• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15384 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15384 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Lupa Obscura
  • ›
  • Płeć i naród : Trans/lokacje
  • ›
  • ROZDZIAŁ I Trans/zawłaszczenia
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej Piotra Odmieńca Własta „Swojska obcość” Oscar Wilde w transnarodowej narracji Poet(k)a w obłędzie albo polski modernistyczny mesjanizm Notes de bas de page

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    ROZDZIAŁ I Trans/zawłaszczenia

    p. 34-70

    Texte intégral W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej Piotra Odmieńca Własta „Swojska obcość” Oscar Wilde w transnarodowej narracji Poet(k)a w obłędzie albo polski modernistyczny mesjanizm Notes de bas de page

    Texte intégral

    W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej Piotra Odmieńca Własta

    1„Biedna Polsko! Ciebie jeszcze nikt nie kocha”1. Wers ten pochodzi z niemal pięciusetstronicowego rękopisu poetyckiego W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej Piotra Odmieńca Własta, uprzednio Marii Komornickiej. Wątek narodu pojawia się w nim zarówno bezpośrednio, także jak i jest obecny w sposób bardziej subtelny. Poprzez te odniesienia cały tekst staje się częścią (romantycznej) tradycji w literaturze polskiej, tradycji, która skupia się na tym, co narodowe, posługuje się motywami mesjanistycznymi oraz porównuje los Polski – przez ponad sto lat pozostającej pod zaborami rosyjskim, pruskim i austriackim – do krzyża męki Pańskiej. Pogląd, że literatura polska na przełomie wieków XIX i XX dokumentowała jednolitą polskość czy też – by użyć sformułowania Fredrica Jamesona – funcjonowała jako narodowa alegoria, jest dobrze opisany w literaturoznawstwie2. Jednakże tekst Własta może pomóc wnieść poprawkę do twierdzenia Jamesona, że literatura „trzeciego świata” funkcjonuje jako alegoria narodowa. Według Jamesona, główna różnica między „trzecim światem” a zachodnią literaturą (post)modernistyczną jest porównywalna do radykalnej różnicy między publicznym a prywatnym:

    Teksty z trzeciego świata, nawet te, które zdają się być prywatne i odsłaniają prawdziwą libidalną dynamikę – z konieczności projektują wymiar polityczny w formie narodowej alegorii: historia prywatnych losów jednostki jest zawsze alegorią niestabilnej sytuacji, w jakiej znajduje się publiczna kultura i społeczeństwo trzeciego świata3.

    2Tekst Własta nie odsłania bezpośrednio aporii właściwych takiemu pojęciu „trzeciego świata”, jednak, szczególnie interpretowany w kontekście wcześniejszych wierszy Komornickiej, kwestionuje tę kategorię ze stanowiska polskości przełomu wieków, bądź, jak twierdzi Immanuel Wallerstein, z pozycji „semi-peryferii”4. Ponadto, co najważniejsze, zbiór poezji Własta zawłaszcza narodową narrację mesjanistyczną na użytek „prywatnych losów jednostki” i w ten sposób inscenizuje transmęską (liryczną) podmiotowość, która sama jest właśnie niestabilna5. Strategia ta uwidacznia się w męskoosobowym podmiocie lirycznym w całym tekście oraz w podkreśleniu jego kobiecej prehistorii6. Rękopis można też interpretować jako próbę inscenizacji transmęskości autora. Takie elementy metapoetyckie jak stylizacja „ja” lirycznego jako poety, czy też liczne nawiązania biograficzne, łączą odczytanie tekstualne i biograficzne. Jednak tekstowe „ja” pozostaje projektem autora, na którym można doskonale pokazać konkretne (dyskursywne) mechanizmy inscenizacji kulturowej płci i (trans)męskości. W 1907 roku w poznańskim hotelu Maria Komornicka, słynna już pisarka, spaliła swoje sukienki, obwieściła, że jest mężczyzną i przykazała nazywać się Piotrem Włastem – to imię i nazwisko postaci historycznej, przodka Komornickiej i jednocześnie jej wcześniejszy pseudonim, pod którym publikowała recenzje literackie7. Tak w każdym razie napisane jest we wspomnieniowej opowieści młodszej siostry Komornickiej/Własta, Anieli8. Wkrótce po incydencie w Poznaniu Włast z inicjatywy rodziny został zamknięty w „domu zdrowia” – zakładzie dla psychicznie chorych. Kolejne siedem lat – aż do wybuchu I wojny światowej – przebywał on w różnych zakładach, co dokładniej dokumentuje jego korespondencja. Później żył jako przysłowiowa „wariatka na strychu” w domu brata. Zmarł w zakładzie opiekuńczym dopiero 42 lata po swej symbolicznej śmierci w 1907, kiedy zniknął z życia publicznego i sceny literackiej. Cały czas jednak pisał9.

    3Jak deklaruje sam autor, wiersze zebrane w rękopisie W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej powstały między 1917 a 1927 rokiem, w okresie, gdy Włast zmuszony do opuszczenia zakładu przez wybuch I wojny światowej, powrócił już do rodzinnego majątku w Grabowie. Rękopis ten nie został nigdy opublikowany za życia Komornickiej/Własta, zresztą nawet później ukazał się w druku tylko wybór wierszy10. Niejednoznaczne „uwikłanie w płeć” obecne jest od karty tytułowej rękopisu. Wcześniejsza (autorska) tożsamość, Maria Komornicka, pojawia się tu w cudzysłowie i nawiasie; przed nią widnieje jasno „Piotr Odmieniec Włast”. Taka graficzna forma imienia i nazwiska sugeruje zarówno tranzycję, jak i ciągłość, także w odniesieniu do kulturowej płci11.

    4Podążając za tą wskazówką, Maria Janion, a później Izabela Filipiak starały się ująć życie Komornickiej/Własta bez symbolicznego momentu przecięcia, które tak długo prowadziło do wymazywania Własta12. Izabela Filipiak zatytułowała swoja rozprawę doktorską Maria Komornicka: Kreacje odmienności13. Według Filipiak, Komornicka kreowała siebie na wszystkich etapach swojego życia. Naruszając różne (naznaczone płciowo) aspekty społeczne i pozostając wrażliwą na wielowarstwowe procesy wykluczania, starała się zapisać przestrzenie niezapisane – i społecznie ustalone jako niezapisywalne, zapełnić symboliczne puste miejsce14. To właśnie ta ciągłość między kobiecą i męską tożsamością autorską, zależna od innego ustawienia granic niż to, według którego konstruowany jest normatywny dyskurs płci, jest ważna dla tekstów Komornickiej/Własta. Zauważenie owej ciągłości było istotnym sygnałem dla literaturoznawczyń i literaturoznawców, by przeciwdziałać wcześniejszej patologizacji i dyskryminacji tej postaci oraz by ukazać niesubordynację związaną w płcią jako istniejącą równolegle wobec innych kategorii znaczących dla różnic społecznych. Takie ujęcie posługujące się analogią kategorii społecznych zdaje się jednak zasłaniać to, co szczególne dla tranzycji płciowej, oraz tożsamościowe napięcia i nieciągłości, które wynikają ze współzależności różnych kategorii społecznych. Perspektywa stworzona przez studia transgenderowe wskazuje na złożoność i niejednoznaczność właściwą kategorii „transgender”, jak głosi uznana definicja Susan Stryker:

    5Używając terminu transgender nie odnoszę się do żadnej określonej tożsamości bądź sposobu cielesnego istnienia, lecz raczej używam go jako terminu zbiorczego dla szerokiej gamy efektów cielesnych, które naruszają i denaturalizują wprowadzone za sprawą heteronormatywności powiązania między anatomią jednostki przy jej narodzinach, arbitralnie przypisaną kategorią płci [gender], psychologicznymi identyfikacjami z obrazami upłciowionych [sexed] ciał i/lub określonych ze względu na płeć [gendered] pozycjami podmiotu oraz inscenizacją specyficznie określonych ze względu na płeć funkcji społecznych, seksualnych i odnoszących się do struktur pokrewieństwa15.

    6Warto porównać definicję Stryker z dobrze znanym sformułowaniem Judith Butler w Uwikłanych w płeć. Butler ujawnia możliwe nieciągłości między płcią kulturową, biologiczną oraz inscenizacją płci posługując się figurą drag odwołującą się do zainscenizowanego przebrania, które wykorzystuje w przerysowany sposób akcesoria określone kulturowo jako męskie bądź kobiece. Stryker natomiast wskazuje na niespójności rozkładające się na więcej niż na trzy poziomy (jak u Butler) oraz wprowadza dodatkowe rozróżnienia w ramach niektórych z nich16. Trzeba zaznaczyć, że w porównaniu z analizami Butler Stryker wprowadza poziom identyfikacji, dzieląc go na osobny aspekt cielesny oraz aspekt pozycji podmiotu, a także dokładniej opisuje rozmaite aspekty inscenizacji. Identyfikacja, sugerująca moc sprawczą podmiotu nawet opasanego siatką relacji władzy, jest zasadnicza przy rozważaniach dotyczących zjawisk „trans”: w kontekście tego rozdziału identyfikacja nakierowuje analizy na stronę tytułową rękopisu z jej niejednoznaczną autorską sygnaturą i następnie czyni ją stałym punktem odniesienia tych analiz. Perspektywa ta podkreśla moc sprawczą autora, pozwala położyć nacisk na tranzycję płci i zadać pytanie o sposoby jej artykulacji, czy też inscenizacji, w tekstach Własta. Pozwala ona również zbadać te zjawiska w ich specyficznej czasoprzestrzeni. We wstępie do specjalnego numeru „Women’s Studies Quarterly” poświęconemu tym zagadnieniom Susan Stryker, Paisley Currah i Lisa Jean Moore starając się przesunąć analizę w ramach studiów transgenderowych poza samą kategorię płci piszą: „W każdej przestrzeni zdefiniowanej z uwagi na płeć nie tylko znajdują się rozmaite postacie cielesności określonej ze względu na nią, lecz także przestrzeń ta jest zorganizowana i ukształtowana wedle granic wytyczonych przez istotne formy różnicowania inne niż płeć, z których wszystkie jednak same implikują już płeć”17. Generalnie w stwierdzeniu tym brzmi przedstawione przeze mnie we wprowadzeniu podejście intersekcjonalne: pod zbiorczym terminem „trans” sugeruje ono nieujednolicone formy płci czy też jak mówi powyższy cytat, „rozmaite postacie cielesności określone ze względu na [płeć]”. Pojęcie to pozwała wyjaśnić sposób, w jaki Komornicka/Włast zawłaszcza narodowe i transnarodowe narracje, używane do jego/jej transidentyfikacji oraz inscenizacji, czyli mówiąc za Stryker, „pozycji podmiotu określonych ze względu na płeć” oraz „funkcje społeczne”.

    7Dwa wcześniejsze teksty Komornickiej również pokazują, po pierwsze, współzależności płci i narodu oraz, po drugie, sztuczność konstruktu normatywnie stabilnej tożsamości płci/tożsamości seksualnej. W Raju młodzieży: Wspomnieniach z Cambridge, publikowanych w odcinkach po jej pobycie w Anglii w roku 1894-1895, Komornicka analizuje tamtejszy unarodowiony model płci. Anne McClintock podkreśla, że w drugiej połowie wieku XIX logika oparta na socjobiologii – której używa Komornicka – zasadniczo wpływała na samoocenę Brytyjczyków:

    Początki brytyjskiej narodowej narracji powstawały wokół obrazu ewolucyjnie ujmowanej rodziny ludzkiej. Rodzina była niezbędną metaforą, dzięki której to, co wyróżniało naród, mogło zostać przełożone na pojedynczą narrację historyczną o jego genezie. [...] Ponieważ poddaństwo kobiet wobec mężczyzny oraz dziecka wobec dorosłego uważane było za fakt naturalny, hierarchie w ramach narodu mogły zostać zobrazowane w kategoriach rodziny, by zapewnić to, że różnica społeczna będzie uznana za kategorię naturalną18.

    8Trans/zawłaszczenie ewolucyjnego dyskursu dokonane przez Komornicką, dyskursu, który był gwarantem brytyjskiej spójności narodowej, spełnia dwie funkcje. W swoim podstawowym urasowionym wydaniu służy temu, by mogła ona określić własną pozycję wobec tych hierarchii, opierających się na białości i urasowieniu osób „zaeuropejskich,” jak określa Komornicka ludzi ciemnoskórych19. Z drugiej strony, jej transnarodowa pozycja pozwala jej na krytykę normatywnych konstruktów płci w ramach tychże hierarchii oraz na krytykę inżynierii społecznej, która dba o to, by odpowiednio zdefiniowana różnica płci milcząco kształtowała ramy systemu edukacji, uważanego w Anglii za postępowy.

    9Konstrukcyjny charakter tożsamości płci oraz wynikająca z tego możliwość napisania na nowo jej narracji – strategia użyta w tomie W Grabowie podczas wojny – są elementami rozważań „eseju poetyckiego” Oskar Wilde: Apokryf idealny, który ukazał się drukiem w roku 190520. Maria Janion, interpretując ten tekst w kontekście życia Komornickiej/Własta, dowodzi, w jaki sposób „Wilde” mógł funkcjonować jako sobowtór Komornickiej i jak w takim razie tekst ten można interpretować jako jej „symboliczną autobiografię”, napisaną w momencie, kiedy była już u progu porzucenia nadanej jej społecznie roli płciowej, stawała się „symbolicznie transseksualna”, czyli, używając innego dyskursu, transgenderowa21. Janion podkreśla pozytywne zaakcentowanie patriarchatu przez Komornicką oraz paralele między jej a Wilde’a mizoginią22. W moich analizach zajmuję się wizją zmiennej w czasie i nienormatywnej tożsamości, jaką kreuje Komornicka na przykładzie Wilde’a, wizją, która kwestionuje dominującą narrację o płci/seksualności. Co więcej, uważam męskość za kategorię niestabilną, zmienną w czasie i przestrzeni, determinowaną przez inne hierarchie społeczne albo za dyskursywny moment, który może zostać „krytycznie zawłaszczony”, żeby stworzyć pozycje „trans”, denaturalizujące proste normatywne sekwencje biologicznej i kulturowej płci, identyfikacji i pragnienia oraz ich inscenizacji23. Z uwagi na wiele możliwych pozycji, wykraczających poza te ujednolicone normatywne binarne sekwencje – czyli pozycji, których nie wybiera się z łatwością, lecz trzeba je wytrwale negocjować, pod presją ze strony normy – ujednolicone kategorie patriarchatu i mizoginii nie są pomocne w moich analizach. W moim mniemaniu jeśli jest to tekst „symboliczny” w jakimkolwiek znaczeniu tego słowa, to dzieje się tak poza ramami normatywnymi: razem z wierszami z W Grabowie podczas wojny jest on ilustracją tego, jak zbiegają się narracje queer i trans, a zatem także ilustracją współ- zależności między teorią queer i trans, i ich kategoriami24. Mówiąc bardziej precyzyjnie, Oskar Wilde: Apokryf idealny oraz W Grabowie podczas wojny pokazują, jak zbliżone kody dyskursywne pochodzące z teorii ewolucji pozwalają autorce/autorowi stworzyć queerowe narracje – opowieści dotyczące odpowiednio historycznej i symbolicznej queerowej postaci oraz narrację „trans”. Obecność dyskursu rasowego w tych tekstach, który w jego dominującej wersji Komornicka ukazuje w swoich wspomnieniach z Cambridge, jest kolejnym przykładem nieposłusznego trans/zawłaszczenia. Jej przedstawienie Wilde’a jako wyjątkowego queerowego irlandzkiego artysty-buntownika, osoby sądzonej i osadzonej w więzieniu w imperialnym kontekście angielskim jest również zapowiedzią narodowych elementów w późniejszej autoinscenizacji Własta w W Grabowie podczas wojny w kontekście tworzonego na nowo państwa polskiego.

    „Swojska obcość”

    10Raj młodzieży: Wspomnienia z Cambridge Marii Komornickiej, opublikowane w odcinkach w „Przeglądzie Pedagogicznym” w roku 1896 były częścią publicznej dyskusji o kształceniu kobiet. W swoim eseju, którego przedmiotem jest uniwersytet Cambridge wraz z jego kolegiami dla kobiet, Komornicka odsłania mechanizmy rządzące stabilnym unarodowionym heteronormatywnym wzorcem płci. Odnosząc się do zagadnień relacji płci i kształcenia wyższego zapowiada ona diagnozy Virginii Woolf z późnych lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, szczególnie z jej Własnego pokoju. Komornicka antycypuje nie tyle wnioski Woolf dotyczące materialnych źródeł ograniczeń rozwoju kobiet – po raz pierwszy wygłoszone właśnie w Newnham College, o którym opowiada Komornicka – lecz raczej jej pogardę dla uniwersytetu z jego niezmienną hierarchią, segregacją systemu edukacji i wyraźnym określonym ze względu na płeć podziałem przestrzeni25. Mimo podobieństw wspomnienia Komornickiej obliczone były jako interwencja w polską, a nie angielską, sferę publiczną, a ich siła wynika z czasoprzestrzeni, w jakiej powstał ten tekst. W roku 1894, kiedy Komornicka wyjeżdżała do Cambridge, w Warszawie – podobnie jak w całym imperium rosyjskim – kobiety nie miały wstępu na uniwersytety26. Ze względów finansowych, Komornicka należała do wąskiego grona wybranek, które mogły wyjechać za granicę, by się tam kształcić27. Używając Cambridge jako obcego, a zatem pozornie bezpiecznego przykładu wyższej edukacji angielskiej, Komornicka dyskutuje pułapki emancypacji (kobiet) i instrumentów edukacyjnych, które stały się narzędziami kontroli społecznej. Pozwala to jej czytelnikom i czytelniczkom rozciągnąć zasadnicze punkty jej krytyki na kontekst rodzimy, który jako taki jest w tekście nieobecny28. W ten sposób artykuł ten można odczytać jako produktywny – jakkolwiek wyobrażony – przyczynek do licznych dyskusji o literaturze modernistycznej, które szczególnie w początkowej fazie tego okresu obracały się wokół narodu i specyfiki narodowej29. Szczególnie w kontekście późniejszego W Grabowie podczas wojny wspomnienia te trzeba także interpretować jako tekst rozkładający na czynnikipierwsze nowoczesną narrację narodową – specyfikę narodu opierającą się na urasowionym biologicznym determinizmie i wzorcach płci, a wspieraną przez zinstytucjonalizowaną religię. Te trzy elementy stają się w rękopisie poetyckim Własta bezpośrednio czy pośrednio rekwizytami użytymi do inscenizacji transmęskości. Jednak już w Raju młodzieży można dostrzec, jak narratorka ustanawia swą pozycję dzięki umiejętnemu zastosowaniu tych rekwizytów.

    11Opis i analiza w Raju młodzieży podąża za sarkastycznym tytułem i pokazuje, jak daleko Newnham College, należącemu do uniwersytetu w Cambridge, do ideału, za jaki uchodzi. Uniwersytet – uważany za typowy angielską instytucję, jak informuje autorka – staje się niepostrzeżenie figurą reprezentującą całą Anglię i jej stosunki społeczne; Anglię z jej pozorną swobodą, pozorną emancypacją:

    Jadąc do Anglii widzimy przed sobą idealną twarz i promienną duszę Shelleya – a spotykamy przebiegłe oczy, rumiane policzki, grube wargi i szerokie plecy słusznie t.z. „Johna Bulla” (Jana Byka) – obłudne, muskularne filisterstwo. (176)

    12Takie przeciwstawienie oczekiwań, jakie ma wykształcony Polak czy Polka w stosunku do Anglii, a które wypunktowuje Komornicka dla swojej polskiej publiczności, twardej angielskiej rzeczywistości, jaką sama inscenizuje, jest w tekście wiarygodne, bo jego punktem odniesienia nie jest żadne konkretne społeczeństwo. Taka demaskatorska postawa jest możliwa, bo punktem odniesienia nie jest „nasze” społeczeństwo, lecz pewien jego „ideał” „wyższ[ego] stop[nia] rozwoju” (212). Choć później w jej uwagach nie brakuje krytycyzmu w stosunku do klasowych hierarchii wewnątrz uniwersytetu, to jednak próby przekładania wysoce elitarnej instytucji na całość społeczeństwa brytyjskiego mają poważne ograniczenia – podobnie jak uczynienie Shelleya symbolem Anglii.

    13Ambicją Komornickiej jest wpisanie tych analiz w specyficznie angielskie realia. Już na wstępie autorka informuje nas, że zjawisko, jakim jest uniwersytet w Cambridge, jest „zrozumiałe tylko na tle historii i w perspektywie ogólnej społeczeństwa angielskiego” (78). Opis historii imperialnej Brytanii tworzy ogólne ramy przenikliwego i nieraz prześmiewczego przedstawienia stosunków społecznych: kategorii płci, klasy, „rasy”. To, co zaczyna się jako precyzyjnie umiejscowiona analiza, szybko staje się odbiciem odrębnych nacjonalistycznych kategorii. W rezultacie „perspektywa ogólna społeczeństwa angielskiego” prowadzi w kierunku mniej analitycznej, a bardziej potocznej kategorii „charakteru narodowego”, która dla Komornickiej daje się streścić jednym słowem, pozostawionym w polskim tekście w angielskim oryginale: „comfort” (176) czyli wygoda. To „komfort” właśnie napędza tutaj rozwój, a tak naprawdę, zdaniem Komornickiej, tworzy jego pozór: „Społecznicy nasi i filozofowie [...] stawiają jednogłośnie Anglię z jej cierpliwością i brakiem porywów, żądnych wszystkie zawady na skrzydłach ominąć – bez wstrząśnień ni klęsk, bez egzaltacji ni upadków ducha – za wzór postępowania narodom” (210). Owo umiłowanie wygody charakteryzuje również wspomnianego już wyżej Johna Bulla. Komornicka celowo przerysowuje jego portret: jest on „o logicznej, lecz twardej jak kokos głowie – i nerwach tak «zdrowych» – że nas «dekadentów» ranią poprzez «comfort» i miodową etykietę – jak drut sprężyny, wystającej z materaca” (176-177). W ten sposób John Bull staje się antywzorem dla polskiej publiczności, jak i dla artystów („dekadentów”), z którymi we wzmacniającym swoją pozycję geście identyfikuje się Komornicka. John Bull jest zatem jednym z elementów stanowiących o „swojskiej obcości”.

    14Jeśli historyzm ma stanowić ogólne ramy opisu, to biologizm i ewolucjonizm właśnie, który przekłada się na zagadnienia społeczne, jest tu metodą opisu. Podobnie jak John Bull jest w Raju młodzieży utożsamiony z filistrem, przeciwieństwem dekadentów – to już niemal echo nadciągających krajowych dyskusji o modernizmie – tak cywilizacja występuje w kontraście do kultury, a fizyczność do duchowości (176). W Anglii, wedle Komornickiej, wzorem jest umiejętność dopasowania się do warunków obowiązujących, wymagana jest cierpliwość, a powszechnym celem jest wygoda. W dążeniu do tych celów „hodowlę” (212) i „tresurę” (120) obywateli doprowadzono do perfekcji na uniwersytetach. Podobnie jak w przypadku Johna Bulla, Komornicka używa zwierzęcych metafor do opisu studentów: „idą naprzeciwko mnie chmary tych stworzeń o budowie mężczyzn dojrzałych, a twarzach gimnazjalistów, [...] patrzę na ich rozwinięte ciała, na arogancję wyrobionych muskułów i brak ducha w ich twarzy, na tę poziomość wyborowych zwierząt” (99). Chów studentów, by pozostać przy języku biologii, gwarantuje zachowanie status quo:

    Perszeronów, niearabskich koni, prawdziwej żywiołowości im brak, a raczej jest to żywiołowość jednostronna, umiejętnie skanalizowana przez hodowców społecznych i wybuchająca w oznaczonym kierunku. Dano im sport i ten pochłania ów cenny naddatek sił, o którym z niepokojem myślą ich zwierzchnicy. Jest to klapa bezpieczeństwa chroniąca Anglię od klęski rzetelnie postępowego żywiołu, a uniwersytet Cambridge’ski od reform. (99)

    15Użycie w tekście dyskursu rasowego jest ilustracją jego elastyczności: Komornicka sarkastycznie stosuje zwierzęce metafory, by skrytykować nacisk, jaki kładzie się na uniwersytecie na fizyczność, a następnie sama się do tych metafor odwołuje, by ustanowić swoją niejednoznaczną, lecz jednak dominującą pozycję w stosunku do innych przybyszy na Wyspach Brytyjskich. Opis studentów „zaeuropejskich” (100), zazwyczaj z kolonii brytyjskich, jest podobnie jak opis Johna Bulla również biologizujący i ewolucjonistyczny:

    Dziwne i smutne robią wrażenie te istoty egzotyczne. Z gruba ciosany Murzyn w birecie i todze wzbudza otchłanne, pełne bólu, grozy i nienawiści refleksje nad Naturą-Demonem, zadowoloną z udaniem się okrutnej igraszki, tworzącą istoty skazane albo na nędzne, zwierzęce, ciemne życie, albo w zetknięciu z wyższym rozwojem i siłą ras lepiej uzdolnionych – na zagładę jako typ ludzki, a w jednostkach – na przerażającą tragedię wewnętrzną, jeżeli osiągają pełnię samowiedzy lub – na potworną tragedię bezwiedną jeżeli, przywaleni gmachem przerastającej ich siły, zbyt nowej dla nich cywilizacji, porzucają ją, niezdolni znieść jej ciężaru i uciekają do pierwotnej dzikości. (100)

    16Opis ten nie wydaje się być krytyką brytyjskiego imperializmu, lecz komentarzem do biologicznego determinizmu, który – jak zakłada Komornicka– decyduje o podzialena „rasy”, a w konsekwencj i o tempie i stadiach ich rozwoju. Kilka akapitów dalej Komornicka mówi o ogarniającym ją wstydzie: „I wstyd mi było mojej białej twarzy, wstyd dziedzicznej kultury, wstyp za naturę i jej nieubłagane, okrutne, «rozumne prawa»” (100). Jest to wstyd nie za czyny, lecz solidarność w bezsilności wobec wyroków natury, która podzieliła ludzkość hierarchicznie na niezmienne kategorie. Widok ciemnoskórego studenta w todze jest dla Komornickiej widokiem tragicznym. Dostrzega ona w nim chybione próby ratowania się, czyli przyswojenia sobie zdobyczy „ras lepiej uzdolnionych”, w obliczu rychłej porażki, ponieważ „zagłada typu ludzkiego” jest dla Afrykanów ewolucyjnie nieuchronna. Tym samym Komornicka odbiera mu jakąkolwiek podmiotowość, rozumianą jako zdolność działania; jedyne, co może on osiągnąć, to samowiedza – wiedza, którą autorka już dysponuje – o jego drugorzędnym statusie „rasowym” i braku wpływu na taki stan rzeczy.

    17Nic dziwnego zatem, że autorka jako cudzoziemka nie identyfikuje się z mieszkańcami owych skolonizowanych terytoriów, lecz konstruuje ich jako swoje przeciwieństwo, używając dyskursu „rasy”, by ustanowić swoją pozycję z hierarchiach angielskich. Taka identyfikacja jest równie problematyczna, bowiem opiera się na ogólnej niespecyficznej historycznie i geograficznie analogii między zamożną, białą Polką a generalnie rozumianym „przybyszem zaeuropejskim”, jak nazywa go Komornicka. W jednym miejscu w swoim tekście Komornicka stosuje podobną analogię, porównując terytoria pod kolonialną władzą brytyjską do ziem Polski – niemal już ponad wiek znajdujących się pod zaborami Prus, Austrii i Rosji. Niemal na początku tekstu Komornicka reaguje oburzeniem na kazanie misjonarza, które w rzeczywistości jest jego sprawozdaniem z działalności w Australii: „To nie pionier oświaty – lecz «kulturkämpfer» angielski, nie gorliwy kapłan-apostoł, lecz członek bractwa-wyzysku, sprzymierzeniec wojennej floty angielskiej”

    18(81). Ten zabieg retoryczny oparty na słowie „kulturkämpfer”, charakterystycznym w polskim kontekście rozbiorowym, zdaje się ukłonem w kierunku polskich czytelników. To wszakże jedyny moment, kiedy Imperium Brytyjskie przywodzi na myśl politykę innych imperiów europejskich, szczególnie niemieckiego, oraz Polskę pod obcą władzą. Stosunki między kolonizującymi a kolonizowanymi w tej części Europy, których rezultatem były rozbiory Polski, nie mają jednak w sobie nic z biologicznego determinizmu, który charakteryzuje położenie „przybyszów zaeuropejskich” w Cambridge w ramach Imperium Brytyjskiego. W całym tekście Komornicka inscenizuje swój wstyd za okrutne prawa natury, lecz jej własna narracja tylko je reprodukuje i podkreśla jej własne uprzywilejowanie: ona może sobie pozwolić, by było jej wstyd.

    19Dla Komornickiej dopuszczenie do studiów wyższych kobiet jest niczym innym jak tylko poszerzeniem zakresu tej techniki władzy ze strony państwa brytyjskiego, jaką jest szkolnictwo. Inicjatywy emancypacyjne w ich wersji angielskiej zdają się zatem tylko częścią normalizacji. Komornicka dowodzi, że edukacja kobiet w Anglii jest pogłębieniem esencji kobiecości, większą czcią dla bożka, którym jest moralność, rozumiana jako „forma szacunku dla rodzinnego kraju” (250). Komornicka otwarcie drwi z tego kroku pozornie emancypacyjnego, a zdobycie możliwości studiowania wyobraża sobie tak:

    Zeusie Brytyjski!..ty, przed którym drży cały kraj, a my nieszczęsne konamy z trwogi...słuchaj nas! Niechaj twe boskie usta zdejmą z twych niewolnic hańbiące znamię postępu i niemoralności. My pragniemy iść wzorem naszych prababek, babek i matek, i by im dorównać, o pozwól nam się kształcić. [...] pozwól tym, którym nieba odmówiły rozkoszy zamążpójścia i macierzyństwa – uczy się – by nauczać później dzieci i w ten sposób częściowo być matkami [...]. [M]y nie chcemy swobody, bo ona jest rozpustą. My chcemy tylko głębiej się przejąć powołaniem kobiety. (251)

    20Równouprawnienie pod względem dostępu do studiów wyższych jest jedynie „poprawką stosunków dawnych, udoskonaleniem ich – przypomina tym nowatorów XVIII wieku, utrzymujących, że trzeba wyrzucić księży, by ocalić religię”30. Komornickiej udaje się przekonywająco udowodnić tę tezę z uwagi na to, że w Anglii na uniwersytetach istniały osobne kolegia dla kobiet. Kształcenie w nich było dostosowane do „specyficznie kobiecych” potrzeb, a one same były niedoskonałą kopią „męskich” odpowiedników. Miały niewielkie biblioteki, ogródki do uprawy przez adeptki wiedzy oraz na przykład obrady klubu dyskusyjnego, które do żadnych poważniejszych dyskusji nie prowadziły.

    21Komornicka nie dostrzega w tych kobiecych przestrzeniach niczego wywrotowego. Kiedy kolegium Newnham nazywa „klasztorem emancypacji” (250), chodzi jej raczej o pozór uzyskanych swobód. W przeciwieństwie do niej, Foucault we wstępie do Herculine Barbin, książki o dziewiętnastowiecznym hermafrodycie, zauważa, że szkoła przyklasztorna z jej wieloma „matkami” i „siostrami” staje się przestrzenią, w której heteronormatywny imperatyw rozkłada się w inny, nie tak dominujący sposób31. Komentarz Komornickiej dotyczący przyjaźni między kobietami w kolegium może sugerować istnienie takiej subwersywnej przestrzeni, nawet jednak te monoseksualne związki zdają się być częścią regulacji cementującej jej funkcjonowanie:

    [Zawarcie] dozgonnej egzaltowanej przyjaźni [...] jest nawet obowiązującym do pewnego stopnia zwyczajem w tej bandzie „swobodnych” kobiet. Nie mieć „przyjaciółki” to dowód oschłości serca. Ogół studentek jest więc podzielony na pary; czyni się tym sposobem zadość wymaganiom moralności, i potrzebom serca jednocześnie. (253)

    22Również inne momenty dyskursywne w jej sprawozdaniu z Anglii sugerują, że Komornicka nie dostrzegała możliwości przeciwstawienia się wieloaspektowej tresurze kobiet, zaznaczając perfekcjonizm społecznych narzędzi dyscyplinujących tego narodu. Ów system Komornicka nazywa „hodowlą kobiet” (212). Mówiąc dokładniej, opisuje kulturową hodowlę wsobną: kolegium Newnham jest „zamkniętą w sobie całością”, pod względem ciągłości idei („oddaje ono swe katedry prawie wyłącznie swoim wychowańcom”), jak i autoreprodukcji angielskości („rzadko i niechętnie przyjmuje obcych przybyszów”, 231). Werdykt autorki jest jasny: „Bałwochwalcy Anglii zowią ten system patriarchalno-separacyjnym indywidualizmem. Dla mnie jest to metoda ciasnoty i synekur” (231).

    23To w tym kontekście krytycznego komentarza kształtuje się termin „feministycznej emancypacji”, czyli właśnie dążącej do wyodrębnienia domeny jedynie dla kobiet, odmiennej od męskiej. Komornicka tłumaczy taki model emancypacji historycznie: im większe przywiązanie do określonej ze względu na płeć roli „żony i matki” w danym społeczeństwie, tym bardziej „feministyczna” – w powyższym rozumieniu – jest emancypacja. Mówiąc językiem drugiej fali feminizmu Komornicka przeciwstawia się feminizmowi radykalnemu, który ogólnie rzecz biorąc głosi specyfikę kobiecego doświadczenia, jest zaś zwolenniczką feminizmu egalitarnego, bardziej charakterystycznego dla początku XX wieku.

    24Satyra Komornickiej dotycząca emancypacji opartej na wyodrębnieniu kobiet i zakładanych specyficznie kobiecych cechach jest najbardziej dotkliwa, kiedy przyrównuje Newnham do haremu (268). Wyjaśnia to porównanie w następujący sposób: w kolegium jest miejsce dla jednego mężczyzny – to małżonek prezydentki. Jego obecność jest jednocześnie symbolem jej uprzywilejowania, ale również tworzy inną symboliczną strukturę pokrewieństwa: Komornicka sugeruje, że za pośrednictwem żony należą do niego wszystkie kobiety w kolegium. Ten trop, automatycznie łączący rzekomy orientalny prymitywizm i opresję kobiet, ma tutaj ośmieszyć instytucję kolegium jako całości.

    25We wspomnieniach Komornickiej Anglia i angielskość są pośrednim punktem odniesienia dla polskości, wpisanej w odpowiedni wzorzec relacji płci32. To przy okazji krytyki „feministycznej emancypacji” pojawia się bezpośrednie zestawienie obu kontekstów:

    W słowiańskich [narodach], gdzie „białogłowa” gra bezsprzecznie większą niż gdziekolwiek rolę i we Francji znajduje [emancypacja] czynną pomoc inteligencji męskiej, wytwarza między nimi koleżeńską swobodę i przyjaźń i komplikuje ich stosunek wiązań wspólnych ideowo-psychologicznych interesów. (252; wyróżnienie moje)

    26Mimo kontrastu między narodami słowiańskimi i wszystkimi innymi Komornicka włącza obydwa konteksty – polski i angielski – do tej samej kategorii. Jak udowadnia, wyobrażony indywidualizm, który proklamuje, jest niemożliwy do realizacji dla kobiety w Anglii, gdzie główną zasadą jest „mimikra” (251), czyli wpasowanie się we wzorzec. Poprzez kluczowe wyrażenie „obca swojszczyzna” Komornicka sugeruje jednak podobną sytuację w polskim kontekście, a „obca” Anglia staje się w ten sposób „swojska”.

    Oscar Wilde w transnarodowej narracji

    27Najnowsze badania dotyczące Oscara Wilde’a pokazały, jak jego postać została wykorzystana do narracji narodowej przez pisarzy irlandzkich, którzy uczynili go zarówno symbolem irlandzkości jak i queer. Mówiąc za Éibhearem Walshem, pisarze tacy jak Bernard Shaw, William Butler Yeats czy James Joyce, „byli w stanie na nowo ukazać jego poruszający grzech seksualny, prezentując go jako czynnik sprawczy podczas walki przeciwko imperium”33. Kiedy Maria Komornicka w Raju młodzieży wyróżnia Oscara Wilde’a jako wzorzec irlandzkiego buntownika, nie tylko dokonuje takiej narracji narodowej, lecz poprzez przeniesienie go do kontekstu polskiego, naznaczonego podporządkowaniem imperiom, czyni go częścią narracji transnarodowej, by wyartykułować lokalne kwestie narodowe:

    Nigdzie brutalniej samolubne instynkty nie znalazły osłony słodszej uprzejmości, grubszej i bezczelniejszej szminki altruizmu. Jest to jeden z kontrastów, w które obfituje Anglia, ta ojczyzna pijaństwa i „towarzystw wstrzemięźliwości” i największego rozuzdania – i „armii Zbawienia”, najbardziej płaskiego mieszczaństwa i najśmielszych awanturników, pani Edgeworth i Oskara Wilde’a. (286)

    28„Najśmielsi awanturnicy” w Anglii to outsiderzy, którym wspólne są związki z Irlandią. W podstawowym tekście Komornickiej dotyczącym Wilde’a Oskar Wilde: Apokryf idealny (1905) ten transnarodowy kontekst jest obecny jedynie pośrednio czyli poprzez zastosowanie zbliżonych strategii narracyjnych do tych używanych przez autorów irlandzkich, ukazujących Wilde’a jako buntownika podważającego (angielską) normę34. W swoim „eseju poetyckim” Komornicka proponuje konkurencyjne spojrzenie na życie Wilde’a – artysty: w przeciwieństwie do obiegowych opinii w Anglii przybiera perspektywę poza normatywnymi kategoriami moralnymi, które niezmiennie są określone ze względu na płeć i naród. Jednocześnie ujawnia, jak były konstruowane potoczne interpretacje życia Wilde’a, na przykład w prasie angielskiej35. Ta odmienna interpretacja podważa status prawdy i fikcji, wiedzy kanonicznej i apokryficznej, gdzie „apokryficzne” sugeruje wiedzę ukrytą, ezoteryczną i potencjalnie subwersywną. Wszystkie te aspekty odbijają się echem w podtytule tekstu: „apokryf idealny”. Komornicka jedynie sugeruje „skandal” związany z jego seksualnością, umieszczając w ten sposób transgresję (homo) seksualną, która jasno pokazuje społeczne ograniczenia jego mocy działania, w ramach jego ewoluującego życia. Takie napisanie na nowo życiorysu pisarza wbrew zdefiniowanym normom płci/seksualności, a także według łatwo rozpoznawalnych wzorów rasowych i religijnych jest zbliżone do inscenizacji transmęskości Własta zawartej w W Grabowie podczas wojny.

    29Komornicka wyjechała z Anglii tuż przed „upadkiem” Wilde’a, jak mówią krytyczki i krytycy, czyli procesem sądowym w 1895 roku i orzeczoną karą więzienia za homoseksualizm, czyli „czyny wybitnie niemoralne, dokonane z osobą płci męskiej”36. Esej Oskar Wilde: Apokryf idealny wydrukowany w czasopiśmie literackim „Chimera” dziesięć lat po jej powrocie i pięć lat po śmierci Wilde’a ukazał się w okresie żywej recepcji Wilde’a w Polsce37. De profundis Wilde’a, jego autostylizacja własnego upadku, stanowi przydatne tło dla tekstu Komornickiej, którego druk był równoczesny z publikacją tego utworu w polskim tłumaczeniu38. Oto charakterystyczny fragment z De profundis:

    Ale nie masz i nie było we mnie żalu, że radością tylko żyłem. Wychyliłem czarę jej do dna, bowiem ze wszystkim, co się ma uczynić, tak właśnie uczynić należy. […] Przecież byłoby błędem dalej takie życie prowadzić, stałoby się ono bowiem jednostronnym. Musiałem iść dalej…dalej. Boć i ta druga część ogrodu kryła dla mnie tajemnice. Nie potrzebuję chyba mówić o tym, że wszystko to w mej poetyckiej twórczości pierwej już zaczęło odziewać się w kształty i cienie rzucać na siebie. […] A wreszcie stało się ono duszą i ciałem w owej poezji prozą o człowieku, który ze spiżowego obrazu „Radości trwającej jedna chwilę”, uczynić ma obraz „Wiecznotrwalej troski”? Nie mogło być inaczej. Bowiem w każdej chwili życia jest człowiek i tym, czym się stanie, i tym czym był39.

    30Fragment ten pochodzi z długiego listu napisanego z więzienia przez Wilde’a do partnera, lorda Alfreda Douglasa. Ten w pierwszym rzędzie przede wszystkim autobiograficzny dokument ukazał się po raz pierwszy w wersji okrojonej, pozbawionej wszelkich odniesień do Douglasa, w roku 190540. We fragmencie zacytowanym wyżej narrator spogląda na własne życieiusiłujewyjaśnićjeposiłkującsięlogikąbędącegojegowyboremrozwoju „ja”. W ramach tej narracji skala cierpień, które nastąpiły po okresie szczęśliwości, musiała dorównać natężeniu doznanych przyjemności, również musiała być „pełna”. Inaczej „ja” nie mogłoby posiąść wiedzy, czy też, mówiąc inaczej, poznać drugiej strony raju. Co więcej, autostylizacja Wilde’a sugeruje zarówno nieuchronność następujących po sobie wydarzeń, które doprowadziły do jego „upadku”. Nieuchronność (złowieszcze „Nie mogło być inaczej”) wynika z zakładanej tu koncepcji „ja”: „ja” nigdy nie jest, lecz ciągle staje się, ujawniając swoją przeszłość i wskazując przyszłość. Można koncepcję tę odczytać jako nowożytną wersję fatum: jednostka jest tak silnie wpisana w swój kontekst, nawet jeśli jest to kontekst jej własnych wcześniejszych wyborów, że wszystkie ruchy, które wykonuje, nieuchronnie odnoszą się do jej wolności, w taki sposób, w jaki ją wykorzystała i, analogicznie, zarysowują, czyli otwierają i ograniczają, przyszłe możliwości. Zatem jeśli popatrzeć wstecz, wszystko wydaje się powiązane prawem nieubłaganej przyczynowości, wyższej logiki czy fatum, które przysłaniają jakiekolwiek ślady indywidualnego działania.

    31Takie spojrzenie na podmiotowość, połączone z poglądami Wilde’a na sztukę jako imitację życia, sugeruje również przewidywalność. Co jednak najważniejsze dla mojej argumentacji, praktyki homoseksualne Wilde’a i później proces o sodomię, który zazwyczaj jest przedstawiany jako dramatyczny przełom w jego życiu, są ukazane jako ciąg zdarzeń, jako jeden krok w procesie samorealizacji „ja”, które musi iść naprzód. Posługując się innym dyskursem i rejestrem niż Wilde w De profundis, Komornicka w Apokryfie idealnym konstruuje narrację wokół podobnych motywów i utożsamia Wilde’a z „ludzką potęgą metamorfozy”41. Nie postrzegając tożsamości płci jako normy bądź prawdy płci, jako stabilnej i ograniczonej pewnymi ramami, których zmiany prowadzą tylko do lepszego osiągnięcia normy, Komornicka proponuje narrację opartą na zmianie, również seksualności. Rezultatem jest dalsza niestabilność i nieciągłość. Już na samym początku tekstu oba współzależne poziomy konstrukcji i niestabilności są obecne:

    Oskar Wilde czyli świetność i nędza człowiecza. To wiemy. Ale: Oskar Wilde czyli ludzka potęga metamorfozy? (475)

    32Ten trudny do zakwalifikowania pod względem gatunku tekst zaczyna się równoważnikiem zdania, który zdaje się przynależeć do artykułu publicystycznego, i bardzo ogólnym stwierdzeniem sugeruje (moralnie) podejrzany status Wilde’a. Pierwszy wers: „Oskar Wilde czyli świetność i nędza człowiecza” powtarza obiegowy, przerysowany obraz znany z ówczesnej prasy angielskiej, informującej o „niemoralności” pisarza. Tym samym ustanawia dla czytelnika wspólny punkt wyjścia, określa wspólną wiedzę – sugerującą, że niemoralność kończy się „nędzą człowieczą”. W czasopiśmie artystycznym, takim jak „Chimera”, ten prosty kontrast jest prowokujący i zaprasza do jego zakwestionowania. Rzeczywiście, obiekcja taka następuje natychmiast w drugiej, bardzo krótkiej linijce, zaczynającej się od lewego marginesu jak linijka wiersza. Ustawione na końcu wersu słowo „Ale” ma w ten sposób tylko mocniejszą wymowę. I już widzimy, że nieprzypadkowo tekst Komornickiej o Wildzie wydrukowany został w zeszycie „Chimery” tuż obok cyklu jej poezji Ze szlaków ducha i pośród innych tekstów literackich – brak ciągłej graficznie struktury tekstu to dopiero pierwsza oznaka, że argumentacja będzie prezentowana w układzie graficznym typowym dla wiersza. Zdanie: „To wiemy”, w drugim wersie paradoksalnie podkreśla niejednoznaczny status wiedzy obwieszczonej wcześniej i każe zastanowić się, co i dlaczego „wiemy” naprawdę, w jaki sposób się tego dowiedzieliśmy. Dlatego tuż po wstępnych uwagach Komornicka mówi: „Ale”, które niespodziewanie kończy tę linijkę, pozostawiając nas w zawieszeniu. Z niecierpliwością czytamy następny wiersz: nie dyskutuje on z wcześniejszym stwierdzeniem, lecz w podobnej konstrukcji składniowej daje hipotezę konkurencyjną: „Oskar Wilde czyli ludzka potęga metamorfozy?” Znak zapytania dodaje hipotezie o tej charakterystyce Wilde’a plastyczności właściwej dla wiedzy-w-tworzeniu, jeśli można tak powiedzieć, oraz osłabia potencjalny sprzeciw.

    33W kolejnych kilku zdaniach Komornicka daje naukowe podstawy dla tezy „Oskar Wilde czyli ludzka potęga metamorfozy”: to niewielki hybrydyczny wykład o wędrówce dusz jako palingenezie. Użycie tego terminu przez Komornicką stwarza wiele różnorodnych możliwości interpretacyjnych. Dyskursywne pole palingenezy, etymologicznie oznaczającej „odrodzenie”, obejmuje wiele dyscyplin wiedzy, w tym teologię, filozofię i biologię, a historię jego użycia można prześledzić do starożytnej filozofii greckiej42. „Palingeneza” występuje w wielu dziewiętnastowiecznych tekstach filozoficznych. Równocześnie wielorakie sposoby użycia tego terminu kontrastują z jego ścisłą definicją czy definicjami jako terminu biologicznego. Kolejna porcja eseju poetyckiego Komornickiej dobrze obrazuje jedno ze znaczeń, sugerujące możliwość doświadczenia wielu żywotów. Dzięki przykładom dobrze znanym każdemu z życia codziennego palingeneza okazuje się czymś namacalnym:

    Wedle tej potęgi palingenetycznej świat dusz ludzkich dzieli się na dwie katagorie: na twory jednożyciowe (w świecie roślinnym odpowiadają im jednoletnie zioła, zboża, kwiaty) i na twory wielożyciowe. Tu klasycznym symbolem jest Motyl; w nich istotnie zmartwychwstaje Psyche. (475)

    34W tym fragmencie Komornicka zachęca do intelektualnego ćwiczenia, wpisania tego, co wiemy, w inny porządek wiedzy. Tekst nie plącze się w kategoriach prawdy i fałszu. Poprzez zaproponowanie konkurencyjnej interpretacji życia Wilde’a, Komornicka relatywizuje „pierwotną” interpretację i pozbawia ją absolutnego autorytetu. Dlatego wstęp kończy się spekulatywnym stwierdzeniem, którego forma przypomina początek: „Więc może: Oskar Wilde czyli ludzka zdolność palingenetyczna”. Kolejne części mają zatem za zadanie pokazanie na czym polega ta paralela i jakie płyną z niej intelektualne korzyści. Punkt wyjścia jest jednak jasny: mówimy nie o tym, co jest prawdą, lecz jaka konstrukcja, jaki sposób ustanowienia granic i utekstualnienia utekstualnionej już postaci Wilde’a może być korzystniejszy poznawczo.

    35Pierwsza z kolejnych czterech części Apokryfu idealnego to „[p]ierwszy akt życia” Wilde’a, czy też „Pierwsza o(d)słona tajemniczego rdzenia istotnej duszy Oskara” (475). Metafora teatralna („akt”) sugeruje znów konstrukcyjność podziału narracji. Podobnie na niejasny status tego, co „prawdziwe” zwraca uwagę gra słowna „o(d)słona”, w dialektyczny sposób dająca do zrozumienia, że każde ujawnianie jest właśnie ukrywaniem, i na odwrót. Tekst mówi wprawdzie o „rdzeniu istotnej duszy”, ale czy możemy w takim razie w ogóle do niego dotrzeć? Komornicka opowiada w pierwszej części o wyjątkowości bohatera, jednak, jakby na przekór, Oscar Wilde staje się tylko „Oskarem”. Całość, napisana jest w czasie teraźniejszym, dzieje się jakby na bieżąco przed naszymi oczami i w ten sposób „Oskar” staje się wyjątkowym everymanem. To wyrażenie potęguje również użycie dyskursu (socjo)biologicznego – kategorii dziedziczności, warunków rozwoju, ewolucji, sugerujące, że jest on wytworem ogólnie obowiązujących uniwersalnych praw (praw, które – jak widzieliśmy – Komornicka stosowała już w Raju młodzieży). Tu palingenezę można interpretować według współczesnej Komornickiej biologii rozwoju jako powielenie cech obecnych w przodkach. „Oskar” to właśnie „genialny jedynak”, „wychowaniec” „Losu”, „wyniesiony przez rasę” ludzką. To ona podlega rozwojowi:

    To, co inni zdobywali w pocie czoła, – on przyswaja sobie z naturalną łatwością instynktu, atawistycznej już formy czucia i myśli. Długie procesy ewolucyjne stały się w nim zwięzłą kwintesencją. Całkowicie dziedziczne – samorzutną prostotą wyższego rzędu. (476)

    36W części drugiej tekstu Komornickiej – akcie drugim życia „Oskara” – daje o sobie znać jego indywidualizm, wolna wola, która determinuje jego „ja”, czyli element narracji, obecny już w De profundis. Tu jednak Komornicka mówi o „kapryśnej samowoli” i porównuje „Oskara” ze względu na jego „zuchwalstwo i karkołomną swobodę” do „dzieci cyrku”, „cygańskich «dzieci bandy»” (476). Gest ten jest zawłaszczeniem i estetyzacją tego, co dominujący dyskurs umieszcza na marginesie społecznym. Tym samym wyjątkowość wybrańca staje się odmiennością outsidera. Dzieje się to na jego własne życzenie: „Oskar ma dość, dość pomyślności” (477) i „WYZYWA LOS”, ponieważ do rozwoju trzeba mu czegoś zupełnie nowego, „niezależnego od jego woli” (478; wyróżnienie w oryginale). W tę narrację jego indywidualnego już „rozwoju” wpisuje Komornicka zarówno perwersję, proces, więzienie i końcówkę życia:

    Cały sławny i gorszący skandal procesu wygląda od początku na dzieło jego woli; nie zdawkowej, codziennej, świadomej – lecz owej głębszej, żywiołowej, zdradziecko za naszymi plecami spiskującej dążności ewolucyjnej, która, z nami lub wbrew nam, rzeźbi nasze przeznaczenie. (478-479)

    37Teraz tekst nabiera narracyjnego tempa. Jesteśmy świadkami zainscenizowanej przez Komornicką dramatycznej psychomachii. Odbywa się ona między wolną wolą „Oskara”, dążącą do jego samorealizacji, a „Losem-Papą” – „Smokiem”, głosem, który z jednej strony podsyca „demona Rozwoju”, ale też cały czas wypróbowuje go, kusi, by odmówił „wyzwalającej, twórczej KLĘSKI”(479; wyróżnienie w oryginale), która sugeruje rozpoczęty przez niego samego proces o pomówienie. „Oskar” jest jednak nieugięty. Druga część kończy się niespodziewanie w środku zdania wyrokiem ostatniego procesu:

    Wyrok zapada. Dziecko szczęścia – galernikiem. Co za awantura!
    Lecz wtedy! – – – (480)

    38W ekspresyjnej części trzeciej Komornicka daje pełny metafor komentarz do pojedynku z części drugiej; dzieje się to jednak z dystansu, na który pozwala czas przeszły. Przewiduje ona też esencję cierpień Wilde’a w więzieniu – to tu, wedle Komornickiej, czeka na „olimpijskiego więźnia” (480) prawdziwy sprawdzian. W ten sposób stylizuje Wilde’a na mityczną postać helleńską bądź, jak wyjaśnia dalej w tekście, na greckiego boga. Przedstawienie tej postaci nawiązuje również do Chrystusa: „Po dobrowolnym nadludzkim akcie przyjęcia męki nastąpiła ludzka, bierna katusza” (480). Takie podwójne konotację są odbiciem autostylizacji Wilde’a w De profundis43. Wskazują one również na dwa główne kody dyskursywne: kod łączący hellenizm i homoseksualność oraz kod prezentujący zeświecczoną postać Chrystusa jako radykalnego myśliciela i buntownika44. Jeśli pójdziemy tropem odwołania do Chrystusa, Komornicka używając zwrotów religijnych oddaje Wilde’owi chwałę, co przypomina o tytule eseju. Wedle tej logiki, kolejnym krokiem powinno być odrodzenie się na nowo bohatera – jeszcze jedno znaczenie palingenezy.

    39Opowieść, czy „legendę”, jak mówi Komornicka, o odrodzeniu przynosi rzeczywiście część ostatnia. Trzeźwym stylem wywodu łączy się ze wstępem i podobnie jak początek eseju zestawia wiedzę powszechną z legendą, dostępną wybranym. Z jednej strony relacjonuje wiadomości pochodzące od „interwiewerów brukowych”, „potoczną moralność nizin” (481), zamkniętą tu w jedno zdanie, jakby przepisane z angielskiej prasy popularnej: „Oskar Wilde, Wynaturzony dekadent, po hańbie długiej katorgi wyszedł z więzienia złamany i pusty” (481). Legenda natomiast, którą konstruuje Komornicka, głosi wielkość outsidera, mówi o „siłaczu”, który wyszedł zwycięsko z prób i był „okryty jaśnią, samotny, lecz obcujący z Bogami, niemy i bez pozy w wielkości swej ciszy, – bezsławny bo nieśmiertelny widz i żywioł nieujęty świata” (481).

    40Narracja konstruuje dwa pierwsze akty życia Wilde’a, opowiedziane „na żywo” dzięki czasowi teraźniejszemu, jako ogólnie zaakceptowane fakty. Do „legendy” należeć mają wydarzenia opowiedziane z dystansu w czasie przeszłym, które opierają się bliskiej analizie. To jednak mechanizmy rozwoju nakreślone na początku czynią „legendę” o przemianie w bóstwo możliwą do opowiedzenia. Ostatnie akapity stanowią zatem metakomentarz do całego tekstu – do statusu prawdziwości całej konstrukcji:

    Ta legenda jest podobno fikcją, która obala cyniczną rzeczywistość i jej dokumenty. Legenda się nie spiera. Ona tylko śmie twierdzić, że, w takim razie, fikcja ma rację idealną, a cyniczna rzeczywistość zrobiła brutalne fiasko ze wspaniałym eksperymentem ewolucyjnym, który „powinien był” się dokonać wedle tej linii klasycznej, nakreślonej przez legendę. (482; wyróżnienie w oryginale)

    41Zatem jeśli narracja ta nie odpowiada „rzeczywistości”, to jest ona prawdziwa na innym, „idealnym” poziomie i „powinna była” być prawdą. Komornicka jest tu bardzo przewrotna, przywołując ponownie historię Chrystusa oraz umieszczając Wilde’a, „eksperyment ewolucyjny”, w kontekście innych praw, według których dzieje się historia i odbywa rozwój: „Takie cuda doświadczalne działy się już przecież” (482). „Klasyczna linia” legendy narusza ostrość opozycji między prawdą a fikcją. Równocześnie wzmacnia ona paralele między zeświecczoną figurą Chrystusa i Wilde’em: Wilde’em jako „cudem doświadczalnym”, „eksperymentem ewolucyjnym” powtarzającym taki niesubordynowany scenariusz.

    42Komornicka daje swoisty portret Wilde’a wedle jego własnych kategorii, choć przetworzonych przez autorkę. Narracja ta ma paralele dyskursywne z jej krytyczną reprezentacją „feminizmu”, właściwego Newnham College, i tamtejszej „nowej kobiety”. Jak wielokrotnie zauważano, „dekadentom” spod znaku Wilde’a i „nowym kobietom” nie było w ogóle po drodze45. Regenia Gagnier przeciwstawia estetów z ich akcentowaniem rozkoszy i kultem konsumpcji, aktywnej nowej kobiecie, o zacięciu socjalistycznym, zwracającej się ku (re)produkcji albo pochwalającej eugenikę, która miała uchronić klasę średnią przed degeneracją zarówno arystokracji, jak i klasy robotniczej46. Komornickiej, z jej krytycznym podejściem do narodu, w „nowej kobiecie” dostrzegającej tylko obywatelkę ograniczoną i zdyscyplinowaną przez użycie właśnie nowych technik władzy (edukacja), trudno się identyfikować z tak rozumianym feminizmem. By skonstruować swoją pozycję zarówno w stosunku do kobiet, jak i „zaeuropejskich” studentów, używa ona dyskursu ewolucyjnego. Jednocześnie jednak sama krytykuje go jako podstawę konstruktu angielskości, jaki napotyka. Podobnie czerpie z biologicznej logiki, by napisać na nowo życiorys Oscara Wilde’a jako irlandzkiego outsidera, życiorys skonstruowany ponad kategoriami moralnymi i jako taki w domyśle kwestionujący (heteroseksualne) normy angielskie. Narracja, jaką proponuje, gloryfikuje Wilde’a jako członka „wyższej rasy”, przedstawia go jako odbicie zeświecczonej figury Chrystusa, a zatem jako posiadającego „zdolność palingenetyczną”, by się odrodzić, a może nawet żyć wiecznie. Umieszczając Wilde’a w ten sposób w kontekście polskim, albo tworząc transnarodową narrację o nim, Komornicka otwiera dyskursywne możliwości renegocjacji narodu i polskości w relacji do normatywnej logiki płci, tak jak to się stanie w W Grabowie podczas wojny: Księdze poezji idyllicznej.

    Poet(k)a w obłędzie albo polski modernistyczny mesjanizm

    43Hegemoniczne naturalizowane i ustabilizowane modele płci gwarantują „naród”. Z drugiej strony, modele takie same podlegają inscenizacji poprzez figury reprezentatywne dla tego, co narodowe. Dlatego też tekst W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, który podejmuje kwestię inscenizacji transgenderowej, jest równocześnie wyzwaniem dla określonej ze względu na płeć narracji narodowej. Ta ostatnia jest w kontekście polskim historycznie blisko powiązana z polskim mesjanizmem.

    44Przez ostatnie półtora wieku termin „polski mesjanizm” stale podlegał (re)konstrukcjom. Jako konstrukt postulujący wybrany status narodu polskiego i jego specjalną misję mesjanizm polski ma liczne odpowiedniki w ramach innych nacjonalizmów47. Generalnie, mesjanizm trzeba interpretować jako narrację bądź fantazmat, który – mówiąc za Marią Janion – kształtuje wyobraźnię zbiorową; jako taki konstrukt ten pod różnymi postaciami trwał także w XX wieku48. W niniejszej pracy podążam raczej za głównymi elementami narracji mesjanistycznej i analizuję ich treść w wybranych wierszach Własta, ukazując „deficyty”, przemieszczenia i nowe znaczenia tego pojęcia. Podstawowe pytania brzmią zatem następująco: jaką funkcję spełnia narracja mesjanistyczna w tekście literackim; jakie konotacje niesie ona ze sobą, jaką funkcję spełniają zawarte w niej modele płci oraz ona sama w inscenizacji transgenderowej? Ponieważ poezja i poeta zajmują w mesjanizmie miejsce uprzywilejowane, trzeba też zapytać o to, jak przedstawione są ich zadania i rola oraz jak zmieniają się one w ramach dyskursu modernizmu.

    45Narracja mesjanistyczna rozwinęła się w tekstach romantyzmu powielając charakterystyczne kody płci49. Popularne dziewiętnastowieczne teksty ukazują te kody w całej ich jaskrawości – jak to na przykład widać w okolicznościowej pieśni anonimowego poety napisanej po manifestacji wolnościowej pod koniec lutego 1861 roku w Warszawie, wtedy rządzonej przez Rosjan stolicy Królestwa Kongresowego. W demonstracji zginęło pięciu Polaków:

    I spojrzał z niebios wysoki Pan
    Na te pięć trumien z cierni godłami
    Co na wzór pięciu Chrystusa ran
    Poniosły niebu prośbę za nami50.

    46Pięciu zmarłych oznacza mękę całego narodu polskiego. Poprzez porównanie pięciu trumien do ran Chrystusa polski naród – jako narodowe ciało kolektywne – staje się jego ciałem. W obrazie tym nakładają się na siebie dwa aspekty: materialnego ciała Chrystusa, które otrzymał od Maryi, oraz jego „ciała mistycznego”. To ostatnie, czyli „ciało mistyczne”, w wersji zsekularyzowanej jest symbolem jedności i nieśmiertelności wspólnoty narodowej51. Ze względu na swój charakter grupowy i swoją materialność ciało kolektywne posiada również konotacje kobiece; ten kobiecy kod można odnaleźć w symbolicznych przedstawieniach narodu jako kobiety, w tym wypadku „Polonii”52. Połączenie obu powyższych aspektów widoczne jest w obrazach ukrzyżowanej Polonii, które w takim razie tylko pozornie sugerują naruszenie kodu konotacji płciowych.

    47Wedle tego kodu i poprzez ciąg podstawień można odczytać pięciu zmarłych jako symbolicznych synów Polonii. Dostrzec też można dwa poziomy reprodukcji narodu: biologiczny i kulturowy. Podobnie tutaj obrazy Polski jako matki oraz Matki-Polki, jej biologicznej gwarantki, nakładają się na siebie i wzajemnie się warunkują. Konkretne atrybuty Polonii można przełożyć na reprodukcyjne i wychowawcze zadania Matki-Polki. Te z kolei, skupiając się wokół wspólnego pochodzenia oraz języka, służą produkowaniu „fikcyjnej etniczności” oraz następnie konstrukcji „idei narodu”, jak mówi Etienne Balibar53. Matka–Polka zapewnia przetrwanie etno-kulturowo rozumianego narodu, gwarantuje reprodukcję bohaterów narodowych z dziewiętnastowiecznej piosenki i wypracowanej na ich podstawie męskości. Synowie ci z kolei, gotowi na ofiarę, zapewniają przetrwanie Polski-narodu, przetrwanie, które jest mu sądzone.

    48Poeta ucieleśnia jedną z postaci polskiej hegemonicznej męskości romantyzmu, gwarantującej ocalenie narodu polskiego. Maria Janion i Maria Żmigrodzka podkreślają, że mesjanistyczne scenariusze były różnie realizowane w romantyzmie, zaznaczają jednak wyjątkową rolę poety w wizji cierpień Polski:

    Poeta-wieszcz, ujawniając dzieje swego ducha, odsłaniając prawdy jemu jedynie objawione, jednocześnie odkrywał to, co stanowiło prawdę zbiorowości, co niewyraźnie jeszcze nurtowało świadomość i podświadomość kolektywną54.

    49Poeta-wieszcz – „ten, który wie” – jest tu kwintesencją twórczej autonomicznej podmiotowości i razie jako taki zajmuje uprzywilejowaną pozycję w porządku wiedzy; wiedzy prawdziwej i jednocześnie jemu tylko dostępnej, „objawionej”. Jego biografia opisuje drogę do tej wiedzy, ale twórczość służy konstrukcji nie tylko jego podmiotowości, lecz także wzorca podmiotowości dla całej wspólnoty, jej „etnicznego umiejscowienia”, jak by to nazwał Stuart Hall55. Innymi słowy, poeta ogłasza to, co powinno stać się uniwersalną prawdą.

    50Naszkicowany tu kontrast między wieszczem a zbiorowością wskazuje na ich wzajemne uzupełnianie się. Znów pojawiają się komplementarne kody płci. Poeta i wspólnota zajmują dwa bieguny: wieszcz/ duchowość/ męskość oraz zbiorowość/ kolektywne ciało/ kobiecość. Wieszcz funkcjonuje jako wybraniec w ramach fallogocentrycznego porządku, który to ciało kolektywne interpretuje, nadaje mu prawdziwe znaczenia i wytwarza jego duchową jedność. Szczególny status poety polskiego polega dodatkowo na tym, że jest on częścią planu zbawienia Polski. W W Grabowie podczas wojny: Księdze poezji idyllicznej znaleźć można wiele przykładów takiej stabilizującej inscenizacji (trans)męskości, która cytuje tę dziewiętnastowieczną konfigurację składającą się z wieszczej wiedzy wybranej jednostki, gotowej cierpieć za naród.

    51W swoim obszernym manuskrypcie Włast wykorzystuje wiele perspektyw, z których wypowiada się „ja” liryczne: znajdziemy tam, między innymi, teksty takie jak wizyjny cykl Hymny nadziei, obrazki rodzajowe napisane z punktu widzenia członka rodziny czy wspomnienia pacjenta z „domów zdrowia”. Ten pewnego rodzaju ekshibicjonizm poznawczy może być interpretowany jako dowód wyjątkowego mesjańskiego statusu poety. Podobną funkcję spełniają kończące utwór Uwagi do niniejszej Księgi, podkreślające elitarny charakter przekazywanej wiedzy. Perspektywa ta ogranicza krąg czytelniczek/ czytelników Własta:

    Dla uniknięcia zbytecznych nieporozumień, ostrzegam przystępujących do czytania tej księgi, że jest ona dostępna jasnemu zrozumieniu jedynie tych, którzy mają już poza sobą pierwsze okresy egzystencji ludzkiej, co mniej więcej da się oznaczyć wiekiem lat pięćdziesięciu. (495)

    52Szczególna pozycja poety zostaje dodatkowo zaakcentowana, kiedy daje znać o sobie jego wyjątkowa wiedza; do niej należą bez wątpienia wieści o przyszłych losach narodu. Wiersz Biedna Polska jest demonstracją takiej „prorockiej” wiedzy. Jednocześnie w wierszu tym wraz z tematyką poruszającą to, co narodowe, Włast cytuje dominujące normy stosunków płci związane z polskością. W tekście Polska jest godną litości postacią kobiecą, której do tej pory nie było dane spróbować miłości:

    Biedna Polsko! Ciebie jeszcze nikt nie kocha. Toć porównaj twe niedbałe lasy, role, grody,
    Z państwem Niemca, Niderlanda, Galla, Greka, Włocha... Co za raje wspaniałości, piękna i swobody!..
    ................................................................................
    Gdybyś, Polsko! w Geniusza dostała się serce, Myślą jego się żywiła i wzrastała czynem,
    Nie żyłabyś tak jak teraz w nędzy i rozterce! (120)

    53Nie chodzi tu o gloryfikację miłości romantycznej, lecz – odpowiednio wedle moralności właściwej dojrzałym nacjonalizmom – małżeństwa: „Nikt u Ciebie dotąd jeszcze nie osiadł na wieki [...]/ Nie roztoczył archanielskich skrzydeł swej opieki” (120). Gdyby tak się stało, naród zdobyłby odpowiednią dla siebie pozycję: „Wznosiłabyś pośród innych narodów w zachwycie/ I nieznanym dotąd hymnem grzmiałabyś we Wszechbycie” (120). Włast nie kończy na tym swego tekstu. Przy użyciu dyskursu koncentrującego się na rodzinie i małżeństwie, gwarantujących to, co narodowe, przedstawia on wizję niezmąconej przyszłości Polski:

    Ale czekaj, czekaj Polsko! Twórca twój się zbudzi! Ten, któremu będziesz żywym do dzieła marmurem, który ze śpiącej Twej ziemi wskrzesi klan Nadludzi. (121)

    54W symbolicznym małżeństwie, służącym interesom narodowym, sfera seksualności ogranicza się do sfery reprodukcji i jest jej podporządkowana wypełniając narodowe normy moralne. „Twórca” występuje w tekście także w sensie biologicznym: przyczynia się do reprodukcji poprzez zapłodnienie Matki-Ziemi. Z tego wyjątkowego związku rodzi się „klan nadludzi”56. Niebezpieczne nawiązanie do cielesności „geniusza” tekst minimalizuje metaforą z dziedziny sztuki i całość procesu tworzenia przesuwa w sferę estetyki. Dodatkowo obok biologicznego dyskursu opartego o „rasę”, który ma wskazywać na specjalny status narodu, pojawia się wizja religijna. Ma ona tylko wzmocnić legitymizację całej wypowiedzi:

    I jak głowa ponad ciałem, jak najwyższa Wieża Stanie pośród Europy Najjaśniejszą Górą,
    Która w bezkres dwukolny nowy blask rozszerza Lecz swą własna tajemnicę zwierza tylko chmurom Tę najwyższą Tajemnicę, która Twoim barkom
    Pan Wszechludów zlecił, Polsko! Wszechprzymierza Arko! (121)

    55Dla konstrukcji osoby mówiącej w wierszu właśnie powyższy moment – cytujący wszystkie główne elementy narracji narodowej – powinien być kluczowy. W Biednej Polsce poeta ujawnia tajemnicę, którą wszyscy znają: narracja mesjanistyczna istnieje w ogólnej świadomości, a zatem właściwym jego celem jest jak najdokładniejsze powtórzenie aktu wyjawienia owej pozornie ezoterycznej wiedzy, tak żeby utrzymać w miejscu całą spójną konstrukcję nacjonalizmu.

    56Jak bardzo ten schemat romantyczny jest wiarygodny w drugiej, trzeciej dekadzie XX wieku? Włast stara się go unowocześnić, przekładając na współczesny dyskurs, dlatego akcent przesuwa się z dyskursu religijnego i narodu-wybrańca Boga w stronę dyskursu biologicznego o wyższości rasowej, jak pokażą przykłady omówione poniżej57. Przedstawiając wyższość Polski w stosunku do reszty Europy („Najjaśniejsza Góra”), Włast nie porzuca myślenia religijnego, jego rezultaty zostają tylko wzmocnione przez nowe świeckie dowody.

    57Wątek genealogii, czyli przynależności do biologicznie rozumianego narodu wybranego, ciągnie się przez cały tekst W Grabowie podczas wojny. Towarzyszą mu motywy biograficzne, wraz ze szczególną rolą przypadającą szlacheckiej rodzinie. Choć konstelacja rodzinna w utworach Komornickiej/Własta była wielokrotnie omawiana, nie zwrócono na nią uwagi jako na miejsce konstrukcji „fikcyjnej etniczności”, biologicznej i kulturowej reprodukcji tego, co narodowe58. Członkowie rodziny nie tylko co jakiś czas występują w wierszach, ale także pojawiają się na innych poziomach. W Uwagach do niniejszej Księgi, gdzie autor wymienia swoje inspiracje i daje wskazówki, jak interpretować wiersze, członkowie rodziny potraktowani są jako równorzędne źródło wiedzy obok źródeł bardziej artystycznie czy akademicko uznanych59. Tytuł całego utworu, zawierający nazwę rodzinnego majątku – Grabów, dedykacja, jak i męskie imię przodka, które autor przyjął, są blisko związane z historią rodziny Komornickiej/Własta.

    58W wierszach tematyka ta pojawia się poprzez motywy królewskie, w których stapia się myślenie religijne i genealogiczno-biologiczne. Ilustracją mechanizmu współzależności między normą płci a tym, co narodowe, i ich wzajemnej artykulacji jest wiersz Czoło i łysina:

    Nie chcąc pięknego pokazywać czoła Bo wyższą rasę zdradzało śród gminu,
    Psując interes – był to „człowiek czynu” – Zasłaniał je, żeś go nie widział zgoła.
    Na próżno go ostrzegał głos Anioła Że dar piękności jawnie czcić należy
    I nieść przed światem z odwagą Rycerzy Jak tarczę Herbu lub chorągiew Koła...
    Tchórzył... pokorą się zasłaniał blado Wierzył w nią może szczerze... Lecz, o dziwo!
    Los się też uparł...i, nie mogąc radą,
    Włosek za włoskiem walczył z ciemną grzywą Tworząc łysinę, odsłonił to czyste
    A tak skrywane czoło promieniste. (427-428)

    59Wiersz ten pokazuje, jak płeć, a dokładniej hegemoniczna męskość, podlegają inscenizacji poprzez ukazanie własnego pochodzenia albo „rasy”, które są nierozdzielnie złączona z tym, co narodowe. Ta regularnie rymowana przypowiastka przepełniona jest urasowionym dyskursem biologicznym, w którym norma estetyczna jest równoznaczna z „wyższą rasą”, a ta powiązana jest z czystością i światłem oraz łączy się też najwyraźniej ze (społeczną) misją. „Tchórzostwem” jest ukrywanie prawdziwego pochodzenia (a zatem „rasy”), a z kolei pokazanie twarzy jest porównane do „odwagi Rycerzy”. Dzięki podobnym historycznie określonym ze względu na płeć metaforom tekst wiąże „dobre pochodzenie” z męstwem oraz w rezultacie z konkretną wizją męskości. Odwołania do przednowożytnych czasów, łączonych z jasnymi hierarchiami społecznymi, służą tu stabilizacji wszelkich kategorii, również norm płci.

    60Zatem jeśli „wyższa rasa” wymaga niezaprzeczalnie bohaterskiej męskości, może w takim razie można odwrócić tę zależność. Wtedy „elitarne” pochodzenie etniczne można wykorzystać do inscenizacji hegemonicznej męskości. Taka zależność niesie ze sobą możliwości inscenizacyjne, które w interakcji z innymi elementami upodmiotowienia mogą się różnorako umiejscowić w ramach relacji władzy. Ta ruchomość pozytywnie konotowanych znaczeń wydaje się szczególnie efektywna w sprzyjającym stabilizacji dyskursie religijnym. Nawet jeśli w modernizmie poeta nie potrzebuje boskiej legitymizacji, figura Chrystusa może i tak być pomocna, by podkreślić pozycję poety. Przykładem jest wiersz Wszechobecność:

    Jestem wszędzie – Jestem nawet w Niebie
    Przez Ciebie, Chryste Bracie, I przez siebie – (228)

    61W kilku zaledwie wersach i trzech etapach zbliża Włast pozycję „ja” do pozycji Chrystusa – od zależności, poprzez podobieństwo i równość zawartą w metaforze braterstwa. Tym samym pojawia się w wierszu motyw artysty-zbawcy, który Komornicka opracowała już wcześniej w Oskarze Wildzie: Apokryfie idealnym.

    62Istotnym uzupełnieniem uznanej konfiguracji są wiersze w zbiorze, w których „ja” podkreśla swoją gotowość do poświęceń na rzecz narodu, co jest koniecznym elementem konfiguracji mesjanistycznej. Należy do nich Odpowiedź poety, tekst, który można zinterpretować jako usprawiedliwienie się męskoosobowego „ja” wobec spersonifikowanej Polski. „Ja” usprawiedliwia się, że nie brał udziału w pierwszej wojnie światowej, wojnie również o niepodległość Polski. Na początek wspomina bliżej nieokreślone cierpienia, „jakich żaden pewno nie zna człek” (125). Na początek wiersza składa się seria wymówek pod „śledczym wzrokiem” (125) Polski, symbolicznej Matki. Jednak później wiersz przedstawia równorzędną alternatywę wobec czynów patriotycznych, rozumianych jako udział w działaniach militarnych. Tą alternatywą walki zbrojnej ma być ofiarne zdobywanie wiedzy:

    Ziemi-m zatrwożone tętno czuł, Gdy się jeszcze nie bał nikt o trony;
    I w codziennym jarzmie klęsk jak wół Wiedzę-m orał, krwawy i znużony. (126)

    63W wierszu chodzi zatem o najwyższe prawdy, które są podstawą wszelkich interpretacji. W kolejnych wersach „ja” zostaje porównane do Fausta, Odyseusza, Dantego, Nacziketasa, czyli do tych, którzy szukali absolutnej prawdy. Odpowiednio do profesji poety nabywanie owej wiedzy określone zostaje jako przyswajanie sobie praw rządzących językiem: „DO PROSTOTY SPROWADZON MONADY, Uczył się wieczności Abecadła” (126; wyróżnienie w oryginale).

    64O jakie wydarzenia, o jakie miejsca chodzi w tych wersach? Na razie Włast daje odległe metafory: „W piekle prawie, w Empireum prawie/ Na obłokach i na łożach z alg”; wspomina: „gorzka ta elementarna,/ Ta samotna szkoła poza światem” (126), której atrybutem jest „krata”. Metafory te sugerują przymus i dyscyplinę. Łączą się z sarkastycznym komentarzem na początku wiersza, zwróconym do Polski: „O, nie życzę ci ja takich ferii” (125). Przy interpretacji tych fragmentów mówiących o dyscyplinie i cierpieniu pomocne mogą być inne wiersze ze zbioru, a także kontekst biograficzny Komornickiej/Własta. Wskazują one, że poeta opowiada o swoich pobytach w „sanatoriach”, w których zmuszony został umieszczony pod przymusem przez rodzinę po swojej tranzycji płciowej60.

    65Wiersz Panie i ja jest dokumentacją tranzycji płciowej. Męskoosobowe „ja” konstytuuje się wobec kobiet. Odpowiednio odmieniane wyrażenie „Panie i ja”, które stale kończy trzywersowe zwrotki, przypomina o tym kontekście, odpowiadającym normatywnym oczekiwaniom. Z powodu normatywnych oczekiwań „ja” prezentuje się w koniecznym związku do postaci kobiecych, lecz z uwagi na jego zmieniającą się identyfikację również w niezbywalnym dystansie do nich61. Cały wiersz dzieli życie „ja” na cztery etapy. Każdy z nich jest krytyczny wobec norm płci, ale także wobec społeczeństwa. Pierwsza część stanowi krytykę wychowania kobiet, które sprowadzone jest tylko do normatywnego kształtowania ich (hetero)seksualności:

    Chcieliśmy dorosnąć jak najprędzej Włożyć gorset, suknie z złotej przędzy – Panie i ja
    Wreszcie przyszła chwila upragniona – Fiszbin ścinał pół-dziecinne łona – Paniom i mnie
    Zaczęliśmy szukać „Ideału”,
    Badać czar całowań, schadzek, szału – Panie i ja. (452)

    66Ten okres młodzieńczych poszukiwań w dziedzinie płci i seksualności kończy się (koniecznym) rozczarowaniem i pochowaniem „Ideału” miłości. Od tego miejsca seksualność znika z tekstu. Tym samym zaczyna się nowy etap: czas „desperacji” i bezowocnej walki z „Filistrem” (453)62. Oba te okresy można odczytać jako bunt przeciwko zastanym normom społecznym: wobec cnotliwej kobiecości i mieszczańskiego społeczeństwa. Podobnie zresztą można zinterpretować okres następny, w którym ma miejsce tranzycji płciowej „ja”. Ta transgresja niesie ze sobą jednak konsekwencje dyscyplinarne i kończy się pobytem w szpitalu psychiatrycznym. Tam męskoosobowe „ja” zostaje uznane za obłąkaną kobietę:

    I znaleźliśmy się znowu razem
    Choć stąd wzajem czuliśmy obrazę – Panie i ja
    W prawdzie ja już w spodniach – a zaś one W kaftanikach cienkich lub z moltonem – Panie i ja
    Lecz pod jedną wzięci kategorię, Co się zowie „umysłowo chore” – Panie i ja. (453)

    67Ostatni etap prezentowany w wierszu to przede wszystkim powrót do domu w czasie wojny oraz sarkastyczne refleksje na temat zakładów psychiatrycznych, które tekst przedstawia jako okrutne miejsca przymusowej socjalizacji.

    68Narracja, która leży u podstaw wiersza Panie i ja, pozwała odczytać tranzycję płciową jako społeczny bunt i konsekwentny kolejny krok po rozczarowaniu normą kobiecości i pozbawionym sukcesów zaangażowaniu w sferze „neutralnej” ze względu na płeć przeciwko filistrowi. Społeczeństwo i naród są w wierszu pojęciowo rozdzielone: wyobraźnia narodowa traktuje poetę z respektem, podczas gdy społeczeństwo ignoruje go, jak widać w wierszu Poeci i społeczeństwo63. Argumentacja w wierszu pokazuje nieugiętą logikę zależności między hegemonicznymi normami płci a tym, co narodowe. Podmiot zawłaszcza męskość, ponieważ pragnie stać się widzialny w sferze publicznej i zdobyć zdolność działania, również w formie działań rewolucyjnych. Z logiki współzależności kategorii społecznych, które są konkretnie umiejscowione, wynika, że męskość może stać się wiarygodna dzięki inscenizacji, która musi, być gwarantowana przez to, co narodowe. W ten sposób bunt przeciwko społecznym przymusom w zakładzie psychiatrycznym staje się w imaginarium tekstu cierpieniem za sprawę narodową – ale także „walką o podmiotowość”64. W rezultacie, historia prywatna i narodowa stają się nierozerwalne. Te nakładające się na siebie prywatne i publiczne funkcje upodmiotowienia Komornicka opisała wcześniej jednym zdaniem w zbiorze aforyzmów Księga mądrości tymczasowej: „Męski charakter, czyli męstwo, zdobywa się tylko przez męskie doświadczenie, czyli doświadczenie męstwa”65.

    69Wspomnienia Komornickiej Raj młodzieży i jej esej poetycki Oskar Wilde: Apokryf idealny, a także zbiór wierszy W Grabowie podczas wojny, ukazują związki pomiędzy płcią i narodem, które określiłam zbiorczo jako trans/zawłaszczenia. „Trans” w trans/zawłaszczeniach wynikających z interpretacji owych trzech tekstów dotyka kategorii płci i narodu w różnym stopniu i w różnych konfiguracjach. Komornicka w Raju młodzieży uczestniczy w debacie o zagadnieniach płci, szczególnie edukacji kobiet. Analizując angielskie kolegium dla kobiet, ujawnia mechanizmy angielskości i, w porównaniu do niej, polskości. Konstrukcja jej niestabilnej pozycji naznaczonej przez „trans/lokację” opiera się jednak na urasowionym dyskursie, który – jak sama pokazuje – jest też podporą angielskości. W eseju Oskar Wilde: Apokryf idealny stosuje ona podobne strategie do tych używanych później przez irlandzkich autorów, prezentujące Wilde’a jako buntownika przeciwko (angielskiej) normie i ukazuje tę dobrze znaną postać w transnarodowej narracji. Jego queerowe cechy stają się wyzwaniem dla imperialnej (angielskiej) dominacji, co odbija się szerokim echem w polskim kontekście narodowym w roku 1905. Z kolei w W Grabowie podczas wojny Własta polskość z jej wzorcami płci staje się narzędziem inscenizacji transmęskości „ja” lirycznego, ale także autora.

    70Komentując pozycję podmiotu, będącą wynikiem zawłaszczenia dominujących wzorców płci, Judith Butler pisze:

    Nie mamy tu do czynienia z zawłaszczeniem dominującej kultury po to, by pozostać poddanymi jej warunkom, lecz z zawłaszczeniem, które usiłuje przetworzyć warunki dominacji; to przetwarzanie ma samo w sobie moc sprawczą, władzę w dyskursie i jako dyskurs, władzę w inscenizacji i jako inscenizacja, która jest powtarzana, by móc je przetworzyć – i czasem kończy się to sukcesem66.

    71Interpretacje, jakie zaproponowałam, nie zakładają, że mamy do czynienia z automatycznym sukcesem subwersywności, lecz raczej pokazują, w jaki sposób i za pomocą jakich dyskursywnych kodów zawłaszczenia takie się odbywają i jak obiecują „przetworzyć warunki dominacji” zarówno w odniesieniu do płci, jak i narodu.

    Notes de bas de page

    1 Piotr Odmieniec Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, (1917-1927). Rękopis w: Warszawa: Muzeum Literatury. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    2 Krytycznie o związkach między narodem a literaturą oraz literaturą jako dokumentacją jednorodnej idei narodu, zob. R. Chow, Introduction: On Chineseness as a Theoretical Problem, w: Modern Chinese Literary and Cultural Studies in the Age of Theory: Reimagining a Field, red. R. Chow, Durham: Duke University Press, 2000. „Teksty z trzeciego świata” zostały zinterpretowane jako narodowa alegoria przez Fredrica Jamesona, zob. F. Jameson, Third-World Literature in the Era of Multinational Capitalism, „Social Text” nr 15 (1986). Krytykę artykułu Jamesona, biorącą pod uwagę globalne związki i nieużywającą terminu „trzeci świat” nawet opisowo (co, wprawdzie z widoczną rezerwą, czyni Jameson), zob. B. Larkin, National Allegory, „Social Text” 27, nr 3 (2009).

    3 Jameson, Third-World Literature in the Era of Multinational Capitalism, op. cit., s. 69. Wyróżnienie w oryginale. Jameson skupia się na politycznej/ estetycznej wrażliwości Zachodu, ukształtowanej właśnie przez modernizm: „[Nam] jako zachodnim czytelnikom, których smak (i wiele innych rzeczy) zostały ukształtowane przez nasze własne modernizmy, popularna bądź społecznie realistyczna powieść z trzeciego świata najczęściej nie ukazuje się bezpośrednio, lecz jako coś już uprzednio przeczytanego” (s. 66).

    4 Używając kategorii Immanuela Wallersteina, Jameson interpretuje dziewiętnastowieczną Hiszpanię jako semi-peryferię, kontrastując ją z Anglią i Francją. Ibid. s. 78.

    5 O ideologicznej funkcji literatury w produkcji podmiotowości, zob. P. Macherey, É. Balibar, Literature as an Ideological Form: Some Marxist Propositions, „Praxis” nr 5 (1981). O subwersywnych możliwościach liryki zob. T. W. Adorno, Liryka a społeczeństwo, przeł. D. Niklas, w: W kręgu socjologii literatury: Antologia tekstów zagranicznych, t. II, red. A. Mencwel, Warszawa: PIW, 1977. Teoretyczne tło tej części argumentacji oparte jest na: J. Butler, The Psychic Life of Power: Theories in Subjection, Stanford: Stanford University Press, 1997, J. Butler, Giving an Account of Oneself, New York: Fordham University Press, 2005.

    6 Odmiana czasowników języka polskiego pozostawia niewiele miejsca na niejednoznaczność płci: jeśli podmiotem czynności jest osoba ludzka w czasie przeszłym i przyszłym odmieniane są przez rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej, w liczbie mnogiej przez rodzaje: męskoi niemęskoosobowy. Jeśli w grupie osób znajduje się choć jedna osoba, którą identyfikuje się jako płci męskiej, w odniesieniu do całej grupy używa się formy męskoosobowej.

    7 O przodku Komornickiej/Własta, Piotrze Właście, zob. E. Boniecki, Modernistyczny dramat ciała, Warszawa: IBL PAN, 1998. W badaniach anglojęzycznych i niemieckojęzycznych istnieje wiele propozycji zapisu graficznego transżyciorysów. Najbardziej charakterystyczna i rozpowszechniona jest propozycja Leslie Feinberg, która z zaimków dzierżawczych „his” (jego)/„her” (jej) tworzy „hir”, a z zaimków osobowych „she”/„he” – „ze”. Zob. L. Feinberg, Transgender Warriors: Making History from Joan of Arc to Ru Paul, Boston: Beacon Press, 1996. Inną propozycją jest sugestia, by ciągłość transgenderową sugerować podkreślnikiem między dwoma wariantami, męskim i żeńskim, tego samego rzeczownika, co szczególnie dobrze sprawdza się w języku niemieckim, por. S. K. Herrmann, Queer(e) Gestalten: Praktiken der Derealisierung von Geschlecht, w: Quer durch die Geisteswissenschaften. Perspektiven der Queer Theory, red. E. Haschemi Yekani, B. Michaelis, Berlin: Querverlag, 2005. Jak wynika z korespondencji, w przypadku Własta nie mamy do czynienia z jednokierunkowym linearnym życiorysem „od kobiety do mężczyzny” – choć napotykamy na jasno zaznaczoną tranzycję i środkowy okres identyfikacji męskiej. Dlatego proponuję formułę „Komornicka/ Włast”, by zaznaczyć tę dobrze zarysowaną tranzycję. Takiego zapisu używa też Krystyna Kłosińska w swojej notce na okładce studium Izabeli Filipiak, jak i Krzysztof Tomasik w swojej popularyzatorskiej książce (K. Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008; I. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk: słowo/ obraz terytoria, 2006). Kiedy piszę „Komornicka” bądź „Włast” używam tych kategorii heurystycznie, by wskazać na „okres” jej/jego pracy i jej/jego odpowiednią identyfikację; wtedy używam odpowiednich zaimków osobowych „ona” i „on”. Jeden aspekt wszakże umyka uwagi poprzez taką strategię heurystyczną: wcześniejsze (zaczynające się od 1902 roku) użycie jej „pseudonimu literackiego” Piotr Włast w czasopiśmie literackim „Chimera”. Interesujące byłoby podążyć za (nie)ciągłościami w statusie autora pomiędzy krytyką literacką pisaną pod pseudonimem literackim i późniejszymi tekstami napisanym jako Włast w zbiorze W Grabowie podczas wojny. Częściowo zajmuje się tym: Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., s. 415 i n. Pomocne wskazówki na temat pisania o zagadnieniach transgenderowych można odnaleźć w: J. Hale, Suggested Rules for Non-Transsexuals Writing about Transsexuals, Transsexuality, Transsexualism, or Trans, http://sandystone.com/hale.rules.html.

    8 A. Komornicka, Maria Komornicka w swych listach i mojej pamięci, w: Miscellanea literackie z pogranicza XIX i XX. wieku, red. S. Pigoń, Wrocław: Ossolineum, 1964.

    9 Istotną dokumentacją tego okresu jest korespondencja, zob. M. Komornicka, Listy, oprac. E. Boniecki, Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 2011.

    10 Kilka wierszy opublikowała Maria Janion jako ilustrację jej eseju, zob. Odmieńcy: Transgresje, red. Z. Majchrowski, M. Janion, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1982. Wydano również teksty obcojęzyczne z Księgi z ich tłumaczeniami, zob: M. Komornicka, P. Odmieniec Włast, Xsięga poezji idyllicznej: Rzeczy francuskie, red. B. Stelingowska, przeł. J. Majewska, Warszawa: Dom Wydawniczy tCHu, 2011.

    11 Używam tutaj terminologii współczesnych studiów tran0sgenderowych; celem moim nie jest rezygnacja z historyzacji czy geograficznej lokalizacji moich analiz, lecz raczej zasugerowanie, jak pojemne są te kategorie. Jak zaznacza David Valentine w studium etnograficznym dotyczącym osób „trans” w Nowym Jorku w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, tranzycja (ang. transition) nie odnosi się normatywnie do żadnego jednego szczególnego doświadczenia: „Tranzycja to skomplikowane pojęcie; czasem odnosi się ono do transformacji fizycznej z jednej płci na drugą poprzez operację zmiany płci. Można zacząć tranzycję zażywając środki hormonalne; tranzycją może też być przybranie wybranej płci w miejscu pracy bądź w domu poprzez używanie stosownego ubioru. Drogi do tranzycji są tak różne i tak złożone, jak życiorysy, które podlegają tej przemianie”. D. Valentine, Imagining Transgender: An Ethnography of a Category, Durham: Duke University Press, 2007, s. 258.

    12 Życie Komornickiej/Własta było w centrum uwagi badaczek i badaczy, od kiedy w polskim literaturoznawstwie zaczęto się interesować zagadnieniami płci i zaczęła się krytyka feministyczna. Artykuł Gdzie jest Lemańska?! Marii Janion był ważnym momentem w recepcji Komornickiej/Własta, zob. M. Janion, Gdzie jest Lemańska?!, w: Odmieńcy: Transgresje, op. cit. Przed ukazaniem się tego tekstu krytycznego życie i twórczość Komornickiej/ Własta były generalnie patologizowane, co prowadziło do pomijania tekstów napisanych jako Piotr Odmieniec Włast. Przegląd tych badań można znaleźć w: B. Helbig-Mischewski, Strącona bogini: Rzecz o Marii Komornickiej, Kraków: Universitas, 2010, Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit. Rok 1907, data obarczona wyjątkowym znaczeniem, cały czas jednak pozostał osią, wokół której obracała się większość interpretacji.

    13 I. Filipiak, Maria Komornicka: Kreacje tożsamości, (rozprawa doktorska), IBL PAN, 2004. Rozprawa Filipiak ukazała się w zmodyfikowanej formie jako Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit.

    14 Trzeba podkreślić, że niekiedy Włast używa przydomka „Odmieniec”. Izabela Filipiak wskazuje różne obszary, do jakich to słowo się odnosi, analizując słowniki z od połowy XIX do początku XX wieku, zob. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit. Na przykładzie użycia Komornickiej/Własta – słowo to odgrywa znaczną rolę w jej prozie Biesy (1903) – a także za przykładem tytułu pracy zbiorowej o różnych marginalizowanych postaciach, zatytułowanej Odmieńcy, termin ten został częściowo przejęty przez polskie studia queer jako odpowiednik tego słowa, zob. Odmieńcy: Transgresje, op. cit., Odmiany odmieńca / A Queer Mixture, red. T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora, Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 2002.

    15 S. Stryker, The Transgender Issue: An Introduction, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 4, nr 2 (1998): s. 149. Wyróżnienia moje. Zob. także S. Stryker, (De)subjugated Knowledges, w: The Transgender Studies Reader, red. S. Stryker, S. Whittle, New York, London: Routledge, 2006. Filipiak umieściła książkę L. Feinberg Transgender Warriors w bibliografii swojej pracy, lecz nie komentuje żadnego aspektu transgenderowego u Własta. Janion w swoim artykule z roku 1996 Maria Komornicka in memoriam używa ukutego przez nią samą wyrażenia „symbolicznie transseksualna”, a jej tekst nie odwołuje się do studiów transgenderowych, zob. M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa: Sic!, 1996, s. 289.

    16 Zob. J. Butler, Uwikłani w płeć: feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa: Wydawn. Krytyki Politycznej, 2008. Przywołuję w tym miejscu Butler, by zaznaczyć szczególną perspektywę studiów transgenderowych, którą można dobrze zilustrować na przykładzie tekstów Butler i Stryker. Istnieją krytyki Butler, czy też szerzej teorii queer, z punktu widzenia studiów transgenderowych. Taką krytykę zawiera książka: J. Prosser, Second Skins: The Body Narratives of Transsexuality, New York: Columbia University Press, 1998. Ocenę związków między studiami queer i transgender autorstwa Stryker można znaleźć w: S. Stryker, Transgender Studies: Queer Theory’s Evil Twin, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 10, nr 2 (2004).

    17 S. Stryker, P. Currah, L. J. Moore, Introduction: Trans-, Trans, or Transgender?, „Women’s Studies Quarterly” 36, nr 3/4 (2008): s. 12.

    18 A. McClintock, „Not Longer in a Future Heaven”: Gender, Race and Nationalism, w: Dangerous Liaisons: Gender, Nation, and Postcolonial Perspectives, red. A. McClintock, A. Mufti, E. Shohat, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1997, s. 91. Szersze omówienie wybranych zagadnień związanych z owymi wyobrażonymi genealogiami, zob. rozdział poświęcony Minie Loy.

    19 M. Komornicka, Raj młodzieży: Wspomnienia z Cambridge, „Przegląd Pedagogiczny” 1896, s. 100.

    20 „Esej poetycki” to określenie Marii Podrazy-Kwiatkowskiej, zob. Uwagi ogólne, w: M. Komornicka, Utwory poetyckie, red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 441.

    21 Janion, Kobiety i duch inności, op. cit., s. 289.

    22 Ibid., s. 262 i n., 282.

    23 „Krytyczne zawłaszczenie” to wyrażenie J. Butler, zob. J. Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, New York: Routledge, 1993, s. 137.

    24 Związki między teorią transgenderową a feministyczną, nie wspominając o działaniach aktywistek, niepozbawione były w przeszłości rozmaitych nieporozumień; podobnie jak w przypadku studiów queer, związki te przez cały czas podlegają przegrupowaniom. Zasadnicze głosy w teorii transgender podkreślają jednak współzależność wszystkich trzech kierunków, zob. Stryker, Transgender Studies: Queer Theory’s Evil Twin, op. cit. Feministyczne spojrzenie na teorię transgender proponuje np. C. J. Heyes, Feminist Solidarity after Queer Theory: The Case of Transgender, „Signs” 28, nr 4 (2003).

    25 Por. V. Woolf, Własny pokój; Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa, Sic!, 2002. Przekonywającą interpretację ukształtowanych ze względu na płeć przedstawień przestrzeni akademickich u Woolf proponuje Merry Pawlowski, Virginia Woolf’s Veil: The Feminist Intellectual and the Organization of Public Space, „MFS: Modern Fiction Studies” 53, nr 4 (2007).

    26 Zob. N. C. Noonan, C. Nechemias, Encyclopedia of Russian Women’s Movements, Westport, Conn.: Greenwood Press, 2001, J. Halbersztadt, Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego, w: Kobieta i kultura: Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa: DiG, 1996.

    27 Jak pokazała Filipiak, status Komornickiej w Cambridge i Newnham nie jest znany, ponieważ nie udało się odnaleźć na uniwersytecie żadnych wzmianek o niej w dokumentacji.

    28 Komornicka, Raj młodzieży: Wspomnienia z Cambridge, op. cit., s. 177. Dalsze lokalizacje podaję bezpośrednio w tekście.

    29 O narodzie we wczesnych modernistycznych debatach, zob. wstęp M. Podrazy-Kwiatkowskiej w: Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, 3 wyd., red. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000. Kazimierz Wyka skutecznie dowodzi, że dychotomia „europejskie” versus „polskie” nie przekładała się w prosty sposób na konflikt pomiędzy młodszym a starszym pokoleniem literatów, zob. K. Wyka, Młoda Polska: Szkice z problematyki epoki, t. II, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 90-91. Wcześniej, w roku 1895, Komornicka była z Cezarym Jellentą i Wacławem Nałkowskim współautorką tekstu uważanego za pierwszy manifest polskiej literatury modernistycznej, zatytułowanego Forpoczty; nie wywołał on jednak szerszych dyskusji. Szczegółową analizę tego tekstu, a także rozważania na temat możliwych przyczyn braku jego szerszego oddziaływania można znaleźć w: Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., s. 139-228.

    30 Stwierdzenia te bardzo przypominają argumentację Feminist Manifesto Miny Loy z 1914 roku, tekstu będącego, jak dowodzą Rachel Blau DuPlessis i Paul Peppis, dialogiem z angielskimi ruchami emancypacyjnymi. Loy dochodzi jednak do innych wniosków, które są próbą uwolnienia macierzyństwa z tradycyjnych ideologicznych oków i uczynienia go indywidualnym doświadczeniem kobiety. Realizacją tych tez jest jej wiersz Parturition. Jej krytycyzm w stosunku do zinstytucjonalizowanej religii w Anglii jest również podobny, zob. rozdział dotyczący Miny Loy. Zob. R. Blau DuPlessis, Genders, Races, and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2001, P. Peppis, Rewriting Sex: Mina Loy, Marie Stopes, and Sexology, „Modernism/modernity” 9, nr 4 (2002).

    31 Zob. M. Foucault, Prawdziwa płeć, przeł. A Lewańska, w: tegoż, Szaleństwo i literatura, Warszawa: Aletheia, 1999, s. 293-301.

    32 O konstrukcie angielskości w tych czasach piszę dokładniej w rozdziale poświęconym Minie Loy.

    33 É. Walshe, The First Gay Irishman? Ireland and the Wilde Trials, Éire-Ireland: A Journal of Irish Studies” 40, nr 3-4 (2005): s. 39-40. O „unarodawianiu” Wilde’a w kontekście seksualności, zob. też M. Norris, Walk on the Wild(e) Side: The Doubled Reading of „An Encounter”, w: Quare Joyce, red. J. Valente, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1998.

    34 Bardziej szczegółowo pisze o tym Walshe, The First Gay Irishman? Ireland and the Wilde Trials, op. cit. Walshe opisuje figurę „irlandzkiego buntownika”, która była narracyjnym kodem używającym Wilde’a jako, „transgresyjne wzmocnienie własnej pozycji” (51). Strategiczne przyrównywanie antyimperialistycznych irlandzkich tekstów do tekstów polskich przez polskich pisarzy było w tym czasie popularne. O „zawłaszczaniu” Yeatsa i Synge’a w kontekście polskiego modernizmu, zob. J. A. Merchant, The Impact of IrishIreland on Young Poland (rozprawa doktorska, University of Chicago, 2007)

    35 O doniesieniach prasy angielskiej, w której pojawiały się wątki różnicy seksualnej i narodowej, a zatem zagrożenia moralnego i narodowego, zob. M. S. Foldy, The Trials of Oscar Wilde: Deviance, Morality, and Late-Victorian Society, New Haven: Yale University Press, 1997.

    36 Zob. R. Ellmann, Oscar Wilde, London: Knopf, 1988, passim; zob. „Wstęp” redaktorki w: O. Wilde, Oscar Wilde, red. I. Murray, Oxford: Oxford University Press, 1989, s. vii-xix. Dokładne brzmienie odpowiedniego akapitu („acts of gross indecency with another male person”) podaje: R. Ellmann, Oscar Wilde, New York: Knopf, 1988, s. 409.

    37 Zob. przegląd recepcji Wilde’a w okresie Młodej Polski: W. Krajewska, Oskar Wilde w literaturze Młodej Polski, „Pamiętnik Literacki” 59, z. 1 (1968). Krajewska wspomina, że Oskar Wilde: Apokryf idealny był jedynym polskim tekstem w tym okresie, inspirowanym postacią Wilde’a. Zob. Także A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa: PWN, 2002, s. 395.

    38 De profundis ukazywało się po polsku w odcinkach w roku 1905 i zostało opublikowane w formie książkowej w roku 1906: O. Wilde, De profundis: Szkice i listy z domu karnego w Reading, przeł. M. Markowska, Warszawa: Księgarnia Naukowa, 1906.

    39 Ibid., s. 46-47.

    40 O historii publikacji i niestabilnym statusie De profundis jako tekstu pisze: I. Small, Love-Letter, Spirititual Autobiography, or Prison Writing? Identity and Value in De Profundis, w: Wilde Writings: Contextual Conditions, red. J. Bristow, Toronto; Buffalo: University of Toronto Press, 2003.

    41 M. Komornicka, Oskar Wilde: Apokryf idealny, „Chimera”, t. 9 (1905), s. 475. Kolejne odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    42 O „palingenezie” i obecności tego terminu zarówno w filozofii XIX wieku (Herder, Hegel, Schopenhauer), jak i biologii (Haeckel) zob. Historisches Wörterbuch der Philosophie, red. J. Ritter, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1971.

    43 Zob. S. Arata, Oscar Wilde and Jesus Christ, w: Wilde Writings: Contextual Conditions, red. J. Bristow, Toronto; Buffalo: University of Toronto Press, 2003, s. 258 i n. O odniesieniach hellenistycznych, zob. L. C. Dowling, Hellenism and Homosexuality in Victorian Oxford, Ithaca: Cornell University Press, 1994. Warto przytoczyć charakterystyczny cytat z książki Dowling, w którym odwołuje się ona do Richarda Jenkynsa: „Żaden inny tekst Wilde’a […] nie jest tak przepełniony odwołaniami do Grecji i greckimi cytatami jak De profundis. […] Wraz z niezbywalnym cierpieniem w więzieniu, ukazującym na nowo jego wcześniejsze cierpienie w związku z Douglasem – smutek niegdyś w ogóle niewidoczny w świetle piękna młodszego mężczyzny i jego własnych niezwykłych sukcesów – De profundis staje się w tym kontekście formą epistolarną dotyczącą moralności bądź esejem o męskiej przyjaźni w klasycznej tradycji De Amicitia Cycerona czy Polityki Arystotelesa” (s. 145-146).

    44 Jak wyjaśnia Stephen Arata, takie „uczłowieczanie” Chrystusa i odzyskiwanie go jako świeckiej „siły kulturowej” oraz „protosocjalisty” było inspirowane książką Ernesta Renana Vie de Jésus (1863). Zob. Arata, Oscar Wilde and Jesus Christ, op. cit., s. 262.

    45 Komornicka sama używa pojęcia „nowej kobiety” w Raju młodzieży (s. 266). Jest to niewątpliwie odgłos wszechobecnych dyskusji wokół tego hasła wprowadzonego przez M. Eastwood w 1894 roku. Zob. wprowadzenie redaktorów do książki The New Woman in Fiction and Fact: Fin-de-Siècle Feminisms, red. A. Richardson, Ch. Willis, Houndmills: Palgrave Macmillan, 2001.

    46 R. Gagnier, Women in British Aesthetism and the Decadence, w: The New Woman in Fiction and Fact: Fin-de-Siècle Feminisms, op. cit., s. 242, 246-247. Pozycją, która przynosi wiele przykładów ówczesnej feministycznej krytyki estetów jest Women and British Aestheticism, red. T. Schaffer, K. Psomiades, Charlottesville: University Press of Virginia, 1999.

    47 Zob. A. Sikora, Posłannicy słowa: Hoene-Wroński, Towiański, Mickiewicz, Warszawa: PWN, 1967, A. Walicki, Filozofia a mesjanizm: Studia z dziejów filozofii i myśli społeczno-religijnej romantyzmu polskiego, Warszawa: PIW, 1970, A. Walicki, Mesjanizm Adama Mickiewicza w perspektywie porównawczej, Warszawa: IBL PAN, 2006.

    48 O mesjanistycznych wątkach w polskim modernizmie, które autorka określa mianem „neomesjanistycznych”, zob. K. Ratajska, Neomesjanistyczni spadkobiercy Mickiewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1998. Walicki ukazuje analogie między mesjanizmem słowiańskim a mesjanistyczną myślą w Europie Zachodniej, zob. Walicki, Mesjanizm Adama Mickiewicza w perspektywie porównawczej, op. cit. Ogólnie o statusie narodu jako narodu wybranego, zob. A. D. Smith, Chosen Peoples: Why Ethnic Groups Survive, „Ethnic and Racial Studies” 15 (1992). O związkach tego dyskursu z żydowskością zob. M. Janion, Bohater, spisek, śmierć: Wykłady żydowskie, Warszawa: WAB, 2009. Mesjanizm jako taki rozumiany jest kulturowo. W niniejszych rozważaniach analizuję biologiczne elementy u Własta, by zwrócić uwagę na jej odpowiednio zmodyfikowane rozumienie narodu.

    49 Omówienie mesjanistycznych wzorców płci romantyzmu równolegle do tekstów Komornickiej/Własta opiera się także na informacjach biograficznych: członkowie jej/jego rodziny brali udział w dziewiętnastowiecznych powstaniach, szczególnie w Powstaniu Styczniowym 1863-1864, zob. Boniecki, Modernistyczny dramat ciała, op. cit.

    50 Cytat za: M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa: PIW, 1978, s. 549.

    51 Por. Ch. von Braun, Versuch über den Schwindel: Religion, Schrift, Bild, Geschlecht, Zürich: Pendo, 2001, s. 294 i n.

    52 O reprezentacjach narodu jako kobiety i innych określonych ze względu na płeć aspektach nacjonalizmów zob. G. L. Mosse, Nationalismus und Sexualität: Bürgerliche Moral und sexuelle Normen, München: Hanser, 1985. N. Yuval-Davis, Gender and Nation, London; Thousand Oaks, Calif.: Sage, 1997. W kontekście polskim podstawowe znaczenie mają następujące prace: Janion, Kobiety i duch inności, op. cit., M. Janion, Do Europy. Tak, ale z naszymi umarłymi, Warszawa: Sic!, 2000. Szczególnie dla najnowszego kontekstu istotny jest zbiór esejów Agnieszki Graff, Rykoszetem: Rzecz o płci i narodzie, Warszawa: WAB, 2008.

    53 Zob. É. Balibar, I. Wallerstein, Race, Nation, Class: Ambiguous Identities, London: Verso, 1991, s. 96 i n.

    54 Janion, Żmigrodzka, Romantyzm i historia, op. cit., s. 8.

    55 S. Hall, New Ethnicities, w: „Race”, Culture and Difference, red. J. Donald, A. Rattansi, London: Sage, 1992, s. 258.

    56 „Nadczłowiek” nie musi być tu rozumiany biologicznie – na to jednak wskazywałoby użycie dyskursu ewolucjonistycznego przez Komornicką, opisane powyżej w tym rozdziale.

    57 O obecności polskiego dyskursu rasowego w czasach Komornickiej/ Własta, zob. M. Gawin, Rasa i nowoczesność: Historia polskiego ruchu eugenicznego, 1880-1952, Warszawa: Neriton, 2003.

    58 Helbig-Mischewski, Strącona bogini: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., K. Kralkowska-Gątkowska, Cień na twarzy: Szkice o twórczości Marii Komornickiej, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2002.

    59 Por. Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 496.

    60 G. Ritz, Transgresja płciowa jako forma krytyki spod znaku gender i jako transformacja dyskursu, w: Nowa świadomość płci w modernizmie: Studia spod znaku gender w kulturze polskiej i rosyjskiej u schyłku stulecia, red. G. Ritz, Ch. Binswanger, C. Scheide, Kraków: Universitas, 2000, s. 89.

    61 Należy zauważyć, że inscenizacja tego, co narodowe, „polskości” odbywa się w niezbędnym związku z Innym i jego wykluczeniem. Z tej perspektywy nie ma badań na temat orientalistycznych elementów i prób ich połączenia z „Ja”, por. Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 496.

    62 O zaangażowaniu Komornickiej w debaty społeczne na temat literatury i nacjonalizmu na przełomie wieków, zob. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, op. cit.

    63 Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 336-337.

    64 S. von Schnurbein, Kampf um Subjektivität. Nation, Religion und Geschlecht in zwei dänischen Romanen um 1850, Antrittsvorlesung, 24. Januar 2002, Berlin: Humboldt-Universität zu Berlin, 2002, s. 16. O transpodmiotowości w kategoriach „walki o uznanie” oraz również zależnościach między tym, co narodowe i normami płciowymi, zob. R. Juang, Transgendering the Politics of Recognition, w: The Transgender Studies Reader, op. cit.

    65 Komornicka, Utwory poetyckie, op. cit., s. 269.

    66 Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, op. cit., s. 137.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Voir plus de livres
    1 / 11
    Kobieta - Historia - Literatura

    Kobieta - Historia - Literatura

    Bożena Karwowska

    2016

    Zapomniana rewolucja

    Zapomniana rewolucja

    Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym

    Agata Araszkiewicz

    2014

    Warszawa w oczach pisarek

    Warszawa w oczach pisarek

    Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939

    Małgorzata Büthner-Zawadzka

    2014

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy

    Karolina Krasuska

    2012

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    XIX. Tożsamość czytelniczki

    Agnieszka Paja

    2016

    Poetyka rozkwitania

    Poetyka rozkwitania

    Różnica płciowa w filozofii Luce Irigaray

    Katarzyna Szopa

    2018

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Sfinks słowiański i mumia polska

    Monika Rudaś-Grodzka

    2013

    Ofelizm

    Ofelizm

    Romantyczne zawłaszczenia, feministyczne interwencje

    Katarzyna Czeczot

    2016

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Problem religii w polskich dziennikach intymnych

    Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg

    Katarzyna Nadana-Sokołowska

    2012

    Poradzieckie

    Poradzieckie

    Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych

    Karolina Krasuska

    2021

    Akuszerki transformacji

    Akuszerki transformacji

    Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku

    Agnieszka Mrozik

    2012

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Piotr Odmieniec Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, (1917-1927). Rękopis w: Warszawa: Muzeum Literatury. Dalsze odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    2 Krytycznie o związkach między narodem a literaturą oraz literaturą jako dokumentacją jednorodnej idei narodu, zob. R. Chow, Introduction: On Chineseness as a Theoretical Problem, w: Modern Chinese Literary and Cultural Studies in the Age of Theory: Reimagining a Field, red. R. Chow, Durham: Duke University Press, 2000. „Teksty z trzeciego świata” zostały zinterpretowane jako narodowa alegoria przez Fredrica Jamesona, zob. F. Jameson, Third-World Literature in the Era of Multinational Capitalism, „Social Text” nr 15 (1986). Krytykę artykułu Jamesona, biorącą pod uwagę globalne związki i nieużywającą terminu „trzeci świat” nawet opisowo (co, wprawdzie z widoczną rezerwą, czyni Jameson), zob. B. Larkin, National Allegory, „Social Text” 27, nr 3 (2009).

    3 Jameson, Third-World Literature in the Era of Multinational Capitalism, op. cit., s. 69. Wyróżnienie w oryginale. Jameson skupia się na politycznej/ estetycznej wrażliwości Zachodu, ukształtowanej właśnie przez modernizm: „[Nam] jako zachodnim czytelnikom, których smak (i wiele innych rzeczy) zostały ukształtowane przez nasze własne modernizmy, popularna bądź społecznie realistyczna powieść z trzeciego świata najczęściej nie ukazuje się bezpośrednio, lecz jako coś już uprzednio przeczytanego” (s. 66).

    4 Używając kategorii Immanuela Wallersteina, Jameson interpretuje dziewiętnastowieczną Hiszpanię jako semi-peryferię, kontrastując ją z Anglią i Francją. Ibid. s. 78.

    5 O ideologicznej funkcji literatury w produkcji podmiotowości, zob. P. Macherey, É. Balibar, Literature as an Ideological Form: Some Marxist Propositions, „Praxis” nr 5 (1981). O subwersywnych możliwościach liryki zob. T. W. Adorno, Liryka a społeczeństwo, przeł. D. Niklas, w: W kręgu socjologii literatury: Antologia tekstów zagranicznych, t. II, red. A. Mencwel, Warszawa: PIW, 1977. Teoretyczne tło tej części argumentacji oparte jest na: J. Butler, The Psychic Life of Power: Theories in Subjection, Stanford: Stanford University Press, 1997, J. Butler, Giving an Account of Oneself, New York: Fordham University Press, 2005.

    6 Odmiana czasowników języka polskiego pozostawia niewiele miejsca na niejednoznaczność płci: jeśli podmiotem czynności jest osoba ludzka w czasie przeszłym i przyszłym odmieniane są przez rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej, w liczbie mnogiej przez rodzaje: męskoi niemęskoosobowy. Jeśli w grupie osób znajduje się choć jedna osoba, którą identyfikuje się jako płci męskiej, w odniesieniu do całej grupy używa się formy męskoosobowej.

    7 O przodku Komornickiej/Własta, Piotrze Właście, zob. E. Boniecki, Modernistyczny dramat ciała, Warszawa: IBL PAN, 1998. W badaniach anglojęzycznych i niemieckojęzycznych istnieje wiele propozycji zapisu graficznego transżyciorysów. Najbardziej charakterystyczna i rozpowszechniona jest propozycja Leslie Feinberg, która z zaimków dzierżawczych „his” (jego)/„her” (jej) tworzy „hir”, a z zaimków osobowych „she”/„he” – „ze”. Zob. L. Feinberg, Transgender Warriors: Making History from Joan of Arc to Ru Paul, Boston: Beacon Press, 1996. Inną propozycją jest sugestia, by ciągłość transgenderową sugerować podkreślnikiem między dwoma wariantami, męskim i żeńskim, tego samego rzeczownika, co szczególnie dobrze sprawdza się w języku niemieckim, por. S. K. Herrmann, Queer(e) Gestalten: Praktiken der Derealisierung von Geschlecht, w: Quer durch die Geisteswissenschaften. Perspektiven der Queer Theory, red. E. Haschemi Yekani, B. Michaelis, Berlin: Querverlag, 2005. Jak wynika z korespondencji, w przypadku Własta nie mamy do czynienia z jednokierunkowym linearnym życiorysem „od kobiety do mężczyzny” – choć napotykamy na jasno zaznaczoną tranzycję i środkowy okres identyfikacji męskiej. Dlatego proponuję formułę „Komornicka/ Włast”, by zaznaczyć tę dobrze zarysowaną tranzycję. Takiego zapisu używa też Krystyna Kłosińska w swojej notce na okładce studium Izabeli Filipiak, jak i Krzysztof Tomasik w swojej popularyzatorskiej książce (K. Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008; I. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk: słowo/ obraz terytoria, 2006). Kiedy piszę „Komornicka” bądź „Włast” używam tych kategorii heurystycznie, by wskazać na „okres” jej/jego pracy i jej/jego odpowiednią identyfikację; wtedy używam odpowiednich zaimków osobowych „ona” i „on”. Jeden aspekt wszakże umyka uwagi poprzez taką strategię heurystyczną: wcześniejsze (zaczynające się od 1902 roku) użycie jej „pseudonimu literackiego” Piotr Włast w czasopiśmie literackim „Chimera”. Interesujące byłoby podążyć za (nie)ciągłościami w statusie autora pomiędzy krytyką literacką pisaną pod pseudonimem literackim i późniejszymi tekstami napisanym jako Włast w zbiorze W Grabowie podczas wojny. Częściowo zajmuje się tym: Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., s. 415 i n. Pomocne wskazówki na temat pisania o zagadnieniach transgenderowych można odnaleźć w: J. Hale, Suggested Rules for Non-Transsexuals Writing about Transsexuals, Transsexuality, Transsexualism, or Trans, http://sandystone.com/hale.rules.html.

    8 A. Komornicka, Maria Komornicka w swych listach i mojej pamięci, w: Miscellanea literackie z pogranicza XIX i XX. wieku, red. S. Pigoń, Wrocław: Ossolineum, 1964.

    9 Istotną dokumentacją tego okresu jest korespondencja, zob. M. Komornicka, Listy, oprac. E. Boniecki, Warszawa: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 2011.

    10 Kilka wierszy opublikowała Maria Janion jako ilustrację jej eseju, zob. Odmieńcy: Transgresje, red. Z. Majchrowski, M. Janion, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1982. Wydano również teksty obcojęzyczne z Księgi z ich tłumaczeniami, zob: M. Komornicka, P. Odmieniec Włast, Xsięga poezji idyllicznej: Rzeczy francuskie, red. B. Stelingowska, przeł. J. Majewska, Warszawa: Dom Wydawniczy tCHu, 2011.

    11 Używam tutaj terminologii współczesnych studiów tran0sgenderowych; celem moim nie jest rezygnacja z historyzacji czy geograficznej lokalizacji moich analiz, lecz raczej zasugerowanie, jak pojemne są te kategorie. Jak zaznacza David Valentine w studium etnograficznym dotyczącym osób „trans” w Nowym Jorku w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, tranzycja (ang. transition) nie odnosi się normatywnie do żadnego jednego szczególnego doświadczenia: „Tranzycja to skomplikowane pojęcie; czasem odnosi się ono do transformacji fizycznej z jednej płci na drugą poprzez operację zmiany płci. Można zacząć tranzycję zażywając środki hormonalne; tranzycją może też być przybranie wybranej płci w miejscu pracy bądź w domu poprzez używanie stosownego ubioru. Drogi do tranzycji są tak różne i tak złożone, jak życiorysy, które podlegają tej przemianie”. D. Valentine, Imagining Transgender: An Ethnography of a Category, Durham: Duke University Press, 2007, s. 258.

    12 Życie Komornickiej/Własta było w centrum uwagi badaczek i badaczy, od kiedy w polskim literaturoznawstwie zaczęto się interesować zagadnieniami płci i zaczęła się krytyka feministyczna. Artykuł Gdzie jest Lemańska?! Marii Janion był ważnym momentem w recepcji Komornickiej/Własta, zob. M. Janion, Gdzie jest Lemańska?!, w: Odmieńcy: Transgresje, op. cit. Przed ukazaniem się tego tekstu krytycznego życie i twórczość Komornickiej/ Własta były generalnie patologizowane, co prowadziło do pomijania tekstów napisanych jako Piotr Odmieniec Włast. Przegląd tych badań można znaleźć w: B. Helbig-Mischewski, Strącona bogini: Rzecz o Marii Komornickiej, Kraków: Universitas, 2010, Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit. Rok 1907, data obarczona wyjątkowym znaczeniem, cały czas jednak pozostał osią, wokół której obracała się większość interpretacji.

    13 I. Filipiak, Maria Komornicka: Kreacje tożsamości, (rozprawa doktorska), IBL PAN, 2004. Rozprawa Filipiak ukazała się w zmodyfikowanej formie jako Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit.

    14 Trzeba podkreślić, że niekiedy Włast używa przydomka „Odmieniec”. Izabela Filipiak wskazuje różne obszary, do jakich to słowo się odnosi, analizując słowniki z od połowy XIX do początku XX wieku, zob. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit. Na przykładzie użycia Komornickiej/Własta – słowo to odgrywa znaczną rolę w jej prozie Biesy (1903) – a także za przykładem tytułu pracy zbiorowej o różnych marginalizowanych postaciach, zatytułowanej Odmieńcy, termin ten został częściowo przejęty przez polskie studia queer jako odpowiednik tego słowa, zob. Odmieńcy: Transgresje, op. cit., Odmiany odmieńca / A Queer Mixture, red. T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora, Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 2002.

    15 S. Stryker, The Transgender Issue: An Introduction, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 4, nr 2 (1998): s. 149. Wyróżnienia moje. Zob. także S. Stryker, (De)subjugated Knowledges, w: The Transgender Studies Reader, red. S. Stryker, S. Whittle, New York, London: Routledge, 2006. Filipiak umieściła książkę L. Feinberg Transgender Warriors w bibliografii swojej pracy, lecz nie komentuje żadnego aspektu transgenderowego u Własta. Janion w swoim artykule z roku 1996 Maria Komornicka in memoriam używa ukutego przez nią samą wyrażenia „symbolicznie transseksualna”, a jej tekst nie odwołuje się do studiów transgenderowych, zob. M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa: Sic!, 1996, s. 289.

    16 Zob. J. Butler, Uwikłani w płeć: feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa: Wydawn. Krytyki Politycznej, 2008. Przywołuję w tym miejscu Butler, by zaznaczyć szczególną perspektywę studiów transgenderowych, którą można dobrze zilustrować na przykładzie tekstów Butler i Stryker. Istnieją krytyki Butler, czy też szerzej teorii queer, z punktu widzenia studiów transgenderowych. Taką krytykę zawiera książka: J. Prosser, Second Skins: The Body Narratives of Transsexuality, New York: Columbia University Press, 1998. Ocenę związków między studiami queer i transgender autorstwa Stryker można znaleźć w: S. Stryker, Transgender Studies: Queer Theory’s Evil Twin, „GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies” 10, nr 2 (2004).

    17 S. Stryker, P. Currah, L. J. Moore, Introduction: Trans-, Trans, or Transgender?, „Women’s Studies Quarterly” 36, nr 3/4 (2008): s. 12.

    18 A. McClintock, „Not Longer in a Future Heaven”: Gender, Race and Nationalism, w: Dangerous Liaisons: Gender, Nation, and Postcolonial Perspectives, red. A. McClintock, A. Mufti, E. Shohat, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1997, s. 91. Szersze omówienie wybranych zagadnień związanych z owymi wyobrażonymi genealogiami, zob. rozdział poświęcony Minie Loy.

    19 M. Komornicka, Raj młodzieży: Wspomnienia z Cambridge, „Przegląd Pedagogiczny” 1896, s. 100.

    20 „Esej poetycki” to określenie Marii Podrazy-Kwiatkowskiej, zob. Uwagi ogólne, w: M. Komornicka, Utwory poetyckie, red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996, s. 441.

    21 Janion, Kobiety i duch inności, op. cit., s. 289.

    22 Ibid., s. 262 i n., 282.

    23 „Krytyczne zawłaszczenie” to wyrażenie J. Butler, zob. J. Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, New York: Routledge, 1993, s. 137.

    24 Związki między teorią transgenderową a feministyczną, nie wspominając o działaniach aktywistek, niepozbawione były w przeszłości rozmaitych nieporozumień; podobnie jak w przypadku studiów queer, związki te przez cały czas podlegają przegrupowaniom. Zasadnicze głosy w teorii transgender podkreślają jednak współzależność wszystkich trzech kierunków, zob. Stryker, Transgender Studies: Queer Theory’s Evil Twin, op. cit. Feministyczne spojrzenie na teorię transgender proponuje np. C. J. Heyes, Feminist Solidarity after Queer Theory: The Case of Transgender, „Signs” 28, nr 4 (2003).

    25 Por. V. Woolf, Własny pokój; Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa, Sic!, 2002. Przekonywającą interpretację ukształtowanych ze względu na płeć przedstawień przestrzeni akademickich u Woolf proponuje Merry Pawlowski, Virginia Woolf’s Veil: The Feminist Intellectual and the Organization of Public Space, „MFS: Modern Fiction Studies” 53, nr 4 (2007).

    26 Zob. N. C. Noonan, C. Nechemias, Encyclopedia of Russian Women’s Movements, Westport, Conn.: Greenwood Press, 2001, J. Halbersztadt, Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego, w: Kobieta i kultura: Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa: DiG, 1996.

    27 Jak pokazała Filipiak, status Komornickiej w Cambridge i Newnham nie jest znany, ponieważ nie udało się odnaleźć na uniwersytecie żadnych wzmianek o niej w dokumentacji.

    28 Komornicka, Raj młodzieży: Wspomnienia z Cambridge, op. cit., s. 177. Dalsze lokalizacje podaję bezpośrednio w tekście.

    29 O narodzie we wczesnych modernistycznych debatach, zob. wstęp M. Podrazy-Kwiatkowskiej w: Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, 3 wyd., red. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000. Kazimierz Wyka skutecznie dowodzi, że dychotomia „europejskie” versus „polskie” nie przekładała się w prosty sposób na konflikt pomiędzy młodszym a starszym pokoleniem literatów, zob. K. Wyka, Młoda Polska: Szkice z problematyki epoki, t. II, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 90-91. Wcześniej, w roku 1895, Komornicka była z Cezarym Jellentą i Wacławem Nałkowskim współautorką tekstu uważanego za pierwszy manifest polskiej literatury modernistycznej, zatytułowanego Forpoczty; nie wywołał on jednak szerszych dyskusji. Szczegółową analizę tego tekstu, a także rozważania na temat możliwych przyczyn braku jego szerszego oddziaływania można znaleźć w: Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., s. 139-228.

    30 Stwierdzenia te bardzo przypominają argumentację Feminist Manifesto Miny Loy z 1914 roku, tekstu będącego, jak dowodzą Rachel Blau DuPlessis i Paul Peppis, dialogiem z angielskimi ruchami emancypacyjnymi. Loy dochodzi jednak do innych wniosków, które są próbą uwolnienia macierzyństwa z tradycyjnych ideologicznych oków i uczynienia go indywidualnym doświadczeniem kobiety. Realizacją tych tez jest jej wiersz Parturition. Jej krytycyzm w stosunku do zinstytucjonalizowanej religii w Anglii jest również podobny, zob. rozdział dotyczący Miny Loy. Zob. R. Blau DuPlessis, Genders, Races, and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2001, P. Peppis, Rewriting Sex: Mina Loy, Marie Stopes, and Sexology, „Modernism/modernity” 9, nr 4 (2002).

    31 Zob. M. Foucault, Prawdziwa płeć, przeł. A Lewańska, w: tegoż, Szaleństwo i literatura, Warszawa: Aletheia, 1999, s. 293-301.

    32 O konstrukcie angielskości w tych czasach piszę dokładniej w rozdziale poświęconym Minie Loy.

    33 É. Walshe, The First Gay Irishman? Ireland and the Wilde Trials, Éire-Ireland: A Journal of Irish Studies” 40, nr 3-4 (2005): s. 39-40. O „unarodawianiu” Wilde’a w kontekście seksualności, zob. też M. Norris, Walk on the Wild(e) Side: The Doubled Reading of „An Encounter”, w: Quare Joyce, red. J. Valente, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1998.

    34 Bardziej szczegółowo pisze o tym Walshe, The First Gay Irishman? Ireland and the Wilde Trials, op. cit. Walshe opisuje figurę „irlandzkiego buntownika”, która była narracyjnym kodem używającym Wilde’a jako, „transgresyjne wzmocnienie własnej pozycji” (51). Strategiczne przyrównywanie antyimperialistycznych irlandzkich tekstów do tekstów polskich przez polskich pisarzy było w tym czasie popularne. O „zawłaszczaniu” Yeatsa i Synge’a w kontekście polskiego modernizmu, zob. J. A. Merchant, The Impact of IrishIreland on Young Poland (rozprawa doktorska, University of Chicago, 2007)

    35 O doniesieniach prasy angielskiej, w której pojawiały się wątki różnicy seksualnej i narodowej, a zatem zagrożenia moralnego i narodowego, zob. M. S. Foldy, The Trials of Oscar Wilde: Deviance, Morality, and Late-Victorian Society, New Haven: Yale University Press, 1997.

    36 Zob. R. Ellmann, Oscar Wilde, London: Knopf, 1988, passim; zob. „Wstęp” redaktorki w: O. Wilde, Oscar Wilde, red. I. Murray, Oxford: Oxford University Press, 1989, s. vii-xix. Dokładne brzmienie odpowiedniego akapitu („acts of gross indecency with another male person”) podaje: R. Ellmann, Oscar Wilde, New York: Knopf, 1988, s. 409.

    37 Zob. przegląd recepcji Wilde’a w okresie Młodej Polski: W. Krajewska, Oskar Wilde w literaturze Młodej Polski, „Pamiętnik Literacki” 59, z. 1 (1968). Krajewska wspomina, że Oskar Wilde: Apokryf idealny był jedynym polskim tekstem w tym okresie, inspirowanym postacią Wilde’a. Zob. Także A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa: PWN, 2002, s. 395.

    38 De profundis ukazywało się po polsku w odcinkach w roku 1905 i zostało opublikowane w formie książkowej w roku 1906: O. Wilde, De profundis: Szkice i listy z domu karnego w Reading, przeł. M. Markowska, Warszawa: Księgarnia Naukowa, 1906.

    39 Ibid., s. 46-47.

    40 O historii publikacji i niestabilnym statusie De profundis jako tekstu pisze: I. Small, Love-Letter, Spirititual Autobiography, or Prison Writing? Identity and Value in De Profundis, w: Wilde Writings: Contextual Conditions, red. J. Bristow, Toronto; Buffalo: University of Toronto Press, 2003.

    41 M. Komornicka, Oskar Wilde: Apokryf idealny, „Chimera”, t. 9 (1905), s. 475. Kolejne odwołania podaję bezpośrednio w tekście.

    42 O „palingenezie” i obecności tego terminu zarówno w filozofii XIX wieku (Herder, Hegel, Schopenhauer), jak i biologii (Haeckel) zob. Historisches Wörterbuch der Philosophie, red. J. Ritter, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1971.

    43 Zob. S. Arata, Oscar Wilde and Jesus Christ, w: Wilde Writings: Contextual Conditions, red. J. Bristow, Toronto; Buffalo: University of Toronto Press, 2003, s. 258 i n. O odniesieniach hellenistycznych, zob. L. C. Dowling, Hellenism and Homosexuality in Victorian Oxford, Ithaca: Cornell University Press, 1994. Warto przytoczyć charakterystyczny cytat z książki Dowling, w którym odwołuje się ona do Richarda Jenkynsa: „Żaden inny tekst Wilde’a […] nie jest tak przepełniony odwołaniami do Grecji i greckimi cytatami jak De profundis. […] Wraz z niezbywalnym cierpieniem w więzieniu, ukazującym na nowo jego wcześniejsze cierpienie w związku z Douglasem – smutek niegdyś w ogóle niewidoczny w świetle piękna młodszego mężczyzny i jego własnych niezwykłych sukcesów – De profundis staje się w tym kontekście formą epistolarną dotyczącą moralności bądź esejem o męskiej przyjaźni w klasycznej tradycji De Amicitia Cycerona czy Polityki Arystotelesa” (s. 145-146).

    44 Jak wyjaśnia Stephen Arata, takie „uczłowieczanie” Chrystusa i odzyskiwanie go jako świeckiej „siły kulturowej” oraz „protosocjalisty” było inspirowane książką Ernesta Renana Vie de Jésus (1863). Zob. Arata, Oscar Wilde and Jesus Christ, op. cit., s. 262.

    45 Komornicka sama używa pojęcia „nowej kobiety” w Raju młodzieży (s. 266). Jest to niewątpliwie odgłos wszechobecnych dyskusji wokół tego hasła wprowadzonego przez M. Eastwood w 1894 roku. Zob. wprowadzenie redaktorów do książki The New Woman in Fiction and Fact: Fin-de-Siècle Feminisms, red. A. Richardson, Ch. Willis, Houndmills: Palgrave Macmillan, 2001.

    46 R. Gagnier, Women in British Aesthetism and the Decadence, w: The New Woman in Fiction and Fact: Fin-de-Siècle Feminisms, op. cit., s. 242, 246-247. Pozycją, która przynosi wiele przykładów ówczesnej feministycznej krytyki estetów jest Women and British Aestheticism, red. T. Schaffer, K. Psomiades, Charlottesville: University Press of Virginia, 1999.

    47 Zob. A. Sikora, Posłannicy słowa: Hoene-Wroński, Towiański, Mickiewicz, Warszawa: PWN, 1967, A. Walicki, Filozofia a mesjanizm: Studia z dziejów filozofii i myśli społeczno-religijnej romantyzmu polskiego, Warszawa: PIW, 1970, A. Walicki, Mesjanizm Adama Mickiewicza w perspektywie porównawczej, Warszawa: IBL PAN, 2006.

    48 O mesjanistycznych wątkach w polskim modernizmie, które autorka określa mianem „neomesjanistycznych”, zob. K. Ratajska, Neomesjanistyczni spadkobiercy Mickiewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1998. Walicki ukazuje analogie między mesjanizmem słowiańskim a mesjanistyczną myślą w Europie Zachodniej, zob. Walicki, Mesjanizm Adama Mickiewicza w perspektywie porównawczej, op. cit. Ogólnie o statusie narodu jako narodu wybranego, zob. A. D. Smith, Chosen Peoples: Why Ethnic Groups Survive, „Ethnic and Racial Studies” 15 (1992). O związkach tego dyskursu z żydowskością zob. M. Janion, Bohater, spisek, śmierć: Wykłady żydowskie, Warszawa: WAB, 2009. Mesjanizm jako taki rozumiany jest kulturowo. W niniejszych rozważaniach analizuję biologiczne elementy u Własta, by zwrócić uwagę na jej odpowiednio zmodyfikowane rozumienie narodu.

    49 Omówienie mesjanistycznych wzorców płci romantyzmu równolegle do tekstów Komornickiej/Własta opiera się także na informacjach biograficznych: członkowie jej/jego rodziny brali udział w dziewiętnastowiecznych powstaniach, szczególnie w Powstaniu Styczniowym 1863-1864, zob. Boniecki, Modernistyczny dramat ciała, op. cit.

    50 Cytat za: M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa: PIW, 1978, s. 549.

    51 Por. Ch. von Braun, Versuch über den Schwindel: Religion, Schrift, Bild, Geschlecht, Zürich: Pendo, 2001, s. 294 i n.

    52 O reprezentacjach narodu jako kobiety i innych określonych ze względu na płeć aspektach nacjonalizmów zob. G. L. Mosse, Nationalismus und Sexualität: Bürgerliche Moral und sexuelle Normen, München: Hanser, 1985. N. Yuval-Davis, Gender and Nation, London; Thousand Oaks, Calif.: Sage, 1997. W kontekście polskim podstawowe znaczenie mają następujące prace: Janion, Kobiety i duch inności, op. cit., M. Janion, Do Europy. Tak, ale z naszymi umarłymi, Warszawa: Sic!, 2000. Szczególnie dla najnowszego kontekstu istotny jest zbiór esejów Agnieszki Graff, Rykoszetem: Rzecz o płci i narodzie, Warszawa: WAB, 2008.

    53 Zob. É. Balibar, I. Wallerstein, Race, Nation, Class: Ambiguous Identities, London: Verso, 1991, s. 96 i n.

    54 Janion, Żmigrodzka, Romantyzm i historia, op. cit., s. 8.

    55 S. Hall, New Ethnicities, w: „Race”, Culture and Difference, red. J. Donald, A. Rattansi, London: Sage, 1992, s. 258.

    56 „Nadczłowiek” nie musi być tu rozumiany biologicznie – na to jednak wskazywałoby użycie dyskursu ewolucjonistycznego przez Komornicką, opisane powyżej w tym rozdziale.

    57 O obecności polskiego dyskursu rasowego w czasach Komornickiej/ Własta, zob. M. Gawin, Rasa i nowoczesność: Historia polskiego ruchu eugenicznego, 1880-1952, Warszawa: Neriton, 2003.

    58 Helbig-Mischewski, Strącona bogini: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., K. Kralkowska-Gątkowska, Cień na twarzy: Szkice o twórczości Marii Komornickiej, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2002.

    59 Por. Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 496.

    60 G. Ritz, Transgresja płciowa jako forma krytyki spod znaku gender i jako transformacja dyskursu, w: Nowa świadomość płci w modernizmie: Studia spod znaku gender w kulturze polskiej i rosyjskiej u schyłku stulecia, red. G. Ritz, Ch. Binswanger, C. Scheide, Kraków: Universitas, 2000, s. 89.

    61 Należy zauważyć, że inscenizacja tego, co narodowe, „polskości” odbywa się w niezbędnym związku z Innym i jego wykluczeniem. Z tej perspektywy nie ma badań na temat orientalistycznych elementów i prób ich połączenia z „Ja”, por. Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 496.

    62 O zaangażowaniu Komornickiej w debaty społeczne na temat literatury i nacjonalizmu na przełomie wieków, zob. Filipiak, Obszary odmienności: Rzecz o Marii Komornickiej, op. cit., Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, op. cit.

    63 Włast, W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej, s. 336-337.

    64 S. von Schnurbein, Kampf um Subjektivität. Nation, Religion und Geschlecht in zwei dänischen Romanen um 1850, Antrittsvorlesung, 24. Januar 2002, Berlin: Humboldt-Universität zu Berlin, 2002, s. 16. O transpodmiotowości w kategoriach „walki o uznanie” oraz również zależnościach między tym, co narodowe i normami płciowymi, zob. R. Juang, Transgendering the Politics of Recognition, w: The Transgender Studies Reader, op. cit.

    65 Komornicka, Utwory poetyckie, op. cit., s. 269.

    66 Butler, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of „Sex”, op. cit., s. 137.

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    X Facebook Email

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Płeć i naród : Trans/lokacje

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Krasuska, K. (2012). ROZDZIAŁ I Trans/zawłaszczenia. In Płeć i naród : Trans/lokacje (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7442
    Krasuska, Karolina. « ROZDZIAŁ I Trans/zawłaszczenia ». In Płeć i naród : Trans/lokacje. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7442.
    Krasuska, Karolina. « ROZDZIAŁ I Trans/zawłaszczenia ». Płeć i naród : Trans/lokacje, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7442.

    Référence numérique du livre

    Format

    Krasuska, K. (2012). Płeć i naród : Trans/lokacje (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371
    Krasuska, Karolina. Płeć i naród : Trans/lokacje. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371.
    Krasuska, Karolina. Płeć i naród : Trans/lokacje. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2012, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.7371.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement