różnicy płci, co prowadzić miało do zakrycia różnic „rasowych”. Taka właśnie zdawała się zasadnicza strategia polityki redakcyjnej czasopisma11. Wedle tej zasady, pozycja Lasker-Schüler przedstawiana była jako wyjątkowa w kategoriach płci. Jedno z omówień brzmi następująco:

    Nawet gdyby wszystkie niemieckie tygodniki wypełniały się do granic możliwości wierszami Friedy Schanz, Josefy Metz, Clary Schelper, Adelheidy Stier i innych kobiet-wierszokletów nie spowodowałoby to, że sens zyskałaby LICZBA MNOGA: POETKI. W Niemczech istnieje tylko jedna poetka: Else Lasker-Schüler12.

    5Rzeczywiście, jeśli spojrzeć na „Der Sturm”, Lasker-Schüler wydaje się jedyną poetką w Niemczech, co można interpretować jako zdecydowany krok służący promowaniu kanonu modernistycznego13. Wrażenie to odbijało się na praktyce redakcyjnej czasopisma: LaskerSchüler była jedyną poetką publikowaną w pierwszych trzech latach istnienia „Der Sturm”. Można także zapytać jakie (auto)pozycjonowanie w odniesieniu do szeregu kategorii pozwoliło jej i jej tekstom na zajęcie tak wyjątkowego miejsca. Choć później pojawią się komentarze, że Elsy Lasker-Schüler nie da się przypisać żadnej grupie, przez owe niemal trzy lata tylko „Der Sturm”, oraz związane z nim ugrupowania początkowej fazy ekspresjonizmu były głównym terenem jej działalności14. Nie znaczy to, że twórczość Lasker-Schüler była reprezentatywna dla tego wszechstronnego, prezentującego szerokie spektrum poglądów, pisma15. Jej niejednoznaczna pozycja okazuje się dla niego symptomatyczna, szczególnie pod względem kodów płci. By opisać tę niejednoznaczną pozycję – wyjątkową z uwagi na inscenizacje płci i żydowskości, włączając jej (auto)stylizację w Balladach hebrajskich, którą określam jako „hebraizację” – używam pojęcia interartykulacji. Termin ten pochodzi od Judith Butler; został on użyty w zakresie kulturoznawczych badań nad żydowskością przez Ann Pellegrini.

    6Sposób, w jaki Judith Butler teoretycznie ujmuje (inter)artykulację, przypomina intrakategorialne podejście do intersekcjonalności, jak nazywa je Leslie McCall:

    Trzeba sprzeciwić się modelowi władzy, który przedstawia rasizm, homofobię i mizoginię jako relacje równoległe bądź analogiczne. Twierdzenie, że odpowiadają one sobie [jako twory] abstrakcyjne czy pod względem strukturalnym nie tylko nie bierze pod uwagę specyficznych historii ich konstruowania i rozwoju, lecz także odracza istotne zadanie, jakim jest przemyślenie sposobów, których te wektory władzy wymagają od siebie nawzajem i używają siebie nawzajem do własnej artykulacji16.

    7Butler mówi tu o szerszym kontekście dyskursywnym, postrzegając „wektory władzy” bądź też rozmaite kategorie społeczne jako od siebie zależne. Podkreśla ona dynamikę takiego ujęcia władzy, używając terminów związanych z ruchem („wektory”) i strategicznym planowaniem („używają”). Sprawczość podmiotu, którą ledwie można dostrzec w tych wyrażeniach, staje się bardziej namacalna dzięki pojęciu „artykulacji”, które nawiązuje do jego użycia w ramach anglosaskiego kulturoznawstwa. Według Stuarta Halla „artykulacja” – czy też ów związek, jaki Butler postuluje między różnymi kategoriami społecznymi w ramach ich „specyficznych historii” – wskazuje na językowy/dyskursywny oraz przygodny charakter tych powiązań:

    Termin ten posiada ładne podwójne znaczenie ponieważ „artykułować” [articulate] oznacza „wypowiedzieć”, „wygłosić”, „umieć jasno się wypowiadać”. Niesie ze sobą wrażenie ujęzykowienia, wyrażania itp. Można też jednak mówić o „articulated lorry” czyli pojeździe członowym, którego przód (ciągnik) i tył (naczepa) mogą , lecz niekoniecznie muszą, być ze sobą połączone. Te dwie części są scalone tylko za pomocą szczególnego połączenia, które można przerwać. Artykulacja jest zatem taką postacią połączenia, które pod pewnymi warunkami może tworzyć jedną całość z dwóch różnych elementów. Jest to połączenie, które nie jest na zawsze konieczne, zdeterminowane, absolutne i istotne 17.

    8Językowy aspekt obecny w „artykulacji” pozwala ujrzeć Butlerowskie „wektory władzy” w kontekście Foucaultowskiego modelu „władzy jako dyskursu”. Przygodna, niekonieczna, niezdeterminowana, nieabsolutna, nieistotna natura owego połączenia podkreśla jego konstrukcyjność, a w rezultacie sprawczość podmiotu w tworzeniu czy konceptualizowaniu tychże połączeń:

    [T]eoria artykulacji pozwala postawić pytanie, jak ideologia odkrywa swój podmiot, a nie jak podmiot określa to, co koniecznie i nieuchronnie do niego już przynależy; [takie ujęcie] pozwala nam zastanawiać się nad tym, jak ideologia umacnia ludzi, pozwalając im zrozumieć czy odczytać ich sytuację historyczną, bez sprowadzania tych postaci czytelności do ich umiejscowienia społeczno-ekonomicznego czy klasowego czy pozycji społecznej18.

    9„Ideologia odkrywająca swój podmiot”, a w szczególności czasownik „odkrywać” zaznaczają dynamikę każdej pozycji i jej procesualny charakter. Jeśli nawet to ideologia jest podmiotem tego zdania, sprawczość przynależy do krytyka/krytyczki – naukowca/ naukowczyni czy poety/poetki, którzy pokazują w jaki sposób i wedle jakich wyznaczników dochodzi do tego odkrywania. Odkrywanie zdaje się procesem dwukierunkowym: podkreśla „zanurzenie” podmiotu w ideologii, a zatem to, jak wyznacza ona kontury podmiotu, lecz także sprawczość podmiotu, by artykułować, i wtedy też reartykułować, warunki jego pozycji.

    10Podczas gdy „artykulacja” kładzie nacisk na dyskursywny i przygodny aspekt pozycji podmiotu, „interartykulacja” zwraca uwagę na wzajemną zależność obu elementów „pojazdu członowego”. Posługując się dalej metaforą Halla można powiedzieć, że z takiej perspektywy przestaje być jasne, która z kategorii społecznych jest z przodu, a która z tyłu owej wyobrażonej ciężarówki, czy też – innymi słowy – która z nich jest zasadniczo członem tej drugiej. Ta nierozstrzygalność czy współzależność zachęciła Ann Pellegrini do tego, by mówić o „interartykulacji różnicy seksualnej i rasowej” w kontekście badań kulturoznawczych nad żydowskością19. Projekt taki wychodzi poza analizę stereotypowego odwócenia cech płci u (rzekomo zniewieściałych) Żydów, co przez tak symboliczną obecność kobiecości doprowadzało do pomijania badań nad (określonymi ze względu na płeć) życiorysami Żydówek20. Co więcej, myślenie w kategoriach interartykulacji oznacza możliwość zastanawiania się nad podstawowymi związkami między dyskursem semickim i dyskursem seksuologii. Jak postuluje Matti Bunzl:

    Biała plama [w pracach na przecięciu teorii queer i tematyki żydowskiej] tak naprawdę wynika z koncentrowania się na konstrukcie podmiotowości żydowskich w opozycji do podmiotowości queer, co jest analitycznym rozróżnieniem, które nadaje kategorialny prymat homoseksualności wobec żydowskości. [...] Trzeba zbadać na przykład, w jakim stopniu na kodyfikację nowoczesnej homoseksualności wpłynęły obrazy urasowionej różnicy żydowskiej. W antysemickiej atmosferze końca dziewiętnastego wieku w Europie Centralnej, z jej długą tradycją przedstawiania zniewieściałych Żydów i męskich Żydówek, związki takie wydają się bardzo prawdopodobne, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę, że etiologię homoseksualności upatrywano głównie w inwersji płciowej21.

    11Interpretacja tekstów Lasker-Schüler, a szczególnie jej Ballad hebrajskich w kategoriach interartykulacji oznacza nienadawanie uniwersalnego „kategorialnego prymatu” ani kategorii płci, ani etniczności. W kontraście do rozdziału postulującego trans/zawłaszczenia Marii Komornickiej/Piotra Własta, w którym dowodziłam, jak kategorie etniczne/narodowe służą inscenizacji płci, a w konsekwencji tranzycji płciowej Własta, moje analizy tekstów Lasker-Schüler nie zakładają podobnej linearności czy następstwa kategorii i raczej sugerują wzajemne artykulacje rozmaitych momentów dyskursywnych.

    12By przedstawić takie międzykategorialne związki w tekstach Else Lasker-Schüler i zilustrować ich specyficznie umiejscowione interartykulacje na początku opisuję heteroseksualizowane wątki promowane w „Der Sturm” w latach 1910-1912. Jest to bezpośredni kontekst dyskursywny publikacji Lasker-Schüler. Wątki te warunkują to, co określam mianem (a)seksualnych przestrzeni homospołecznych, stanowiących główny modus operandi relacji płci w czasopiśmie oraz w szerszych niemieckich kręgach modernistycznych22. W tym kontekście odczytuję inscenizację męskiej młodości Lasker-Schüler.

    13Inscenizacja ta jest programowo aseksualna, co tylko wskazuje na normatywnie przerwane homospołeczne kontinuum, wymagające, by najpierw zainscenizować seksualne możliwości, a póżniej je zanegować. Wymóg ten jest szczególnie zaostrzony w kontekście debaty nad homoseksualnością toczącej się również w „Der Sturm”. Ironiczny opis kręgu „Der Sturm” autorstwa Herwartha Waldena, w którym występuje też Lasker-Schüler, oraz esej Lasker-Schüler Künstler pozwalają zanalizować zależność wątków heteroseksualizowanych oraz (a)seksualnych przestrzeni homospołecznych, a także wskazać na zależność płci i innych kategorii społecznych, także tego, co narodowe. Korespondencja Lasker-Schüler z brytyjskim germanistą, Jethro Bithellem, pozwala na jeszcze dokładniejszą interpretację jej inscenizacji żeńskiej męskości poprzez uzupełnienie jej opisu o wymiar etniczności: inscenizację żeńskiej męskości Lasker-Schüler odczytuję jako powiązaną z jej (auto)percepcją jako Ostjüdin, Żydówki, która nie wpasowuje się w zachodnie mieszczańskie normy płci owych czasów. W ten sposób umiejscawiam Ballady hebrajskie Lasker-Schüler i ich kody płci, zarówno w kontekście scenariuszy modernistycznych, jak i syjonistycznego, „nowego hebrajskiego” modelu męskości wraz z jego przewartościowaniem tego, co orientalne, oraz odwołaniami do zachodnich męskości hegemonicznych.

    Heteroseksualizowane wzorce

    14Podobnie jak wiedeńskie „Die Fackel”, redagowane przez Karla Krausa, który pomógł przy tworzeniu „Der Sturm”, czasopismo berlińskie posługiwało się antymieszczańską retoryką i określało swoją pozycję poprzez zaciętą krytykę swoich przeciwników23. Na przykład w numerze 64 w roku 1911 napotykamy serię satyrycznych rysunków, w których odbijają się oczekiwania szerokiej publiczności w stosunku do literatury i jej klasyfikacji. „Versinnlichte Presse”, cztery ilustracje Ludwiga Segebartha, przedstawiają naszkicowaną szybką kreską kobietę i mężczyznę w czterech różnych pozach-konfiguracjach, które mają ilustrować specyfikę konkretnych gatunków literackich, bądź innych popularnych haseł „krytycznoliterackich” spotykanych w prasie – „Das Feuilleton”, „Idealistische v. Realistische Richtung”, „Der Kolportagenroman”, „Heitere Lyrik”. Szkice te, w przerysowany sposób przedstawiając podejście oponentów „Der Sturm”, w rzeczywistości prezentują wizję literatury promowaną w czasopiśmie, podejmując heteroseksualizowane wątki relacji płci.

    15„Das Feuilleton” przedstawia z profilu sylwetkę kobiety w tradycyjnej sukni i z upiętymi włosami, której dłoń całuje mężczyzna, kłaniający się nisko, aż do jej kolan, a tak naprawdę przegina się w nienaturalnej pozie. W geście entuzjazmu odrzuca on z werwą ręce w tył, ona zaś kryje twarz za wachlarzem. Obrazek drugi, „Idealistische v. Realistische Richtung” przedstawia tę samą parę w innym ujęciu z boku: ona siedzi, wydaje się na pierwszy rzut oka, że unosi filuternie jedną nogę, kiedy on rzucił się jej, jego ideałowi, dosłownie do stóp. Jednak drugie spojrzenie zdradza, że jej podciągnięta nieco spódnica jest tylko pretekstem, by mogła zanurzyć dłoń w jego kieszeni, co zdaje się być trzeźwąrzeczywistością. Trzeciailustracjazserii, „Kolportagenroman” ukazuje parę w negliżu: oboje w koszulach nocnych, on w szlafmycy. Jej wiotkie ciało jest przerzucone, znów wbrew prawom fizjologii, przez jego ramię, on wbija w nią sztylet. „Heitere Lyrik” to powrót do stroju dziennego: ona wygięta, z ponętną talią, na pewno spiętą gorsetem, patrząca w jego rozmarzone oczy i gładząca jego twarz. On widnieje w pozie tak zaaranżowanej, by stanowić jedynie ramę do jej sylwetki. Łącznie rysunki te sugerują, że tradycjonalistyczna krytyka tworzy narrację o literaturze posługując się heteroseksualizowanymi relacjami płci. Świadczy o tym nie tylko strój, szczególnie bardziej wyraziście tu zarysowanej kobiety, ale również uniżone gesty mężczyzny na pierwszych dwóch ilustracjach. Zilustrowane hasła literackie to odsłony ideologii relacji płci. Wedle tego schematu w literaturze popularnej dochodzi do zachowań nie odpowiadających normie społecznej – tutaj to akurat morderstwo, może nawet morderstwo z zazdrości, jak sugerowałby kontekst pozostałych rysunków. Interpretacja skrajna każe nawet pomyśleć, że mamy tu dlatego do czynienia z masową powieścią (niem. Kolportagenroman), że brak w niej zaakceptowanej moralności. Ta seria rysunków jest, jak już wspominałam, satyrą na dominujący tryb pisania o literaturze, ale jednocześnie stanowi także krytykę stosunków płci, które leżą u jej podstaw, a które zdaje się napędzać kobieta, przesadnie zmysłowa i przebiegła.

    Strona tytułowa rękopisu W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej Piotra Odmieńca Własta,

    Image 10000201000002860000037C2DD7C0EA17E4EF56.png

    Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, Warszawa

    Karl Schmidt-Rottluff, Der Prinz von Theben [Książę Teb], „Der Sturm”, nr 95, styczeń 1912, s. 759.

    Image 100002010000028500000336633C4A9BC98D8EA6.png

    Ludwig Segebarth, Versinnlichte Presse [Prasa pełna zmysłów], „Der Sturm”, nr 64, czerwiec 1911, s. 511.

    Image 100002010000026D000003C87E9D2A2D3883B3D1.png

    Max Fröhlich, Der Pudel [Pudel], „Der Sturm”, nr 28, wrzesień 1910, s. 223.

    Image 10000201000000F1000001AC024A958EEF68E063.png

    Ludwig Kainer, Der schwarze Mann [Czarny mężczyzna], „Der Sturm”, nr 57, kwiecień 1911, s. 451.

    Image 10000201000001BE000001F943F797B5D15F1FE5.png

    Jedyny zachowany fragment rękopisu Anglo-Mongrels and the Rose Miny Loy. Different Phases of Composing a Poem

    Image 1000020100000286000003193511A98FF5B6D9BB.png

    Yale Collection of American Literature, Beinecke Rare Book and Manuscript Library

    Image 100002010000028700000318E5E360C22FCC2651.png
    Image 10000201000002890000031764677D0A8E90093D.png
    Image 1000020100000285000003144CA0C83B9B501851.png

    16Podobny jest punkt wyjścia programowego wystąpienia Kurta Hillera Gegen „Lyrik”, które „Der Sturm” opublikował kilka miesięcy wcześniej24:

    Trzeba w końcu przestać mówić o „liryce”. Słowo to jest mdłe i tylko pachnie alegorią; przywodzi na myśl lirę o mocno drgających strunach, na której gra uduchowionymi palcami jak kiełbaski postać kobieca (muza) […]. (634)

    17Obraz tłustej muzy z palcami jak kiełbaski wskazuje, że Hiller dystansuje się od wizji poezji lirycznej, sprowadzając jej nieodłączne kobiece źródło inspiracji jedynie do jego cielesności, obdarzonej kulinarnymi konotacjami. Dalej Hiller proponuje porzucić nazwę „liryka”, a wraz z nią, jak argumentuje, myślenie w kategoriach natchnienia, wcześniej utożsamione z kobietą-muzą: „Kiedy niezłomni synowie proroków temu faktowi zaprzeczają i sprytnie twierdzą, że wiersza «nie można napisać tylko musi on sam dojrzeć», pokazuje to tylko, jak łatwo z masochizmu rodzą się bezsensowne teorie” (635). Tekst Hillera jest nie tyle diagnozą, co prognozą: autor próbuje zażegnać ewentualne nieporozumienia, które mogą wyniknąć z nazwy „liryka”, obciążonej epigońskim spadkiem poromantycznym. I innowacyjny artysta, i publiczność, której nie uda się zmierzyć z nowościami, mogą tylko zyskać na takim zabiegu. Uosobieniem tradycyjnie nastawionej publiczności są dwie postaci, wobec których artysta się określa – pięknoduch adwokat oraz prześmiewczo przedstawiona studentka:

    Tej sztuce przyszłości, z której uleci ostatnie wspomnienie zieleni leśnej i śpiewu skowronków, miłości i bólu, i pragnienia, i biustów, zmysłowości i duchowości, i krówek na łące –: tej sztuce każdy adwokat-pięknoduch i każda koza z liceum po prostu odmówi racji bytu. (635)

    18Esej Paula Hatvaniego Spracherotik, opublikowany w listopadzie 1912 roku, „pierwszy krok ku teorii sztuki słowa”25, stanowi nawet bardziej dosłowną proklamację związku miedzy sztuką a heteroseksualizowaną męskością26. Hatvani stawia diagnozę, że „«naukowo» – to jest mechanistycznie” określony język jest oderwany od prawdziwego przeżycia językowego (610). Konsekwencją jest postulat destrukcji języka: „Aby pozbawić język formy, uczynić z niego kobietę, artysta słowa musi język najpierw zniweczyć, przejść do chaotycznego stanu pierwotnego, absolutnej jednolitości materii” (611). Dopiero tego dokonawszy jej artysta może rozpocząć kreację utworu literackiego, jak i pośrednio skuteczną inscenizację swojej męskości.

    19W swoim artykule Hatvani posługuje się dyskursem, który – jak pokazała Barbara Wright – wspólny jest (wczesnemu) ekspresjonizmowi. Wright streszcza ów stosunek w następujący sposób:

    Podczas gdy całą racją bytu mężczyzny jest wyemancypowanie się ze wszystkiego, co materialne, cechą zasadniczą kobiety jest jej tożsamość ze światem natury i procesami naturalnymi, szczególnie seksualnością i reprodukcją27.

    20Źródła tego dyskursu możemy odnaleźć w Płci i charakterze Otto Weiningera i u jego poprzedników28. Weininger otwarcie przypisuje „formę” myśleniu męskiemu, przy czym myślenie kobiece charakteryzuje jako brak zdyscyplinowania pojęciowego, co – jak widać – pobrzmiewa w Spracherotik Hatvaniego29. Hatvani przywołuje „to, co żeńskie” tylko po to, by się od tego elementu znacząco odciąć. Pierwotność, brak formy, kojarzona jest z Weiningerowską pasywną, wieczną kobiecością, wobec której artysta najlepiej może wykazać się wszelkimi możliwościami twórczymi:

    Każde przeżycie jest erotyczne i w zetknięciu z tym, co kobiece, – bezkształtnym wyrazem braku wyrazu –, staje się kwestią twórczości. A przeżywający artysta jest tym bardziej męski, im bardziej odczuwa swoje otoczenie, materię, przestrzeń swoich przeżyć, byt czy też świat jako „kobietę”. Największe przeżycie stanowi o najwyższej męskości i zatem bóg, jako nadający formę i kształtujący bezkształtną kobiecość – „świat” jest absolutnym mężczyzną, geniuszem. (610)

    21Z pomocą przychodzi autorowi dobrze zakorzeniony dyskurs chrześcijański z Bogiem-Artystą, poszerzony tutaj jednak o dyskurs płci. Hatvani bezpośrednio akcentuje „kobiecość” materii i absolutną „męskość”, a nie tylko uniwersalność Stwórcy. Normatywna heteroseksualność jest w tekście nie tylko założeniem całej konstrukcji, jak w połączeniu stwierdzenia „[k]ażde przeżycie jest erotyczne ” razem z „odczuwa […] jako «kobietę»”. Również metafory nie tylko seksualne, lecz nawet reprodukcyjne sugerują faktyczny akt tworzenia dzieła sztuki: „Przeciwieństwa podlegają podziałowi, to, co bezkształtne otrzymuje treść i to, co pozbawione treści – formę; zobacz, kobieta staje się ciężarna pod dotykiem mężczyzny” (610). Inaczej mówiąc, przeżycie językowe jest erotyczne, bo zostaje przyrównane do reprodukcyjnego aktu seksualnego, w którym mężczyzna potwierdza swoją męskość30. Tym samym, z takim uerotycznionym stosunkiem do języka i wszechobecnymi fantazjami seksualnymi tekst znajduje się daleko od mieszczańskiej wizji literatury oraz seksualności realizowanej w ryzach małżeństwa i reprodukcji. Jednak abstrakcyjny hierarchiczny kod relacji płci jest nie mniej opresyjny: jest bowiem znów, retorycznie, zakorzeniony w znaturalizowanej narracji religijnej.

    22Wypowiedziom Hillera i Hatvaniego we wczesnym okresie istnienia „Der Sturm” towarzyszyło szerokie zaplecze tekstów nieodnoszących się do literatury, które potwierdzały taką wizję stosunków płci31. Również ilustracje podkreślały utożsamienie abstrakcyjnie rozumianej kobiety z (hetero)seksualnością. W numerze 28 z 1910 roku na ilustracji widać nowocześnie ubraną kobietę, w spodniach za kolana i pewnego rodzaju tunice, z dobrze zarysowanym biustem. Poza jej jest swobodna, nogi w dość szerokim rozkroku; oczy przymknięte, na twarzy maluje się błogość. Istotnym znakiem jej seksualności jest jednak pudel, i tak też nazywa się rysunek. Pudel ten przystanął na jej stopie i z wystawionym języczkiem spogląda między jej nogi. Obrazek sugeruje, że mimo zmian w nowoczesnym wyglądzie kobiety, zmiana jej „natury” jest niemożliwa.

    23Podobnie jak zmysłowość i zwierzęcość kobiety może wyrazić pies, jak na rysunku opisanym powyżej, celowi temu może też służyć postać egzotyczna, nawet męska, która także konotuje „stan pierwotny”. Strona tytułowa numeru 57 również z 1911 roku zawiera ilustrację Ludwiga Kainera Der schwarze Mann. Jego egzotyka podkreślona jest przez ciało, pozę, ubiór: dosłownie czarny potężny nagi tors, muskularne ręce skrzyżowane na piersi, szerokie pumpy, na głowie – przerysowany turban, w uszach – olbrzymie kolczyki. Stoi on mocno na nogach, patrząc przed siebie. Za nim klęczy skulona naga biała kobieta. Ich nierówna konfiguracja na rysunku podkreśla „naturalną” hierarchię płci, ale ich zestawienie sugeruje pokrewieństwo, pozycję Innego wobec dominującego w założeniu ideału hegemonicznej białej męskości.

    24W tym kontekście pewnego rodzaju apogeum (auto)definicji roli kobiety w ramach awangardy stanowi opublikowany drukiem w „Der Sturm” w kwietniu 1912 roku Manifest der futuristischen Frau Valentine de Saint-Point.32 Jako odpowiedź skierowana do Filippa Tommasa Marinettiego, jak czytamy w podtytule, oraz z mottem z Marinettiego, głoszącym wzgardę dla kobiet, tekst ten był niejako dopełnieniem ogłoszonych nieco wcześniej po niemiecku manifestów futurystycznych, towarzyszących wystawie futurystycznej zorganizowanej przez „Der Sturm”33. Przy założeniu istnienia dwóch rozbieżnych zasad „kobiecości” i „męskości”, i po szybkiej diagnozie, że i mężczyznom, i kobietom brakuje owego drugiego elementu, de Saint-Point zwraca się do futurystów. Ponieważ kobieta jest z natury pasywna i dostosowuje się do istniejących warunków, szkoda byłoby nie uczynić jej częścią ruchu odnowy mężczyzn:

    Ta sama kobieta, w tym samym okresie, tylko w zależności od atmosfery wywołanej wydarzeniami danego dnia kładzie się na torach, by żołnierze nie pojechali na wojnę, a później rzuca się w objęcia powracających zwycięzców.

    Dlatego żadna rewolucja nie powinna odbywać się bez niej. Dlatego zamiast nią pogardzać powinniśmy się do niej zwracać. Jest najbardziej korzystną zdobyczą, najbardziej entuzjastyczną, która w rezultacie przysporzy nam tylko zwolenników34.

    25Część manifestu skierowana bezpośrednio do kobiet podkreśla ich specyficzną rolę. Rola ta zostaje sprowadzona do reprodukcji w imię wyznaczonych przez mężczyzn celów:

    Kiedy mężczyźni prowadzą wojny i walczą w bitwach, w zamian za ich śmiertelną ofiarę z krwi rozmnażajcie się i dostrzeżcie swój Los pośród dzieci – to wasza ofiara dla heroizmu. […] Zamiast czynić z mężczyzny niewolnika tych obrzydliwych sentymentalnych potrzeb, zachęćcie waszych synów i mężczyzn do przekraczania siebie. To wy ich stwarzacie. Macie nad nimi pełną władzę. Ludzkości winne jesteście dać bohaterów. Stwórzcie ich! (14-15; wyróżnienie w oryginale)

    26W ramach takiej wizji feminizm jest pomyłką z założenia błądzącego kobiecego intelektu; pomyłką, którą powinien dostrzec „instynkt” kobiety35. Z takimi stwierdzeniami tekst ten doskonale wpisuje się w retorykę relacji płci w „Der Sturm”. Powiela on obraz uniwersalnej kobiecościw służbie – reprodukcyjnej, tak biologicznie, jak i kulturowo – męskości i męstwa. Jedyną różnicą jest oczyszczenie stosunków płci z maski galanterii i ornamentów, które były charakterystyczne dla wcześniejszych mieszczańskich przedstawień seksualności.

    27Wszystkie powyższe teksty i ilustracje prezentują konfigurację z założenia uniwersalnych zasad kobiecości i męskości ustawionych w hierarchicznym stosunku. W ten sposób pozostają w zgodzie z maskulinistycznymi tendencjami opisanymi jako charakterystyczne dla modernizmu niemieckiego i jako symptom kryzysu męskości. Jeśli chodzi o teksty literackie, niektóre z nich krytykują heteroseksualizowane wątki dominującej większości społeczeństwa, tylko po to, by później czynić z nich użytek we własnych, z założenia antymieszczańskich wypowiedziach. Obecność tego wzorca w programowych esejach literackich, manifestach – również tym napisanym z pozycji kobiety, krytyce społecznej i na ilustracjach w „Der Sturm” w latach 1910-1912 zwraca uwagę na jego funkcję jako ogólnej domyślnej narracji sięgającej daleko poza to, co bezpośrednio dotyczy zagadnień stosunków płci.

    (A)seksualne przestrzenie homospołeczne

    28Mieszczańskie wzorce płci były obiektem ataków modernizmu niemieckiego, lecz ich przeformułowania nie nosiły akcentów feministycznych. Birgit Dahlke w swoim studium o znamiennym tytule Jünglinge der Moderne pokazuje, w jaki sposób męskość na początku XX wieku ulegała przedefiniowaniu przy użyciu różnych figur, które opierały się na paradygmacie młodzieńczości. Odniesieniem negatywnym dla nich była figura ojca36. Echa wielu tych znaczących, nieraz idących w odmiennych kierunkach i niejednolitych figuracji i motywów męskości, które omawia Dahlke występują u Else LaskerSchüler, także w jej autoinscenizacjach: homme fragiles, wojownicy, awanturnicy, Robinson, odseksualnione homospołeczne przestrzenie, rozłączenie Erosa od płciowości, androgynia. Pod tym względem narracja płci, jaką tworzy Lasker-Schüler, jest powiązana z jej uczestnictwem w praktyce modernizmu. Jej inscenizację (a)seksualnych przestrzeni jako domeny interakcji artystów można odczytać jako odpowiedź na dominujący model (a)seksualnych homospołecznych interakcji w ekspresjonizmie, który był bezpośrednio powiązany ze sztywno określonymi heteroseksualizowanymi wątkami w sztuce, opisanymi powyżej.

    29Wielokrotnie podkreślano, że Lasker-Schüler metrykalnie z trudem mieściła się w pokoleniu ekspresjonistów. Sigrid Bauschinger pisze, że „młodsze pokolenie”, „studenci” szybko odkryli ją dla siebie jako pisarkę37. Podziwiał ją Wieland Herzfelde, jak wynika z jego wspomnień, a jej teksty regularnie ukazywały się w jego piśmie o szczególnie w tym kontekście znaczącej nazwie „Neue Jugend”38. Lasker-Schüler instytucjonalnie wspierała młodych poetów, pośrednicząc, z różnym skutkiem, u wydawców: jej korespondencja jest tego najlepszym świadectwem. Wystarczy wspomnieć jej podziw dla Gottfrieda Benna (1886-1956) czy Franza Werfla (1890-1945)39. Owo wsparcie artystyczne łączyło się często z tekstową inscenizacją młodzieńczości adresata, jak w przypadku Franza Werfla, który był dla niej „uczniakiem” czy „słodkim chłopczykiem”40. Te formuły listowne znajdują swoje przełożenie w jej wierszach, np. w wierszu Franz Werfel41. Składową częścią samych listów jest też równoległa autostylizacja męskiej młodzieńczości, posługującej się popularnymi wówczas figurami dyskursu męskości. Wszystkie te elementy – sposób podpisywania się („Wasz towarzysz zabaw”42), określania swoich stosunków z innymi (choćby wobec Benna, „Przysiegam Panu, że jesteśmy sobie bliżsi niż bracia”43), autocharakterystyka („Przez całe życie miałam młodzieńczą naturę, moja robinsonada jest tylko tego dowodem”44) służą tworzeniu aseksualnej przestrzeni homospołecznej.

    30Jak pokazują listy Lasker-Schüler, owa homospołeczna przestrzeń jest programowo aseksualna. Jedna z takich dosłownych deklaracji o jej związkach jako aseksualnych pojawiła się w jej listach do jednego z jej głównych korespondentów, malarza Franza Marca, którego Lasker-Schüler w swoich emocjonalnych listach przedstawiała jako Rubena, a w tekstach literackich – jako „Niebieskiego Rycerza”. W liście z 1913 roku do Franza Marca i jego żony Marii Lasker-Schüler energicznie zaprzeczyła ich sugestiom: „Uważacie, że jestem seksualnym człowiekiem, nie znacie mnie, to leży o wiele głębiej”45. Podczas gdy Franz i Maria Marc brali udział w jej autoinscenizacjach, choć nieraz z ukrytym sceptycyzmem, jej nieheteronormatywny dyskurs intymności bywał przyjmowany negatywnie jako zagrożenie dla ustanowionych heteroseksualizowanych i monoseksualnych modeli. Komentarz Kurta Hillera, o którym Lasker-Schüler dowiedziała się od młodego poety Wielanda Herzfeldego i o którym wspomina w swojej korespondencji, jest dobrym tego przykładem. Lasker-Schüler relacjonuje konfrontację Herzfeldego z Hillerem w liście do Karla Krausa w kwietniu 1915 w następujący sposób:

    Tak powiedział dr Hiller w obecności Wielanda (ale podobno ciągle tak mówi): lepiej, żeby zamiast dr. Grossa tę Lasker-Schüler zamknęli; dr Gross nie jest tak powszechnie niebezpieczny jak Lasker-Schüler. […] i powiedział coś jeszcze, czego wstyd mi powtarzać, takie to okropne, ciężko mi, Księciu Teb, będzie to zobaczyć na papierze. Treść jest jednak taka, że powiedział mu, jak wszystkim młodym poetom, że zaciągam ich do mojej sypialni, żeby w ten obrzydliwy sposób pozyskać sobie młodych sprzymierzeńców. Poetką mam być również kiepską46.

    31W tym kontekście wypowiedź Kurta Hillera, którą znamy tylko z trzeciej ręki – z listu Lasker-Schüler do Krausa, jest próbą wciśnięcia mozolnej autoinscenizacji Lasker-Schüler w heteroseksualizowane wzorce. Sprowadza ona jej kontakty z młodymi artystami do dobrze znanego schematu płci, gdzie – jak czytaliśmy choćby u Hatvaniego – seksualność kobiety funkcjonuje jako tło, wobec którego definiuje się artysta. Poprzez wypunktowanie seksualności sama poetka natomiast zostaje zredukowana do kobiecości; wedle heteroseksualizowanego modelu to jedocześnie odbiera jej status artysty.

    32Co więcej, Hiller przeciwstawia Lasker-Schüler przypadkowi Otto Grossa, psychiatry i ucznia Sigmunda Freuda. W 1909 roku wraz z C. G. Jungiem opublikował on rozprawę o znaczeniu figury ojca, gdzie własnego ojca, znanego profesora, przedstawił jako żądnego władzy sadystę; w reakcji na tę publikację ojciec doprowadził do aresztowania syna i osadzenia go w zakładzie dla psychicznie chorych47. Ponieważ Otto Gross był związany ze środowiskiem modernizmu, jego przypadek był żywo dyskutowany, poświęcano mu specjalne numery czasopism. Gross stał się emblematem epoki, wystąpienia przeciwko figurze ojca, a więc, mówiąc psychoanalitycznie, negocjacji własnej (męskiej) tożsamości.

    33Nieposłuszeństwo Lasker-Schüler było podobne do Grossowskiego, jako że starała się ona negocjować swą tożsamość w ramach wykraczających poza to, co normatywnie mieszczańskie, oznaczane w wypadku Grossa poprzez figurę ojca. Kurt Hiller stwierdzając zatem, że raczej Lasker-Schüler kwalifikuje się do zakładu, odmawia jej tej możliwości, skutecznie patologizując jej zachowanie. Jej czyny są wedle Hillera „powszechnie niebezpieczne”. Kontakty z młodymi pisarzami i niejednoznaczna płciowo autostylizacja zdają się nadwątlać homospołeczną wspólnotę artystów, opartą koniecznie na (biologicznej) monoseksualności48.

    34(Hetero)seksualizacja relacji Lasker-Schüler przez Hillera świadczy o wyjątkowej dyskursywnej bliskości homospołeczności i homoseksualności w środowisku, w którym poetka się porusza, o homospołecznym kontinuum, używając terminu Eve Kosofsky Sedgwick49. LaskerSchüler zaprzeczając seksualnemu charakterowi tych relacji czyni krok dwojaki. Jeśli podążyć za jej męską autoinscenizacją, wówczas odrzucając możliwość seksualnego charakteru jej relacji z „młodymi”, w domyśle z mężczyznami, zaprzecza możliwości homoseksualności i tym samym podkreśla normatywne rozdarcie homospołecznego kontinuum. Jeśli natomiast pójść za wskazywana przez jej korespondenta płcią biologiczną, wówczas tą samą wypowiedzią kwestionuje ona heteroseksualizowany wzorzec z pozycji kobiety oraz stawia pod znakiem zapytania opinię Hillera, który sprowadził Lasker-Schüler do kobiecości rozumianej w zasadzie jako popęd (hetero)seksualny.

    35Owe wypowiedzi mają szczególne znaczenie w kontekście, w którym – znów jako reakcja na moralność mieszczańską – toczyła się dyskusja nad nielegalną wówczas w Niemczech (męską) homoseksualnością50. Publikacje we wczesnym okresie „Der Sturm”, kiedy ukazują się tam teksty Lasker-Schüler, pokazują już niejako etap negocjacji pozycji modernistów po dyskusji zainicjowanej przez Magnusa Hirschfelda w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Hirschfeld, seksuolog i aktywista na rzecz osób homoseksualnych, był założycielem w 1897 Wissenschaftlich-humanitäres Komitee (WhK), pierwszej w skali światowej organizacji na rzecz osób homoseksualnych. Od 1899 roku komitet wydawał czasopismo „Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen unter besonderer Berücksichtigung der Homosexualität”, w którym Hirschfeld prowadził kampanie na rzecz dekryminalizacji „sodomii”51. W szerszym spektrum społecznym podstawowa teza emancypacyjna Hirschfelda głosząca, że homoseksualność jest wrodzona, że nie jest wyborem i dlatego nie powinna podlegać karze, była przedmiotem gwałtownych ataków52, w kręgach „Der Sturm” natomiast funkcjonowała ona jako dogmat, który właśnie z powodu rzekomo kanonicznego statusu był omawiany.

    36W 1910 roku „Der Sturm” opublikował na przykład na tytułowej stronie artykuł Karla Krausa Perversität53. Nie była to pierwsza wypowiedź pisarza na temat homoseksualności: był on czynnym komentatorem sprawy Eulenburga, wysoko postawionego wojskowego, podejrzanego o związek homoseksualny z cesarzem Wilhelmem II, dzięki której kwestia homoseksulaności ujrzała w Niemczech światło dzienne. Odnosząc się do Hirschfelda i jego kategoryzacji homoseksualności na wrodzoną, czyli „prawdziwą”, oraz nabytą, Kraus polemicznie broni tej ostatniej. Nabyta homoseksualność, czyli, jak pisze, próba odnalezienia elementu kobiecego w mężczyźnie, jest najwyższą domeną artysty:

    Nawet podejmując samemu ryzyko bycia podejrzanym o „nabytą homoseksualność”, każdy myślący człowiek musi podnieść larum przeciwko szkodliwości, jaką norma państwowa przypisuje realizowaniu instynktu seksualnego, a przede wszystkim głośno i wyraźnie proklamować prawo do nabytej homoseksualności. Pobożność i głupota spowodowały, że w naszej kulturze każde zniuansowanie pożądania, każde poszerzenie możliwości odczuwania przyjemności i poznawanie nowych sfer erotycznych – które we wszystkich kulturach, nie tylko w kulturze greckiej, stanowiły zasadnicze prawo artysty i przywilej każdego bardziej rozwiniętego człowieka – uznane zostało za grzech rozpusty; a ci państwowi idioci są zdania, że mężczyzna, który „nabył” homoseksualność w niczym się nie różni od mężczyzny, który jest na nią skazany54.

    37Podobny wydźwięk miał esej L’amour à l’allemande Rudolfa Blümnera. Autor nawiązywał do określenia miłości homoseksualnej jako „miłości niemieckiej”, które stało się powszechne we Francji po głośnej sprawie Eulenburga. Wedle Blümnera, identyfikacja „niemiecki” i „homoseksualny” wskazuje na powszechność męskiej miłości homoseksualnej w Niemczech, co z kolei ma być wynikiem wyjątkowo sprawnie działającego tam aparatu represjonowania (heteroseksualności)55.

    38Lasker-Schüler nie tylko jednak publikowała na łamach czasopisma, gdzie kwestia homoseksualności była jednym z aktualnych tematów, lecz sama znała Magnusa Hirschfelda. Jest on wspominany w jej korespondencji, a prócz tego jest bohaterem jej eseistycznego szkicu Doktor Magnus Hirschfeld, w którym występuje jako „nasz doktor”56. Lasker-Schüler, jak zazwyczaj w geście podkreślającym jej status poeta non doctus, stwierdza:

    Muszę się jednak przed Państwem, drodzy studenci, do czegoś przyznać: nie znam ani jednej z tych wielu słynnych książek doktora (z zasady czytam tylko swoje ), ale na podstawie jego wyjątkowych interesujących wykładów mniemam, że te ciekawe medyczne historyczne powieści nigdy nie zamienią się w pożółkłe cegły, a pozostaną pozycjami klasycznymi. (422-423; wyróżnienie w oryginale)57.

    39Używając kategorii „powieści” do naukowych, a czasem popularyzatorskich książek Hirschfelda, Lasker-Schüler kładzie nacisk na plastyczność ich perspektywy. Jej wniosek jest jasny: „Doktor Hirschfeld pochwala każdą szczerą miłość i gromi każdą formę nienawiści” (423). Wielokrotnie podkreślana jest w tekście jego otwartość, zdolność do poświęceń i współczucia. W geście tak bardzo przypominającym diagnozę Michela Foucaulta z jego Historii seksualności o powinowactwie strukturalnym religijnej praktyki spowiedzi i psychoanalitycznych konsultacji jako produkujących dyskurs o seksualności, pod koniec szkicu „nasz doktor” przeobraża się w „naszego spowiednika” (423)58.

    40Jak podkreśla John Fout, częścią strategii Magnusa Hirschfelda była próba przekonania czytelników „Jahrbuch für sexuelle Zwischenstufen”, że homoseksualizm jest powszechny w sensie geograficznym i historycznym; „Jahrbuch” publikował zatem odpowiednie artykuły59. W czasopiśmie Hirschfelda, jak i w wyżej wspomnianym eseju Krausa napotkać można motyw Antinousa, młodego partnera rzymskiego cesarza Hadriana. Szczególnie u Krausa, Antinous występuje jako ideał obiektu męskiej miłości homoseksualnej – wedle założeń, którymi się posługuje autor, jako ucieleśnienie obecności kobiecego pierwiastka u mężczyzny60. Figurą Antinousa posłużyła się także Lasker-Schüler w wierszu o takim właśnie tytule:

    Mały słodki król
    Musi bawić się piłkami złotymi.

    Ciepłe od zabawy ręce
    Chłodzi w kolorowych studniach,
    w złotym jak miód, niebieskim płynie.

    Antinousie,
    Dziki, złotobrzmiący,
    ziarno na torty mielą wszystkie młyny.

    Antinousie,
    Mały królu zabawy,
    Pięknie się do nieba na huśtawkach zawinie.

    Jak wesołe motyle są jego oczy,
    A w jego policzku wszystkie szelmy,
    A jego serce gryzie, gdy ktoś pod palcami chce je mieć czułymi61.

    41W wierszu tym Antinous to beztroski chłopiec, z takimi atrybutami jak huśtawka czy piłki62. Splendoru dodaje mu tytuł królewski i powtarzające się nawiązania do królewskiego złotego koloru. Dopiero w ostatniej zwrotce Antinous staje się bardziej cielesny – pojawia się obraz-zbliżenie jego twarzy, oczu i policzków; każdy, włączając w to „ja” liryczne, pragnie go choć dotknąć, choćby z przekory – „jego serce gryzie” ostrzega „ja” liryczne. Wten sposób Antinous – z jego w domyśle męskim „ja” lirycznym – wpisuje się w spektrum homospołecznej partycypacji Lasker-Schüler. Wedle normatywnego rozdarcia między tym, co homospołeczne, a tym co homoseksualne, pragnienie trzeba uobecniać – jak w Antinousie, by od razu można było je zanegować, co w tekście tym jest zawarte w agresywnej negatywnej reakcji Antinousa. To niemożliwe do rozwiązania oscylowanie między przedstawieniem pragnienia fizycznego i jego od razu następującą negacją – czyli (a)seksualność homospołecznych przestrzeni – elastycznie oddaje normatywne przerwanie między tym, co homospołeczne, a tym, co homoseksualne: jest ono zanegowane, ale jednak nawet jako takie nadal obecne.

    42Der Sumpf von Berlin: „Spezialbericht” Café Großenwahn, tekst opublikowany przez Herwartha Waldena w „Der Sturm” w październiku 1911 roku, jest ironicznym spojrzeniem na Café des Westens, ową półpubliczną sferę berlińskiego środowiska artystycznego, opisującym – jak sugeruje już podtytuł – perspektywy i kategorie właściwe głównemu nurtowi prasy63. Opis jest ironiczny, podkreśla, że kawiarnia ta to postrach dla narodu i (mieszczańskiego) porządku społecznego. Konstrukcja tekstu czyni użytek z dwóch wzorców charakterystycznych dla „Der Sturm”: tekst jest pochwałą kawiarni jako przestrzeni homospołecznej i, jakkolwiek pobieżnie, opiera się na heteroseksualizowanym wzorcu. Konsekwencją obecności tych dwóch osi jest miejsce przyznane w tym tekście Lasker-Schüler – wyjątkowe, lecz oddzielne.

    43Kawiarnia za dnia jawi się jako ożywione olbrzymie biuro. Nadchodzą nieustanne depesze, w ciągłym użytku są telefony, telegrafy, co przywodzi na myśl firmę zdominowaną przez postacie męskie. Tylko wymieniane tu towary, czyli nowatorskie dzieła sztuki, pozostają w niezgodzie z logiką głównego nurtu. Owo miejsce ma znaczenie nie tylko lokalne, czy narodowe, ale i europejskie: na liście rozmówców, bywalców czy adresatów pojawiają się nazwiska Karla Krausa, Oskara Kokoschki, Augusta Strindberga, George’a Shawa, Gabriela d’Annunzia, Paula Claudela i Ludwiga Rittera. W tym kontekście międzynarodowość nie jest jednak oznaką sukcesu, lecz zagrożenia dla właściwego narodowego (męskiego) ideału:

    Mężczyźni o długich włosach, lokach skręconych jak węże, z dziko powiewającymi krawatami, w secesjonistycznych skarpetkach i bezalkoholowych majtkach żyją tu na całego. Wpychają się wymownie w rogi kanap, przyglądają sie sobie i nawzajem, kadzą sobie kadzidłami wielkimi jak beczki z piwem […] i poprzez niepohamowane dekadenckie picie kawy doprowadzają niemiecką sztukę na skraj przepaści. (395)

    44W odróżnieniu od, na przykład, artysty ze Spracherotik Paula Hatvaniego, a podobnie do Antinousa Lasker-Schüler, opis ten, jakkolwiek ironiczny, skupia się na ciałach mężczyzn-modernistów. Walden podkreśla ich wzajemny podziw dla siebie poprzez przerysowane, pseudoreligijne rytuały. Poprzez zwrócenie uwagi na ich wygląd, łącznie z bielizną, ich wspólnotowe czczenie siebie nawzajem sugeruje zatarcie normatywnej granicy społeczne/seksualne między mężczyznami. Wobec tego, ich „doprowadzanie niemieckiej sztuki na skraj przepaści” może w prasie odnosić się także do ich sposobu interakcji jako zagrażającego normatywnemu kodowi płci/seksualności. Co więcej, z ich zachowaniem i wyglądem, moderniści, zapewne głównie artyści, odróżniają się od „zwykłych obywateli” w ich rozmaitych wydaniach, które są wyliczone w tekście, a zaczynają się na „odważnym oficerze” i „poważnym uczonym”, a kończą na „dziewczynie niosącej walizkę” (394). Jeśli nawet przyjąć, że męskiemu homospołecznemu kręgowi modernistów odebrane zostają negatywne konotacje, które są odbiciem ich postrzegania w prasie, to i tak właśnie on pozostaje w centrum tego eseju i jako taki podlega gloryfikacji. Poetycka rewolta należy właśnie do jego członków: „Młokosy, którym nieznana jest powaga życia, którzy nie poddają się weimarskiej tresurze i wzbraniają się przed pięciostopową poezją jambiczną” (395). Scena ta przedstawiona jest jako przeciwstawienie tego, co uważane jest za właściwie niemieckie: wokół brzmią tylko „francuskie, włoskie konstrukcje słowne, pozbawione niemieckiej jasności” (395).

    45Najpierw, zgodnie w heteroseksualizowanym wzorcem, jedyną pozycją dostępną dla kobiety jest pozycja muzy: „Muzę Scheerbarta maca się z metafizycznym zapałem (395). Niemal pod koniec tekstu w tej wystylizowanej atmosferze buntu młodości, która kojarzy się z homospołecznym kręgiem modernistów, a jednocześnie z wolną seksualnością, wkracza Lasker-Schüler. Jej obecność ma streszczać następujęce zdanie: „Else Lasker-Schüler przeczytała sześć wierszy […], w których nic się nie rymowało i które nie miały nic wspólnego z Heinem czy Busse-Palmą” (396). Wiersze czytane w kawiarni przez Lasker-Schüler pozbawione są rymów. Także dalej Walden opisuje jej teksty w kategoriach braku. Nie mają one nic wspólnego z utworami Heinricha Heinego i Georga Busse-Palmy. Porównanie do tych właśnie autorów zdaje się opierać na podzielanych przez nich odpowiednio żydowskiej etniczności oraz stylu życia64. Nawet jeśli są to tylko klisze pojawiające się w prasie, Walden powiela je, by stworzyć wyjątkową przestrzeń dla Lasker-Schüler. Jest to miejsce, które nie wpisuje się łatwo w sztywne heteroseksualizowane schematy. W tekście jest to pozycja jasno naznaczona jako niekobieca: wybór autorów, z którymi może być potencjalnie kojarzona, nie opiera się na wspólnocie płci.

    46W liście do Bithella z maja 1910 Lasker-Schüler scharakteryzowała Café des Westens w zbliżonych kategoriach jako giełdę informacji i pomysłów związanych z modernistyczną sztuką. Jej opis zawiera bardziej zróżnicowane postacie, lecz podobnie sugeruje nienormatywne scenariusze płci:

    [Kawiarnia] to nasza giełda, tu trzeba być, tu wszystko się dzieje. Tu bywają wszyscy ludzie teatru, malarze, poeci i wielu proletariuszy, którzy chcą się tylko pogapić, damy w wielkich kapeluszach, mężczyźni z monoklem, trzeźwi, upici; twarze upudrowane na liliowo, upudrowani młodzieńcy też65.

    47Dobrze opisane zostało znaczenie przestrzeni kawiarni dla LaskerSchüler, jak ilustruje to szczególnie jej powieść Briefe nach Norwegen, później wydana w formie książkowej jako Mein Herz66. Jest zatem tym bardziej wymowne, że oprawą tekstu o programowym tytule Künstler prezentującegoperspektywękobiety-artystki, funkcjonującąwramach heteroseksualizowanych wzorców i w przestrzeni homospołecznej – czyli pozycją nieobecną w poprzednio analizowanych tekstach – jest domowa przestrzeń prywatna67.

    48Esej Else Lasker-Schüler Künstler został pierwotnie opublikowany w roku 1908 i przedrukowany we wrześniu 1910 w „Der Sturm”. Jak podkreśla Sigrid Bauschinger, Künstler – ze swoją liczbą mnogą rzczownika w tytule („artyści”) – portretuje Lasker-Schüler i jej mężaHerwartha Waldena68. Narratorka, która określa się sama jako „Dichterin” (poetka), a zatem identyfikuje się z tytułowymi „artystami”, na różne sposoby, tworzy fantazje, których bohaterami są jej mąż, pan von Kuckuck oraz pewien młody wykształcony mężczyzna. Te trzy męskie postacie funkcjonują jako tło dla autoinscenizacji narratorki, w której widoczne stają się elementy autodefinicji kobiety-artystki, nieobecne w poprzednio analizowanych tekstach.

    49W fantazji o panu von Kuckuck, ptak – kukułka staje się arystokratycznym mężczyzną, jak sugeruje forma jego nazwiska69. Poświęca on wiele uwagi narratorce-poetce i docenia ją: „Pan von Kuckuck siedzi ciągle na parapecie okna i łapie swoim spiczastym dziubkiem wszystkie moje śmiertelnie smutne słowa, które inaczej kładłyby się po pokoju, i w końcu utonęłabym w ich nawale” (104). „Śmiertelnie smutne słowa” mogą sugerować zarówno prostą skargę, jak również twórczość poetycką bez dostępu do szerszej publiczności. Obecność von Kuckucka obrazuje nieprzystawalność obecnej sytuacji poetkinarratorki. Już na wstępie zostaje ona sprowadzona do roli ubogiej pani domu, gotującej groch. Obraz ten można odczytać jako przeciwieństwo ekspresjonistycznego artysty-mężczyzny i głoszonego przez niego splendoru jego statusu, do którego poetka-narratorka zdaje się aspirować. Bez uznania pana von Kuckucka, z jego pozycji potencjalnego konesera, arystokraty i bez jego męskiego autorytetu – domyślnego sygnału artystycznych męskich homospołecznych przestrzeni – narratorka przestałaby istnieć jako artystka70.

    50Szczególnie poprzez obietnicę pomocy finansowej ich interakcja przypomina dobrze znany model artysty i mecenasa. Materialna pomoc von Kuckucka wydaje się równie znacząca, jak jego uznanie dla poetki-narratorki jako równej mu arystokratki: „Kiedy mój budżet się poprawi, […] księżniczka nie będzie musiała gotować grochu” (105). Tytuły arystokratyczne są domeną autostylizacji Lasker-Schüler, ale także jej znajomych artystów71. Można znaleźć intertekstualne dowody, że także pan von Kuckuck może być artystą. W liście do Jethro Bithella z maja 1910 Lasker-Schüler pisze o kukułce (niem. Kuckuck), którą spotkała na spacerze:

    Słyszałam śpiew kukułki – proszę sobie wyobrazić, że nigdy wcześniej nie słyszałam takiego artysty słowa. Zawsze myślałam, że to bajki, ale na osiedlu przedwczoraj – coraz to ładniej śpiewała kukułka i tak wesoło – jeśli ktoś by się zapytał: dam Ci sto marek, ale nie będziesz mogła posłuchać kukułki, nie zgodziłabym się. Uroczy ptak!72.

    51Lasker-Schüler chwali wyjątkowe odgłosy kukułki używając słowa Wortkünstler (artysta słowa), które zostało ukute w kręgach modernizmu i było dla nich charakterystyczne. Jeśli pan von Kuckuck funkcjonuje w tekście tym jako artysta, wówczas jest on członkiem „arystokracji ducha” (105) i potwierdza przynależność narratorki do modernistycznych kręgów mimo jej płci podkreślonej przez tradycyjną rolę małżeńską. Rozdział płci dogłębnie kształtujący heteroseksualizowane wzorce jest jakby zawieszony. Jest przyćmiony poprzez odwołania do uznanego za naturalny, bowiem wrodzonego, arystokratycznego statusu łączącego von Kuckucka i narrratorkę.

    52Kolejna postać – mąż narratorki – służy negocjacji kolejnego aspektu konstruowania się jej jako artystki modernistycznej, czyli (hetero)seksualności. Negocjacja ta przebiega w uznanej, a zatem bezpiecznej sferze kontaktów seksualnych – w małżeństwie. Dobitna biologiczna i kulturowa męskość męża podkreślona jest dzięki wielu znaczeniom niemieckiego słowa „der Mann” – oznaczającego zarówno męża, jak i mężczyznę. Postać ta jednak ukazana jest jako pasywna: „Mąż mój niczego nawet już nie chce, rano marzy tylko po cichu o zapaleniu papierosa w łóżku” (105). Ten obraz stanowi tylko wstęp do fantazji sceny w łóżku po przebudzeniu się pary; fantazji, której głównym obiektem jest mąż:

    [W]ybieram wnętrzności – zaklinam węże – kobza ladudelludelli lii..!!!! Z powrotem uważnie wkładam węże do jego ciała, najmniejszy przyssał mi się mocno do palca, ale ten wąż jest najważniejszy, inaczej nie będzie więcej mógł jeść indyjskich ptasich gniazd. (105)

    53Poetka, przy użyciu orientalnych sztuczek panuje nad kiszkami męża. Seksualność jest zasugerowana poprzez oprawę sypialni oraz konotacje węża z ogrodem Edenu. Daleko jest tej operacji na wnętrznościach, wykonywanej przez żonę przy wyimaginowanych dźwiękach kobzy do hegemonicznej wizji męskiego ciała w jakiejkolwiek jego odmianie. Dokładniej mówiąc, męskość artysty, o której pisał choćby Hatvani, która ma się u niego konstytuować poprzez aktywne odkrycie erotyki jako seksualności kobiety, nie przystaje do tego obrazu73. Z tej perspektywy fragment ten wydaje się próbą inscenizacji odwrócenia tak określonych męskich i żeńskich ról poprzez narratorkę uzurpującą sobie pozycję artysty, dosłownie penetrującej męskie ciało wedle heteroseksualizowanego wzorca. Taka interpretacja nie bierze jednak pod uwagę przesunięć, uwidaczniających się w tej cielesnej interakcji. Scena w łóżku po obudzeniu się pary staje się za sprawą narratorki orientalnym spektaklem, który przypomina opisywane przez Lasker-Schüler w innych tekstach występy w cyrku, bądź też planowane przez nią varieté „Der Fakir”74. Podobnie do wygładzania różnic poprzez odwołanie się do świata arystokracji w przypadku von Kuckucka, Lasker-Schüler przenosi tę scenę w wyobrażone inne miejsce geograficzne, by móc naruszyć normatywną konfigurację płci.

    54Trzecia męska postać w eseju odnosi się do zasadniczego aspektu tożsamości poetki-narratorki: pewnej określonej wizji młodzieńczości: „Na sofie siedzi młodzian, ma duże brązowe, drwiące oczy, które się nieśmiało uśmiechają. «Kim jesteś!» woła mój mąż. «Jestem cieniem Pańskiej żony, a studiowałem teologię»” (106). Młodzieniec pojawia się jedynie na chwilę, jakby znikąd, pod sam koniec tekstu. Ten młodzieniec, „cień” poetki-narratorki zdaje się stanowić fantazję jej samej. Młody wykształcony mężczyzna, niegdyś student, jest odbiciem podstawowej postaci, jaką Lasker-Schüler inscenizuje w swoich innych tekstach, przede wszystkim – jak pokazałam wyżej – listach pisanych do innych mężczyzn-artystów.

    Orientalizowana żeńska męskość, męska młodość

    55„Czy tak jak ja, jest Pan wiecznie czternastoletni?” – pyta w liście do Jethro Bithella na początku ich korespondencji w 1909 roku Else Lasker-Schüler75. Wiele z listów Lasker-Schüler zainscenizowanych jest jako korespondencja między młodzieńcami, jak to było widać w kontekście jej negocjacji (a)seksualnych przestrzeni homospołecznych. Jej listy do Jethro Bithella są szczególnie dobrym tego przykładem: powtarza się w nich męska autostylizacja obecna w listach, poezji i prozie omawianej wcześniej oraz wątek arystokratyczny i azjatycki sztafaż, obecne w eseju Künstler. Ponadto postacie konstruowane w tych listach łączą te elementy, pozwalając odczytać autoinscenizacje Lasker-Schüler nie tylko w kontekście modernizmu spod znaku „Der Sturm”, lecz także w szerszych ramach ówczesnego Berlina z jego interartykulacjami płci i (urasowionej) etniczności. Osią dla tych interartykulacji są dwa przeciwległe bieguny: w domyśle unarodowione, dominujące normy płci oraz równolegle wysoce określony ze względu na płeć i marginalizujący dyskurs, którego przedmiotem byli imigrujący tam Żydzi wschodnioeuropejscy – Ostjuden.

    56Większość listów Else Lasker-Schüler do Bithella pochodzi z tego samego okresu, w którym publikowała w „Der Sturm”. Korespondencja ta jest o tyle interesująca, że adresaci nigdy się nie spotkali, znali tylko swoje teksty. Mamy przed sobą zatem całość – przynajmniej jakościowo, jeśli nawet nie ilościowo – autoinscenizacji Lasker-Schüler w stosunku do tego adresata. Dodatkowo adresaci pochodzili z odmiennych kontekstów pod względem geograficznym i narodowym. W swoich listach Lasker-Schüler zdaje się rozpracowywać przed Bithellem sposób, w jaki postrzegała berlińskie stosunki płci. Na jej krytyczny ogląd relacji płci składa się negacja elementów kojarzonych z mieszczaństwem: niechęć do dojrzałych mężczyzn, jak i kobiet-„lalek” oraz tradycyjnej instytucji małżeństwa. Kontrapunktem jest za to fascynacja formami homospołeczności, często oddalonymi w czasie i przestrzeni.

    57W listach do Bithella autostylizacja autorki nakłada się na społecznie krytyczne obserwacje otoczenia. Krytycy i krytyczki zwracali uwagę na wyobcowanie poetki w Berlinie bądź – by użyć innego pojęcia – jej krytyczny stosunek do tego, co narodowe76. Na przykład na samym początku swojej korespondencji z Bithellem znajduje się jej często cytowana opinia na temat rzeszy: „Języka kraju tego nie pojmuję i nie idę jego krokiem, i pisma chmur odczytać nie umiem”77. Słowo „kraj” (niem. Land) odnosi się zarówno do aspektów geograficznych (kraina), jak politycznych (państwo), sugerując bliskie związki między nimi oraz dając do zrozumienia, że w takim razie to, co polityczne nadaje znaczenie położeniu geograficznemu. Ta podwójność ma zasadniczy sens: w odniesieniu do geografii Lasker-Schüler – nawet jako członkini mniejszości etnicznej – przynależy do tego miejsca. Jednak miejsce to determinowane jest nie tylko przez geografię, lecz także geopolitykę opartą na etnicznie spójnej narodowości. Na pierwszy rzut oka, „krok” języka, za którym nie nadąża wydaje się nieść jedynie konotacje fizyczne i estetyczne. W kontekście geopolitycznym wyznaczonym przez początek tego cytatu „krok”, którego nie można utrzymać, przywodzi na myśl wojskowe parady, maszerujące wedle dyktowanego z góry rytmu – czyli część politycznej organizacji państwa. Podobnie marginalna pozycja w sferze politycznej nie pozwala autorce opisać pozornie neutralnej natury, chmur w tym konkretnym kraju. Lasker-Schüler łączy chmury z aspektami społecznymi i politycznymi konkretnego położenia geograficznego poprzez metaforę pisma, którego nie umie odszyfrować z jej przypisanej pozycji.

    58Planowanie, a raczej tylko chęć, wyjazdu do Londynu i wizyty Bithella były próbą wyrwania się z niemieckości: „Tak spokojnie – nic niemieckiego wokół mnie, nawet ulice i domy nie byłyby niemieckie” (157). Podróż ta pasowała do jej planowanego tournée z varieté „Fakir”. Jak zwykle sprawy finansowe stanęły na przeszkodzie realizacji pomysłów; w listopadzie 1909 roku pisała: „Jeśli wujek zostawił mi tysiąc marek, to przyjeżdżam w marcu, tak?” (112). Wyobrażała też sobie podróż do Londynu jako możliwość przebywania w odmiennym kontekście narodowym i odmiennej inscenizacji płci. Na przykład w swoich niemieckojęzycznych listach Lasker-Schüler nieraz zwracała się do Bithella „boy”; w nagłówku jednego z listów można znaleźć charakterystyczną angielsko-niemiecką mieszankę językową: „Dear czternastoletni boy” (107). Fantazjując o podróży, Lasker-Schüler rozwijała marzenia o wspólnocie artystyczno-intelektualnej między młodzieńcami: „Ale ja wtedy zamieszkam tam, gdzie Pan, nie chcę zaznajomić się z angielskimi duchami. Bo razem jesteśmy jak dwóch studentów, dwóch książąt – słowo honoru, jestem jak chłopiec” (112). Zdanie to jest niemal samospełniającą się przepowiednią: słowo honoru, które pada w tej wypowiedzi, może dać tylko mężczyzna. Zatem przedmiotem inscenizacji w tych słowach staje się nie tyle sama płeć, która jest zawarta w zakładanej możliwości, że to wypowiedź mężczyzny, lecz przede wszystkim jego młody wiek i elitarny społecznie status księcia i studenta. Jednak najważniejszym elementem w tym zapewnieniu jest fraza „jak chłopiec”. „Jak” zwraca uwagę na samą inscenizację podejmowaną przez podmiot wypowiadający te słowa. W szerszym kontekście podkreśla ona możliwość inscenizowania męskości, a zatem jej kulturową konstrukcyjność.

    59Taka pozytywna autoinscenizacja jako młodzieńca we wczesnych listach do Bithella, choćby w słowach: „Że inaczej mógł Pan o mnie myśleć – mogę przecież być tylko chłopakiem albo królewskim synem” (107), wiąże się ze sposobem, w jaki Else Lasker-Schüler bywa postrzegana w Berlinie, albo raczej jak sama konstruuje to, jak jest postrzegana. Pozycję swoją jako Innego kreuje w odniesieniu zarówno do płci, jak i etniczności, oraz w stosunku do tego, co uznawała za niemiecką wielkomiejską normę: „Z uwagi na moje cechy zewnętrzne i wewnętrzne biorą mnie za Rosjankę; one są bez wstydu i nie są jak berlińskie lale” (119). Lasker-Schüler nie przystaje zatem zarówno pod względem wyglądu, jak i sposobu zachowania do modelu mieszczańskiej, berlińskiej kobiecości. Jej skłonność do orientalnych ubiorów, tak w życiu codziennym, jak i w czasie występów, i jej „pseudonim” Książę Teb (Prinz von Theben) stanowią przykłady jej autoinscenizcji. Z listu do Bithella wynika, że owa norma płciowa zawarta jest w obrazie lali czy lalki: produkowana jest wedle określonych regulacji i oczekiwań, pozbawiona indywidualizmu; jest rzeczywiście tym, jak wygląda. W innym miejscu korespondencji z Bithellem autorka podkreśla swoją niechęć do typowych kobiecych sukni78.

    60Jak wynika z cytowanej tu wypowiedzi Lasker-Schüler, wstyd funkcjonuje jako oś ustanawiająca przeciwieństwo między mieszczańskim modelem kobiety w stolicy rzeszy a kulturowo obcą „Rosjanką”. Poetka zdaje się akceptować tę wizję kobiety zniewolonej przez kulturę, a w każdym razie moralność, którą w tym miejscu reprezentuje właśnie wstyd. Sama jednak od „wartości” tych się odcina, pisząc w liście do Bithella, w nietzscheańskim tonie: „Grzechu nie znam, nie mam nic wspólnego z Ewą i wężem, pochodzę w prostej linii z pewnego źródła w raju”79. Dlatego też nie jest jej do końca po drodze z ideą wolności ogólnie tylko wspomnianych przez nią emancypantek, określoną wedle mieszczańskich standardów: „Jestem wolna jak ptak – nie w sensie głośno tupiących nogą emancypantek. Nie ma grzechu, jaki mogłabym, chciałabym popełnić; czuję się jak Kopciuszek, któremu pasuje tylko jego własny pantofel” (130)80.

    61Uosobieniem przeciwieństwa „berlińskich lalek” jest zatem wedle Lasker-Schüler kobiecość obca kulturowo, bez „wstydliwości” i obca etnicznie: Rosjanka. Berlińska „Rosjanka” na początku wieku niosła ze sobą jednak inne konotacje etniczne: zazwyczaj była to przede wszystkim rosyjska Żydówka, albo bardziej generalnie Ostjüdin. Ten dyskursywny moment znajduje potwierdzenie w historycznych danych immigracyjnych. Pomiędzy pierwszymi znaczącymi rosyjskimi pogromami w 1881 roku a wybuchem pierwszej wojny światowej około 2 750 000 Ostjuden wyemigrowało przede wszystkim do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, najczęściej wypływając z portów niemieckich; jak wynika natomiast ze spisu z 1910 roku 70 000 osiedliło się na terenie Niemiec81. Jack Wertheimer podkreśla, że słowo Ostjude było zawsze negatywnym znakiem niedopasowania, niedorastania do standardu centralnej bądź zachodniej Europy82.

    62Przeciwstawienie przez Lasker-Schüler „Rosjanki” wielkomiejskiej kobiecie przekłada się na ogólne niedopasowanie Ostjuden w odniesieniu do mieszczańskich norm płci w Europie środkowej i zachodniej. Paula Hyman w swoim porównawczym artykule dotyczącym relacji płci u Żydów wschodnioi środkowoeuropejskich podkreśla różnice w tej sferze, wynikające właśnie z odmiennego stopnia akulturacji mniejszości żydowskiej w tych regionach Europy:

    W Rosji [...] te kobiety, które wzmacniały konserwatywne siły społeczne pochodziły w większości z niemieszczańskiego środowiska [...]. Tradycyjnie kobiety te były pobożne, posiadały niewielkie świeckie bądź żydowskie wykształcenie i wypełniały swe obowiązki jako żony i matki w ciężkich warunkach ekonomicznych83.

    63Tradycyjna rola kobiet w religijnej rodzinie polegała na aktywnym dbaniu o całą sferę codzienności. Nie sprowadzała się do sfery prywatnej w domu – były one choćby obecne na targu, w świeckiej sferze publicznej. W tym znaczeniu David Biale mówi wręcz o „matriarchalnym” modelu tradycyjnej rodziny żydowskiej niekompatybilnym z normatywnym mieszczańskim porządkiem płci84.

    64Else Lasker-Schüler używając męskiej orientalnej stylizacji w swoich listach nie usiłuje uciec od etnicznego naznaczenia jako „(męskiej) Żydówki,” lecz raczej je zawłaszcza i przemieszcza. „Męska Żydówka” przedstawia stereotypową nieprzystawalność żeńskiej anatomii i kobiecej identyfikacji do inscenizacji płci, która błędnie odczytywana jest jako męska czy też posiadająca cechy(hegemonicznej) męskości85. Wtekstach Lasker-Schüler ta konfiguracja zastąpiona jest innym nielinearnym zestawem atrybutów płci, który, mówiąc za Judith/Jackiem Halberstam/em, można nazwać „żeńską męskością”86. W żeńskiej męskości Lasker-Schüler nieprzystawalność zmienia swoje umiejscowienie: pojawia się jako nieciągłość między żeńską anatomią i kobiecą identyfikacją a (intencjonalną) inscenizacją męskości. Główną różnicą w tych dwóch przypadkach są realizowane scenariusze płci. Męska Żydówka zostaje błędnie odczytana jako taka z powodu innego systemu odniesienia, innego porządku płci; Lasker-Schüler podejmuje tę nieprzystawalność i przemienia ją w intencjonalny projekt. Inscenizuje jednak nie etnicznie nienaznaczoną hegemoniczną męskość, lecz zamiast tego cały zestaw męskich pozycji – młodzieniec, orientalizowany książę czy wojownik – z różnych powodów niedominujących w niemieckim mieszczańskim wielkomiejskim kontekście87. Postacie „młodzieńca”, „księcia” i „wojownika” nie muszą się pokrywać szczególnie tego ze względu na to, czego są przeciwieństwem: „młodzieniec” negocjuje pokolenie i wiek, „książę” – status społeczny w przeciwieństwie do tego, co „mieszczańskie”, wojownik jest wizją aktywnej i ascetycznej męskości w przeciwieństwie do pasywnej i useksualnionej kobiecości. Niektóre z nich mogą być bliższe antymieszczańskiemu artystycznemu projektowi „Der Sturm”, jak sugeruje Paul Hatvani z swoim wierszuomówieniu wystąpienia Lasker-Schüler w Wiedniu. Inne męskie postaci zdają się raczej być częścią projektu dysymilacji czy też tendencji będącej reakcją na asymilację, wzmacniającej widoczność (żydowskiej) mniejszości, co było rzadkie w „Der Sturm”88. Ponieważ „Orient” zaczyna się tuż za Katowicami, jak pisze Joseph Roth, porównanie Lasker-Schüler do „Rosjanki” mieści się w owej szeroko pojmowanej orientalnej przestrzeni i łączy przez to z innymi orientalizowanymi postaciami, z którymi się ona identyfikuje, przede wszystkim z biblijnym Józefem czy Jussufem, o których będzie jeszcze mowa89.

    Hebrajskie autoidentyfikacje

    65W liście do Jethro Bithella z 10 marca 1910 roku, z nagłówkiem „Dear Jethro Bithell, boy and Earl”, Lasker-Schüler pyta:

    Jak podobają Ci się moje biblijne wiersze? Czy wiesz, że jestem Dawidem i Józefem też? A faraona nie znam, ale leży on w mojej krwi, a Jonatan był studentem, który wyjechał i był właśnie taki, jak napisałam. Kochaliśmy się jak bracia, jak chłopcy, uwielbialiśmy się; dobra jest tylko pełna asceza90.

    66Dwa tygodnie później wiersze, do których w tym liście nawiązuje – Dawid i Jonatan (David und Jonathan) oraz Faraon i Józef (Pharao und Joseph) – ukazały się wraz z jej czterema innymi tekstami w „Der Sturm”91. W zacytowanym powyżej liście nie tylko pojawia się model braterskiej miłości czy miłości młodzieńców jako ideału ascezy, ale również identyfikacja autorki z dwoma bohaterami tych „biblijnych” wierszy, które staną się później w 1913 roku częścią Ballad hebrajskich. Zacytowany wyżej list do Bithella stanowi jeden z pierwszych momentów autostylizacji Lasker-Schüler jako Józefa – stylizacji, która rozwinęła się później przede wszystkim w korespondencji, ale także w tekstach literackich92. Józef, a dosłownie „Joseph”, imię rodem z niemieckojęzycznej Biblii, stopniowo zaczęło zmieniać się w egzotycznego brzmieniowo „Jussufa”; wraz ze zmianą pisowni również atrybuty tej postaci były inaczej akcentowane. Jak pisze Radde, znaczące w stylizacji Josepha wydają się trzy aspekty: „niejednoznaczność”, czyli nagłe zmiany losu; dar objaśniania snów, które można rozciągnąć na całą sferę poezji; oraz relacyjność tej postaci wobec innych, szczególnie takich jak faraon czy brat przyrodni Ruben93. Podstawowe znaczenie dla inscenizacji postaci Josepha mają następujące atrybuty: pasterstwo, czyli pierwotne zajęcie Józefa w ziemi Kanaan; kolorowy, ozdobny płaszcz otrzymany od ojca, którego był ulubieńcem; studnia, do której wrzucili go zawistni bracia, zanim go sprzedali; oraz ziarno nawiązujące do tej epoki życia Józefa, kiedy był on zarządcą w Egipcie. Ponadto starotestamentowa postać żony Potifara, ma zasadniczy wpływ na inscenizację płci Josepha.

    67„Znam żonę Potifara, która mnie wykorzystała”, pisze LaskerSchüler we wczesnym liście do Bithella z października 190994. Józef był rządcą Potifara, urzędnika faraona. Żona Potifara próbowała namówić Józefa do aktu seksualnego, wykorzystując w ten sposób jego podległość jako niewolnika. Józef jednak wielokrotnie opierał się jej propozycjom, nawiązując do innej regulacji: nie chciał zachwiać strukturą czy hierarchią (homo)społeczną, której biernym wyznacznikiem jest właśnie żona. Pragnienie homospołeczne w przypadku Józefa wygrało z pragnieniem heteroseksualnym95. „Wykorzystała” w cytacie w listu Lasker-Schüler brzmi jakby żona Potifara dokonała gwałtu. Istotnie, jej czyny można odczytać jako próbę gwałtu na porządku homospołecznym, gdzie kobiecie przysługuje uregulowana pozycja środka wymiany, który służy ustalaniu wspólnoty i jej granic96. Brak jej imienia jest sygnałem odebrania jej podmiotowości innej niż pozycja żony: jej sprawczość jest ograniczona do tej pozycji, jak wynika z logiki leżącej u podstaw (monogamicznego) małżeństwa. Powiadamiając męża, że Józef chciał ją uwieść, zainscenizowała ona złamanie przez Józefa homospołecznych więzów z Potifarem. W rezultacie uzyskała to, czego Józef chciał uniknąć i co automatycznie doprowadziło do jego ukarania. Podobna homospołeczna logika nadaje strukturę późniejszemu związkowi Józefa z faraonem. Wedle Księgi Rodzaju, dzięki kolejnemu nagłemu zwrotowi akcji, albo raczej opatrzności, Józef wstąpił w służbę faraona: po tym, jak przekonywająco zinterpretował jego sen, został mianowany zarządcą Egiptu. Występują tu te same wątki, jak w przypadku Potifara – tu jednak w pozytywnej odsłonie: małżeństwo Józefa z Egipcjanką, która, jak czytamy w Księdze Rodzaju, była darem faraona, można interpretować jako przypadek „rynku kobiet”, by użyć sformułowania Gayle Rubin, w celu podtrzymania więzi homospołecznych. Z tego punktu widzenia wiersz Faraon i Józef, inspirowany narracją starotestamentową, jest zapisem owej niezakłóconej męskiej wspólnoty, której rozbiciu nie grozi żadna kobieta, jak było w wypadku Potifara. O tym mówi już sam początek wiersza:

    Faraon odtrąca swe kwitnace żony Pachnące ogrodami Amona.

    Jego królewska głowa spoczywa na moim ramieniu,
    Które wydziela woń ziarna.

    Faraon jest złotem.
    Jego wzrok jest zmienny Jak mieniące sie fale Nilu97.

    68Wiersz powtarza te same motywy, które decydowały o kształcie wiersza Antinous: znów pojawia się złoto jako atrybut przedstawianej osoby; znów obecne jest zbliżenie – obraz jej oczu i obrazowanie z użyciem motywu mieniącej się wody. Podczas gdy w Antinousie dotknięcia „serca” bohatera tekstu „ja” liryczne tylko pragnęło, tutaj ta wspólnota jest w pełni osiągnięta: nie tylko głowa faraona spoczywa na ramieniu Józefa, lecz – jak czytamy w następnym wersie, który występuje we wspomnianym już liście Lasker-Schüler do Bithella: „jego serce leży w mojej krwi”. Podobnie jak pojęcie homospołecznego kontinuum Eve Kosofsky Sedgwick, wskazujące na wielorakość relacji, włączającą relacje seksualne, lecz ich nie determinującą, te obrazy męskiej bliskości w wierszu są raczej otwarciem interpretacji, a nie jej domknięciem98.

    69Owe dwa „biblijne wiersze”, Faraon i Józef oraz Dawid i Jonatan, o których Lasker-Schüler pisała do Bithella, otworzyły na nowo serię wierszy inspirowanych postaciami bądź wątkami ze Starego Testamentu99. Między sierpniem 1911 a majem 1912 roku w „Der Sturm” ukazały się kolejne: Abel (Abel), Estera (Esther), Booz (Boas). Czasopismo ogłosiło jeszcze ponownie Mój naród (Mein Volk) oraz opublikowało nowy wiersz Pojednanie (Versöhnung). Kiedy współpraca Lasker-Schüler z „Der Sturm” zbliżała się ku końcowi, monachijskie czasopismo „Simplicissimus” ogłosiło w lipcu 1912 roku utwór Jakub i Ezaw (Jakob und Esau)100.

    70Po raz pierwszy autorka wspomina o zbiorze Ballad hebrajskich w liście do Krausa z września 1912, prosząc go o zgodę, by został on jemu właśnie zadedykowany. Ma być to „rewanż” za wcześniejsze wsparcie z jego strony: „Nie z lojalności, nie z powodu jakiejś wspólnej kropli krwi – tylko jako rewanż”101. Tak też się stało. W liście Lasker-Schüler wymieniła czternaście wierszy, które miały wejść do tomu, w tym dwa nowe – Jakub (Jakob) oraz Abraham i Izaak (Abraham und Isaak). Publikacja z jesieni 1912, datowana 1913, zawierała jednak piętnaście tekstów: brak było Tibettepich, dodane natomiast zostały dwa wiersze wcześniej ogłoszone w „Der Sturm” – Booz oraz Jakub i Ezaw. Była to pierwsza wskazówka niestabilności cyklu, w którym wraz z kolejnymi wydaniami zmieniały się wiersze, ich kolejność i liczba102.

    71Pięć znajdujących się w zbiorze tekstów powstało przed 1910 rokiem, kiedy Lasker-Schüler napisała wyżej cytowany list do Bithella, wspominając o „biblijnych wierszach”. Nie należały jednak do niego wszystkie wcześniejsze liryki o tematyce biblijnej: Dem Gesalbten, Evas Lied, Im Anfang, Die Stimme Edens; podobnie w późniejszych wydaniach nie znalazły się wszystkie nowo powstałe wiersze nawiązujące do Biblii: Sprzedanie Józefa (Joseph wird verkauft), oraz inny wiersz pod użytym już wcześniej tytułem, Pharao und Jonathan, pominięte zostały w późniejszych wydaniach Ballad hebrajskich103.

    72W kontekście „autoorientalizacji” Lasker-Schüler na szczególną uwagę zasługuje przymiotnik „hebrajskie”104. Pominięcie w końcowej wersji do druku wiersza Tibettepich może świadczyć o wyłaniającej się bardziej skonkretyzowanej i spójnej wizji „hebrajskości” w związku z Biblią niż tylko szeroko rozumianego wyobrażonego Orientu105. Wcześniej autorka odnosząc się do niektórych z tych wierszy mówiła o utworach „biblijnych” bądź „religijnych”106. Hebrajskość w tytule stanowi odejście od sfery religijnej i przesunięcie w kierunku kategorii etnicznych, co z kolei można odczytać jako przybliżenie w kierunku dyskursu syjonistycznego.

    73Dobrze udokumentowane są bezpośrednie wczesne związki Lasker-Schüler z postaciami z kręgu kulturowego syjonizmu107. Jeśli chodzi o dwie pierwsze dekady XX wieku, warto wspomnieć jej publikacje w 1901 roku w czasopiśmie „Ost und West”, współredagowanym przez naczelną postać syjonizmu kulturowego, tzw. Renesansu Żydowskiego, Martina Bubera, a później we „Freistatt-Alljüdische Revue”. Odnotować też należy jej znajomość z przełomu wieków z Martinem Buberem oraz z krytykiem literackim Samuelem Lubinskim i praskim poetą Maxem Brodem, w różnym stopniu i w różnych okresach sympatyzującymi z syjonizmem. Ritchie Robertson w kontekście literatury okresu dysymilacji omawia między innymi teksty Martina Bubera, Maxa Broda i także Lasker-Schüler108. Perspektywa ta pozwala opisać hebraizm Lasker-Schüler wraz z inscenizowanymi przez nią kodami płci. Mówiąc o literaturze dysymilacji Robertson zauważa: „Zredefiniowanie tożsamości żydowskiej zasadzało się na nowym podejściu do wizerunku Żyda orientalnego. W szczególności pociągało ono za sobą stworzenie nowej perspektywy dotyczącej okresu biblijnego, kiedy faktycznie wszyscy Żydzi zamieszkiwali Orient”109. Jak zaznacza dalej, chodziło tu o przewartościowanie wyobrażenia „Żyda orientalnego”: przesunięcie skojarzeń z obecnych w ówczesnym dyskursie antysemickim „starozakonnych Żydów” jako handlarzy i nomadów w kierunku rolników i wojowników. W ten sposób projekt syjonizmu, w jego kulturowym i politycznym wydaniu, można uznać za dysymilację bądź własną próbę naznaczenia się tym, co Inne – czyli odejście od „symbiozy” w diasporze.

    74Omawiając przesunięcie od obrazu handlarza i nomada ku rolnikowi i wojownikowi, charakterystyczne dla poglądów dysymilacji, Robertson nie podejmuje zagadnień relacji płci. Analiza tych rozmaitych męskości pozwala uchwycić niejednoznaczność jego rozważań, a także wielopozycyjność właściwą tekstom Lasker-Schüler. Postacie wojownika czy rolnika kojarzone były z ideałem „muskularnych Żydów” (niem. Muskeljudentum) zaproponowanym przez Maxa Nordaua, i prowadziły do maskulinizacji „nowego Hebrajczyka” zgodnie z zachodnią hegemoniczną męskością tradycyjnie opartą na krzepie fizycznej110. Jak twierdzi Robertson, postacie te były w tym czasie także dominującymi wyobrażeniami w niemieckim dyskursie narodowym111. Na podstawie tej paraleli do europejskich nacjonalizmów i ich norm płci owe scenariusze męskości można interpretować jako meta-asymilację. Interpretacja owych projektów relacji płci jako dysymilacyjnych bądź meta-asymilacyjnych zależy od tego, czy analizujemy je tylko w odniesieniu do kategorii płci, czy interpretujemy intersekcjonalnie. Interpretacja meta-asymilacyjna podkreśla strukturalne, bardziej abstrakcyjne związki z nacjonalistycznymi projektami płci czy też „ogólnoeuropejskim projektem nowoczesnej reformy ciała”112. Z drugiej strony zaakcentowanie dysymilacji zwraca uwagę na specyficznie etniczny wymiar hebraistycznego projektu płci.

    75Ta niejednoznaczność możliwych interpretacji pozwoliła LaskerSchüler jednocześnie przynależeć do niemieckiego ekspresjonizmu rozumianego jako „grupa koleżeńska”, funkcjonująca wedle uniwersalnych lub dominujących ideałach męskości, oraz napisać nową wersję biblijnego Orientu i negocjować własną pozycję etniczną113. Dawid – figura, z którą utożsamia się ona niekiedy w listach, jak na przykład w tym do Bithella zacytowanym powyżej – zdaje się znajdować na przecięciu tych dwóch strategii. Wiersz Dawid i Jonatan jest odbiciem jej uczestnictwa w (a)seksualnych homospołecznych przestrzeniach „Der Sturm”, a także nawiązuje do biblijnej tradycji wojowników, stanowiących ideał w ramach syjonistycznych wzorców płci:

    W Biblii opisano
    Nasze barwne więzi.

    Lecz nasze chłopięce igraszki
    Żyją nadal w gwiazdach.

    Ja jestem Dawid,
    Ty, moich zabaw towarzyszem.

    Och, nasze białe baranie serca
    Zabarwiliśmy czerwienią!

    Niby pąki na miłosnych psalmach
    Pod odświętnym niebem

    Lecz twoje pożegnalne spojrzenia –
    Zawsze żegnasz się cichym pocałunkiem.

    I co pocznie serce twoje
    Bez mojego serca –
    Twoja słodka noc
    Bez moich pieśni114.

    76Szczególne użycie czasu teraźniejszego w wierszu sugeruje, że wiersz nie przedstawia na nowo biblijnej historii Dawida i Jonatana, lecz używa ich historii, by opowiedzieć o innej (męskiej) przyjaźni. „Ja” liryczne w wierszu wypowiada się w czasie pobiblijnym i od pierwszej linijki gra identyfikacjami siebie i adresata wiersza („zabaw towarzysz”) z Dawidem i Jonatanem. Podobnie jak rozstanie Dawida i Jonatana w Biblii, ich „chłopięce igraszki” też należą już do przeszłości. Zastosowanie słów odsyłających do kolorów i farbowania wzmacnia to utożsamienie: odnosząc się do Biblii Lasker-Schüler tworzy neologizm buntumschlungen (oddany po polsku jako „barwne więzi”), który wraz z wieloma znaczeniami słowa bunt (kolorowy i rozmaity) sugeruje wielość poziomów związku Jonatana i Dawida; motyw ten powtarza się echem, gdy „ja” przypomina sobie swoje i swojego przyjaciela wcześniejsze zabawy i przywołuje metaforyczny czerwony kolor ich serc. W wersie mówiącym o rozstaniu „ja” w wierszu i adresata wiersza czas teraźniejszy użyty jest jeszcze w innym celu: wspomnienie rozstania jest tak silne, że tworzy ono złudzenie stałego powtarzania się związanego z nim momentu intymnego – złudzenie cały czas trwającego pocałunku.

    77Pewna delikatność cechuje wprawdzie opis modelu relacji między Dawidem a Jonatanem, lecz Lasker-Schüler wskazuje jednocześnie na witalną męskość tych postaci, którą sugeruje choćby metafora ich „barani[ch] serc”. Podobne stereotypowo męskie metafory kształtują też wiersz Jakub (Jakob), a szczególnie otwierającą go zwrotkę: „Jakub w swoim stadzie był bawołem,/ A kiedy dudnił racicami/ Rozbryzgi ziemi słał dookoła”115.

    78Te cechy charakterystyczne wojowników, przywołane w postaci Dawida, pojawiają się również u Jozuego w wierszu Mojżesz i Jozue (Moses und Josua), który ukazuje moment, ten gdy Jozue zostaje królem 116. W tym wypadku jego męskość potwierdzona zostaje przez adorujące go młode kobiety. Takie odwołanie to heteroseksualizowanych wzorców przypomina zarówno teksty z „Der Sturm”, jak i syjonistyczny model odrodzenia. Posiłkując się nimi, Lasker-Schüler przedstawia też tradycyjną relację trwałego konfliktu między Ezawem a Jakubem jako harmonijny związek oparty na równości. U Lasker-Schüler centralną postacią historii staje się młoda służąca „Rebeki piękna niewolnica”: właśnie dla niej, dla jej uroku Ezaw jest w stanie poświęcić syna, swoje pierworództwo.

    79Podobnie jak odwołania do Starego Testamentu, również przymiotnik „hebrajski”, w kontraście do „żydowski”, ma zasadnicze znaczenie dla wyobrażenia nowej – czy odbudowania dawnej – wspólnoty117. Z jednej strony jest ona rozumiana kulturowo, a podstawowym zadaniem Yishuv, żydowskiej wspólnoty Erec Israel przed ustanowieniem państwowości, jest odnowa języka hebrajskiego jako języka codziennego118. Z drugiej strony jednak, znaczące miejsce, choćby u Martina Bubera, ma wspólnota krwi119. Ten motyw obecny jest w wierszu Mój naród, który w dwóch pierwszych wydaniach otwierał zbiór Ballad hebrajskich:

    Murszeje skała,
    Z której pochodzę
    I moje psalmy ku Bogu zawodzę…
    Znienacka staczam sie z drogi
    Ku morzu
    Daleka, przejęta cała,
    Samotna pod ścianą płaczu.

    Tak oto oddaliłam się
    Od fermentu soków
    Mojej krwi.
    Lecz wciąż, wciąż jeszcze
    Kołacze we mnie echo,
    Gdy na wschód,
    Ku Bogu
    Przeraźliwe się unosi wołanie
    Zmurszałego na skałę zewloku
    Jakim jest
    Mój naród120.

    80Wspólnota, jakiej wyobrażenie przedstawia Lasker-Schüler, jest namacalna: opiera się na szeroko rozumianym, ale ekskluzywnym pokrewieństwie. Lasker-Schüler tworzy obraz krwi jako buzującego, fermentującego soku z winogron (niem. Mostvergorenheit), z którego powstanie wino. Krew jako wino jest odwołaniem do starotestmentowego Noego i tym samym wskazuje na naród wywodzący się od Hebrajczyków. Równie bezsprzeczny jest konkretny obraz narodu jako skały, której jest się częścią. Niezależnie od spektrum możliwych interpretacji relacji między „ja” lirycznym a narodem oraz obecnej kondycji samego narodu, owa autodefinicja „ja” oparta na genealogii wydaje się esencjalnie rozumianym pewnikiem. A zatem zdaje się ona taką zasadą, która niezależnie od dystansu kulturowego od niej dzielącego („Tak oto oddaliłam się”), stale oddziałuje („Lecz wciąż, wciąż jeszcze/ Kołacze we mnie echo”). To właśnie poprzez biologiczną definicję wspólnoty wydaje się możliwy powrót do owej pierwotnej zasady, jaka miałaby ją charakteryzować. Takim powrotem, a raczej konstrukcją owej pierwotnej zasady są wiersze wchodzące w skład Ballad hebrajskich.

    81Synchroniczne analizy tekstów Lasker-Schüler oraz tekstów innych autorów i autorek publikowanych w „Der Sturm” w latach 1910-1912 pozwalają na bardziej złożone podejśćie do pojęcia interartykulacji w sensie, w jakim używa go Ann Pellegrini w kontekście studiów kulturowych nad żydowskością121. Teksty Lasker-Schüler zostały napisane na przecięciu modernizmu reprezentowanego przez czasopismo „Der Sturm”, w dużym stopniu unikającego naznaczenia etnicznego, oraz dyskursu syjonistycznego, w którym ideały płci były nieraz zaskakująco bliskie tym propagowanym w „Der Sturm”. Jak pokazałam, młodzieńcze męskości konstruowane przez Lasker-Schüler czerpią ze wzorców z obu tych kontekstów. Interartykulacje obecne w jej tekstach nie tylko sugerują współzależności między kategoriami płci i etniczności, jak twierdzi Pellegrini, lecz także pokazują, w jaki sposób odległe od siebie dyskursy mogą niespodziewanie nachodzić na siebie, tym samym maskując to, co jest dominującą normą, a co nią nie jest.

    Notes de bas de page

    1 „Der Sturm” 92 (1912).

    2 Krytyczki zwracały uwagę na ciągłość tekstualnych i egzystencjalnych autoinscenizacji Lasker-Schüler. W rozdziale tym skupiam się na aspekcie tekstualnym. O autoinscenizacji i ubiorze zob. C. Miller, Cultures of Modernism: Marianne Moore, Mina Loy, & Else Lasker-Schüler: Gender and Literary Community in New York and Berlin, Ann Arbor: University of Michigan Press, 2005. Interesujące teoretyczne rozwinięcie tych kwestii z uwzględnieniem kategorii transgender podaje M. B. Garber, Vested Interests: Cross-Dressing and Cultural Anxiety, New York: HarperPerennial, 1993.

    3 O „wierszach biblijnych” poetka pisze w: E. Lasker-Schüler, Briefe 18931913, red. U. Marquardt, t. VI, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 2003, s. 143.

    4 Źródłami informacji biograficznych są przede wszystkim: E. Klüsener i in., Else Lasker-Schüler, 1869-1945, „Marbacher Magazin” 71, Marbach am Neckar: Deutsche Schillergesellschaft, 1995, S. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, Göttingen: Wallstein, 2004. Pierwszy tekst Lasker-Schüler ukazał się w pierwszym numerze pisma w marcu 1911 (esej Peter Baum), ostatni – w numerze 125/126 z 1912 roku (wiersz Versöhnung wraz z drzeworytem Franza Marca o tym samym tytule).

    5 Jak zaznacza Marcus Hallensleben, trudno mówić o jednolitości programowej pisma, króra wynikałaby z zawartych tam tekstów o charakterze manifestów, zob. M. Hallensleben, Else Lasker-Schüler: Avantgardismus und Kunstinszenierung, Tübingen: Francke, 2000, s. 37. „Alternatywna przestrzeń publiczna” (niem. Gegenöffentlichkeit, Gegen-Öffentlichkeit) to termin Petera Sprengla w odniesieniu do działalności „Der Sturm”, zob. P. Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, Berlin: Erich Schmidt, 1993, s. 151 i n. Zerwanie Lasker-Schüler z „Der Sturm” następuje równolegle z rozstaniem i następnie rozwodem z redaktorem naczelnym pisma, Herwarthem Waldenem.

    6 Zob. E. Lasker-Schüler, Im neopathetischem Cabaret, „Der Sturm”, nr 38 (1910), K. Hiller, Das Cabaret und die Gehirne Salut: Rede zur Eröffnung des Neopathetischen Cabarets, „Der Sturm”, nr 44 (1910). Zob. także, Die Berliner Moderne, 1885-1914, red. J. Schutte, P. Sprengel, Stuttgart: Reclam, 1987, s. 50-61, 475-534.

    7 Por. E. Blass, Arnim Wassermann, „Der Sturm”, nr 67 (1911), P. Hatvani, Wien Am Elften März, „Der Sturm”, nr 105 (1912).

    8 Hatvani, Wien Am Elften März, op. cit.

    9 Ibid., s. 6. Dziękuję Tomaszowi Ososińskiemu za przekład wiersza.

    10 Innym istotnym wkładem w rozwijanie motywów orientalnych jest proza Paula Scheerbarta. Porównanie tekstów prozatorskich Scheerbarta i Lasker-Schüler można znaleźć w: Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, op. cit., s. 201-208. Podążając za użyciem terminu Wernera Sollorsa „etniczny modernizm” w kontekście północnoamerykańskim, stosuję określenie „etniczny”, by wskazać na kulturowy pluralizm, u którego podstaw stoi kolonializm, migracje i wielojęzyczność. W ten sposób „etniczny modernizm” stanowi alternatywę asymilacji w kierunku kulturowo dominującego, a zatem przezroczystego, prądu głównego. Zapożyczam ten termin nie po to, by sugerować prostą analogię, lecz by zaznaczyć te aspekty, które wydobywają tę inaczej nienaznaczoną „narodowość”. Zob. W. Sollors, Ethnic Modernism, Harvard University Press, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2008. Zob. także R. Keresztesi, Strangers at Home: American Ethnic Modernism Between the World Wars, Lincoln: University of Nebraska Press, 2005. Zdaję sobie z tego sprawę, że terminu „etniczny” nie da się łatwo zastosować do kontekstu niemieckiego, choćby z powodu odmiennej historii niemieckich Żydów oraz skomplikowanych związków między modernizmem/ nowoczesnością i żydowskością w kontekście niemieckojęzycznej Europy Środkowej. Moje podejście do śledzenia żydowskich obecności w modernizmie niemieckim, a szczególnie w tekstach Lasker-Schüler, jest inspirowane uwagami w artykule: S. Spector, Modernism without Jews: A Counter-Historical Argument, „Modernism/modernity” 13, nr 4 (2006). Oto kluczowy fragment: „Myślenie o «modernizmie żydowskim» jako temacie tak jakby istniał specyficzny korpus tekstów lub preskryptywna formalna definicja tego terminu wydaje się w najlepszym razie jałowe (jeśli nie złowróżbne). Nie jest możliwa historia literatury modernizmu żydowskiego. Możliwe natomiast wydaje się napisanie historii dyskursu dotyczącego modernizmu żydowskiego w niemieckojęzycznej Europie Środkowej” (s. 617). Dlatego też nie identyfikuję etnicznego pochodzenia Lasker-Schüler i nie odczytuję jej tekstów biograficznie, lecz w dialogu z polem dyskursywnym, które (w niewypowiedziany sposób) funkcjonuje wokół obecności żydowskich.

    11 Zob. rozdział The Transmutation of the Rhetoric of Race into the Construction of Gender, w: S. L. Gilman, Freud, Race, and Gender, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1993, s. 36-48. Ann Pellegrini idzie nawet dalej we wpisywaniu „rasy” w mechanizmy teorii Freuda. Porównuje ona Freudowski model rozwoju kobiety – przejście z aktywnej chłopięcości do pasywnej waginalnej kobiecości – do procesu akulturacji Ostjuden do mieszczańskich norm Europy Środkowej i Zachodniej. Zob. A. Pellegrini, Whiteface Performances: „Race”, Gender, and Jewish Bodies, w: Jews and Other Differences: The New Jewish Cultural Studies, red. D. Boyarin, J. Boyarin, Minneapolis: University of Minnesota, 1997, s. 119. Takie uniwersalizujące podejście ekspresjonizmu ujawniło się i nieco później, szczególnie w latach 1916-1917 – w czasie debaty o sztuce i żydowskości w piśmie „Der Jude”. Por. H. O. Horch, Expressionismus und Judentum, w: Die Modernität des Expressionismus, red. T. Anz, M. Stark, Stuttgart: Metzler, 1994.

    12 J.A., Künstler, „Der Sturm”, nr 76 (1911): s. 608. Wyróżnienie w oryginale.

    13 Podobny pogląd wyraża negatywna recenzja z Kondora Kurta Hillera, zob. H[erwarth] W[alden], Baal, der Lyriksucher, „Der Sturm”, nr 123/124 (1911). Promocja środowiska odbywa się również poprzez zamieszczanie reklam książek: „Der Sturm” dba w ten sposób zarówno o wydany w 1911 roku zbiór poezji Lasker-Schüler Meine Wunder, w części zresztą publikowanych wcześniej w „Der Sturm”, a uznawanych za jej naczelny wkład do modernizmu oraz powieść Mein Herz z listopada 1912, również wcześniej ukazującą się w czasopiśmie pod tytułem Briefe nach Norwegen. Por. C. Zeltner, Die Modernität der Lyrik Else Lasker-Schülers: Untersuchungen zur Struktur der Gedichte, Bern; New York: P. Lang, 1994. Podobną tezę, choć dyskutowaną z pozycji kulturoznawczych, można znaleźć w: C. Benthien, Else Lasker-Schüler: „Meine Wunder” (1911), w: Meisterwerke. Deutschsprachige Autorinnen im 20. Jahrhundert, red. C. Benthien, I. Stephan, Köln; Weimar, Wien: Böhlau, 2005. Warto jeszcze wspomnieć o zamieszczonej w tej publikacji obronie jej wydawcy Herwartha Waldena przed atakami konserwatywnej prasy na Lasker-Schüler i jej wiersz Leise sagen-. Zob. H. Walden, Deutsche Dichter und Deutsche Richter, „Der Sturm”, nr 119/120 (1912), E. Lasker-Schüler, Lasker-Schüler contra B. und Genossen, „Der Sturm”, nr 111 (1911).

    14 Wypowiedzi Else Lasker-Schüler na temat działalności „Der Sturm” jest niewiele i są one niejednoznaczne. Na przykład po swoim rozstaniu z redaktorem „Der Sturm” Herwarthem Waldenem, a następnie zerwaniu z czasopismem, w liście z lipca 1912 roku do Karla Krausa wyznawała, że nie zgadzała się z wieloma rzeczami, które pismo publikowało. W innym liście do Krausa z kwietnia 1912 roku z kolei chwaliła impresaryjną aktywność „Der Sturm”. Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 224-225.

    15 V. Pirsich, „Der Sturm”: Eine Monographie, Herzberg: Traugott Bautz, 1985. Zob. także S. Arnold, Das Spektrum des literarischen Expressionismus in den Zeitschriften „Der Sturm” und „Die Weissen Blätter”, Frankfurt a.M.: P. Lang, 1998.

    16 J. Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, New York: Routledge,1993, s. 18.

    17 S. Hall, L. Grossberg, On Postmodernism and Articulation: An Interview with Stuart Hall, w: Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, red. S. Hall, D. Morley, Kuan-Hsing Chen, London; New York: Routledge, 1996, s. 141. Wyróżnienie w oryginale.

    18 Ibid., s. 142.

    19 A. Pellegrini, Interarticulations: Race, Gender and the Jewish Woman Question, w: Judaism Since Gender, red. M. Peskowitz, L. Levitt, New York: Routledge, 1997, s. 49.

    20 Klasyczną analizą „żydowskiego” ciała, poświęconą ciału męskiemu jest: S. L. Gilman, The Jew’s Body, New York: Routledge, 1991. Ann Pellegrini przeprowadza krytykę owego przypadku niewyczulenia na problematykę płci w: Pellegrini, Whiteface Performances: „Race”, Gender, and Jewish Bodies, op. cit.

    21 M. Bunzl, Jews, Queers, and Other Symptoms: Recent Work in Jewish Cultural Studies „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 6, nr 2 (2000): s. 338.

    22 Omawiając homospołeczność i jej niejednoznaczny stosunek do seksualności – „przerwane kontinuum” między nimi – odnoszę się do prac Eve Kosofsky Sedgwick, szczególnie do: E. Kosofsky Sedgwick, Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire, New York: Columbia University Press, 1985.

    23 Szczegółowo o związkach Karla Krausa z Berlinem, szczególnie z „Der Sturm”, zob. F. Rothe, Karl Kraus: Die Biografie, München: Piper Verlag, 2003, s. 221 i n. Za „właściwą” biografię, jak sugeruje tytuł książki Rothego, dotyczącą okresu do 1918 uznać należy: E. Timms, Karl Kraus, Apocalyptic Satirist: Culture and Catastrophe in Habsburg Vienna, New Haven, Conn.: Yale University Press, 1986. Jak zaznaczają Thomas Anz i Michael Stark we wstępie do podrozdziału Bürger und Mensch, „mieszczański” nie jest w ekspresjonizmie kategorią ekonomiczną/klasową w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej sugeruje specyficzny zestaw wartości i zachowań, zob. Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, red. T. Anz, M. Stark, Stuttgart: J.B. Metzler, 1982, s. 168-169.

    24 K. Hiller, Gegen „Lyrik”, „Der Sturm”, nr 52 (1910): 314-315. Cytat za: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 634-635. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tej pozycji.

    25 Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 602. Sam termin „sztuka słowa” (niem. Wortkunst) jest wcześniejszy i pochodzi od Arno Holza.

    26 P. Hatvani, Spracherotik, „Der Sturm”, nr 136/137 (1912): s. 210 Cytat za: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 610-611. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tej pozycji.

    27 B. D. Wright, New Man, Eternal Woman: Expressionist Responses to German Feminism, „German Quarterly” 60, nr 4 (1987): s. 588.

    28 Zob. J. Le Rider, Der Fall Otto Weininger: Wurzeln des Antifeminismus und Antisemitismus, Wien; München: Löcker, 1985, s. 223.

    29 Por. B. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, Köln; Weimar; Wien: Böhlau, 2006, s. 177. Jak widać, odcięcie się Hatvaniego od myślenia naukowego jest tylko próbą odcięcia się od innego rodzaju figury męskości.

    30 Hatvaniemu jednak daleko do homospołecznych fantazji Stefana Georgego czy Rudolfa Borchardta, u których dochodzi do uduchowienia erotyki i wykluczenia tego, co kobiece, por. Dahlke, op. cit., s. 119-143.

    31 Por. S. Przybyszewski, Das Geschlecht, „Der Sturm,” nr 31 (1910), R. Fuchs, Der Rang der Geschlechter, „Der Sturm”, nr 70 (1911).

    32 V. de Saint-Point, Manifest der futuristischen Frau, „Der Sturm,” nr 108 (1912). Tekst ten, wygłoszony w czerwcu 1912 w Brukseli i w Paryżu, ukazał się po raz pierwszy drukiem po niemiecku w „Der Sturm” w 1912; a następnie równocześnie po francusku i włosku w 1913 roku, por. Manifesto: A Century of Isms, red. M. A. Caws, Lincoln: University of Nebraska Press, 2001, s. 696.

    33 Manifest futurystyczny Marinettiego ukazał się miesiąc wcześniej w „Der Sturm”.

    34 V. de Saint-Point, Manifeste de la femme futuriste, Paris: Mille et une nuits, 2005, s. 11. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    35 Por. stwierdzenie de Saint-Point: „Ale nie feminizm. Feminizm jest pomyłką polityczną. Feminizm jest intelektualną pomyłką kobiety, którą jako taką dostrzeże jej instynkt. Nie wolno nam dać kobiecie żadnych praw , których domagają się feministki . Dając je jej nie wprowadzilibyśmy chaosu upragnionego przez futurystów , lecz – przeciwnie – nadmiar porządku ” (s. 12; wyróżnienie w oryginale). Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, s. 324.

    36 Zob. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., szczególnie rozdział Zur Krise paternalen Erzählens, s. 144-151. O Else Lasker-Schüler mówi Dahlke w rozdziale Literatur der Söhne; autorka pokrótce omawia fascynację Lasker-Schüler jej zmarłym w młodości synem Paulem. Zabieg ten jest symptomatyczny dla tej pod innymi względami wieloaspektowej książki: prócz tego podrozdziału i dwóch innych tekstów kobiet, omówionych w części wprowadzającej, wydaje się, na podstawie doboru tekstów, że w kulcie (męskiej) młodości uczestniczą mężczyźni i to oni ją reprodukują. Twórczość Lasker-Schüler z jej zaświadczoną w tekstach żeńską męskością wydaje się uzupełnieniem tej pracy.

    37 Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 86.

    38 W. Herzfelde, Else Lasker-Schüler: Begegnungen mit der Dichterin und ihrem Werk, „Sinn und Form” 21 (1969): s. 1307.

    39 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 328, 326.

    40 Ibid., s. 323, 332.

    41 E. Lasker-Schüler, Gedichte, oprac. K. J. Skrodzki, N. Oellers, t. 1.1, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1996, s. 146.

    42 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, s. 324.

    43 Ibid., s. 328.

    44 Ibid, s. 341.

    45 Ibid, s. 365.

    46 E. Lasker-Schüler, Briefe 1914-1924, oprac. K. J. Skrodzki, t. 7, Werke und Briefe : Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 2004, s. 87.

    47 To jedynie pobieżne streszczenie całej sprawy, która była wieloetapowa i skomplikowana. Por. R. Oehring, Die Internierung des Dr. Otto Groß und die Polizei, w: Manifeste und Dokumente zur Deutschen Literatur, 1910-1920, op. cit., Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., s. 103-105.

    48 Jak donosi Lasker-Schüler w tym samym liście, konsultowała się ona w tej sprawie z prawnikiem, czyli chciała na próbę dyscyplinowania jej zareagować innym aparatem dyscyplinarnym.

    49 Sedgwick, Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire, op. cit.

    50 Paragraf 175 kodeksu prawa karnego, który dotyczył penalizacji sodomii, mówił jedynie o „osobach płci męskiej”, por.: J. C. Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, „Journal of the History of Sexuality” 2, nr 3 (1992): s. 394.

    51 Ibid. Por. także J. D. Steakley, The Homosexual Emancipation Movement in Germany, New York: Arno Press, 1975, M. Baumgardt, Die Homosexuellen-Bewegung bis zum Ende des Ersten Weltkrieges, w: Eldorado: Homosexuelle Frauen und Männer in Berlin 1850-1950: Geschichte, Alltag und Kultur, red. Verein der Freunde eines Schwulen Museums in Berlin e. v., Berlin: Frölich & Kaufmann, 1984.

    52 Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, op. cit. Jak podkreśla Fout, w kontekście tych ataków pojawiają się u konserwatywnych komentatorów pomysły kryminalizacji żeńskiej homoseksualności; nie ma jednak zgody w tej sprawie, ponieważ oznaczałoby to uznanie istnienia pragnień seksualnych u kobiety, czemu zaprzeczają towarzystwa na rzecz czystości (seksualnej). Z drugiej strony feministki, np. Helene Stöcker, równie gwałtownie protestują przeciw takiemu nawet hipotytecznemu krokowi.

    53 K. Kraus, Perversität, „Der Sturm”, nr 13 (1910).

    54 Ibid., s. 98. W Berlinie podobne podejście do miłości homoseksualnej prezentuje czasopismo Adolfa Brandta „Der Eigene”. W przeciwieństwie jednak do Krausa, a z drugiej strony do Hirschfelda, dominuje w nim klasyczny grecki ideał męskiego piękna, hegemonicznego kulturowo. Zob. G. L. Mosse, The Image of Man: The Creation of Modern Sexuality, Oxford: Oxford University Press, 1996, s. 17-39, D. J. Prickett, The Soldier Figure in Discourses on Masculinity in Wilhelmine and Weimar Germany, „Seminar: A Journal of Germanic Studies” 44, nr 1 (2008): passim.

    55 R. Blümner, L’amour à l’allemande, „Der Sturm”, nr 23 (1910). O faktycznie znacznie większej publicznej widoczności homoseksualizmu w Berlinie niż w Paryżu zob. Mosse, The Image of Man: The Creation of Modern Sexuality, op. cit., s. 90.

    56 Zob. Doktor Magnus Hirschfeld (Ein offener Brief an die Zürcher Studenten), w: E. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, oprac. R. Dick, t. 3.1, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1998, s. 422-423. Dalej podaję odwołania w nawiasach bezpośrednio w tekście. Szkic ten ukazał się po raz pierwszy w „Zürcher Post und Handelszeitung” 10. lipca 1918 roku. W tym czasie poetka przebywała w Zurychu, Magnus Hirschfeld miał tam wykład dzień później, por. E. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920: Anmerkungen, oprac. R. Dick, t. 3.2, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1998, s. 312.

    57 O antyintelektualizmie Lasker-Schüler, zob. na przykład S. Henke, Fehl am Platz: Studien zu einem kleinen Drama im Werk von Alfred Jarry, Else Lasker-Schüler, Marieluise Fleisser und Djuna Barnes, Würzburg: Königshausen & Neumann, 1997, s. 47.

    58 M. Foucault, Historia seksualności, Warszawa: Czytelnik 1995.

    59 Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, op. cit., s. 22.

    60 O Antinousie por. C. A. Williams, Roman Homosexuality, wydanie drugie, Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 64 i n.

    61 Lasker-Schüler, Gedichte, op. cit., s. 180. Dziękuję Tomaszowi Ososińskiemu za przekład wiersza.

    62 Podobnie jak we wcześniejszej Peter Hille-Buch, Antinous może być figurą poety z rodzinnego miasta Lasker-Schüler, Eberfeld. Lasker-Schüler użyła także relacji między Hadrianem i Antinousem jako metafory jej przyjaźni z Jethro Bithellem, której intensywny okres skończył się wraz z małżeństwem Bithella: „O!!!!! Tak źle mnie zrozumiałeś? Spójrz na moją podobiznę… jeśli nie byłabym fakirem, to bym była Antinousem. Ale Ty Hadrianem nie jesteś…A okłamałeś mnie – żadna kobieta nie powinna stanąć na drodze naszej przyjaźni (?) naszego królowania – prawda”. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 168-169.

    63 H. Walden, Der Sumpf von Berlin: „Spezialbericht” Café Großenwahn, „Der Sturm”, nr 82 (1911). Przedruk – bez przedmowy jako Café Großenwahn – w: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit. Dalej odwołania bezpośrednio w tekście wedle tego wydania. O kawiarniach jako o sferze półpublicznej, zob. Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, op. cit., s. 166.

    64 W przeciwieństwie do tego stwierdzenia krytycy i krytyczki wskazywali na podobieństwa między Lasker-Schüler a Heinem, zob. I. Shedletzky, Bacherach and Barcelona: On Else Lasker-Schuler’s Relation to Heinrich Heine, w: The Jewish Reception of Heinrich Heine, red. M. H. Gelber, Tübingen: M. Niemeyer, 1992. Georg Busse-Palma (1876-1915) był poetą o niewielkim dorobku, znanym z nomadycznego trybu życia.

    65 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 157.

    66 Zob. szczególnie S. Bauschinger, The Berlin Moderns and Else LaskerSchüler and the Café Culture, w: Berlin Metropolis: Jews and the New Culture, 1890-1918, red. E. D. Bilski, Berkeley, CA; New York: University of California Press; Jewish Museum, 1999.

    67 E. Lasker-Schüler, Künstler, „Der Sturm”, nr 29 (1910). Zob. także Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tego wydania.

    68 Zob. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 137.

    69 Sigrid Bauschinger interpretuje tę postać jako personifikację orła na stemplu konfiskaty majątku, potocznie nazywanego po niemiecku kukułką, zob. ibid. Nazwisko to może być również echem powieści Otto Juliusa Bierbauma Prinz Kuckuck (1907). Autor oparł się w niej na życiorysie mecenasa sztuki, Waltera Heymela. Jak pisze Peter Sprengel, Heymel był uosobieniem dandysa, który znajduje się na „antypodach” w stosunku do bohemy. Zob. P. Sprengel, Geschichte der deutschsprachigen Literatur, 1900-1918: Von der Jahrhundertwende bis zum Ende des Ersten Weltkriegs, München: C.H. Beck, 2004, s. 38.

    70 Motyw trosk materialnych pojawia się też w innych tekstach Lasker-Schüler. Jest ona zawodową artystką: jej honoraria z wystąpień publicznych, nowych książek, dodruków, przedruków mają zapewniać jej utrzymanie, tak jednak się nie dzieje. Jej listy zawierają prośby czy błagania o pożyczki, starania o „mecenat” czy o nagrody fundacji i sprawozdania o mozolnym szukaniu wydawców. Można ten stan interpretować przynajmniej częściowo jako określony ze względu na płeć strukturalny problem berlińskiej wspólnoty literackiej, por. Miller, Cultures of Modernism: Marianne Moore, Mina Loy, & Else Lasker-Schüler: Gender and Literary Community in New York and Berlin, op. cit. Lasker-Schüler jest także w zasadzie samotną matką. Kłopoty finansowe Waldena i „Der Sturm” w tym okresie są dobrze udokumentowane, również w korespondencji Lasker-Schüler, zob. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 137-138.

    71 Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., passim.

    72 Ibid., s. 158. Zob. także o tym samym wydarzeniu końcówka eseju Tigerin, Affe und Kuckuck, gdzie kukułka jest również nazwana artystą, por. LaskerSchüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 141-142.

    73 Mąż w Künstler jest muzykiem, Hatvani w swoim eseju pisze o pisarzu. Podobnie do Lasker-Schüler, umieszczającej kompozytora i pisarkę w tej samej kategorii „artystów”, określoną ze względu na płeć wizję Hatvaniego można z modyfikacjami rozciągnąć na artystę-mężczyznę jako takiego – szczególnie w kontekście, w którym identyfikacja z konkretnym obszarem sztuki jest płynna, jak to się ma w przypadku konkretnych artystów, a interakcje między różnymi polami są programowe, jak w „Der Sturm”.

    74 Projekt ten w swoich pracach rekonstruują Hallensleben, Else LaskerSchüler: Avantgardismus und Kunstinszenierung, op. cit., S. Kirschnick, Tausend und ein Zeichen: Else Lasker-Schülers Orient und die Berliner Alltagsund Populärkultur um 1900, Würzburg: Königshausen & Neumann, 2007. Zbliżony obraz tańca węży i indyjskich gniazd ptaków, zob. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 179, 194.

    75 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 103.

    76 J. Hessing, Else Lasker-Schüler: Biographie einer deutsch-jüdischen Dichterin, Karlsruhe: Loeper Verlag, 1985, C. Miller, Reading the Politics of Else Lasker-Schuler’s 1914 Hebrew Ballads, „Modernism/modernity” 6, nr 2 (1999). Jest kilka powodów, by identyfikować Berlin z całym niemieckim cesarstwem i tym, co narodowe w przypadku Else Lasker-Schüler. Po pierwsze Berlin jest bezpośrednim kontekstem, w którym wówczas tworzy: jej głównym punktem odniesienia. Szlaki, które przemierza w swoich tekstach i codziennym życiu, można odnaleźć w stolicy; Berlin jest częścią tej szczególnej sceny artystycznej. (Innym mniej znaczącym miejscem w tym czasie jest jej rodzinne miasto Eberfeld.) Po drugie, w ramach narodowej inscenizacji niemieckiej, Berlin jest wyznaczonym centrum wciąż dość młodej Rzeszy i w tym kontekście ma być reprezentatywny dla całego państwa.

    77 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 96. Dalsze cytaty podaję bezpośrednio w tekście.

    78 Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 111.

    79 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 134. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    80 Nie oznacza to, że Lasker-Schüler nie aprobowała aktywnie niektórych inicjatyw feministycznych. Dobrym tego przykładem jest jej poparcie dla działań na rzecz praw matek, czego dowody znajdujemy w korespondencji, a czego wyrazem jest też tekst-portet Franciski Schultz, prowadzącej dom dla matek pod Berlinem, por. Franciska Schultz, w: Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 169.

    81 R. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, Oxford: Oxford Univeristy Press, 1999, s. 405.

    82 J. Wertheimer, Unwelcome Strangers: East European Jews in Imperial Germany, New York: Oxford University Press, 1987, s. 6.

    83 P. Hyman, Muster der Modernisierung: Jüdische Frauen in Deutschland und Russland, w: Deutsch-jüdische Geschichte als Geschlachtergeschichte: Studien zum 19. und 20. Jahrhundert, red. K. Heinsohn, S. Schüler-Springrorum, Göttingen: Wallstein, 2006, s. 45. Używam w tej części argumentacji Hyman, która wspiera wizję „Rosjanki” Else Lasker-Schüler. Jednak Hyman daleka jest w swoim tekście od jakiejkolwiek dychotomii zachód/ wschód: zwraca choćby uwagę na rozwój świeckiej edukacji żeńskiej we wschodniej Europie, z czym wiąże się wedle niej podatność na radykalne działania emancypacyjne, a także na dużą liczbę studentek pochodzenia żydowskiego na uniwersytetach w Szwajcarii. Zasadniczą różnicą tła tej problematyki dla Hyman, zresztą podobnie jak dla Lasker-Schüler, jest dynamiczny rozwój i asymilacja mniejszości żydowskiej w Europie Środkowej jako mieszczaństwa i względny brak tego zjawiska w Europie Wschodniej. Por. również P. Hyman, Gender and Assimilation in Modern Jewish History: The Roles and Representation of Women, Seattle: University of Washington Press, 1995, M. A. Kaplan, The Making of the Jewish Middle Class: Women, Family, and Identity in Imperial Germany, New York: Oxford University Press, 1991.

    84 D. Biale, Eros and the Jews: From Biblical Israel to Contemporary America, Berkeley: University of California Press, 1997, s. 161. Brak wstydu, mieszczańska norma płci – jak pisze Lasker-Schüler – charakterystyczny dla „Rosjanki” jest sygnałem inności, który z punktu widzenia normy można określić jako „brak kultury” czy „prymitywizm”. Należy tu wspomnieć o pozytywnym przewartościowaniu tych pojęć w ramach kulturowego syjonizmu choćby przez znanego Lasker-Schüler Martina Bubera, do czego będę nawiązywać w ostatniej części tego podrozdziału. Warto już tutaj zaznaczyć, że rola kobiet w „syjonistycznej rodzinie” nie nawiązuje do tradycyjnego modelu Ostjuden, a jest raczej wariacją na temat dominującego (nacjonalistycznego) wzorca mieszczańskiego tego okresu. Por. A. Rose, „Die Neue Jüdische Familie”: Grauen, Geschlecht und Nation im zionistischen Denken, w: Deutsch-jüdische Geschichte als Geschlechtergeschichte: Studien zum 19. und 20. Jahrhundert, op. cit.

    85 Por. analizę Susan Stryker dotyczącą wielu naznaczonych płciowo aspektów bycia, omówioną wcześniej we wprowadzeniu do rozdziału I. U Stryker identyfikacja w przeciwieństwie do tożsamości akcentuje sprawczość (określonego płciowo) podmiotu, zob. Stryker, The Transgender Issue: An Introduction, op. cit., s. 149.

    86 Por. J. Halberstam, Female Masculinity, Durham: Duke University Press, 1998. Krytykowano to pojęcie, sugerując, że termin ten marginalizuje na nowo kategorię seksualności, por. C. Breger, Feminine Masculinities: Scientific and Literary Representations of „Female Inversion” at the Turn of the Twentieth Century, „Journal of the History of Sexuality” 14, nr 1-2 (2005). Jednak u Lasker-Schüler negocjacje odbywają się właśnie na poziomie płci, a napięcie między określoną dyskursywnie „naturą” płci i również rozumianą konstruktywistycznie inscenizacją płci wydają się być najważniejsze.

    87 O historycznie i przestrzennie specyficznych hierarchiach męskości – hegemonicznych i marginalizowanych, zob. R. W. Connell, Masculinities, wydanie drugie, Berkeley, Calif.: University of California Press, 2005.

    88 Termin „dysymilacja” jako nazwa tendencji dominującej po okresie asymilacji zaproponowała Shulamit Volkov, por. Sh. Volkov, The Dynamics of Dissimilation: Ostjuden and German Jews, w: The Jewish Response to German Culture: From the Enlightenment to World War II, red. J. Reinharz, W. Schatzberg, Lebanon, NH: University Press of New England, 1985.

    89 J. Roth, Rechts und Links. Cytat za: Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 428.

    90 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 143. To samo cytuje przy omawianiu wiersza Faraon i Józef Christine Radde; kończąc jednak na słowach „w mojej krwi”, wyłącza z góry z interpretacji interesujący mnie tu kontekst; nie omawia ona również postaci Józefa w korespondencji z Bithellem. Por. Ch. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, Trier: Wissenschaftlicher Verlag Trier, 1998, s. 158-168.

    91 E. Lasker-Schüler, Poezje – Lyrik, oprac. i przeł. E. Wachowiak, Poznań: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, 1992. Dalej w pracy podaję wtedy polskie tytuły obok niemieckich, jeśli tłumaczenia wymienianych wierszy znajdują się w tym zbiorze.

    92 Dokładniej o chronologii tej stylizacji, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 162-163.

    93 Wszystkie te trzy elementy – niejednoznaczność, powiązanie z poezją i relacyjność – można też na inny sposób przypisać Dawidowi, czyli innej postaci identyfikacji autorki, do którego jeszcze powrócę. David Biale wskazuje, że struktura starotestamentowych opowieści o bohaterze-królu polega na nieoczekiwanym zwrocie akcji i sukcesie tego, któregoby o to nikt nie podejrzewał; tak też jest w przypadku Dawida. Por. Biale, Eros and the Jews: From Biblical Israel to Contemporary America, op. cit., s. 19. Ta podobna, a tak naprawdę – zdaniem Bialego – strukturalna „niejednoznaczność” w stosunku do greckich starożytnych mitów, jest charakterystyczna dla narracji starotestamentowych i odpowiada kategoriom, o jakich mówi Radde. Lasker-Schüler w innych tekstach wspomina Dawida jako model poety, por. Peter Baum (Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 128). Relacyjność natomiast można przypisać niemal każdej postaci.

    94 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 107.

    95 Interpretacja taka normatywnie zakłada konflikt między związkami homospołecznymi a pragnieniem heteroseksualnym, podobnie jak zakłada, że to ostatnie też odgrywa swoją rolę; faktycznie tekst Biblii milczy o heteroseksualnym pragnieniu Józefa, co jednak – z drugiej strony – może być częścią stylu narracji.

    96 Por. odczytanie symbolicznej wymiany, inspirowane Gayle Rubin, w: Butler, Uwikłani w płeć: Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008.

    97 E. Lasker-Schüller, Poezje–Lyrik, op. cit., s. 37.

    98 W wierszu Faraon i Józef faraon jest tym, który posiada fizyczne i psychiczne atrybuty wojownika: „Wciąż myśli faraon/ O moich braciach,/ Którzy wrzucili mnie do studni.// Słupami stają się we śnie jego ręce/ I grożą!”. Na tej podstawie próbowano pisać o „męskich” atrybutach faraona i „kobiecych” Józefa, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 168. O zakładanej androginii Józefa, zob. G. Brinkler-Gabler, The Primitive and the Modern: Gottfried Benn and Else Lasker-Schüler: Woman/Women in Expressionism, w: Else Lasker-Schüler: Ansichten und Perspektiven = Views and Reviews, red. E. Schürer, S. M. Hedgepeth, Tübingen: Francke, 1999, s. 56, S. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Ihr Werk und ihre Zeit, Heidelberg: Stiehm, 1980, s. 118. Moja interpretacja idzie w kierunku odczytania ich jako różnych figuracji męskości.

    99 Wcześniej Lasker-Schüler opublikowała kilka pokrewnych utworów poruszając wątki starotestamentowne: Das Lied des Gesalbten, 1901; Sulamitka (Sulamith), 1901; Eva, 1905; Rut (Ruth), 1905; Evas Lied, 1905, Zebaoth (Zebaoth), 1905. W porównaniu z nimi, Faraon i Józef oraz Dawid i Jonatan są nowe pod względem tego, że bezpośrednio koncentrują się na parze postaci i to męskiej oraz ich relacjach. W tym nurcie mieszczą się również wiersze, które na różne sposoby mówią o Bogu np. Im Anfang, 1902; Mein stilles Lied, 1905; Koniec świata (Weltende), 1905; Do Boga (An Gott), 1908; I szukam Boga (Und ich suche Gott), 1909. O niejednoznacznej wizji Boga, a także „trywialnej” religijności innych wczesnych wierszy Lasker-Schüler, do 1905 roku, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 122-124.

    100 Por. E. Lasker-Schüler, Gedichte: Anmerkungen, oprac. K. J. Skrodzki, N. Oellers, t. 1.2, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1996. Rysunek przedstawiający Jakuba, o którym pisała pod koniec sierpnia 1912 roku do Karla Krausa, nie przedstawiał, jak sama stwierdza, Jakuba z tego wiersza; jego opis przypomina bardziej tekst Jakob, który ukazał się po raz pierwszy w zbiorze Hebräische Balladen, wydanym pod koniec października bądź na początku listopada tego roku, por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 244-245, 600.

    101 Ibid., s. 255.

    102 Por. Lasker-Schüler, Gedichte: Anmerkungen, op. cit., s. 21-32.

    103 Częściowo decyzję tę pod względem kompozycyjnym można uzasadnić tym, by nie powtarzać pewnych motywów: dotyczy to Ewy, Józefa czy Dawida i Jonatana. Z drugiej strony, Jakub, na różne sposoby, jest obecny w dwóch wierszach, podobnie jak wątek Ruth i Boasa pojawia się, znów z różnych perspektyw, w dwóch tekstach. Im Anfang zawarty jest w Balladach hebrajskich od drugiego, poszerzonego wydania z 1914 roku.

    104 O „balladzie” jako o gatunku literackim w kontekście Lasker-Schüler zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 34 i n.

    105 Podobnie formułuje swoje spostrzeżenia Andrea Henneke-Weischer, mówiąc o procesie „hebraizacji” w tekstach Lasker-Schüler; choć podrozdział, w którym znajdują się te stwierdzenia, tytułuje Vom Orient zur Bibelwelt, sugerując brak ciągłości pomiędzy orientalizowanymi tekstami a utworami inspirowanymi Biblią. Por. A. Henneke-Weischer, Poetisches Judentum: Die Bibel im Werk Else Lasker-Schülers, Mainz: Matthias-Grünewald-Verlag, 2003, s. 118 i n.

    106 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 107, 253.

    107 Por. M. H. Gelber, Melancholy Pride: Nation, Race, and Gender in the German Literature of Cultural Zionism, Conditio Judaica, Tübingen: M. Niemeyer, 2000, Henneke-Weischer, Poetisches Judentum: Die Bibel im Werk Else Lasker-Schülers, op. cit., V. Di Rosa, Begraben sind die Bibeljahre längst: Diaspora und Identitätssuche im poetischen Entwurf Else Lasker-Schülers, Paderborn: mentis, 2006, H. Valencia, Else Lasker-Schüler und Abraham Nochem Stenzel: Eine unbekannte Freundschaft, Campus Judaica, Frankfurt am Main: Campus, 1995, Hessing, Else Lasker-Schüler: Biographie einer deutschjüdischen Dichterin, op. cit.

    108 Omawiając teksty Lasker-Schüler w kontekście dysymilacji (Ballady hebrajskie, Die Nächte des Tino von Bagdad, Der Prinz von Theben, oraz Hebräerland) nie wspomina on o relacjach płci, na których ja skupiam się w moich analizach, zob. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 441-453.

    109 Ibid., s. 431.

    110 O znaczeniu Nordaua, zob. T. S. Presner, „Clear Heads, Solid Stomachs, and Hard Muscles”: Max Nordau and the Aesthetics of Jewish Regeneration, „Modernism/modernity” 10, nr 2 (2003), M. Berkowitz, Zionist Culture and West European Jewry before the First World War, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1996.

    111 Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 431. O niemieckiej narodowej narracji o męskości opartej na figurze wojownika, zob. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., s. 197-209.

    112 T. S. Presner, Muscle Jews and Airplanes: Modernist Mythologies, the Great War, and the Politics of Regeneration, „Modernism/modernity” 13, nr 4 (2006): s. 707.

    113 Zob. O. Stössl, Kameraderie, „Der Sturm” 1, nr 5 (1910).

    114 E. Lasker-Schüler, Poezje–Lyrik, op. cit., s. 43.

    115 Ibid., s. 33.

    116 Zob. Ibid., s. 39.

    117 Nawiązując do interpretacji Margarity Pazi i Sigried Bauschinger, Radde analizuje różnice w użyciu przymiotników „żydowski” i „hebrajski” w tekstach Lasker-Schüler i dochodzi do wniosku, że „żydowski” stosuje się do współczesnej egzystencji w diasporze, a „hebrajski” do przeszłości biblijnej. Żadna z tych krytyczek nie wspomina kontekstu syjonizmu, por. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 42-48.

    118 Warto zauważyć, że owe „wojny językowe” i prymat języka hebrajskiego można odczytać jako projekt maskulinizacji narodu, por. N. Seidman, Lawless Attachements, One-night Stands: The Sexual Politics of the Hebrew-Yiddish Language War, w: Jews and Other Differences: The New Jewish Cultural Studies, op. cit.

    119 Por. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 388 i n.

    120 E. Lasker-Schüler, Poezje Lyrik, op. cit., s. 23.

    121 Pellegrini, Interarticulations: Race, Gender and the Jewish Woman Question, op. cit., s. 49.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Voir plus de livres
    1 / 11
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 „Der Sturm” 92 (1912).

    2 Krytyczki zwracały uwagę na ciągłość tekstualnych i egzystencjalnych autoinscenizacji Lasker-Schüler. W rozdziale tym skupiam się na aspekcie tekstualnym. O autoinscenizacji i ubiorze zob. C. Miller, Cultures of Modernism: Marianne Moore, Mina Loy, & Else Lasker-Schüler: Gender and Literary Community in New York and Berlin, Ann Arbor: University of Michigan Press, 2005. Interesujące teoretyczne rozwinięcie tych kwestii z uwzględnieniem kategorii transgender podaje M. B. Garber, Vested Interests: Cross-Dressing and Cultural Anxiety, New York: HarperPerennial, 1993.

    3 O „wierszach biblijnych” poetka pisze w: E. Lasker-Schüler, Briefe 18931913, red. U. Marquardt, t. VI, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 2003, s. 143.

    4 Źródłami informacji biograficznych są przede wszystkim: E. Klüsener i in., Else Lasker-Schüler, 1869-1945, „Marbacher Magazin” 71, Marbach am Neckar: Deutsche Schillergesellschaft, 1995, S. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, Göttingen: Wallstein, 2004. Pierwszy tekst Lasker-Schüler ukazał się w pierwszym numerze pisma w marcu 1911 (esej Peter Baum), ostatni – w numerze 125/126 z 1912 roku (wiersz Versöhnung wraz z drzeworytem Franza Marca o tym samym tytule).

    5 Jak zaznacza Marcus Hallensleben, trudno mówić o jednolitości programowej pisma, króra wynikałaby z zawartych tam tekstów o charakterze manifestów, zob. M. Hallensleben, Else Lasker-Schüler: Avantgardismus und Kunstinszenierung, Tübingen: Francke, 2000, s. 37. „Alternatywna przestrzeń publiczna” (niem. Gegenöffentlichkeit, Gegen-Öffentlichkeit) to termin Petera Sprengla w odniesieniu do działalności „Der Sturm”, zob. P. Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, Berlin: Erich Schmidt, 1993, s. 151 i n. Zerwanie Lasker-Schüler z „Der Sturm” następuje równolegle z rozstaniem i następnie rozwodem z redaktorem naczelnym pisma, Herwarthem Waldenem.

    6 Zob. E. Lasker-Schüler, Im neopathetischem Cabaret, „Der Sturm”, nr 38 (1910), K. Hiller, Das Cabaret und die Gehirne Salut: Rede zur Eröffnung des Neopathetischen Cabarets, „Der Sturm”, nr 44 (1910). Zob. także, Die Berliner Moderne, 1885-1914, red. J. Schutte, P. Sprengel, Stuttgart: Reclam, 1987, s. 50-61, 475-534.

    7 Por. E. Blass, Arnim Wassermann, „Der Sturm”, nr 67 (1911), P. Hatvani, Wien Am Elften März, „Der Sturm”, nr 105 (1912).

    8 Hatvani, Wien Am Elften März, op. cit.

    9 Ibid., s. 6. Dziękuję Tomaszowi Ososińskiemu za przekład wiersza.

    10 Innym istotnym wkładem w rozwijanie motywów orientalnych jest proza Paula Scheerbarta. Porównanie tekstów prozatorskich Scheerbarta i Lasker-Schüler można znaleźć w: Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, op. cit., s. 201-208. Podążając za użyciem terminu Wernera Sollorsa „etniczny modernizm” w kontekście północnoamerykańskim, stosuję określenie „etniczny”, by wskazać na kulturowy pluralizm, u którego podstaw stoi kolonializm, migracje i wielojęzyczność. W ten sposób „etniczny modernizm” stanowi alternatywę asymilacji w kierunku kulturowo dominującego, a zatem przezroczystego, prądu głównego. Zapożyczam ten termin nie po to, by sugerować prostą analogię, lecz by zaznaczyć te aspekty, które wydobywają tę inaczej nienaznaczoną „narodowość”. Zob. W. Sollors, Ethnic Modernism, Harvard University Press, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2008. Zob. także R. Keresztesi, Strangers at Home: American Ethnic Modernism Between the World Wars, Lincoln: University of Nebraska Press, 2005. Zdaję sobie z tego sprawę, że terminu „etniczny” nie da się łatwo zastosować do kontekstu niemieckiego, choćby z powodu odmiennej historii niemieckich Żydów oraz skomplikowanych związków między modernizmem/ nowoczesnością i żydowskością w kontekście niemieckojęzycznej Europy Środkowej. Moje podejście do śledzenia żydowskich obecności w modernizmie niemieckim, a szczególnie w tekstach Lasker-Schüler, jest inspirowane uwagami w artykule: S. Spector, Modernism without Jews: A Counter-Historical Argument, „Modernism/modernity” 13, nr 4 (2006). Oto kluczowy fragment: „Myślenie o «modernizmie żydowskim» jako temacie tak jakby istniał specyficzny korpus tekstów lub preskryptywna formalna definicja tego terminu wydaje się w najlepszym razie jałowe (jeśli nie złowróżbne). Nie jest możliwa historia literatury modernizmu żydowskiego. Możliwe natomiast wydaje się napisanie historii dyskursu dotyczącego modernizmu żydowskiego w niemieckojęzycznej Europie Środkowej” (s. 617). Dlatego też nie identyfikuję etnicznego pochodzenia Lasker-Schüler i nie odczytuję jej tekstów biograficznie, lecz w dialogu z polem dyskursywnym, które (w niewypowiedziany sposób) funkcjonuje wokół obecności żydowskich.

    11 Zob. rozdział The Transmutation of the Rhetoric of Race into the Construction of Gender, w: S. L. Gilman, Freud, Race, and Gender, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1993, s. 36-48. Ann Pellegrini idzie nawet dalej we wpisywaniu „rasy” w mechanizmy teorii Freuda. Porównuje ona Freudowski model rozwoju kobiety – przejście z aktywnej chłopięcości do pasywnej waginalnej kobiecości – do procesu akulturacji Ostjuden do mieszczańskich norm Europy Środkowej i Zachodniej. Zob. A. Pellegrini, Whiteface Performances: „Race”, Gender, and Jewish Bodies, w: Jews and Other Differences: The New Jewish Cultural Studies, red. D. Boyarin, J. Boyarin, Minneapolis: University of Minnesota, 1997, s. 119. Takie uniwersalizujące podejście ekspresjonizmu ujawniło się i nieco później, szczególnie w latach 1916-1917 – w czasie debaty o sztuce i żydowskości w piśmie „Der Jude”. Por. H. O. Horch, Expressionismus und Judentum, w: Die Modernität des Expressionismus, red. T. Anz, M. Stark, Stuttgart: Metzler, 1994.

    12 J.A., Künstler, „Der Sturm”, nr 76 (1911): s. 608. Wyróżnienie w oryginale.

    13 Podobny pogląd wyraża negatywna recenzja z Kondora Kurta Hillera, zob. H[erwarth] W[alden], Baal, der Lyriksucher, „Der Sturm”, nr 123/124 (1911). Promocja środowiska odbywa się również poprzez zamieszczanie reklam książek: „Der Sturm” dba w ten sposób zarówno o wydany w 1911 roku zbiór poezji Lasker-Schüler Meine Wunder, w części zresztą publikowanych wcześniej w „Der Sturm”, a uznawanych za jej naczelny wkład do modernizmu oraz powieść Mein Herz z listopada 1912, również wcześniej ukazującą się w czasopiśmie pod tytułem Briefe nach Norwegen. Por. C. Zeltner, Die Modernität der Lyrik Else Lasker-Schülers: Untersuchungen zur Struktur der Gedichte, Bern; New York: P. Lang, 1994. Podobną tezę, choć dyskutowaną z pozycji kulturoznawczych, można znaleźć w: C. Benthien, Else Lasker-Schüler: „Meine Wunder” (1911), w: Meisterwerke. Deutschsprachige Autorinnen im 20. Jahrhundert, red. C. Benthien, I. Stephan, Köln; Weimar, Wien: Böhlau, 2005. Warto jeszcze wspomnieć o zamieszczonej w tej publikacji obronie jej wydawcy Herwartha Waldena przed atakami konserwatywnej prasy na Lasker-Schüler i jej wiersz Leise sagen-. Zob. H. Walden, Deutsche Dichter und Deutsche Richter, „Der Sturm”, nr 119/120 (1912), E. Lasker-Schüler, Lasker-Schüler contra B. und Genossen, „Der Sturm”, nr 111 (1911).

    14 Wypowiedzi Else Lasker-Schüler na temat działalności „Der Sturm” jest niewiele i są one niejednoznaczne. Na przykład po swoim rozstaniu z redaktorem „Der Sturm” Herwarthem Waldenem, a następnie zerwaniu z czasopismem, w liście z lipca 1912 roku do Karla Krausa wyznawała, że nie zgadzała się z wieloma rzeczami, które pismo publikowało. W innym liście do Krausa z kwietnia 1912 roku z kolei chwaliła impresaryjną aktywność „Der Sturm”. Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 224-225.

    15 V. Pirsich, „Der Sturm”: Eine Monographie, Herzberg: Traugott Bautz, 1985. Zob. także S. Arnold, Das Spektrum des literarischen Expressionismus in den Zeitschriften „Der Sturm” und „Die Weissen Blätter”, Frankfurt a.M.: P. Lang, 1998.

    16 J. Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, New York: Routledge,1993, s. 18.

    17 S. Hall, L. Grossberg, On Postmodernism and Articulation: An Interview with Stuart Hall, w: Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, red. S. Hall, D. Morley, Kuan-Hsing Chen, London; New York: Routledge, 1996, s. 141. Wyróżnienie w oryginale.

    18 Ibid., s. 142.

    19 A. Pellegrini, Interarticulations: Race, Gender and the Jewish Woman Question, w: Judaism Since Gender, red. M. Peskowitz, L. Levitt, New York: Routledge, 1997, s. 49.

    20 Klasyczną analizą „żydowskiego” ciała, poświęconą ciału męskiemu jest: S. L. Gilman, The Jew’s Body, New York: Routledge, 1991. Ann Pellegrini przeprowadza krytykę owego przypadku niewyczulenia na problematykę płci w: Pellegrini, Whiteface Performances: „Race”, Gender, and Jewish Bodies, op. cit.

    21 M. Bunzl, Jews, Queers, and Other Symptoms: Recent Work in Jewish Cultural Studies „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 6, nr 2 (2000): s. 338.

    22 Omawiając homospołeczność i jej niejednoznaczny stosunek do seksualności – „przerwane kontinuum” między nimi – odnoszę się do prac Eve Kosofsky Sedgwick, szczególnie do: E. Kosofsky Sedgwick, Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire, New York: Columbia University Press, 1985.

    23 Szczegółowo o związkach Karla Krausa z Berlinem, szczególnie z „Der Sturm”, zob. F. Rothe, Karl Kraus: Die Biografie, München: Piper Verlag, 2003, s. 221 i n. Za „właściwą” biografię, jak sugeruje tytuł książki Rothego, dotyczącą okresu do 1918 uznać należy: E. Timms, Karl Kraus, Apocalyptic Satirist: Culture and Catastrophe in Habsburg Vienna, New Haven, Conn.: Yale University Press, 1986. Jak zaznaczają Thomas Anz i Michael Stark we wstępie do podrozdziału Bürger und Mensch, „mieszczański” nie jest w ekspresjonizmie kategorią ekonomiczną/klasową w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej sugeruje specyficzny zestaw wartości i zachowań, zob. Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, red. T. Anz, M. Stark, Stuttgart: J.B. Metzler, 1982, s. 168-169.

    24 K. Hiller, Gegen „Lyrik”, „Der Sturm”, nr 52 (1910): 314-315. Cytat za: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 634-635. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tej pozycji.

    25 Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 602. Sam termin „sztuka słowa” (niem. Wortkunst) jest wcześniejszy i pochodzi od Arno Holza.

    26 P. Hatvani, Spracherotik, „Der Sturm”, nr 136/137 (1912): s. 210 Cytat za: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit., s. 610-611. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tej pozycji.

    27 B. D. Wright, New Man, Eternal Woman: Expressionist Responses to German Feminism, „German Quarterly” 60, nr 4 (1987): s. 588.

    28 Zob. J. Le Rider, Der Fall Otto Weininger: Wurzeln des Antifeminismus und Antisemitismus, Wien; München: Löcker, 1985, s. 223.

    29 Por. B. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, Köln; Weimar; Wien: Böhlau, 2006, s. 177. Jak widać, odcięcie się Hatvaniego od myślenia naukowego jest tylko próbą odcięcia się od innego rodzaju figury męskości.

    30 Hatvaniemu jednak daleko do homospołecznych fantazji Stefana Georgego czy Rudolfa Borchardta, u których dochodzi do uduchowienia erotyki i wykluczenia tego, co kobiece, por. Dahlke, op. cit., s. 119-143.

    31 Por. S. Przybyszewski, Das Geschlecht, „Der Sturm,” nr 31 (1910), R. Fuchs, Der Rang der Geschlechter, „Der Sturm”, nr 70 (1911).

    32 V. de Saint-Point, Manifest der futuristischen Frau, „Der Sturm,” nr 108 (1912). Tekst ten, wygłoszony w czerwcu 1912 w Brukseli i w Paryżu, ukazał się po raz pierwszy drukiem po niemiecku w „Der Sturm” w 1912; a następnie równocześnie po francusku i włosku w 1913 roku, por. Manifesto: A Century of Isms, red. M. A. Caws, Lincoln: University of Nebraska Press, 2001, s. 696.

    33 Manifest futurystyczny Marinettiego ukazał się miesiąc wcześniej w „Der Sturm”.

    34 V. de Saint-Point, Manifeste de la femme futuriste, Paris: Mille et une nuits, 2005, s. 11. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    35 Por. stwierdzenie de Saint-Point: „Ale nie feminizm. Feminizm jest pomyłką polityczną. Feminizm jest intelektualną pomyłką kobiety, którą jako taką dostrzeże jej instynkt. Nie wolno nam dać kobiecie żadnych praw , których domagają się feministki . Dając je jej nie wprowadzilibyśmy chaosu upragnionego przez futurystów , lecz – przeciwnie – nadmiar porządku ” (s. 12; wyróżnienie w oryginale). Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, s. 324.

    36 Zob. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., szczególnie rozdział Zur Krise paternalen Erzählens, s. 144-151. O Else Lasker-Schüler mówi Dahlke w rozdziale Literatur der Söhne; autorka pokrótce omawia fascynację Lasker-Schüler jej zmarłym w młodości synem Paulem. Zabieg ten jest symptomatyczny dla tej pod innymi względami wieloaspektowej książki: prócz tego podrozdziału i dwóch innych tekstów kobiet, omówionych w części wprowadzającej, wydaje się, na podstawie doboru tekstów, że w kulcie (męskiej) młodości uczestniczą mężczyźni i to oni ją reprodukują. Twórczość Lasker-Schüler z jej zaświadczoną w tekstach żeńską męskością wydaje się uzupełnieniem tej pracy.

    37 Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 86.

    38 W. Herzfelde, Else Lasker-Schüler: Begegnungen mit der Dichterin und ihrem Werk, „Sinn und Form” 21 (1969): s. 1307.

    39 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 328, 326.

    40 Ibid., s. 323, 332.

    41 E. Lasker-Schüler, Gedichte, oprac. K. J. Skrodzki, N. Oellers, t. 1.1, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1996, s. 146.

    42 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, s. 324.

    43 Ibid., s. 328.

    44 Ibid, s. 341.

    45 Ibid, s. 365.

    46 E. Lasker-Schüler, Briefe 1914-1924, oprac. K. J. Skrodzki, t. 7, Werke und Briefe : Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 2004, s. 87.

    47 To jedynie pobieżne streszczenie całej sprawy, która była wieloetapowa i skomplikowana. Por. R. Oehring, Die Internierung des Dr. Otto Groß und die Polizei, w: Manifeste und Dokumente zur Deutschen Literatur, 1910-1920, op. cit., Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., s. 103-105.

    48 Jak donosi Lasker-Schüler w tym samym liście, konsultowała się ona w tej sprawie z prawnikiem, czyli chciała na próbę dyscyplinowania jej zareagować innym aparatem dyscyplinarnym.

    49 Sedgwick, Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire, op. cit.

    50 Paragraf 175 kodeksu prawa karnego, który dotyczył penalizacji sodomii, mówił jedynie o „osobach płci męskiej”, por.: J. C. Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, „Journal of the History of Sexuality” 2, nr 3 (1992): s. 394.

    51 Ibid. Por. także J. D. Steakley, The Homosexual Emancipation Movement in Germany, New York: Arno Press, 1975, M. Baumgardt, Die Homosexuellen-Bewegung bis zum Ende des Ersten Weltkrieges, w: Eldorado: Homosexuelle Frauen und Männer in Berlin 1850-1950: Geschichte, Alltag und Kultur, red. Verein der Freunde eines Schwulen Museums in Berlin e. v., Berlin: Frölich & Kaufmann, 1984.

    52 Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, op. cit. Jak podkreśla Fout, w kontekście tych ataków pojawiają się u konserwatywnych komentatorów pomysły kryminalizacji żeńskiej homoseksualności; nie ma jednak zgody w tej sprawie, ponieważ oznaczałoby to uznanie istnienia pragnień seksualnych u kobiety, czemu zaprzeczają towarzystwa na rzecz czystości (seksualnej). Z drugiej strony feministki, np. Helene Stöcker, równie gwałtownie protestują przeciw takiemu nawet hipotytecznemu krokowi.

    53 K. Kraus, Perversität, „Der Sturm”, nr 13 (1910).

    54 Ibid., s. 98. W Berlinie podobne podejście do miłości homoseksualnej prezentuje czasopismo Adolfa Brandta „Der Eigene”. W przeciwieństwie jednak do Krausa, a z drugiej strony do Hirschfelda, dominuje w nim klasyczny grecki ideał męskiego piękna, hegemonicznego kulturowo. Zob. G. L. Mosse, The Image of Man: The Creation of Modern Sexuality, Oxford: Oxford University Press, 1996, s. 17-39, D. J. Prickett, The Soldier Figure in Discourses on Masculinity in Wilhelmine and Weimar Germany, „Seminar: A Journal of Germanic Studies” 44, nr 1 (2008): passim.

    55 R. Blümner, L’amour à l’allemande, „Der Sturm”, nr 23 (1910). O faktycznie znacznie większej publicznej widoczności homoseksualizmu w Berlinie niż w Paryżu zob. Mosse, The Image of Man: The Creation of Modern Sexuality, op. cit., s. 90.

    56 Zob. Doktor Magnus Hirschfeld (Ein offener Brief an die Zürcher Studenten), w: E. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, oprac. R. Dick, t. 3.1, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1998, s. 422-423. Dalej podaję odwołania w nawiasach bezpośrednio w tekście. Szkic ten ukazał się po raz pierwszy w „Zürcher Post und Handelszeitung” 10. lipca 1918 roku. W tym czasie poetka przebywała w Zurychu, Magnus Hirschfeld miał tam wykład dzień później, por. E. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920: Anmerkungen, oprac. R. Dick, t. 3.2, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1998, s. 312.

    57 O antyintelektualizmie Lasker-Schüler, zob. na przykład S. Henke, Fehl am Platz: Studien zu einem kleinen Drama im Werk von Alfred Jarry, Else Lasker-Schüler, Marieluise Fleisser und Djuna Barnes, Würzburg: Königshausen & Neumann, 1997, s. 47.

    58 M. Foucault, Historia seksualności, Warszawa: Czytelnik 1995.

    59 Fout, Sexual Politics in Wilhelmine Germany: The Male Gender Crisis, Moral Purity, and Homophobia, op. cit., s. 22.

    60 O Antinousie por. C. A. Williams, Roman Homosexuality, wydanie drugie, Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 64 i n.

    61 Lasker-Schüler, Gedichte, op. cit., s. 180. Dziękuję Tomaszowi Ososińskiemu za przekład wiersza.

    62 Podobnie jak we wcześniejszej Peter Hille-Buch, Antinous może być figurą poety z rodzinnego miasta Lasker-Schüler, Eberfeld. Lasker-Schüler użyła także relacji między Hadrianem i Antinousem jako metafory jej przyjaźni z Jethro Bithellem, której intensywny okres skończył się wraz z małżeństwem Bithella: „O!!!!! Tak źle mnie zrozumiałeś? Spójrz na moją podobiznę… jeśli nie byłabym fakirem, to bym była Antinousem. Ale Ty Hadrianem nie jesteś…A okłamałeś mnie – żadna kobieta nie powinna stanąć na drodze naszej przyjaźni (?) naszego królowania – prawda”. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 168-169.

    63 H. Walden, Der Sumpf von Berlin: „Spezialbericht” Café Großenwahn, „Der Sturm”, nr 82 (1911). Przedruk – bez przedmowy jako Café Großenwahn – w: Manifeste und Dokumente zur deutschen Literatur 1910-1920, op. cit. Dalej odwołania bezpośrednio w tekście wedle tego wydania. O kawiarniach jako o sferze półpublicznej, zob. Sprengel, Literatur im Kaiserreich: Studien zur Moderne, op. cit., s. 166.

    64 W przeciwieństwie do tego stwierdzenia krytycy i krytyczki wskazywali na podobieństwa między Lasker-Schüler a Heinem, zob. I. Shedletzky, Bacherach and Barcelona: On Else Lasker-Schuler’s Relation to Heinrich Heine, w: The Jewish Reception of Heinrich Heine, red. M. H. Gelber, Tübingen: M. Niemeyer, 1992. Georg Busse-Palma (1876-1915) był poetą o niewielkim dorobku, znanym z nomadycznego trybu życia.

    65 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 157.

    66 Zob. szczególnie S. Bauschinger, The Berlin Moderns and Else LaskerSchüler and the Café Culture, w: Berlin Metropolis: Jews and the New Culture, 1890-1918, red. E. D. Bilski, Berkeley, CA; New York: University of California Press; Jewish Museum, 1999.

    67 E. Lasker-Schüler, Künstler, „Der Sturm”, nr 29 (1910). Zob. także Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit. Dalej podaję numery stron bezpośrednio w tekście według tego wydania.

    68 Zob. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 137.

    69 Sigrid Bauschinger interpretuje tę postać jako personifikację orła na stemplu konfiskaty majątku, potocznie nazywanego po niemiecku kukułką, zob. ibid. Nazwisko to może być również echem powieści Otto Juliusa Bierbauma Prinz Kuckuck (1907). Autor oparł się w niej na życiorysie mecenasa sztuki, Waltera Heymela. Jak pisze Peter Sprengel, Heymel był uosobieniem dandysa, który znajduje się na „antypodach” w stosunku do bohemy. Zob. P. Sprengel, Geschichte der deutschsprachigen Literatur, 1900-1918: Von der Jahrhundertwende bis zum Ende des Ersten Weltkriegs, München: C.H. Beck, 2004, s. 38.

    70 Motyw trosk materialnych pojawia się też w innych tekstach Lasker-Schüler. Jest ona zawodową artystką: jej honoraria z wystąpień publicznych, nowych książek, dodruków, przedruków mają zapewniać jej utrzymanie, tak jednak się nie dzieje. Jej listy zawierają prośby czy błagania o pożyczki, starania o „mecenat” czy o nagrody fundacji i sprawozdania o mozolnym szukaniu wydawców. Można ten stan interpretować przynajmniej częściowo jako określony ze względu na płeć strukturalny problem berlińskiej wspólnoty literackiej, por. Miller, Cultures of Modernism: Marianne Moore, Mina Loy, & Else Lasker-Schüler: Gender and Literary Community in New York and Berlin, op. cit. Lasker-Schüler jest także w zasadzie samotną matką. Kłopoty finansowe Waldena i „Der Sturm” w tym okresie są dobrze udokumentowane, również w korespondencji Lasker-Schüler, zob. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Biographie, op. cit., s. 137-138.

    71 Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., passim.

    72 Ibid., s. 158. Zob. także o tym samym wydarzeniu końcówka eseju Tigerin, Affe und Kuckuck, gdzie kukułka jest również nazwana artystą, por. LaskerSchüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 141-142.

    73 Mąż w Künstler jest muzykiem, Hatvani w swoim eseju pisze o pisarzu. Podobnie do Lasker-Schüler, umieszczającej kompozytora i pisarkę w tej samej kategorii „artystów”, określoną ze względu na płeć wizję Hatvaniego można z modyfikacjami rozciągnąć na artystę-mężczyznę jako takiego – szczególnie w kontekście, w którym identyfikacja z konkretnym obszarem sztuki jest płynna, jak to się ma w przypadku konkretnych artystów, a interakcje między różnymi polami są programowe, jak w „Der Sturm”.

    74 Projekt ten w swoich pracach rekonstruują Hallensleben, Else LaskerSchüler: Avantgardismus und Kunstinszenierung, op. cit., S. Kirschnick, Tausend und ein Zeichen: Else Lasker-Schülers Orient und die Berliner Alltagsund Populärkultur um 1900, Würzburg: Königshausen & Neumann, 2007. Zbliżony obraz tańca węży i indyjskich gniazd ptaków, zob. Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 179, 194.

    75 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 103.

    76 J. Hessing, Else Lasker-Schüler: Biographie einer deutsch-jüdischen Dichterin, Karlsruhe: Loeper Verlag, 1985, C. Miller, Reading the Politics of Else Lasker-Schuler’s 1914 Hebrew Ballads, „Modernism/modernity” 6, nr 2 (1999). Jest kilka powodów, by identyfikować Berlin z całym niemieckim cesarstwem i tym, co narodowe w przypadku Else Lasker-Schüler. Po pierwsze Berlin jest bezpośrednim kontekstem, w którym wówczas tworzy: jej głównym punktem odniesienia. Szlaki, które przemierza w swoich tekstach i codziennym życiu, można odnaleźć w stolicy; Berlin jest częścią tej szczególnej sceny artystycznej. (Innym mniej znaczącym miejscem w tym czasie jest jej rodzinne miasto Eberfeld.) Po drugie, w ramach narodowej inscenizacji niemieckiej, Berlin jest wyznaczonym centrum wciąż dość młodej Rzeszy i w tym kontekście ma być reprezentatywny dla całego państwa.

    77 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 96. Dalsze cytaty podaję bezpośrednio w tekście.

    78 Por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 111.

    79 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 134. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    80 Nie oznacza to, że Lasker-Schüler nie aprobowała aktywnie niektórych inicjatyw feministycznych. Dobrym tego przykładem jest jej poparcie dla działań na rzecz praw matek, czego dowody znajdujemy w korespondencji, a czego wyrazem jest też tekst-portet Franciski Schultz, prowadzącej dom dla matek pod Berlinem, por. Franciska Schultz, w: Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 169.

    81 R. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, Oxford: Oxford Univeristy Press, 1999, s. 405.

    82 J. Wertheimer, Unwelcome Strangers: East European Jews in Imperial Germany, New York: Oxford University Press, 1987, s. 6.

    83 P. Hyman, Muster der Modernisierung: Jüdische Frauen in Deutschland und Russland, w: Deutsch-jüdische Geschichte als Geschlachtergeschichte: Studien zum 19. und 20. Jahrhundert, red. K. Heinsohn, S. Schüler-Springrorum, Göttingen: Wallstein, 2006, s. 45. Używam w tej części argumentacji Hyman, która wspiera wizję „Rosjanki” Else Lasker-Schüler. Jednak Hyman daleka jest w swoim tekście od jakiejkolwiek dychotomii zachód/ wschód: zwraca choćby uwagę na rozwój świeckiej edukacji żeńskiej we wschodniej Europie, z czym wiąże się wedle niej podatność na radykalne działania emancypacyjne, a także na dużą liczbę studentek pochodzenia żydowskiego na uniwersytetach w Szwajcarii. Zasadniczą różnicą tła tej problematyki dla Hyman, zresztą podobnie jak dla Lasker-Schüler, jest dynamiczny rozwój i asymilacja mniejszości żydowskiej w Europie Środkowej jako mieszczaństwa i względny brak tego zjawiska w Europie Wschodniej. Por. również P. Hyman, Gender and Assimilation in Modern Jewish History: The Roles and Representation of Women, Seattle: University of Washington Press, 1995, M. A. Kaplan, The Making of the Jewish Middle Class: Women, Family, and Identity in Imperial Germany, New York: Oxford University Press, 1991.

    84 D. Biale, Eros and the Jews: From Biblical Israel to Contemporary America, Berkeley: University of California Press, 1997, s. 161. Brak wstydu, mieszczańska norma płci – jak pisze Lasker-Schüler – charakterystyczny dla „Rosjanki” jest sygnałem inności, który z punktu widzenia normy można określić jako „brak kultury” czy „prymitywizm”. Należy tu wspomnieć o pozytywnym przewartościowaniu tych pojęć w ramach kulturowego syjonizmu choćby przez znanego Lasker-Schüler Martina Bubera, do czego będę nawiązywać w ostatniej części tego podrozdziału. Warto już tutaj zaznaczyć, że rola kobiet w „syjonistycznej rodzinie” nie nawiązuje do tradycyjnego modelu Ostjuden, a jest raczej wariacją na temat dominującego (nacjonalistycznego) wzorca mieszczańskiego tego okresu. Por. A. Rose, „Die Neue Jüdische Familie”: Grauen, Geschlecht und Nation im zionistischen Denken, w: Deutsch-jüdische Geschichte als Geschlechtergeschichte: Studien zum 19. und 20. Jahrhundert, op. cit.

    85 Por. analizę Susan Stryker dotyczącą wielu naznaczonych płciowo aspektów bycia, omówioną wcześniej we wprowadzeniu do rozdziału I. U Stryker identyfikacja w przeciwieństwie do tożsamości akcentuje sprawczość (określonego płciowo) podmiotu, zob. Stryker, The Transgender Issue: An Introduction, op. cit., s. 149.

    86 Por. J. Halberstam, Female Masculinity, Durham: Duke University Press, 1998. Krytykowano to pojęcie, sugerując, że termin ten marginalizuje na nowo kategorię seksualności, por. C. Breger, Feminine Masculinities: Scientific and Literary Representations of „Female Inversion” at the Turn of the Twentieth Century, „Journal of the History of Sexuality” 14, nr 1-2 (2005). Jednak u Lasker-Schüler negocjacje odbywają się właśnie na poziomie płci, a napięcie między określoną dyskursywnie „naturą” płci i również rozumianą konstruktywistycznie inscenizacją płci wydają się być najważniejsze.

    87 O historycznie i przestrzennie specyficznych hierarchiach męskości – hegemonicznych i marginalizowanych, zob. R. W. Connell, Masculinities, wydanie drugie, Berkeley, Calif.: University of California Press, 2005.

    88 Termin „dysymilacja” jako nazwa tendencji dominującej po okresie asymilacji zaproponowała Shulamit Volkov, por. Sh. Volkov, The Dynamics of Dissimilation: Ostjuden and German Jews, w: The Jewish Response to German Culture: From the Enlightenment to World War II, red. J. Reinharz, W. Schatzberg, Lebanon, NH: University Press of New England, 1985.

    89 J. Roth, Rechts und Links. Cytat za: Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 428.

    90 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 143. To samo cytuje przy omawianiu wiersza Faraon i Józef Christine Radde; kończąc jednak na słowach „w mojej krwi”, wyłącza z góry z interpretacji interesujący mnie tu kontekst; nie omawia ona również postaci Józefa w korespondencji z Bithellem. Por. Ch. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, Trier: Wissenschaftlicher Verlag Trier, 1998, s. 158-168.

    91 E. Lasker-Schüler, Poezje – Lyrik, oprac. i przeł. E. Wachowiak, Poznań: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, 1992. Dalej w pracy podaję wtedy polskie tytuły obok niemieckich, jeśli tłumaczenia wymienianych wierszy znajdują się w tym zbiorze.

    92 Dokładniej o chronologii tej stylizacji, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 162-163.

    93 Wszystkie te trzy elementy – niejednoznaczność, powiązanie z poezją i relacyjność – można też na inny sposób przypisać Dawidowi, czyli innej postaci identyfikacji autorki, do którego jeszcze powrócę. David Biale wskazuje, że struktura starotestamentowych opowieści o bohaterze-królu polega na nieoczekiwanym zwrocie akcji i sukcesie tego, któregoby o to nikt nie podejrzewał; tak też jest w przypadku Dawida. Por. Biale, Eros and the Jews: From Biblical Israel to Contemporary America, op. cit., s. 19. Ta podobna, a tak naprawdę – zdaniem Bialego – strukturalna „niejednoznaczność” w stosunku do greckich starożytnych mitów, jest charakterystyczna dla narracji starotestamentowych i odpowiada kategoriom, o jakich mówi Radde. Lasker-Schüler w innych tekstach wspomina Dawida jako model poety, por. Peter Baum (Lasker-Schüler, Prosa 1903-1920, op. cit., s. 128). Relacyjność natomiast można przypisać niemal każdej postaci.

    94 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 107.

    95 Interpretacja taka normatywnie zakłada konflikt między związkami homospołecznymi a pragnieniem heteroseksualnym, podobnie jak zakłada, że to ostatnie też odgrywa swoją rolę; faktycznie tekst Biblii milczy o heteroseksualnym pragnieniu Józefa, co jednak – z drugiej strony – może być częścią stylu narracji.

    96 Por. odczytanie symbolicznej wymiany, inspirowane Gayle Rubin, w: Butler, Uwikłani w płeć: Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008.

    97 E. Lasker-Schüller, Poezje–Lyrik, op. cit., s. 37.

    98 W wierszu Faraon i Józef faraon jest tym, który posiada fizyczne i psychiczne atrybuty wojownika: „Wciąż myśli faraon/ O moich braciach,/ Którzy wrzucili mnie do studni.// Słupami stają się we śnie jego ręce/ I grożą!”. Na tej podstawie próbowano pisać o „męskich” atrybutach faraona i „kobiecych” Józefa, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 168. O zakładanej androginii Józefa, zob. G. Brinkler-Gabler, The Primitive and the Modern: Gottfried Benn and Else Lasker-Schüler: Woman/Women in Expressionism, w: Else Lasker-Schüler: Ansichten und Perspektiven = Views and Reviews, red. E. Schürer, S. M. Hedgepeth, Tübingen: Francke, 1999, s. 56, S. Bauschinger, Else Lasker-Schüler: Ihr Werk und ihre Zeit, Heidelberg: Stiehm, 1980, s. 118. Moja interpretacja idzie w kierunku odczytania ich jako różnych figuracji męskości.

    99 Wcześniej Lasker-Schüler opublikowała kilka pokrewnych utworów poruszając wątki starotestamentowne: Das Lied des Gesalbten, 1901; Sulamitka (Sulamith), 1901; Eva, 1905; Rut (Ruth), 1905; Evas Lied, 1905, Zebaoth (Zebaoth), 1905. W porównaniu z nimi, Faraon i Józef oraz Dawid i Jonatan są nowe pod względem tego, że bezpośrednio koncentrują się na parze postaci i to męskiej oraz ich relacjach. W tym nurcie mieszczą się również wiersze, które na różne sposoby mówią o Bogu np. Im Anfang, 1902; Mein stilles Lied, 1905; Koniec świata (Weltende), 1905; Do Boga (An Gott), 1908; I szukam Boga (Und ich suche Gott), 1909. O niejednoznacznej wizji Boga, a także „trywialnej” religijności innych wczesnych wierszy Lasker-Schüler, do 1905 roku, zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 122-124.

    100 Por. E. Lasker-Schüler, Gedichte: Anmerkungen, oprac. K. J. Skrodzki, N. Oellers, t. 1.2, Werke und Briefe: Kritische Ausgabe, Frankfurt: Jüdischer Verlag im Suhrkamp, 1996. Rysunek przedstawiający Jakuba, o którym pisała pod koniec sierpnia 1912 roku do Karla Krausa, nie przedstawiał, jak sama stwierdza, Jakuba z tego wiersza; jego opis przypomina bardziej tekst Jakob, który ukazał się po raz pierwszy w zbiorze Hebräische Balladen, wydanym pod koniec października bądź na początku listopada tego roku, por. Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 244-245, 600.

    101 Ibid., s. 255.

    102 Por. Lasker-Schüler, Gedichte: Anmerkungen, op. cit., s. 21-32.

    103 Częściowo decyzję tę pod względem kompozycyjnym można uzasadnić tym, by nie powtarzać pewnych motywów: dotyczy to Ewy, Józefa czy Dawida i Jonatana. Z drugiej strony, Jakub, na różne sposoby, jest obecny w dwóch wierszach, podobnie jak wątek Ruth i Boasa pojawia się, znów z różnych perspektyw, w dwóch tekstach. Im Anfang zawarty jest w Balladach hebrajskich od drugiego, poszerzonego wydania z 1914 roku.

    104 O „balladzie” jako o gatunku literackim w kontekście Lasker-Schüler zob. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 34 i n.

    105 Podobnie formułuje swoje spostrzeżenia Andrea Henneke-Weischer, mówiąc o procesie „hebraizacji” w tekstach Lasker-Schüler; choć podrozdział, w którym znajdują się te stwierdzenia, tytułuje Vom Orient zur Bibelwelt, sugerując brak ciągłości pomiędzy orientalizowanymi tekstami a utworami inspirowanymi Biblią. Por. A. Henneke-Weischer, Poetisches Judentum: Die Bibel im Werk Else Lasker-Schülers, Mainz: Matthias-Grünewald-Verlag, 2003, s. 118 i n.

    106 Lasker-Schüler, Briefe 1893-1913, op. cit., s. 107, 253.

    107 Por. M. H. Gelber, Melancholy Pride: Nation, Race, and Gender in the German Literature of Cultural Zionism, Conditio Judaica, Tübingen: M. Niemeyer, 2000, Henneke-Weischer, Poetisches Judentum: Die Bibel im Werk Else Lasker-Schülers, op. cit., V. Di Rosa, Begraben sind die Bibeljahre längst: Diaspora und Identitätssuche im poetischen Entwurf Else Lasker-Schülers, Paderborn: mentis, 2006, H. Valencia, Else Lasker-Schüler und Abraham Nochem Stenzel: Eine unbekannte Freundschaft, Campus Judaica, Frankfurt am Main: Campus, 1995, Hessing, Else Lasker-Schüler: Biographie einer deutschjüdischen Dichterin, op. cit.

    108 Omawiając teksty Lasker-Schüler w kontekście dysymilacji (Ballady hebrajskie, Die Nächte des Tino von Bagdad, Der Prinz von Theben, oraz Hebräerland) nie wspomina on o relacjach płci, na których ja skupiam się w moich analizach, zob. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 441-453.

    109 Ibid., s. 431.

    110 O znaczeniu Nordaua, zob. T. S. Presner, „Clear Heads, Solid Stomachs, and Hard Muscles”: Max Nordau and the Aesthetics of Jewish Regeneration, „Modernism/modernity” 10, nr 2 (2003), M. Berkowitz, Zionist Culture and West European Jewry before the First World War, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1996.

    111 Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 431. O niemieckiej narodowej narracji o męskości opartej na figurze wojownika, zob. Dahlke, Jünglinge der Moderne: Jugendkult und Männlichkeit in der Literatur um 1900, op. cit., s. 197-209.

    112 T. S. Presner, Muscle Jews and Airplanes: Modernist Mythologies, the Great War, and the Politics of Regeneration, „Modernism/modernity” 13, nr 4 (2006): s. 707.

    113 Zob. O. Stössl, Kameraderie, „Der Sturm” 1, nr 5 (1910).

    114 E. Lasker-Schüler, Poezje–Lyrik, op. cit., s. 43.

    115 Ibid., s. 33.

    116 Zob. Ibid., s. 39.

    117 Nawiązując do interpretacji Margarity Pazi i Sigried Bauschinger, Radde analizuje różnice w użyciu przymiotników „żydowski” i „hebrajski” w tekstach Lasker-Schüler i dochodzi do wniosku, że „żydowski” stosuje się do współczesnej egzystencji w diasporze, a „hebrajski” do przeszłości biblijnej. Żadna z tych krytyczek nie wspomina kontekstu syjonizmu, por. Radde, Else Lasker-Schülers „Hebräische Balladen”, op. cit., s. 42-48.

    118 Warto zauważyć, że owe „wojny językowe” i prymat języka hebrajskiego można odczytać jako projekt maskulinizacji narodu, por. N. Seidman, Lawless Attachements, One-night Stands: The Sexual Politics of the Hebrew-Yiddish Language War, w: Jews and Other Differences: The New Jewish Cultural Studies, op. cit.

    119 Por. Robertson, The „Jewish Question” in German Literature, 1749-1939: Emancipation and its Discontents, op. cit., s. 388 i n.

    120 E. Lasker-Schüler, Poezje Lyrik, op. cit., s. 23.

    121 Pellegrini, Interarticulations: Race, Gender and the Jewish Woman Question, op. cit., s. 49.

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    X Facebook Email

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Krasuska, K. (2012). ROZDZIAŁ II Interartykulacje. In Płeć i naród : Trans/lokacje (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7451
    Krasuska, Karolina. « ROZDZIAŁ II Interartykulacje ». In Płeć i naród : Trans/lokacje. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7451.
    Krasuska, Karolina. « ROZDZIAŁ II Interartykulacje ». Płeć i naród : Trans/lokacje, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7451.

    Référence numérique du livre

    Format

    Krasuska, K. (2012). Płeć i naród : Trans/lokacje (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371
    Krasuska, Karolina. Płeć i naród : Trans/lokacje. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371.
    Krasuska, Karolina. Płeć i naród : Trans/lokacje. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement