Wprowadzenie
p. 8-33
Texte intégral
1Płeć i naród: Trans/lokacje to projekt będący częścią przeobrażających się, nowoczesnych studiów nad modernizmem, inspirowany szybko rozwijającą się teorią gender i analizujący teksty literackie ze szczególnym uwzględnieniem twórczości poetyckiej. Wybór autorek i autorów, którymi się tutaj zajmuję – Maria Komornicka, znana następnie jako Piotr Odmieniec Włast (1876-1949), Else LaskerSchüler (1869-1945) i Mina Loy (1882-1966) – to wynik rozwoju transnarodowych studiów nad modernizmem, dla których główną inspiracją była z kolei myśl postkolonialna i które za Dipeshem Chakrabartym można nazwać „prowincjonalizacją Europy”1. Cytując słowa Chakrabarty’ego, można stwierdzić, że studia te w sposób komparatystyczny „bada[ją] możliwości i ogranicze[nia] określonych europejskich kategorii społecznych i politycznych służących konceptualizacji politycznej nowoczesności”2. Badane tu konteksty można jednak nazwać „nieeuropejski[mi] świat[ami]” tylko w tym sensie, że autorki i autorzy będący przedmiotem tych badań utożsamiani są lub spychani na europejskie „peryferie” czy margines, nie reprezentujące tego, co dotąd uważane jest za uniwersalnie europejskie czy też, odpowiednio, narodowe3. Jest to zatem projekt, który od wewnątrz podważa ową hegemoniczną i homogeniczną koncepcję Europy oraz normatywne definicje narodu, na których się ona opiera. Zgodnie z tym twórczość polskiej/iego poety/ki modernistycznej/ego Marii Komornickiej/ Piotra Odmieńca Własta pozwala rozszerzyć zasięg studiów nad modernizmem na europejskie „peryferie”, rozumiane w ramach teorii systemów-światów jako „semi-peryferie”, by użyć określenia Immanuela Wallersteina4. Teksty Komornickiej/Własta dają też możliwość, by w kontekście „peryferyjnego” narodu zanalizować transmęskość5. Teksty Else Lasker-Schüler interpretowane w kontekście asymilacji i dysymilacji Żydów, także pod względem wzorców płci, zachęcają do tego, by zinterpretować jej rzekomą androgynię jako upolitycznioną inscenizację żeńskiej męskości. Poemat Miny Loy Anglo-Mongrels and the Rose ilustruje mechanizmy niejednoznacznej asymilacji w kierunku heteronormatywnej i normatywnie etnicznej angielskości.
2Nawet te bardzo pobieżne opisy poszczególnych rozdziałów pokazują, jak podstawową rolę odgrywa teoria gender – w tym także teoria queer i transgender – w analizie tekstów Komornickiej/Własta, Lasker-Schüler i Loy. Ich niezwykłe literackie inscenizacje (nienormatywnych) kategorii płci we właściwych im kontekstach są równie istotne dla ich poezji, jak niepewne (auto)pozycjonowanie się w odniesieniu do właściwych im państw narodowych. Jako narzędzie analityczne kategorie płci pozwalają na skuteczniejszą krytykę nienazwanych założeń dotyczących narodu i etniczności, na których oparty był modernizm, a także jego badania. Na innym jeszcze poziomie przedmiotem badań są naród i kategorie płci, które za Chakrabartym można uważać za główne „kategori[e] społeczn[e] i polityczn[e] służąc[e] konceptualizacji politycznej nowoczesności”6. Transnarodowe studia nad modernizmem i teoria gender dostarczają narzędzi teoretycznych do interpretacji tekstów literackich; zarazem jednak teksty literackie testują „możliwości i ograniczenia” owego teoretycznego modelu.
Eurocentryzm, naród i teoria gender
3Płeć i naród: Trans/lokacje włączają się w debatę odnoszącą się do kategorii przestrzeni w studiach postkolonialnych7. Zarówno teoria gender, jak i studia nad modernizmem próbowały zdecentralizować przedmiot swoich badań, jednak wyniki tych starań, niewątpliwie krytycznie skuteczne, nie dają się łatwo przełożyć na analizę, w której skład wchodzi polski modernizm. Kiedy na przykład eurocentryzm stawał się przedmiotem ataków w ramach kulturoznawstwa, to przedrostek „euro-” najczęściej odnosił się do Europy Zachodniej oraz, co ciekawe, czasem do Związku Radzieckiego/Rosji. Z kolei użyteczna skądinąd koncepcja okcydentalizmu, tak jak sformułował ją Fernando Coronil, nie obejmowała postkomunistycznej części Europy8. Aporia ta leży u początków „zachodnich” studiów nad problematyką płci. Monumentalne wielotomowe dzieło Histoire de femmes en Occident (2002) jest dobrą ilustracją tego problemu: tworzy ono osobliwy konstrukt „Zachodu” ograniczonydo Europy Zachodniej, Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii9. Zmieniony nowy wstęp ostrzegał czytelników, że „Europy Wschodniej nie można ignorować” w kontekście zakreślonym przez tytuł tej pozycji10. Ważne jest więc, by zrozumieć, co stwierdzenie to oznacza dla praktyki krytycznej oraz jakie są jego konsekwencje dla reinterpretacji „Zachodu”.
4Przypadek Europy „Wschodniej” nie jest wyjątkowy i może być porównany do innych regionów, które w ramach dyskursu systemów-światów zostały sklasyfikowane jako „semi-peryferie” – obszary nie znajdujące się wewnątrz, ale też nie całkiem na zewnątrz. Dlatego pomocne tu mogą być dokonania badaczek i badaczy owych innych „studiów regionalnych” czyli anglosaskich Area Studies, którzy nie roszczą sobie pretensji do uniwersalności – jak czyni to komparatystyka literacka w swej klasycznej postaci11. Klasyczne badaczki i badacze bowiem nie ograniczają się do formułowania intelektualnego imperatywu „nieignorowania” ich własnych i innych „semi-peryferii”, jak w publikacji cytowanej wyżej, lecz wskazują na konkretne podejście czy też zmianę powszechnego myślenia terytorialnego12. Rey Chow podkreśla, że jednym z kluczowych elementów eurocentryzmu jest koncepcja kultury zakorzeniona w nowoczesnej europejskiej wersji państwa narodowego13. A zatem „odrzucenie eurocentryzmu”, by użyć określenia Elli Shohat i Roberta Stama, wymaga przekształcenia takiego punktu widzenia w odniesieniu do kultur i literatur spoza „Europy”, a nie jedynie dodania innych przykładów czy wypełnienia tej samej struktury innymi przykładami, zwykle pochodzącymi z dominujących narodów spoza „Europy”14. Krótko mówiąc, argument Chow jest ostrzeżeniem przed powielaniem binarnych hierarchicznych relacji władzy: ciemięzca-ciemiężony, przy analizowaniu materiału kulturowego spoza „Zachodu”. Chodzi o zmianę samego modelu. Jak zauważa Chow:
Zamiast wzmacniać granice narodowe poprzez badanie narodowych języków i literatur, komparatystyka literacka powinna pozostać miejscem, gdzie teorii używa się do kwestionowania samej koncepcji narodu, a tym samym koncepcji narodu jako źródła danej literatury15.
5Chow zaleca, by ujawnić niejednoznaczny i nielinearny charakter kategorii narodu wraz z jego źródłami, będący efektem rozmaitych praktyk wykluczenia. Miejsce „poza «Europą»”, „gdzie indziej”, nie musi być odległe. Może stanowić wyparty fundament tego, co „tutaj”, może też być Innym, ukrytym wewnątrz. Z tego punktu widzenia to nie „naród” rodzi literaturę, lecz literatura tworzy to, co narodowe, a w konsekwencji „naród”, który uchodzi za kategorię naturalną. Wizja komparatystyki, która odrzuca eurocentryzm i krytycznie przygląda się własnym założeniom, może mieć przynajmniej dwie implikacje: po pierwsze, badanie tego, co niejednoznaczne i nielinearne w konstrukcji narodu, co pokazuje, że literatury narodowe nie są hermetycznymi całościami i z założenia zawierają „inne” elementy; po drugie, analizowanie hierarchii wpisanych w eurocentryzm jako taki albo krytyczne spojrzenie na koncepcję Europy jako jej zachodniego „rdzenia”. Pod wpływem prac Edwarda Saida tacy naukowcy i naukowczynie, jak na przykład Larry Wolff i Maria Todorova, opisali także Europę Wschodnią jako konstukt dyskursywny16. Krytycznie odnosząc się do „narodu” ukazali konieczny „paradoks jednoczesnego uznania i wykluczenia” Europy Wschodniej. Ich projekty można przeciwstawić tekstom, których autorzy i autorki ubolewają nad stanem zachodnich studiów postkolonialnych, rzekomo pomijających Polskę jako obszar postkolonialny. Te ostatnie postrzegają Polskę wyłącznie jako przeżywający traumę kraj postkolonialny w wąskim znaczeniu tego słowa, i nie patrzą na niego poprzez jego historię jako na jednocześnie imperialną peryferię i peryferyjne imperium17. Maria Janion natomiast jasno pokazuje, że „Polska” ma dwie przeciwne, lecz powiązane konotacje:
Jesteśmy krajem postkolonialnym, który jednocześnie – co się nieraz zdarza – odczuwa wyższość wobec swego kolonizatora – Rosji. W tym punkcie czuliśmy się i czujemy Europą zmagającą się z azjatyckim barbarzyństwem. Jako prawdziwi łacińscy, katoliccy, śródziemnomorscy Europejczycy nie możemy za bardzo utożsamiać się ze Słowiańszczyzną, bo to by nas zbliżało do „gorszości” Rosji. Ale, będąc krajem postkolonialnym, nie jesteśmy przecież prawdziwymi Europejczykami, bo – jako Słowianie – jesteśmy wobec nich wtórni, bo odbiło się na nas rosyjsko-słowiańskie skundlenie. Byliśmy jednocześnie krajem kolonialnym i to kolonizującym pobratymczą Słowiańszczyznę. Do dziś odczuwamy wobec niej wyższość, ale i jakieś pokrewieństwo z jej „niższością”18.
6Słowa Janion ukazują tu Janusową twarz kolonializmu, co przestrzega przed prostym przypisywaniem jakichkolwiek charakterystyk i kwestionuje linearną narodowość. Odniesienie do Polski służy m.in. jako przykład, a nie symbol „semi-peryferii” czy też imperialnej dwuznaczności. Płeć i naród: Trans/lokacje, idąc w ślad za stojącą u ich podstaw koncepcją, zaczynają się w Polsce tylko po to, by się objąć też inne konteksty i wykazać, że strategie marginalizacji, często naznaczone przez kategorie płci i seksualności, działają zarówno w ramach granic narodowych, jak i transnarodowo.
7Transnarodowy feminizm, a także transnarodowe studia nad problematyką płci, demaskują eurocentryzm jako koncepcję silnie nacechowaną ze względu na płeć, poddając krytycznej analizie określone historycznie i przestrzennie kategorie płci w odniesieniu do narodu i pomagając ujawnić ich konstrukcyjny charakter. Susan Stanford Friedman w swojej książce Mappings, która jest próbą uzupełnienia analizy feministycznej o aspekt geopolityczny, tworzy wizję nowego rodzaju transnarodowego podejścia feministycznego: „Feminizm umiejscawiania” (ang. locational feminism) wymaga sprawności geopolitycznej świadomej tego, jak zazębiają się różne aspekty globalnych kultur, gdzie to, co lokalne, jest zawsze przesycone tym, co globalne, a globalne – tym, co lokalne”19. Umiejscowienie nie jest tutaj czymś z góry jasno określonym. Może przyjmować różne wymiary, od mikrolokalnego przez regionalny lub ogólnonarodowy po transnarodowy20. Te różne wymiary są wzajemnie powiązane i tworzą wielorakie hierarchie. Jak podsumowuje Friedman:
Jestem przekonana, że szeroko porównawczy, globalny/umiejscawiający feminizm może zmienić nasze rozumienie tego, co „u nas” i „gdzie indziej”, pomagając nam przełamać rutynowe myślenie poprzez ukazanie tego, co „u nas” w nowym świetle i ujawnienie więzów łączących to, co „tutaj” z tym, co „tam”21.
8Podejście Friedman można umieścić pośród całej gamy stanowisk inspirowanych studiami postkolonialnymi, biorącymi pod uwagę kategorię przestrzeni czy też, by użyć określenia Friedman, „osi przestrzennej”, i badających to, jak konkretne położenie geograficzne wpływa na kwestie polityczne. Jak zauważa sama Friedman, jej przedsięwzięcie jest zbliżone do transnarodowych projektów feministycznych takich autorek jak Inderpal Grewal, Caren Kaplan czy Gayatri Chakravorty Spivak. Specyficzne kategorie używane przez poszczególne krytyczki są odzwierciedleniem ich konkretnych zainteresowań22.
9Kiedy Grewal i Kaplan opisują swój projekt transnarodowych praktyk feministycznych, jednym z ich celów jest zbadanie i zakwestionowanie koncepcji narodu, również poprzez krytyczne włączenie tego określenia do nazwy perspektywy, jaką proponują. Podkreślają one twórcze napięcie pomiędzy tym, co lokalne, i tym, co transnarodowe: „Używamy określenia «transnarodowy», by zwrócić uwagę na problematyczność polityki czystego umiejscowienia opartej na [opozycji] globalne-lokalne czy też centrum-peryferii na rzecz […] ukazania powiązań istniejących pomimo nich”23. Naród jest w takim razie jedną ze współrzędnych umiejscawiania. Celem autorek jest analiza tych współrzędnych w całej ich złożoności: „Musimy opisać relację płci w stosunku do rozproszonych hegemonii takich jak globalne struktury ekonomiczne, patriarchalne nacjonalizmy, «autentyczne» formy tradycji, lokalne struktury dominacji czy prawna opresja na różnych poziomach”24. Taka analiza toruje drogę nowemu modelowi porównawczemu, który można odnieść do tekstów literackich:
Transnarodowe praktyki feministyczne wymagają tego rodzaju pracy porównawczej, a nie relatywistycznego łączenia „różnic” postulowanego przez zwolenniczki „globalnego feminizmu”; oznacza to porównywanie wielorakich, zazębiających się i odrębnych rodzajów opresji, a nie budowanie teorii hegemonicznej opresji w ramach jednorodnej kategorii płci25.
10Kiedy Spivak mówi o „sprawności transnarodowej”, w szczególności w swoim eseju Teaching for the Times, stara się podważyć zachodnie stereotypy, dotyczące narodowo niespecyficznej kategorii „postkolonialności”26. Spivak różnicuje sposoby postrzegania „postkolonialności”, w tym przypadku konkretnie literatur postkolonialnych, by krytycznie zastosować kategorię narodu do jej analizy. Taka analiza prowadzi do rozbrojenia opozycji pomiędzy tym, co narodowe i regionalne, – w hierarchicznej relacji jako Zachód i cała Reszta – które dotąd stanowiły domenę odpowiednio literatury porównawczej i studiów regionalnych. Myśl ta, w ujęciu szerszym, programowym i niemal profetycznym, jest podstawą późniejszych wniosków Spivak dotyczących komparatystyki:
Być człowiekiem oznacza być zwróconym ku innemu. Tworzymy sobie transcendentne figury tego, co – jak sądzimy – jest źródłem tego ożywiającego daru: matka, naród, bóg, natura. Są to nazwy inności, niektóre bardziej radykalne od innych. Myślenie planetarne otwiera się na niewyczerpaną taksonomię takich nazw obejmujących całą gamę ludzkich uniwersaliów, lecz do nich nie ograniczonych: od aborygeńskiego animizmu po widmową białą mitologię postracjonalnej nauki27.
11Terminy używane przez wymienione krytyczki – geopolityczny, transnarodowy, globalny, lokalny/umiejscowiony, planetarny – są często definiowane względem siebie w celu wyodrębnienia ich poszczególnych aspektów, które mogą podważyć hegemonie. W oderwaniu od szczegółowych powiązań, mogą się one wydawać kategoriami wspierającymi hegemoniczną ekonomię znaczenia28. Wszystkie jednak posługują się kategorią przestrzeni, którą Friedman postrzega jako charakterystyczną dla najnowszej teorii feministycznej:
Przestrzeń służy jako główne źródło metafor dla retoryki tożsamości feminizmu trzeciej fali. Podczas gdy zbudowana na pojęciu czasu retoryka przebudzenia koncentruje się na płci w oderwaniu od innych systemów stratyfikacji, specyficzna retoryka umiejscawiania podkreśla interakcję płci z innymi formami relacji władzy związanymi z takimi kategoriami kulturowymi jak rasa, klasa, seksualność, religia, pochodzenie narodowe, wiek i tak dalej29.
12„Przestrzeń” nie jest tylko metaforą, lecz także jako jakość polityczna kształtuje kategorie myślenia o tym, co oznaczają związane z nią metafory. Friedman odnosi się więc w swoim tekście nie do „retoryki tożsamości”, danej bądź tworzonej w czasie, lecz do wielopozycyjności. Jej ogólne uwagi pozwalają zobaczyć, że pod wspólnym mianownikiem „umiejscawiania” kryją się dwa przestrzenne ruchy teoretyczne: po pierwsze, ruch wychodzący „na zewnątrz” konkretnie zdefiniowanej i uważanej za oczywistą lokalizacji, nastawiony na porównanie i na przykład zgodny z transnarodowym czy planetarnym modelem Spivak; po drugie, ruch „do wewnątrz”, który zmusza nas do przyjrzenia się złożoności każdej pojedynczej pozycji i który, jak wyjaśnię w następnym podrozdziale, został również ujęty teoretycznie jako intersekcjonalność. Jak podkreślają Grewal i Kaplan, używając nieco innych sformułowań, w połączeniu te dwa teoretyczne wymiary definiują się nawzajem i destabilizują czy też, jak sugeruje to tytuł niniejszej pracy, przemieszczają, translokują to, co kiedyś było jasno określonym „wnętrzem” i „zewnętrzem”. Niniejszy projektczerpie z feminizmu umiejscawiania i rozszerza go na „umiejscowione” studia nad problematyką płci. Pozwala to zapytać, w jaki sposób polska pozycja Komornickiej zarysowana w jej wspomnieniach z Anglii i jej charakterystyka, jak sama to określa, „przybyszy zaeuropejskich” wzajemnie się warunkują. Taka perspektywa kieruje też uwagę ku temu, co określam jako „hebraizm” Lasker-Schüler, konstruowany nie tylko w kontekście Berlina, postrzeganego jako niemiecka metropolia kolonialna, lecz także narodowego dyskursu syjonistycznego. Umiejscowione analizy pozwalają prześledzić genealogie określenia „kundel” (ang. mongrel), kluczowego dla późnej twórczości Loy, po obu stronach Atlantyku, i zapytać, co takie nakładanie się momentów dyskursywnych oznacza dla prezentacji żydowskości i angielskości w wiktoriańskim Londynie w Anglo-Mongrels and the Rose. Wszystkie te inscenizacje opierają się na specyficznie używanym dyskursie biologicznym: przy całej swojej szczegółowości i dwuznaczności dyskursy te pomagają uwypuklić pod pewnymi względami nienormatywne koncepcje płci autorek i autora, jednocześnie nieustannie przypominając o rasowej (transnarodowej) logice kolonializmu.
Intersekcjonalność i co dalej?
13Transnarodowa analiza płci, z jej nieodzownym motywem komparatystycznym, stanowi ogólny model, w którego ramach niniejsza praca zestawia ze sobą trzy różne autorki/autorów wychodząc poza zagadnienia ich kontaktów literackich, wspólnych czy wzajemnych wpływów oraz wspólnych tematów czy intertekstualności – klasycznej tertia comparationis. Celem jest ukazanie umiejscowionych i transnarodowych formacji płci, manifestujących się w tekstach poetyckich. Podczas gdy model transnarodowy pozwala zestawiać teksty pochodzące z różnych kontekstów w celu analizy ich konstrukcji płci, koncepcja intersekcjonalności daje wgląd w to, jak patrzeć na dany kontekst. Innymi słowy, podczas gdy podejście transnarodowe oznacza sposób myślenia o wzajemnych relacjach różnych umiejscowień, intersekcjonalność pozwala odczytywać dane umiejscowienie w jego złożoności. „Umiejscowiona” analiza płci w niniejszej pracy korzysta jednakowo z obu tych modeli.
14Ten sam mechanizm antyhegemoniczny, który stworzył transnarodowy/„umiejscowiony” feminizm, dał również początek koncepcji intersekcjonalności30. Myślenie intersekcjonalne wywodzi się z afroamerykańskiego ruchu feministycznego w latach 80. i 90. XX wieku, który sformułował szereg propozycji pozwalających ujrzeć w nowym świetle jego specyficzną pozycję, często pomijaną w ramach „białego” feminizmu. Wiele aktywistek i pisarek związanych z feminizmem afroamerykańskim, Combahee River Collective, bell hooks i inne feministki spoza głównego nurtu „białego” feminizmu formułowały podobne podejścia, nauki społeczne jako pierwsze stworzyły teoretyczne modele procesów wykluczenia kobiet dla potrzeb analiz społecznych i prawnych, i nazwały je intersekcjonalnością. Podstawowym przykładem są tutaj prace Kimberlé Crenshaw i Patricii Hill Collins. Crenshaw, której przypisuje się autorstwo samego terminu, stwierdza:
Rozważmy analogię z ruchem pojazdów na skrzyżowaniu, zdążającym we wszystkim czterech kierunkach. Dyskryminacja, tak jak ruch na skrzyżowaniu, może poruszać się w jednym kierunku, a może w innym. Wypadek może być spowodowany przez auta jadące z dowolnego kierunku, a czasem z wszystkich kierunków naraz. Podobnie Czarna Kobieta jest pokrzywdzona, ponieważ znajduje się na skrzyżowaniu, a jej krzywda może wynikać z dyskryminacji płci albo dyskryminacji rasowej, albo z obu naraz31.
15Atrakcyjna metafora ulicznego skrzyżowania (ang. intersection) może być pomocna w rozumieniu dyskryminacji i jako narzędzie analizy, jest jednak myląca jako schemat teoretyczny. Jak zauważyły różne autorki, sugerowane wyjściowe rozdzielenie poszczególnych wymiarów dyskryminacji może być uproszczeniem. Co więcej, w paradygmacie tym czarne kobiety pozbawione są mocy sprawczej; to istoty biernie wystawione na działanie funkcjonujących niezależnie od siebie tendencji społecznych. Ten niejasny, czy raczej niewypowiedziany, związek pomiędzy podmiotowością i mechanizmami społecznymi jest najbardziej niepokojący w pionierskim ujęciu współzależności kategorii społecznych. Collins pisze o wiele bardziej ogólnie, kiedy zauważa, że „płeć biologiczna, płeć kulturowa oraz orientacja seksualna stanowią odrębne, choć powiązane zjawiska, które są z kolei związane z rasą”32. Jej prace, o silnej wymowie emancypacyjnej, są jednak częścią teorii punktu widzenia (ang. standpoint theory) opartej na paradygmacie tożsamościowym, który ma doprowadzić do wyzwolenia uprzednio w pełni określonego podmiotu. Podejście to zakłada, że umiejscowienie można określić raz na zawsze i że lokalna wiedza wynika z podmiotu, który jest kształtowany w warunkach danej lokalizacji i jest jej uprzywilejowanym nosicielem. Perspektywa taka uwypukla oparty na doświadczeniu moment samowiedzy, co prowadzi raczej do krytyki uniwersalizmu niż do krytycznego ujęcia.
16W swym dogłębnym i systematyzującym artykule Leslie McCall nazywa takie podejście do intersekcjonalności „wewnątrzkategorialnym”. Wedle McCall, charakterystyczne dla tego prądu są osobiste narracje lub analizy poszczególnych grup. Ich „złożoność wynika z analizy umiejscowienia społecznego na skrzyżowaniu pojedynczych wymiarów wielu kategorii”; „«wielość» w tych intersekcjonalnych analizach odnosi się nie do wielu wymiarów w ramach kategorii, lecz do aspektów biegnących nich poprzez nie”33. Chociaż McCall podkreśla, że feministek spoza „białego” nurtu głównego nie da się określić jako zwolenniczek polityki tożsamości, odróżnia je ona od badaczek zaangażowanych w międzykategorialną intersekcjonalność na następującej zasadzie: „Chodzi [tutaj] o charakter relacji pomiędzy grupami społecznymi oraz, co istotne, o to, jakim ulegają one przemianom, a nie o definiowanie i przedstawianie samych grup”34. Trzeciemu rodzajowi intersekcjonalności, antykategorialnemu, McCall poświęca najmniej miejsca w swej analizie. Nie jest to dziwne: radykalne kwestionowanie odrębnych kategorii nie wydaje się właściwym narzędziem nauk społecznych, ponieważ podawałoby to w wątpliwość możliwość tworzenia stabilnych definicji grupowych. McCall przenikliwie wyjaśnia jednak, dlaczego podejście antykategorialne może być pomocne. Jej wyjaśnienia mają szczególne znaczenie dla tego, co można określić jako umiejscowioną genderową analizę literacką:
[Model ten] przebiega poprzez dyscyplinarny podział na nauki społeczne i humanistyczne. Sztuczność kategorii społecznych można ukazać w dziedzinie historii za pomocą genealogii, w dziedzinie literatury za pomocą dekonstrukcji, a na polu antropologii za pomocą nowej etnografii35.
17Trzeba jednak zachować ostrożność wobec konotacji „antykategorialności”. Stanowiska sceptyczne wobec opisowego potencjału pewnych kategorii niekoniecznie muszą je negować: analizować daną genealogię płci i ujawniać jej ograniczenia nie oznacza pozbawić ją mocy kształtowania rzeczywistości. Podobnie dekonstrukcja jako procedura krytyczna nie musi być – i rzadko jest – tożsama z interpretacjami biorącymi pod uwagę złożony społeczny kontekst i/lub społeczną subwersywność tekstu literackiego. To jednak ten właśnie wątek intersekcjonalności McCall jest szczególnie interesujący z punktu widzenia niniejszej pracy i zgodny z opisanymi powyżej transnarodowymi „rozproszonymi hegemoniami”: jest on sceptyczny w stosunku do uprzednio już zdeterminowanych tożsamości, które można opisać raz na zawsze.
18W swoim eseju Can Third Wave Feminism Be Inclusive?, sceptycznie podchodzącym do intersekcjonalności, Naomi Zack podkreśla to, co wydaje się łącznikiem między myśleniem transnarodowym i intersekcjonalnością, sugerując, że potencjał tej ostatniej jako metodologii kierowanej „zasadą moralną” leży w jej „ontologicznej nieokreśloności”36. Ta krytyczna wobec tożsamości perspektywa rozciąga współzależności między kategoriami daleko poza „rasę” czy (żeńską) płeć, na czym zatrzymywały się wczesne ujęcia intersekcjonalności, oraz ich intersekcje z klasą. Podejście to stawia sobie również za cel opisanie złożonych umiejscowień przy jednoczesnej świadomości, że próba taka nigdy nie może być uwieńczona pełnym sukcesem. Jak wcześniej ujęła to Judith Butler:
W koncepcjach tożsamości feministycznej badających wiele atrybutów takich jak kolor skóry, seksualność, przynależność etniczna, klasa i (niepełno)sprawność, lista ich nieodmiennie kończy się jakby zawstydzonym „itp.”. Pojawiający się w owych koncepcjach długi szereg przymiotników ma w pełni ogarnąć usytuowany podmiot, lecz zestawienia te pozostają uparcie niepełne. Porażka ta może być jednak pouczająca, jeśli zastanowić się, jaki polityczny potencjał kryje się w tym zrozpaczonym „itp.”, tak często występującym na końcu podobnych zestawień. To znak wyczerpania, lecz także znak, że proces znaczeniowy nie ma końca. To supplément, nadmiar nieodzownie towarzyszący wszelkim staraniom, by raz na zawsze tożsamość ustalić. Właśnie owo niekończące się et cetera posłużyć może za nowy punkt wyjścia feministycznych koncepcji politycznych37.
19W milczącej niezgodzie z badaczami i badaczkami nauk społecznych postrzegającymi płeć kulturową jako parametr bądź wyznacznik ich analiz, Butler proponuje interpretacje mające na celu zakwestionowanie takich założeń; pyta, w jaki sposób płeć w konkretnej formie może w ogóle stać się parametrem analizy; innymi słowy, pokazuje, jak rozmaite dyskursy przyczyniają się do konstrukcji płci, w jaki sposób tworzą one prawdę heteroseksualnej i stabilnej tożsamości płci, i jak ustanawiają z założenia fantazmatyczne normy heteroseksualne. Taką uchodzącą za naturalną iluzję stabilnej tożsamości płci doskonale ilustruje esej Komornickiej Oscar Wilde: Apokryf idealny.
20Judith Butler podkreśla też, że żadna lista atrybutów nie jest w stanie opisać całości procesu konstrukcji podmiotu. Nie proponując żadnej konkretnej metafory, sugeruje, że to współzależności między tymi atrybutami, ich wzajemne artykulacje, tworzą jednolicie złożone pole upodmiotowienia. Co istotne, nacisk przesuwa się tutaj z grup na jednostki, działające w danym polu. Gwarantuje to bardziej rozproszony, lecz nie mniej efektywny wzorzec działania norm, a także równie rozproszony potencjał subwersywności. Analizę procesu konstrukcji podmiotu w odróżnieniu od tożsamości czy koalicji grupowej można łatwiej przenieść na analizę literacką, na różne pozycje postaci bohaterów i bohaterek w tekście.
21Takie intersekcjonalne myślenie, ze zdestabilizowaną – czy też przemieszczoną – kategorią płci, zawsze w procesie konstrukcji w ramach heteronormatywnego modelu rozszerza analizę płci na kilka innych kategorii nacechowanych płcią. Podkreśla ono określony ze względu na płeć charakter męskości czyli, jak ujmują to Jeff Hearn i Michael Kimmel, „ideologii i postaw związanych z cielesnymi istotami”, które znamy jako mężczyzn38. W mnogości swych form postawy takie pozostają w specyficznie umiejscowionym i dynamicznym, lecz hierarchicznym związku ze sobą oraz, w szczególności, z tym, co Raewyn Connell nazwała „hegemoniczną męskością”39. Myślenie o męskościach jest kluczowe dla odczytania tekstów wszystkich autorek/ autorów będących częścią niniejszego projektu. Tekst Miny Loy pozwala na odczytanie męskości żydowskiego imigranta ze Wschodniej Europy w wiktoriańskiej Anglii wobec hegemonicznego modelu angielskiego. Na podstawie zbioru Własta W Grabowie podczas wojny: Księga poezji idyllicznej analizuję jego wersję transmęskiej lirycznej podmiotowości, która przerabia i zawłaszcza wersję dziewiętnastowiecznej polskiej hegemonicznej męskości. Teksty Lasker-Schüler – jej listy i wiersze – odczytuję jako prezentację „męskości bez mężczyzn”, by użyć sformułowania Judith/Jacka Halberstama: w sposób modelowy artykułują one kategorie etniczności i płci zarówno na tle sztywnych burżuazyjnych norm cesarstwa, żydowskiej asymilacji w kierunku tego porządku, płci jak i na tle syjonistycznych ideałów40.
Badania modernizmu na rozdrożu
22Sposób myślenia podkreślający kategorię przestrzeni, który popchnął feminizm w stronę feminizmu „umiejscawiania”, zmienił również sposób, w jaki zaczął być postrzegany modernizm. W odróżnieniu od „międzynarodowego modernizmu” Hugh Kennera z jego zależnościami akcentującymi więzy estetyczne i wymianę estetyczną, koncepcja modernizmu „transnarodowego” podchodzi krytycznie do pojęcia „narodu” oraz czyni kategorię przestrzeni podstawową dla samego pojęcia modernizmu. W posłowiu do specjalnego wydania pisma „Modernism/ modernity” zatytułowanego Transnational modernism, Sonita Sarker pisze:
Podejście trans/narodowe – koncepcja traktowana jako narzędzie – każe krytykom i krytyczkom rozciągnąć uprzednio skonstruowane geografie i krytyczne narracje dla lepszego zrozumienia modernizmów historycznych. W jawnych bądź domniemanych porównaniach, do których również skłania podejście transnarodowe, dostrzegamy sprzężenia, które są wielorakie, nierówne i sprzeczne41.
23Pisownia słowa trans/narodowy u Sarker – z ukośnikiem łączącym i rozdzielającym projekty globalne i narodowe – podkreśla dialektykę narodu i transnarodowości przy analizie modernizmu. Taka sama krytyczna koncepcja narodu kryje się za wizją studiów nad modernizmem Susan Stanford Friedman. W tym samym numerze „Modernism/ modernity” wzywa ona do porzucenia wizji modernizmu jako „luźnego związku ruchów estetycznych, które wyłoniły się w pierwszej połowie XX wieku”, wizji uprzywilejowującej kontekst anglo-amerykański. Friedman proponuje rozszerzenie koncepcji nie tylko poprzez włączenie rozmaitych ważkich trendów (zachodnio)europejskich, czy też „modernizmów”, jak w ujęciu Petera Nichollsa, lecz poprzez stworzenie „planetarnego podejścia do modernizmu”42. Przymiotnik „planetarny” sugeruje alternatywę dla „geopolitycznych granic na świecie”43. Jak przypomina Melba Cuddy-Keane, termin Geopolitik został stworzony pod koniec XIX wieku i w ujęciu jego autora, Rudolfa Kjelléna, oznaczał „darwinowski model władzy państwowej, zależnej od rozwoju terytorialnego”44. Z założenia umiejscawiał on władzę na ograniczonym terytorium. To z kolei wymagało nieustannego wyznaczania granic i wyobrażania sobie na nowo danej przestrzeni, by tworzyć i utrzymywać granicę pomiędzy „Ja” i „Innym”. Podobnie jak koncepcja planetarna Spivak, planetarne podejście Friedman jest próbą radykalnej zmiany formuły45. Friedman wyobraża sobie tworzenie narracji, którą można nazwać wzajemnie powiązaną uprzestrzennioną historią modernizmów, czy też nakreślenie ich historycznej mapy, która nie byłaby ograniczona do „Zachodu”46. Friedman pisze:
Zamiast kreślić mozaikę różnych modernizmów, oddzielonych od siebie stałymi barierami granic geopolitycznych i kulturowych, wolę postrzegać granice między nimi jako porowate i przepuszczalne, sprzyjające konfrontacji Ja-Inny oraz nakładające się na siebie jako wzajemnie się ustanawiające zarówno pomiędzy społeczeństwami, jak i wewnątrz nich47.
24Chodzi tutaj nie tyle o to, czym modernizm jest, ale o to, jak działa. Innymi słowy, nacisk kładziony jest nie tylko na nieodzowny pluralizm, lecz na mechanizm interakcji czy też współistnienie modernizmów. Takie ujęcie jest możliwe, jeśli postrzega się modernizm jako zjawisko zakorzenione społecznie, kulturowo i politycznie, jako „ekspresywny wymiar nowoczesności”48. W ujęciu Waltera Mignolo: „kolonializm […] to ukryta twarz nowoczesności i niezbędny warunek jej istnienia”; wynika z tego logicznie, że kolonializm jest również mechanizmem leżącym u podstaw modernizmu49. Friedman twierdzi, że w ten właśnie sposób „globalne związki” kształtują relacje pomiędzy społeczeństwami i wewnątrz nich50. Co istotne, jej podejście unieważnia binarne hierarchie i pomaga zrozumieć, w jaki sposób pojęcia „Ja” i „Inny” konstruowane są poprzez różnego rodzaju procesy wytyczania granic, odrzucające jednoznaczne formuły takie jak centrum/peryferia czy też centrum/margines. Podobnie jak w jej projekcie feminizmu „umiejscawiania”, główną zasadą nie jest tu włączenie, lecz raczej inny sposób myślenia o przestrzeni. W tym kontekście, zadaniem niniejszej pracy jest opisanie skomplikowanych wzorców relacyjności i umiejscawiania, związanych z kulturowym fenomenem znanym jako modernizm.
25Nawiązując do krytyki Geopolitik przeprowadzonej w ramach studiów postkolonialnych, Friedman nazywa swój projekt planetarnym. Wizja, którą Laura Doyle i Laura Winkiel kreślą we wstępie do swej książki Geomodernisms: Race, Modernism, Modernity jest w wielu punktach zbieżna z koncepcją Friedman; sama nazwa jednak zbudowana jest w inny sposób, by „odnowić” znaczenie przedrostka „geo-”:
Takie umiejscowienie modernizmu – myślenie raczej w kategoriach wzajemnie powiązanych modernizmów – wymaga przemyślenia na nowo periodyzacji, genealogii, związków i form. W pewnym stopniu dekonstruuje to samą kategorię modernizmu. Termin modernizm rozpada się na to, co nazywamy geomodernizmami, co sygnalizuje umiejscawiające podejście do zaangażowania modernizmu w kulturowe i polityczne dyskursy globalnej nowoczesności51.
26Doyle i Winkiel wiele uwagi poświęcają kwestii „rasy”, choć uwaga ta nie musi oznaczać „patrzenia na rzeczy przez ścisły pryzmatrasy”52. Autorki podkreślają, że to, w jaki sposób kategoria „rasy” wpływa na teksty literackie, zależy w dużym stopniu od określonego umiejscowienia, co z kolei odzwierciedla historyczno-geograficzne relacje władzy. W niektórych kontekstach jej działanie jest „drugorzędne wobec wpływu innych napięć i kategorii tożsamościowych”53. Tak wydaje się być w przypadku umiejscowienia Komornickiej/Własta, Lasker-Schüler i Loy. W ich tekstach momenty związane z „rasą” zależą także od innych czynników upodmiotowienia. W ramach modelu intersekcjonalnego nie oznacza to jednak, że ich władza nad wyobrażonym jest słabsza. Jak podkreślają Doyle i Winkiel, w kontekstach tych kategorie takie jak naród mogą „iść w ślad za lub zazębiać się” z kwestiami rasowymi54. Zawłaszczenia, interartykulacje i kulturowe przekłady, które analizuję w tekstach Komornickiej/Własta, Lasker-Schüler i Loy, są doskonałym tego przykładem; pokazują również, z jaką siłą mogą działać momenty związane z „rasą”, jeżeli pojawiają się jedynie sporadycznie w kontekście, w którym „rasa”, rozumiana jako kod koloru, nie działa jako czynnik pierwszorzędny.
27Metodę komparatystyczną obecną w tomie Geomodernisms oraz, oczywiście na inną skalę, w niniejszej pracy można opisać za pomocą tego, co Susan Stanford Friedman nazywa „kulturową parataksą”:
Ten parataktyczny komparatywizm polega na połączeniu w umyśle czytelnika/czytelniczki tekstów literackich stworzonych w różnych kulturowych lokalizacjach w celu uzyskania nowego oglądu. Zamiast analizować danego/ą autora/kę w oderwaniu, albo w odniesieniu do wyłącznie jednej narodowej tradycji literackiej, kulturowa parataksa jako strategia interpretacyjna bada autorów/ki łącznie, poszukując rozmaitości tożsamości, tradycji i miejsc, które, powiązane ze sobą, mogą ujawnić rzeczy, inaczej ukryte55.
28Jak pokazuje praktyka redaktorska Doyle i Winkiel, ową „rozmaitość tożsamości, tradycji i miejsc” można również odnaleźć w tym, co było uprzednio marginalizowane w ramach kanonicznej wizji homogenicznej literatury narodowej. Esej Janet Lyon Gadže Modernism pokazuje, jak urasowiona figura „Cygana” funkcjonowała w tekstach brytyjskich modernistów56. Jest to jeden z przykładów tego, że konstrukcyjny charakter kategorii narodu można zdemaskować poprzez wskazanie na jej wewnętrzne zróżnicowanie i hierarchie, a zarazem – poprzez nacisk na (romską) diasporę – nawiązanie do „globalnych połączeń”, transnacjonalizmu, a więc i do trans/lokacji.
29Jest rzeczą charakterystyczną, że Lyon opisuje wyobrażenie „Cygana” jako podobnego do „Żyda”, wskazując na ich stereotypowe postrzeganie jako „zagrożenia narodowego”57. Śledząc wiele rodzajów „żydowskiej obecności” – przede wszystkim u Lasker-Schüler i Miny Loy – niniejsza rozprawa w podobny sposób ukazuje wyobrażoną jednorodność narodu. Pod wpływem prac Edwarda Saida Iain Chambers nazywa „Żyda” „wewnętrznym Innym” Europy w odróżnieniu od „zewnętrznego Innego” w koloniach – postacią, która przez jej wykluczenie służy (auto) definicji dominującego narodu58. Jak wykazał na przykład Bryan Cheyette w odniesieniu do kontekstu brytyjskiego, dyskurs semicki w jego rozmaitych urasowionych wydaniach – podobnie jak oparta na kolorze skóry koncepcja „rasy” w ogóle – służył politykom wszelkiej maści do „konstruowania coraz bardziej wykluczającego pojęcia «narodu angielskiego»”59. „Dyskurs semicki”, z jego nieokreślonością funkcji politycznej i konkretnej treści, można przeciwstawić określeniu „Żyd”, które jest pojedyncze, ahistoryczne oraz, co istotne dla niniejszego studium, nie przypisane żadnemu określonemu umiejscowieniu i określone ze względu na płeć jako męskie. Według Cheyette’a, w odróżnieniu od „antysemityzmu” i „filosemityzmu”, termin „dyskurs semicki” „posiada dodatkową przewagę polegającą na tym, że z zasady unika moralizatorstwa” charakterystycznego dla pozostałych określeń60. Jak podkreśla Cheyette, termin ten odbiega od neutralnego „allosemityzmu” Artura Sandauera, który poprzez swój status „izmu” sugeruje systemową, samowystarczalną i zamkniętą jakość61. Ujęcie różnicy semickiej jako foucaultowskiej formacji dyskursywnej pozwala Cheyette’owi odczytać ją jako wszechobecną, kształtującą szeroką gamę tekstów literackich, a w efekcie zdiagnozować „proteuszową niestabilność «Żyda» jako elementu znaczącego”62.
30Analizując funkcję figury „Cygana” w modernizmie brytyjskim Janet Lyon nazwała go modernizmem „gadziów”, czyli nieromskim, zaś teksty interpretowane przez Cheyette’a w jego pracy można by nazwać – w szerokim chronologicznym ujęciu – przykładami modernizmu „gojów”, czyli nieżydowskiego. W innych pracach jednak, wykorzystując logikę formacji dyskursywnej, Cheyette pokazuje, jak dyskurs semicki kształtował teksty angielskich autorów żydowskich63. Wyraźnie zabarwiona rasowo różnica semicka konstruowana w dyskursie semickim przez dominującą grupę służy do umocnienia tożsamości grupowej. Dlatego termin „dyskurs semicki” nie wystarcza do wyjaśnienia rozmaitych umiejscowionych negocjacji, identyfikacji i pozycjonowania się żydowskości w specyficznych kontekstach. Określenie używane w niniejszym tekście – „żydowskie obecności” – świadome mocy dyskursu semickiego dla każdej pozycji podmiotu, zarówno unika ahistoryczności terminu „Żyd”, wskazując na zawarte w nim niejednoznaczności i na mnogość funkcji, jaką żydowskość odgrywa w tekstach literackich, jak i stawia pod znakiem zapytania znaczenie przymiotnika „żydowski”.
31Określenie „żydowskie obecności” jest tytułem zbioru esejów „analizujących główne sposoby pokazywania Żydów w ważnych dziełach literatury angielskiej”64. Jak piszą we wstępie redaktorzy tomu, użycie liczby mnogiej odzwierciedla zmiany zachodzące na przestrzeni czasu oraz rozległy okres (700 lat), z jakiego pochodzą teksty omawiane w książce. Tutaj używam określenia „żydowskie obecności” podobnie jak określenia „obecności queer” pojawiającego się w teorii gender/ queer: jego aspekt tożsamościowo-krytyczny nie pozwala ustanowić normatywnej czy stabilnej definicji tego, co oznacza queer. Nie tylko queer jest obecne na różne sposoby, ale także to, kto lub co jest obecne, może się różnić. Określenie „żydowskie obecności” jest zatem próbą podkreślenia nie/ciągłości pomiędzy rasowymi, etnicznymi, religijnymi i świeckimi aspektami żydowskości65.
Trans/lokacje poezji modernistycznej
32Umiejscawianie poezji modernistycznej – gdzie odczytanie „umiejscowienia” podkreśla jej złożoność, sugeruje więzy transnarodowe, zwraca uwagę na konstrukcje płci i jest praktykowane w ramach poezji – zasługuje na większą uwagę w literaturoznawstwie. Nacisk na wielość umiejscowienia modernistycznej poezji i miejsc przedstawionych w poezji – bez uwzględnienia płci – przyczynił się do powstania takich prac jak zbiór esejów Locations of Literary Modernism Alexa Davisa i Lee Jenkinsa czy, niedawno, A Transnational Poetics Jahana Ramazaniego66. Podejście do anglojęzycznej – głównie brytyjskiej i amerykańskiej – poezji modernistycznej autorstwa Davisa i Jenkinsa podkreśla jej specyficzne cechy, będące wynikiem określonego położenia geograficznego. Dla autorów tych umiejscowienie jest stabilne i ograniczone – jest to jasno zdefiniowane „miejsce” (ang. place), które nie ulega wpływom nowszych postkolonialnych koncepcji teoretycznych, dotyczących przestrzeni. Kategoria miejsca stanowi tu punkt przecięcia ujawniający napięcia pomiędzy „szczególnymi cechami regionu i abstrakcjami narodu”67. W ten sposób autorzy pragną przeciwstawić się wizji modernizmu jako „fenomenu transnarodowego czy nawet ponadnarodowego”68. W odróżnieniu od ich rozumienia „transnarodowości” jako czegoś pojedynczego i jednorodnego – synonimu „międzynarodowego” – Jahan Ramazani buduje program anglojęzycznej „poetyki transnarodowej” zgodnej z rozumieniem transnarodowego modernizmu, naszkicowanym w poprzedniej części niniejszego wstępu, wykorzystującym osiągnięcia studiów postkolonialnych:
Łącząc nie tylko obie strony Atlantyku, lecz także niwelując rozległe historyczne i kulturowe podziały pomiędzy Północą i Południem, Wschodem i Zachodem, [transnarodowa poetyka] proponuje różne sposoby ożywienia obiegów poetyckiej komunikacji i dialogu ponad granicami politycznymi i geograficznymi, a nawet pomiędzy półkulami, w celu badania poetyckich wpływów i punktów stycznych między kulturami i narodami69.
33Podejście Ramazaniego podkreśla rozmaite możliwe (narodowe) pozycje podmiotu: dynamiczne autoidentyfikacje poetów/ek, a zatem wielość ich pozycji w ramach różnych narodowych kanonów, połączonych wspólnotą języka. Owa sugerowana przez Ramazaniego „nowa koncepcja badań poezji z XX i XXI wieku” może stać się jeszcze bardziej radykalna, gdy zostanie uzupełniona o kategorię płci czy też, by użyć słów Rity Felskiej, „nieuniknioną obecność i siłą symboliki płci”70. Jak pokazuje niniejsza praca, Mina Loy, jeden z transnarodowych podmiotów analiz Ramazaniego, zyskuje jeszcze większe znaczenie, kiedy jej teksty odczytuje się ze świadomością nacechowanych płcią ograniczeń transnarodowości. Ramazani podkreśla transnarodowe gatunkowe powiązania w poezji, kategoria płci zaś – część „rozproszonych hegemonii” – uwypukla wymiar transnarodowy czy też trans/ umiejscowiony.
34Niniejsza rozprawa czerpie zatem inspirację z dokonań dwóch literaturoznawczyń, których prace dotyczą różnych aspektów umiejscawiania narodu i płci w poezji: Rachel Blau DuPlessis w Genders, Races and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934 kreśli na nowo zarówno krajobraz poetycki za pomocą kategorii umiejscowienia, jak i same te kategorie – płci, „rasy” i „kultur religijnych” – poprzez interpretacje poezji, Cristanne Miller w Cultures of Modernism interpretuje nowoczesne inscenizacje płci transnarodowo, skupiając się na Berlinie i Nowym Jorku, oraz pokazuje, jak w tych kontekstach „płeć” określana jest dodatkowo przez inne kategorie społeczne. We wprowadzeniu do swej książki DuPlessis przekonująco argumentuje na rzecz interpretacji poezji jako ukształtowanej dyskursywnie i reprodukującej rozmaite kategorie społeczne. Sugeruje, że „badania literackie muszą obejmować dialektyczne analizy tekstów i «procesów społecznych», zazębiających się w znaczeniu materialnym, ideologicznym, dyskursywnym i historycznym” po to, by stwierdzić, że podejście takie jest rzadkie w odniesieniu do poezji, bowiem „poezja, a zwłaszcza liryka, była generalnie ujmowana (w nauce akademickiej i w literaturoznawstwie) jako przeciwieństwo społeczeństwa i jego dyskursów”71. Rzeczywiście, niemal wszyscy krytycy i krytyczki omawiani/e lub wspomniani/e w poprzedniej części niniejszego wstępu zajmują się w swych analizach formami powieściowymi. W dialogu z szeregiem podejść formalistycznych i socjologicznych DuPlessis buduje własną strategię interpretacyjną poezji, którą nazywa „filologią społeczną”. Cytując Raymonda Williamsa stwierdza, że jej celem jest „ujrzenie, jak w każdym szczególe kompozycji ujawnia się pewna struktura społeczna, pewna historia”72. A zatem „społeczne znaczenia i debaty, tekstowe inscenizacje podmiotowości, sprzeczne bądź wewnętrznie spójne, należy rozpatrywać nie tylko w ramach poezji, ale także jako poezję”73. W efekcie DuPlessis ukazuje, jak różne formacje dyskursywne przenikają do poezji, która w ramach swej szczególnej ekonomii następnie je rekonstruuje. Książka kreśli pluralistyczny obraz amerykańskiej poezji modernistycznej, który komplikuje stereotypowe pojęcie amerykańskości. „Transnarodowe” można pośrednio wyczytać z owych wewnątrznarodowych kategorii. Jak mówi tytuł książki, to, co „amerykańskie” w swojej wielości kształtowane jest przez płeć, „rasę” i „kultury religijne” – kategorie, którym w większości, choć nie wyłącznie, poświęcone są poszczególne rozdziały. Niniejsza rozprawa, czerpiąc z dyskursywnego trybu analizy, mocniej podkreśla intersekcjonalność i współzależności tych współrzędnych upodmiotowienia i, na przykład, ukazuje nieciągłości między amerykańskim i brytyjskim dyskursem rasowym w tekstach literackich.
35Chociaż DuPlessis skupia się na szerszych formacjach dyskursywnych, „nadal zainteresowana jest sprawczością i możliwością wyboru autorek i autorów” oraz „ujmuje bycie autorem/ką jako nieustanną walkę ze społecznym materiałem kształtującym autorów/ki i ich dzieła”74. W ten sposób może udać się uchwycić ich specyficzną pozycję społeczną czy umiejscowienie. Nacisknaszczególnewarunkipowstania(autorskiego) podmiotu, poprzez teksty i inne gesty performatywne, jest jeszcze bardziej kluczowy dla pracy Cristanne Miller i jej komparatystycznej analizy eksperymentalnych poetek modernistycznych. Miller podąża za inscenizacjami płci poetek w ich tekstach, ale także ukazuje je poprzez ich praktyki autostylizacji: to, jak same siebie nazywały i jak się ubierały. Tropy te, a także „autoorient(aliz)acja” bohaterek i ich postawy wobec seksuologii stanowią analityczne, dyskursywne osie w ramach poszczególnych umiejscowień społecznych i indywidualnych, pozwalając czytelnikowi/czce prześledzić kluczowe wersje inscenizacji płci i/w poezji modernistycznej, oparte na pewnych wspólnych wzorcach: „Moja argumentacja zatem nieustannie dotyka granicy pomiędzy tym, co generalnie można stwierdzić w ramach biorącego pod uwagę zagadnienia płci opisu twórczości modernistycznej, i tym, co trzeba analizować jako wynikające z czynników tworzących kontekst lokalny czy osobisty”75. Jak zauważa Miller, tego typu umiejscawiające podejście niesie kilka istotnych konsekwencji dla dyskursów teoretycznych, których sama używa:
Wprowadzenie usytuowania i wprowadzenie kategorii płci do studiów nad modernizmem pozwala ujawnić pęknięcia w teoriach płci, kultury popularnej oraz estetyki, które to, co uniwersalne, dostrzegają w (zwykle męskiej) jednostce […] albo przyjmują określone miejsce i czas za ogólnie reprezentatywne76.
36Komparatystyczna analiza poezji eksperymentalnej kobiet prowadzi do koncepcji odbierających jednorodność modernizmowi, płci i ekspresji poetyckiej w krajach powszechnie postrzeganych jako „Zachód”77.
37Chociaż Miller skupia się na (tekstowej) autokreacji kobiet, jej strategię analiz płci można łatwo odnieść do innych, również nienormatywnych konfiguracji płci, ponieważ poetki, których utwory analizuje – Mina Loy, Marianne Moore i Else Lasker-Schüler – postrzegane są jako wytwór kontekstów, określonych ze względu na płeć, seksualność, pochodzenie etniczne, narodowość i tak dalej; czynniki te w równym stopniu, choć niekoniecznie w ten sam sposób, wpływają na inne podmioty, kwestionując naturalny charakter tych kategorii. W nawiązaniu do mnogości kategorii społecznych, które Miller wykorzystuje w swych analizach poezji, i jej modelu porównawczego, wykraczającego poza język angielski, niniejsza rozprawa rozszerza wielość modernizmów na „semi-peryferie” i obejmuje przykład polskiego modernizmu. Jak wyjaśniłam w poprzednich częściach niniejszego wstępu, ta zmiana zakresu i próba „prowincjonalizacji Europy”, czy raczej europejskiego modernizmu, wymaga poświęcenia jeszcze większej uwagi narodowi, a więc i temu, co transnarodowe. Taki akcent jest tu szczególnie istotny, bowiem umiejscowienie – w odróżnieniu od literackich środowisk Berlina i Nowego Jorku u Miller – są tutaj mniej konkretne i materialne ze względu na moje bardziej tekstualnodyskursywne podejście.
38Tytuł niniejszej pracy: Płeć i naród: Trans/lokacje jest równie analityczny, co programowy. Podkreśla on transnarodowe momenty w konstrukcjach płci, teoretycznie opisywane przez Inderpal Grewal i Caren Kaplan oraz Susan Stanford Friedman. Nawiązuje on również do wykorzystania określenia „transnarodowe” w odniesieniu do poezji przez Jahana Ramazaniego, kiedy opisuje on Czarną poezję w Wielkiej Brytanii:
Ani eolski model poezji jako ulotnej i pozbawionej konkretnej lokalizacji, ani model anteuszowy poezji jako czerpiącej moc z określonego kawałka ziemi nie są w stanie przekonująco wyjaśnić poezji kształtowanej przez geograficzne i kulturowe oderwanie – transnarodowej poezji wielu „pozycji”78.
39W oparciu o feministyczne teoretyczne ujęcia transnarodowości i umiejscawiania diagnozę Ramazaniego dotyczącą translokalnej pozycji autora/ki w pisarstwie diaspory odnieść można do każdej pozycji podmiotu79. Trans/lokalne jest zatem szerokim określeniem zbiorczym pozwalającym mi podejść w podobny sposób do Komornickiej/Własta, Lasker-Schüler i Loy, i analizować ich szczególne (określone ze względu na płeć) odmiany tych trans/lokacji. Ukośnik w słowie „trans/lokacje” pełni podobną funkcję jak w pojęciu trans/ narodowego modernizmu wspomnianej wcześniej Sonity Sarker: podkreśla złożoną i współzależną relację pomiędzy narodowym, czy też „określonym kawałkiem ziemi” Ramazaniego, a tym, co jest poza nim, co je przekracza. Graficzne podkreślenie przedrostka „trans-” nawiązuje również do jego generalnej zdolności kwestionowania elementu następującego po nim, opisanej na przykład przez Susan Stryker80. Chociaż w antropologii translokalny charakter danego miejsca określa się zazwyczaj terminem „translokalności”, ja piszę o trans/lokacjach, by uwypuklić fakt, iż to, z czym mamy do czynienia, to proces dyskursywny, ruch, negocjacje, a nie stan, któremu biernie podlega podmiot, jak mogłoby to sugerować określenie „lokalność”.
40Płeć i naród: Trans/lokacje to projekt i teoretyczny, i analityczny. Uczestniczy on w tworzeniu nowej mapy studiów nad modernizmem poprzez analizowanie umiejscowień, które długo nie mieściły się w ramach normatywnie nacechowanych ze względu na płeć i unarodowionych analiz modernizmu głównego nurtu. Jednocześnie w studium tym staram się rozwinąć strategie odczytywania tekstów literackich przez pryzmat kategorii społecznych, głównie kategorii płci i narodu. Podejście komparatystyczne, które Friedman nazywa „kulturową parataksą”, może pomóc stworzyć nowe powiązania i przestrzegać przez fałszywymi uniwersalizmami. Pokazuje ono również, jak to, co jest hegemoniczne, i to, co jest subwersywne, zależy od danego umiejscowienia.
Notes de bas de page
1 D. Chakrabarty, Prowincjonalizacja Europy: Myśl postkolonialna i różnica historyczna, przeł. D. Kołodziejczyk, T. Dobrogoszcz, E. Domańska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2011.
2 Ibid., s. 26. Przekład zmodyfikowany.
3 Ibid. W swoim posłowiu do rozszerzonego wydania książki Imagining the Balkans Maria Todorova także podkreśla konieczność pokazania, jak Europa Zachodnia funkcjonuje po prostu jako „Europa”, by móc mówić o jej prowincjonalizacji. „Europa w ramach takiej wizji ukazuje się jako złożony palimpsest różnorodnie ukształtowanych całości, co nie tylko ujawnia przepuszczalność wewnętrznych granic, lecz także kwestionuje stabilność tych zewnętrznych”, M. Nikolaeva Todorova, Imagining the Balkans, wydanie rozszerzone, New York: Oxford University Press, 2009, s. 202.
4 I. M. Wallerstein, The Modern World-System, New York: Academic Press, 1974.
5 O sposobie użycia imienia i nazwiska Komornickiej/Własta, zob. przypis 7, rozdział I.
6 Używam pojęcia „narodu” za Benedictem Andersonem, zob. B. R. Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, wydanie rozszerzone, London; New York: Verso, 1991, s. 4 i n. Angielskie nation-ness – ukuty przez Andersona termin, którego używa zamiast „narodowości” (ang. nationality) z uwagi na wieloznaczność tej ostatniej – oddane jest w polskim tłumaczeniu jako „przynależność narodowa”, por. B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone: Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Kraków: Znak, 1997, s. 18. Bliższe zdaje się tłumaczenie „nation-ness” jako „to, co narodowe” czy ewentualnie abstrakcyjny termin „naród”; w niniejszej pracy staram się oddać nieoczywisty i konstrukcyjny charakter tego pojęcia używając właśnie terminu „naród” i „to, co narodowe”.
7 Obecne zainteresowanie wśród naukowców i naukowczyń wielu dyscyplin „przestrzenią” – nieraz nazywane „przestrzennym zwrotem” jest efektem studiów postkolonialnych, lecz nie jest ograniczone do teorii postkolonialnej. Przegląd stanowisk różnych dyscyplin w stosunku do „przestrzeni” można znaleźć w: Raumwissenschaften, red. S. Günzel, Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 2009. Studia postkolonialne w dużej mierze opierają się na konceptualizacji przestrzeni w anglo-amerykańskiej teorii postkolonialnej, zob. M. do Mar Castro Varela, N. Dhawan, Sh. Randeria, Postkoloniale Theorie w: Raumwissenschaften, op. cit.
8 Zob. F. Coronil, Beyond Occidentalism: Toward Nonimperial Geohistorical Categories, Cultural Anthropology” 11, nr 1 (1996).
9 G. Duby, M. Perrot, F. Thébaud, Histoire des femmes en Occident: Le XXe siècle, t. 5, Paris: Plon, 2002, s. 10.
10 Nie oznacza to, że na forum międzynarodowym nie istnieją feministyczne analizy polskiego kontekstu: w kontekście anglo-amerykańskim, zob. np. A. Bellows, The Praxis of Food Work in Poland, w: Feminist Locations: Global and Local, Theory and Practice, red. M. DeKoven, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 2001, A. Graff, Gender, Sexuality and Nation? Here and Now: Reflections on the Gendered and Sexualized Aspects of Contemporary Polish Nationalism, w: Intimate Citizenships: Gender, Sexualities, Politics, red. E. H. Oleksy, New York; London: Routledge, 2009, E. Matynia, Performative Democracy, Boulder: Paradigm Publishers, 2009, E. Matynia, Provincializing Global Feminism: The Polish Case, Social Research” 70, nr 2 (2003). Rozdział Agnieszki Graff o polskim feminizmie był jednym z dodanych do drugiego poszerzonego wydania antologii feminizmu trzeciej fali z 2007 roku, które ukazało się trzy lata po pierwotnej publikacji książki, zob. S. Gillis, G. Howie, R. Munford, Third Wave Feminism: A Critical Exploration, wydanie drugie, Houndmills, Basingstoke, Hampshire; New York: Palgrave Macmillan, 2007. Wydaje się to symptomatyczne dla szerszej teoretycznej tendencji. W kontekście niemieckim, por. np. B. Chołuj, Taktiken und Strategien der zweiten polnischen Frauenbewegung, w: Das Jahrhundert des Feminismus: Streifzüge durch nationale und internationale Bewegungen und Theorien. Für Ute Gerhard, red. A. Weckwert, U. Wischermann, Frankfurt a. M.: Ulrike Helmer, 2006.
11 Jak pokazuje tom pod redakcją Hauna Saussy’ego Comparative Literature in an Age of Globalization, jasny podział jest nieaktualny, jeśli spojrzeć na głównych teoretyków i główne teoretyczki tej dyscypliny. Charakterystyczny jest komentarz Françoise Lionnet: „Komparatyści/stki robią dziś między innymi to, czym od dłuższego czasu zajmowali się romaniści, antropologowie, socjologowie, muzykolodzy, studia kobiece czy etniczne. Ale komparatyści/stki również przecierają szlaki i dają przykład dobrych praktyk dla rodzących się programów studiów globalnych, które usiłują przemieścić badanie stosunków międzynarodowych z nieaktualnego modelu «studiów regionalnych» w kierunku złożonych podejść transnarodowych, które opierają sie prostym redukcjom, siłom rynkowym czy teoriom racjonalnego wyboru”, F. Lionnet, Cultivating Mere Gardens? Comparative Francophonies, Postcolonial Studies, and Transnational Feminisms w: Comparative Literature in an Age of Globalization, red. H. Saussy, Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press, 2006, s. 101 [w całej książce wszystkie cytaty, jeśli nie podano inaczej, w tłumaczeniu Autorki]. Jednak ten „nieaktualny”, jak mówi Lionnet, podział nadal kształtuje politykę edukacyjną wielu wydziałów. W tym samym tomie Caryl Emerson omawia „Europę Wschodnią i Środkową” traktując ją jako region poza jakimikolwiek relacjami władzy i dotknięty (uprzednią) dominacją rosyjską, co wskrzesza całościowe myślenie o tych rejonach świata w kategoriach „regionu” i bezrefleksyjne uznawanie hegemonii rosyjskiej, zob. C. Emerson, Answering for Central and Eastern Europe, w: Comparative Literature in an Age of Globalization, op. cit.
12 Taka radykalna zmiana ram teoretycznych, którą proponuję w tej pracy, choćby za przykładem Rey Chow, nie jest jedynym wyjściem z tego stanu względnej nieobecności. Innym podejściem może być porównanie różnych „semi-peryferii”. Takie wskazówki w odniesieniu do ekonomii i polityki można znaleźć w: Ch. Chase-Dunn, A. K. Jorgenson, Interaction Networks and Structural Globalization: A Comparative World-Systems Perspective, „Society in Transition” 34, nr 2 (2003). O perspektywie teoretycznej pozwalającej na porównanie kulturowych aspektów „semi-peryferii”, czy raczej „peryferii Europy”, w tym Polski, pisze Anna Klobucka, Theorizing the European Periphery, „Symploke: A Journal for the Intermingling of Literary, Cultural and Theoretical Scholarship” 5, nr 1-2 (1999). Moje użycie terminu „semi-peryferii” ma na celu zwrócenie uwagi na te przestrzenie, które opierają się kategoryzacji w ramach teorii systemów-światów. Nie jestem zainteresowana pogłębianiem znaczenia tego terminu; zależy mi raczej na destabilizacji binarnego podziału na centrum i peryferię jako takiego. „Semi-peryferie”, teren już sam kwestionujący ów binarny podział, jest jednym z możliwych punktów wyjścia. Feministyczną krytykę podziału na centrum i peryferię można znaleźć w: I. Grewal, C. Kaplan, Introduction, w: Scattered Hegemonies: Postmodernity and Transnational Feminist Practices, red. I. Grewal, C. Kaplan, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994.
13 R. Chow, In the Name of Comparative Literature, w: Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, red. Ch. Bernheimer, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1995, s. 109.
14 E. Shohat, R. Stam, Unthinking Eurocentrism: Multiculturalism and the Media, London; New York: Routledge, 1994.
15 Chow, In the Name of Comparative Literature, op. cit., s. 112.
16 Uznanym przykładem, koncentrującym się na Oświeceniu jest książka: L. Wolff, Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mindof the Enlightenment, Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1994. O Europie PołudniowoWschodniej, jako podkategorii Europy Wschodniej, pisze: Maria Todorowa, Bałkany wyobrażone, przeł. M. Budzińska, P. Szymor, Wołowiec: Czarne, 2008.
17 Wolff, Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, op. cit., s. 7. Takie wąskie, stawiające na dosłowność, zastosowanie perspektywy postkolonialnej, ukazujące jednorodną „Polskę” jako ofiarę historii, podszyte jest w dużym stopniu nacjonalizmem. Pisze o tym Clare Cavanagh, Postcolonial Poland, „Common Knowledge” 10, nr 1 (2004). Podobną tendencję reprezentuje Ewa M. Thompson, „The Surrogate Hegemon in Polish Postcolonial Discourse,” http://www.owlnet.rice.edu/~ethomp/The%20Surrogate%20Hegemon.pdf. Teksty obu autorek ukazały się po polsku: Thompson, zajmująca się przede wszystkim (post)kolonializmem rosyjskim, regularnie publikuje w konserwatywnej prasie.
18 M. Janion, Niesamowita słowiańszczyzna: Fantazmaty literatury, Kraków: Wydawn. Literackie, 2006, s. 328.
19 S. Stanford Friedman, Mappings: Feminism and the Cultural Geographies of Encounter, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1998, s. 5.
20 Po raz pierwszy „umiejscawianie” (ang. location) stało się istotnym terminem w teorii feministycznej, kiedy Adrienne Rich opublikowała artykuł Notes towards a Politics of Location (1984), w którym kwestionowała rzekomo uniwersalne pozycje amerykańskiego (białego) feminizmu i ukazywała jego ukryty rasizm.
21 S. Stanford Friedman, Mappings: Feminism and the Cultural Geographies of Encounter, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1998, s. 5.
22 Ostrożność w stosowaniu, jeśli w ogóle nie unikanie, terminu „globalny feminizm” przypomina o jego krytyce przeprowadzonej przez Chandrę Talpade Mohanty i przez Spivak w latach osiemdziesiątych XX wieku. Krytyczki te ukazywały, w jaki sposób termin ten jest imperialnym ujednolicającym gestem feminizmu zachodniego. Zob. także Grewal, Kaplan, Introduction, op. cit.
23 Ibid., s. 17.
24 Ibid.
25 Ibid., s. 17-18.
26 G. Chakravorty Spivak, Teaching for the Times, „The Journal of the Midwest Modern Language Association” 25, nr 1 (1992): s. 16-18. Przekonywającą późniejszą analizę wprowadzającego w błąd, ponieważ ujednoliconego pojęcia postkolonialności, przedstawia Pius Adesanmi, „Nous les Colonisés”: Reflections on the Territorial Integrity of Oppression, „Social Text” 22, nr 1 [78] (2004). Z kolei Inderpal Grewal w twórczy sposób zestawia ze sobą różne postkolonialne podmioty w Stanach Zjednoczonych, zob. I. Grewal, Autobiographic Subjects and Diasporic Locations: Meatless Days and Borderlands, w: Scattered Hegemonies: Postmodernity and Transnational Feminist Practices, op. cit.
27 G. Chakravorty Spivak, Death of a Discipline, New York: Columbia University Press, 2003, s. 73.
28 Zob. C. Kaplan, The Politics of Location or Transnational Feminist Practice, w: Scattered Hegemonies: Postmodernity and Transnational Feminist Practices, op. cit. O niejednoznaczności rozróżnienia na to, co lokalne oraz globalne, pisze Stuart Hall, The Local and the Global, w: Culture, Globalization, and the World-System: Contemporary Conditions for the Representation of Identity, red. A. D. King, Minneapolis, Minn.: University of Minnesota Press, 1997.
29 S. Stanford Friedman, Locational Feminism: Gender, Cultural Geographies, Geopolitical Literacy, w: Feminist Location: Global and Local, Theory and Practice, op. cit., s. 20.
30 Część tego podrozdziału opiera się na wcześniejszym artykule, którego jestem współautorką, zob. E. Haschemi Yekani et al., Where, When and How? Contextualizing Intersectionality, w: New Subjectivities: Negotiating Citizenship in the Context of Migration and Diversity, red. D. Golańska, A. M. Różalska, Łódź: Wydawn. UŁ, 2009. Niemieckojęzyczne wprowadzenie do tematyki intersekcjonalności w ramach nauk społecznych zawarte jest w: G. Winker, N. Degele, Intersektionalität: Zur Analyse sozialer Ungleichheiten, Bielefeld: transcript, 2009. Istotne dla kulturoznawstwa ustalenia teoretyczne można znaleźć w: Gender als interdependente Kategorie: Neue Perspektiven auf Intersektionalität, Diversität und Heterogenität, red. K. Walgenbach i in. Opladen; Farmington Hills: Budrich, 2007.
31 K. Crenshaw, A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Law and Politics, w: The Politics of Law: A Progressive Critique, red. D. Kairys. New York: Basic Books, 1998.
32 P. Hill Collins, Black Sexual Politics: African Americans, Gender, and the New Racism, New York: Routledge, 2005, s. 11.
33 L. McCall, The Complexity of Intersectionality, „Signs: Journal of Women in Culture & Society” 30, nr 3 (2005): s. 1781.
34 Ibid., s. 1785.
35 Ibid., s. 1778.
36 N. Zack, Can Third Wave Feminism Be Inclusive?: Intersectionality, Its Problems and New Directions, red. L. Martin Alcoff, E. Feder Kittay, Malden, MA; Oxford: Blackwell, 2007. Pełniejszą krytykę intersekcjonalności można znaleźć w książce: N. Zack, Inclusive Feminism: A Third Wave Theory of Women’s Commonality, Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2005. Autorka narzeka na podziały w ramach feminizmu, na nieskoordynowane ruchy i przedstawia wizję wspólnej bazowej kategorii „FMP” (co można przełożyć jako „ŻMG”– „żeńska płeć, matka, główny obiekt seksualny mężczyzny) jako podstawy dla bardziej pojemnej wersji feminizmu: „Kobiety to istoty ludzkie, związane z historyczną kategorią jednostki, której od urodzenia przypisana jest płeć żeńska: albo są biologicznymi matkami i głównym obiektem seksualnym mężczyzn” (s. 8). Podejście to jest problematyczne, ale przede wszystkim nieprzydatne w teoretycznych ramach mojego projektu.
37 J. Butler, Uwikłani w płeć: Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008, s. 256.
38 J. Hearn, M. S. Kimmel, Changing Studies on Men and Masculinities, w: Handbook of Gender and Women’s Studies, red. K. Davis, M. Evans, J. Lorber, London: Sage, 2006, s. 55.
39 Zob. R. Connell, Masculinities, Berkeley: University of California Press, 1995, s. 77 i n. Jak zauważa Stephen Whitehead w swojej krytyce tego pojęcia, Connell nie przedstawia jasnej definicji, czym ono jest, lecz raczej mówi o jego funkcjach: „hegemoniczna postać męskości [funcjonuje jako] ta najbardziej zaszczytna bądź upragniona w danym kontekście” (s. 77). Zob. S. Whitehead, Men and Masculinities: Key Themes and New Directions, Cambridge; Malden, MA: Polity Press, 2002, s. 88 i n. Zob. także uaktualnione wydanie pracy Connell wraz z obroną tego pojęcia w nowym wstępie: R.W. Connell, Masculinities, wydanie drugie, Berkeley, CA: University of California Press, 2005. Szeroki przegląd krytyki pojęcia można znaleźć w: R. W. Connell, J. W. Messerschmidt, Szeroki przegląd krytyki pojęcia można znaleźć w: R. W. Connell, J. W. Messerschmidt, Hegemonic Masculinity, „Gender & Society” 19, nr 6 (2005).
40 J. Halberstam, Female Masculinity, Durham: Duke University Press, 1998.
41 S. Sarker, Afterword: Modernisms in our image. . . always, partially, „Modernism/modernity” 13, nr 3 (2006): s. 562.
42 S. Stanford Friedman, Periodizing Modernism: Postcolonial Modernities and the Space/Time Borders of Modernist Studies, „Modernism/modernity” 13, nr 3 (2006): s. 426, 432. O projekcie „modernizmów” Nichollsa, zob. P. Nicholls, Modernisms: A Literary Guide, Berkeley: University of California Press, 1995. Nowe wydanie z roku 2009 książki Nichollsa poszerza te tendencje na afroamerykański Renesans Harlemski.
43 Friedman, Periodizing Modernism: Postcolonial Modernities and the Space/ Time Borders of Modernist Studies, op. cit., s. 428.
44 M. Cuddy-Keane, Modernism, Geopolitics, Globalization, „Modernism/ modernity” 10, nr 3 (2003): s. 540.
45 Jak pokazałam wcześniej, omawiając transnarodowy feminizm, Friedman także gra terminem „geopolityczny”, pisząc o „geopolitycznej sprawności”. Z jednej strony, można to odczytać jako strategię wprowadzania w teoretyczne ramy wielu terminów i w ten sposób ich przekształcania. Z drugiej strony, „geopolityczną sprawność” można rozumieć jako krytyczne ujęcie Geopolitik, natomiast „planetarne podejście do modernizmu” – jako projekt konstruktywny. Co istotne, termin „planetarny” znika w innej wersji tego tekstu i zostaje zastąpiony przez „związany z umiejscowieniem”, zob. S. Stanford Friedman, Cultural Parataxis and Transnational Landscapes of Reading: Toward a Locational Modernist Studies, w: Modernism, red. A. Eysteinsson, V. Liska, Amsterdam; Philadelphia: J. Benjamins Pub., 2007.
46 O konieczności „uwzględnienia osi przestrzennej w historii modernizmu”, zob. Friedman, Periodizing Modernism: Postcolonial Modernities and the Space/ Time Borders of Modernist Studies, op. cit., s. 439.
47 Ibid., s. 428. Wyróżnienie w oryginale.
48 Ibid., s. 432 i n.
49 W. D. Mignolo, The Many Faces of Cosmo-Polis: Border Thinking and Critical Cosmopolitanism, „Public Culture” 12, nr 3 (2000): s. 722.
50 Friedman, Periodizing Modernism: Postcolonial Modernities and the Space/Time Borders of Modernist Studies, op. cit., s. 434-435.
51 L. Doyle, L. A. Winkiel, Introduction: The Global Horizon of Modernism, w: Geomodernisms: Race, Modernism, Modernity, red. L. Doyle, L. A. Winkiel, Bloomington: Indiana University Press, 2005, s. 3. Wyróżnienie w oryginale.
52 Ibid., s. 5.
53 Ibid.
54 Ibid.
55 Friedman, Cultural Parataxis and Transnational Landscapes of Reading: Toward a Locational Modernist Studies, op. cit., s. 37.
56 J. Lyon, Gadže Modernism, w: Geomodernisms: Race, Modernism, Modernity, op. cit., s. 187-205.
57 Ibid., s. 196-197.
58 I. Chambers, Migrancy, Culture, Identity, London; New York: Routledge, 1994, s. 41.
59 B. Cheyette, Constructions of „the Jew” in English Literature and Society: Racial Representations, 1875-1945, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1993, s. 10.
60 Ibid., s. 8.
61 Ibid. O „allosemityzmie” zob. A. Sandauer, Publicystyka, t. 3, Pisma zebrane, Warszawa: Czytelnik, 1985, s. 449-452.
62 Cheyette, Constructions of „the Jew” in English Literature and Society: Racial Representations, 1875-1945, op. cit., s. 11.
63 B. Cheyette, The Other Self: Anglo-Jewish Fiction and the Representation of Jews in England, 1875-1905, w: The Making of Modern Anglo-Jewry, red. D. Cesarani, Oxford; Cambridge, Mass.: B. Blackwell, 1990.
64 D. Cohen, D. Heller, Jewish Presences in English Literature, Montreal; Buffalo: McGill-Queen’s University Press, 1990, s. 3.
65 Podobne nienormatywne podejście do żydowskości w związku z twórczością poetycką można znaleźć w: S. P. Miller, D. Morris, Radical Poetics and Secular Jewish Culture, Tuscaloosa: The University of Alabama Press, 2010.
66 A. Davis, L. M. Jenkins, Locations of Literary Modernism: Region and Nation in British and American Modernist Poetry, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2000, J. Ramazani, A Transnational Poetics, Chicago; London: The University of Chicago Press, 2009. Kilka z rozdziałów książki ukazało się wcześniej, zob. J. Ramazani, Modernist Bricolage, Postcolonial Hybridity, „Modernism/modernity” 13, nr 3 (2006), J. Ramazani, Caliban’s Modernity: Postcolonial Poetry of Africa, South Asia, and the Caribbean, w: The Cambridge Companion to Modernist Poetry, red. A. Davis, L. M. Jenkins, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2007.
67 Davis, Jenkins, Locations of Literary Modernism: Region and Nation in British and American Modernist Poetry, op. cit., s. 5-6.
68 Ibid., s. 4.
69 Ramazani, A Transnational Poetics, op. cit., s. x-xi.
70 R. Felski, The Gender of Modernity, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1995, s. 1.
71 R. Blau DuPlessis, Genders, Races, and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934, Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2001, s. 8.
72 R. Williams, T. Pinkney, The Politics of Modernism: Against the New Conformists, London; New York: Verso, 1989, s. 185. Cytat za: DuPlessis, Genders, Races, and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934, op. cit., s. 11.
73 DuPlessis, Genders, Races, and Religious Cultures in Modern American Poetry, 1908-1934, op. cit., s. 11. Wyróżnienie w oryginale.
74 Ibid., s. 16.
75 C. Miller, Cultures of Modernism: Marianne Moore, Mina Loy, & Else Lasker-Schüler: Gender and Literary Community in New York and Berlin, Ann Arbor: University of Michigan Press, 2005, s. 2.
76 Ibid.
77 Ibid., s. 5.
78 Ramazani, A Transnational Poetics, op. cit., s. 163.
79 Ramazani odwołuje się do książki Jamesa Clifforda jako źródła terminu „translokalne”: J. Clifford, Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997. Co istotne, prace Clifforda mają również zasadnicze znaczenie dla sformułowań Susan Stanford Friedman dotyczących feminizmu „umiejscawiania”, zob. Friedman, Mappings: Feminism and the Cultural Geographies of Encounter, op. cit., s. 151. Friedman jednak nie stosuje terminu „translokalny”. Szerzej o tym, co translokalne, pisze Arjun Appadurai, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization, Minneapolis, Minn.: University of Minnesota Press, 1996, s. 27 i n.
80 Zob. S. Stryker, P. Currah, L. J. Moore, Introduction: Trans-, Trans, or Transgender?, „Women’s Studies Quarterly” 36, nr 3/4 (2008). Szerzej omawiam to stanowisko we wstępie do rozdziału I, poświęconego Komornickiej/ Włastowi.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021