Rozdział 4: W ślepym zaułku konwenansów
p. 162-235
Texte intégral
„Wieczysty kurz w rzeźbie małżeńskich łóżek”
1Gabriela Zapolska to autorka, która niejednokrotnie występowała przeciwko działaczkom feministycznym, a jednocześnie sama się w historię polskiego feminizmu wpisywała. Walczyła bowiem z dyskryminacją kobiet (przede wszystkim w sferze rodzinnej i obyczajowej), stosowała w pisarstwie perspektywę kobiecą i uparcie stawiała pytania o kobiecą tożsamość. Nie rozstrzygniemy tu kwestii, w jakim stopniu Zapolska była pisarką feministyczną, ale śmiało możemy stwierdzić, że jej utwory doskonale poddają się narzędziom krytyki feministycznej. A wniosek z badań może być jeden – pisarstwo jej nie jest jednoznaczne, Zapolska jest autorką poszukującą, mnożącą czasem pytania bez prostych odpowiedzi. Dlatego i relacja kobieta-miasto nie jest w jej twórczości klarowna i sprowadzalna do jednego mianownika, jak ma to miejsce u Orzeszkowej czy Rodziewiczówny, negatywnie wartościujących to, co stoi w opozycji do wsi i przyrody.
2Twórczość Zapolskiej łączono z naturalizmem1, zresztą sama autorka, nazywana „polskim Zolą”, przyznawała się do inspiracji dziełami francuskiego mistrza. Wielkie miasto jako potwór, który zgniata jednostki ludzkie bezsilne w walce o byt, należało do ulubionych tematów naturalizmu także i u nas, czego najlepszym przykładem jest Ziemia obiecana (1899) Władysława Stanisława Reymonta2. Opisy w duchu tego nurtu, obnażające szpetne aspekty miasta, znajdziemy i u Zapolskiej. Na przykład Lwów w Kaśce Kariatydzie (1888) przedstawiony został jako nieestetyczny, śmierdzący, pełen ciemnych i ciasnych podwórek oraz śmietników z gnijącymi resztkami. Pisze o tym Irena Gubernat: „Brzydota wszystkich elementów miejskiej przestrzeni: ulic, parków, miejsc rozrywek (żydowskie knajpy, szynkownie, budy cyrkowe) i wreszcie mieszkań implikuje degenerację, upadek i hańbę człowieka”3.
3Badaczka, analizując kilka utworów, stwierdza, iż: „Zapolska, zgodnie z założeniami naturalistów, traktuje miasto jako żywy organizm, wiecznie nienasycony, pochłaniający setki ludzkich ofiar i budzący grozę, przerażenie, niemoc nawet w chwili uśpienia”4.
4Jednakże antyurbanizm i naturalistyczny obraz molocha nie wyczerpują problematyki miasta u Zapolskiej. A już z pewnością nie mieści się w tym obrazie Warszawa, zajmująca w twórczości pisarki miejsce szczególne. Warszawa dla Gabrieli Zapolskiej była bowiem nie tylko zajmującym określoną przestrzeń zespołem ulic i budynków, ale może przede wszystkim centrum kulturalnym, w którym chciała zrobić karierę jako aktorka i autorka5. Tęskniła za stolicą, kiedy pragnęła dostać angaż na najważniejszej wówczas polskiej scenie – w Teatrze Rozmaitości. Gdy jednak jej plany spełzły na niczym, często wypowiadała gorzkie słowa o syrenim grodzie, mając na myśli przede wszystkim tutejszy światek literatów i krytyków, z którymi stale toczyła boje. Oni rzucali na nią kalumnie, oskarżając a to o pornografię i naturalizm w wydaniu lubieżnym, a to o brak kunsztu, ona ostro się broniła, używając jako oręża także tekstów literackich6. Zapolska niemal od początku miała w Warszawie opinię skandalistki, była bohaterką procesów sądowych i celem rozlicznych plotek, co nie pozostało bez wpływu na jej myślenie o tym mieście jako o siedlisku klik i kołtuństwa7. Prześledźmy zatem na czterech przykładach ( Janka, Fin-de-siècle’ istka, Z pamiętników młodej mężatki oraz Córka Tuśki), jak w dziełach Zapolskiej kształtuje się obraz stolicy.
5Inspirowaną naturalizmem wizję miasta odnajdziemy w powieści Janka, jednakże oddziaływanie Zoli widać najwyraźniej w części paryskiej dzieła; na tle Paryża-molocha (z „gardzielą bulwaru Strasburskiego” i „morzem ludzi walczących z sobą o kawałek bruku”8) Warszawa rysuje się nieco blado.
6Tytułowa bohaterka Janka przenosi się do Warszawy wraz z ojcem, bratem i siostrą, bo rodzinny majątek na Kijowszczyźnie trzeba oddać w dzierżawę. Ojciec, dziwak i panisko, jest w domu władcą absolutnym, pogardę i siłę demonstruje zwłaszcza w stosunku do córek9. Życie Janki to jednostajna wegetacja. Katalizatorem zmian staje się nauczyciel brata – socjalista Kuniewicz. Dla Janki jest on znakiem tego, co na zewnątrz, co poza zhierarchizowanym światem patriarchalnego domu. Dlatego dziewczyna wymyka się z mieszkania, by czekać na niego po lekcji na ulicy. Aleje Ujazdowskie, przy których mieszka, ale które właściwie ogląda samodzielnie po raz pierwszy, prezentują jej się w dziwnej scenerii:
Środkiem szedł rudoczarny gościniec, wyglądający jakby był wypukły i cały mazią błotną oblepiony. Drzewa sterczały po obu stronach, znacząc się jasnoszarymi pniami, trochę czerwonawymi liniami pokreślone. Na asfalcie trotuaru, jak w czarnych wodach drzemiącego w nocy stawu, odbijały się światła parterowych okien, światła niebieskawobiałe w odbiciu, a w rzeczywistości rudoczerwone, brudne i niepewne. Ponad domami niebo przybrało ciemnoszarą barwę, trochę przejrzystą, zaróżowioną, jakby łuna jakaś daleka konała ponad Warszawą. Stosy liści jesiennych butwiały, pozgarniane w duże, smutne mogiły10.
7Z jednej strony mamy tu elementy sugerujące brzydotę, martwotę, śmierć (błotna maź, brudne światła, zbutwiałe liście). Z drugiej jednak, powtarzające się kilkukrotnie barwy z palety czerwieni wnoszą niepokój, potencjalność. Dzięki niezwykłej grze świateł cały opis ma młodopolską nastrojowość, współgra ze stanem dziewczyny (uśpienie, ale i chęć zmiany), jest w duchu symbolizmu11.
8Dwoje bohaterów rusza na spacer w miasto. Dla Janki jest to krok w inne, nowe życie, które się przed nią otwiera:
Weszli już teraz na plac i szeroka, wilgotna przestrzeń rozlała się przed nimi. Po obu stronach wydęte ramiona murów kamienic rozsuwały się w niskie stosunkowo ramy. Pośrodku całe grono lamp jasnych, w powietrzu sinawoczarnym zawieszone, zdawało się być skamieniałym kwiatem, mistycznym i z ciemności wyrastającym12.
9Jest w tym opisie placu św. Aleksandra (dziś Trzech Krzyży) naturalistyczne potraktowanie miasta jako organizmu, „ramiona kamienic” niejako zagarniają bohaterów. Ale jest też ponownie nastrój podniosły, światło jako mistyczny kwiat każe nam myśleć o poszukiwaniu tajemnicy życia. Dla Janki pragnienie poznania świata jest zapośredniczone przez mężczyznę. To Kuniewicz uosabia dla niej miasto z jego tajemnicami, możliwościami, tętniącym życiem. Na zakończenie pierwszego spaceru, kiedy ją opuszcza:
Ona została sama na środku ulicy jak rozbitek, nie czując nawet żadnego magnesu, który ciągnąłby ją do domu. Przeciwnie, ta strona, ta przestrzeń ciemna, w której zniknął Kuniewicz, rwała ją teraz bezwiednie ku sobie. Stała na brzegu trotuaru, a zdawało się jej, że idzie w tej wilgotnej ciemni w ślad za nim, uczepiona jeszcze u jego ramienia13.
10Inna inicjacja Janki w miejskiej przestrzeni odbywa się przez kobiecy rytuał zakupów, na które ojciec wysyła ją pod opieką sąsiadki i jej córki. Dziewczyna ma zostać odpowiednio wyekwipowana, by łatwiej ją było dobrze wydać za mąż. Jankę z początku porywa szał odwiedzania kolejnych sklepów z konfekcją, chętnie się stroi, bo wie, że podoba się mężczyznom: „Była piękna, czuła to sama, widząc tym podwójnym i właściwym tylko kobietom wzrokiem (podkreślenie – M.B.-Z.), jak przechodnie odwracają się za nią, zdziwieni trochę tym wyniosłym i jasnym zjawiskiem”14. Co może oznaczać ten podwójny wzrok? John Berger pisze:
Kobieta zmuszona jest do nieustannej samoobserwacji. Stale jej towarzyszy jej własny obraz. (…) doszła do tego, że traktuje tkwiących w niej obserwującego i obserwowanego jako dwa konstytutywne, jednak odrębne elementy swej kobiecej tożsamości. (…) kluczowe znaczenie posiada sposób, w jaki jawi się ona innym, a zwłaszcza mężczyznom. Poczucie bycia sobą w swej istocie zostaje wyparte przez poczucie bycia podmiotem konstytuowanym przez odbiór innych15.
11Podwójny wzrok może tu się odnosić do kobiecego rozdwojenia jaźni, do takiego patrzenia na siebie, które jest jednocześnie patrzeniem na siebie odbijającą się w oczach innych. Znalezienie swojego pozytywnego obrazu u innych może dać zadowolenie, ale często trwa ono krótko. Prosto z zakupów Janka potajemnie udaje się do Kuniewicza, u którego leży jej chory brat, wyklęty przez ojca. Na ciasnym podwórku przy Chmielnej i na ciemnej klatce schodowej już nie czuje się ona w swoim nowym stroju tak pewnie, zaciekawione i drwiące spojrzenia mieszkańców bardzo ją peszą. Zapolska określa odczucia bohaterki: „zdawało się jej, że idzie przez rózgi”16, używając w znaczeniu przenośnym obrazu kary stosowanej w wojsku, która polegała na tym, iż winowajca musiał biec między dwoma szpalerami siekących go rózgami żołnierzy. Nie jest przypadkiem, że podobne porównanie przychodzi na myśl współczesnej brytyjskiej badaczce feministycznej, która używa go, by opisać sytuację kobiety w przestrzeni publicznej, wystawionej na męskie spojrzenia17.
12Szukanie siebie w oczach innych powoduje, że inny może dać nam radość, ale może i ją odebrać. Kuniewicz ostro krytykuje zwracający uwagę strój dziewczyny, co definitywnie psuje jej dobry humor. Dla Janki ten mężczyzna staje się wyrocznią, bo jest tym, kto pociąga ją za sobą w świat. To z jego powodu wyrusza do Paryża i tam naprawdę poznaje miasto od najciemniejszej strony, raz nawet, jako samotna kobieta wieczorem na ulicy, zostaje aresztowana. Popada w skrajną biedę i pracuje jako sklepowa, szwaczka i infirmerka w przytułku dla kobiet. Kuniewicz, opętany swą misją egoistyczny wyznawca socjalistycznych idei, zdaje się jednak nie zauważać jej doświadczeń i nadal ma ją za próżnującą arystokratkę. Krystyna Kłosińska tłumaczy to zamknięciem Kuniewicza na innego; Kuniewicz Jankę jako kobietę anihiluje, w przeciwieństwie do dziewczyny, która właśnie na innego potrafi się otworzyć18. Ich relacja jest kaleka, o miłości można mówić jedynie ze strony Janki, która po śmierci ukochanego popada w rozpacz i zostaje odwieziona do szpitala dla obłąkanych. Ojciec, który też chce anihilować ją i jej bunt, szykuje jej w domu celę wariatki – rodzinny grobowiec19. W zakończeniu powieści znów powraca obraz Warszawy – organizmu, na który Janka patrzy już wolna, bo po śmierci brata i ojca nie będzie musiała dłużej żyć w zamknięciu:
W oddali Janka zgadywała więcej, niż widziała, plac św. Aleksandra, stanowiący jakby głowę miasta, którego ciało leniwe i tysiącami świateł przystrojone układało się powoli do snu, kryjąc w sobie nędzę, fałsze, obłudę, kłamstwo i szlachetne i piękne czyny, jak bagnisko, w które wrzucono przez szaleństwo sznur kosztownych pereł20.
13To przestrzeń, która czeka na Jankę. Tym razem niezapośredniczona przez nikogo. Przestrzeń nieprzyjazna i niebezpieczna, ale Janka jest już gotowa podjąć wyzwanie – zmierzyć się z nią i nieść ludziom dobro. To jest dla niej tajemnica życia, którą odkryła. Miasto jest więc w powieści nie tylko pożerającą jednostki bestią, ale i obszarem szans, nadziei na zmianę, zdobywania doświadczenia, duchowego dojrzewania.
14Z pewnością nie można natomiast odczytywać w kategoriach naturalistycznych obrazu Warszawy w Fin-de-siècle’ istce. To jedna z najciekawszych powieści Zapolskiej, w której daje się śledzić problematykę kobiety i miasta. Autorka przywiązywała do tego dzieła ogromną wagę i uważała je za niepozbawiony satyrycznego ostrza dokument pewnej epoki – warszawskiego końca wieku21. Józef Rurawski pisał:
Fin-de-siècle’ istka to niewątpliwie powieść w założeniach swych społecznie zaangażowana, kontynuująca tradycje powieści realizmu krytycznego. Była swoistą kontynuacją Lalki Prusa. Miała także dać wielką panoramę przełomu stuleci. W rezultacie ograniczyła się jedynie do sportretowania, niekiedy znakomitego zresztą, jednego tylko środowiska: mieszczaństwa i inteligencji mieszczańskiej Warszawy22.
15Środowisko to oraz różne mody i obsesje fin de siècle’u (dekadentyzm, nerwowość, mania samobójcza, spirytyzm) odmalowane zostały bardzo wiernie, choć w nieco krzywym zwierciadle. Istotną rolę w powieści pełni też klucz osobowy, pierwowzorów niektórych postaci można by szukać wśród stołecznych literatów i krytyków, autorka miała wszak w tej grupie kilku osobistych wrogów. W liście z 1894 roku przekonywała redaktora Adama Wiślickiego:
Zdaje mi się, iż Pan będzie zadowolniony z Fin-de-siécle`istki, zadowoleni będą czytelnicy, śmiać się będziecie często i serdecznie. Śmiać się nie będzie kilku panów „z prasy” w Warszawie, ale to trudno! Po co mnie zaczepiali23.
16Tytułowa findesieclistka to Helena Świeżawska, żona urzędnika, który pojął ją właściwie dla posagu, i tak jego zdaniem zbyt niskiego. Odkrywając zdradę męża, traci ona grunt pod nogami, gdyż zostaje wytrącona z roli żony. Żyje nadal w swoim stadle, ale rzuca się w wir przeobrażeń, poddaje różnorakim wpływom, przymierza coraz to nowe maski: kokietki, obłudnej kochanki, histeryczki, medium, dekadentki, by na koniec zdecydować się na rolę matki. W bogactwie tematów tej powieści dla krytyki feministycznej istotne są przede wszystkim dwie kwestie. Pierwsza to uwięzienie kobiety w instytucji małżeństwa24. Helena jest nieszczęśliwa w swoim związku, utrzymywanym jedynie dla zachowania pozorów. Zauważmy, że są to czasy, w których zawieranie małżeństw dla posagów coraz częściej podlega krytyce, głośno zaczyna się mówić już nie o podporządkowaniu kobiety mężowi, ale o jej szczęściu osobistym25. W powieści pozytywną alternatywą wobec Heleny jest postać Jadwigi Heglowej, która po odejściu od niekochanego męża podejmuje pracę zarobkową i żyje w wolnym, szczęśliwym związku z literatem Bornem. Z początku nadal jest zależna od męża – prawo wymaga jego zgody, by mogła się kształcić, ale w końcu przeprowadzona separacja daje jej swobodę działania. Heglowa zajmuje z nowym partnerem skromne, ale miłe mieszkanie, gdzie zamiast towarzyskich biesiad, które niegdyś preferował mąż, odbywa się uczenie służącej pisania i czytania. Zostaje akuszerką, co naraża ją na ostracyzm towarzyski, ale zapewnia utrzymanie i satysfakcję działania na rzecz innych. Zawód kojarzyć się może z odrodzeniem, narodzinami nowej kobiecej tożsamości.
17Druga ważna dla feministycznej krytyki kwestia dotyczy właśnie tożsamości. Agata Chałupnik nazywa Fin-de-siécle`istkę kobiecym Bildungsromanem, twierdząc, iż ostateczna decyzja o urodzeniu dziecka wieńczy proces duchowych narodzin Heleny26. Inaczej widzi rzecz Krystyna Kłosińska, definiując bohaterkę jako pochłoniętą wieczną maskaradą, samostwarzającą się w nie-tożsamości27. Dla mnie powieść jest opowieścią o szukaniu własnego ja, ale bez happy endu28. I tak jak dla Kłosińskiej punktem wyjścia są stroje i zawarte w tekście ubraniowe metafory, a dla Anny Janickiej językowe gry bohaterki, polegające na utożsamieniach z cudzym słowem29, tak ja chciałabym prześledzić, jak w miarę kolejnych przeobrażeń zmienia się stosunek Heleny do przestrzeni miejskiej. Ulice Warszawy z pewnością grają w tekście dużą rolę i nie chodzi jedynie o topograficzny opis śródmieścia. Bohaterka jest nieszczęśliwa w swoim mieszkaniu, określanym często negatywnymi epitetami, takimi jak: klatka, grób czy oberża, odmalowanym przez Zapolską z całą jej niechęcią wobec mieszczańskiego wnętrza, kryjącego pod pozorem spokoju i sytości ludzkie dramaty. Helena więc często z tego nieprzyjaznego wnętrza ucieka: wychodzi pomyśleć, pospacerować, można powiedzieć, że coś ją na ulicę gna. Miejsca, w których bywa, nie są przypadkowe.
18Podczas pierwszego przeobrażenia Helena czuje się w przestrzeni publicznej niezwykle pewnie:
Miała wygląd kokietki i cieszyło ją to niezmiernie, gdy ją kto na ulicy zaczepił. (…) Gdy szła przez ulicę, wybierała najwięcej zabłocone miejsca i przechodziła je tryumfalnie, bez zabłocenia swych eleganckich bucików30.
19Helena lubi robić z siebie spektakl31. Miejscem jej spacerów staje się Ogród Saski, ów Letni Salon Warszawy, w którym można się
pokazać:
Wchodząc do Ogrodu Saskiego Helena stanęła chwilę przed arkadami bramy i z mufki wyjęła małe srebrne pudełeczko o lustrzanym wierzchu. Przejrzała się w nim, pociągnęła czarną tiulową woalkę, rozpięła cokolwiek u szyi bobrowy kołnierz palta i podniósłszy wysoko suknię, zaczęła iść szybko w stronę wodotrysku32.
20Helena umawia się tam ze swoimi platonicznymi wielbicielami, jeździ też z jednym z nich do Łazienek powozem i drwi sobie z tego, że mogłoby to zaszkodzić jej opinii. Staje się przez swoje zachowanie nawet bohaterką gazetowej satyry:
Co to jest?
Ni pies, ni wydra, lecz coś na kształt świdra. A po ulicach szasta się33.
21Helena szuka dla siebie literackiego pierwowzoru i myśli o „damie, kokietce, jeżdżącej powozem wieczorem po parku Łazienkowskim”34 (redaktorzy dzieł Zapolskiej widzą tu Kazimierę Wąsowską z Lalki Bolesława Prusa) oraz o Emmie Bovary, ze słynnej powieści Gustawa Flauberta. Czuje jednak, że sama jest inna, bo kokietowanie nie sprawia jej przyjemności, a wielbiciele niemal ją brzydzą. Próbuje jedynie przymierzać maskę, grać rolę kobiety pięknej, podziwianej, znanej w stołecznym światku. Zwieńczeniem tego przeobrażenia jest jej wystąpienie w żywych obrazach (kreuje Prawdę) w Teatrze Rozmaitości, mieszczącym się wówczas w budynku Teatru Wielkiego. Jak pisze Józef Rurawski: „Nie jest sprawą przypadku chyba, że ta część kończy się właśnie w teatrze. Było to bowiem miejsce stanowiące swoistą kwintesencję pozorów, konwencji, umowności i gry”35. Cała Warszawa jest w powieści miastem masek, ról i obowiązkowego bywania w różnych miejscach, dziś powiedzielibyśmy: lansowania się.
22Zmiana w bohaterce zachodzi, gdy wdaje się ona w romans ze świętoszkowatym literatem Hohe-Tańskim. Powrót z pierwszy raz skonsumowanej randki to niemal wstąpienie do piekieł:
Ciemność panująca dokoła, pustka na ulicach, czarna sylwetka dorożkarza, siedzącego prawie nieruchomo na koźle – wszystkie te poprzednio drobne i nic nieznaczące fakty nabierały w jej oczach grozy tajemniczości i tworzyły dokoła niej nieprzebytą ciemnię36.
23Miasto zdaje się odpychać Helenę, która nie czuje się radosna, tylko wykorzystana i winna, ale wyrzuty sumienia dość pokrętnie zagłusza. Kochanek uczy ją zachowywania pozorów, nie chce z nią spacerować reprezentacyjnym Nowym Światem, woli wynająć dorożkę, wcisnąć się głęboko w siedzenie i ruszyć w kierunku Czerniakowa. Helena w nowej roli przestaje czuć się na ulicach swobodnie, przemyka, starając się nie zwracać na siebie uwagi, w długim, ciemnym płaszczu, z woalką zasłaniającą twarz. Jeśli idzie przez Ogród Saski, spieszy się i zawsze niesie w ręku paczkę (zawinięte w papier chusteczki), udając, że wraca do domu ze sprawunkiem. Odwiedza miejsca pokątne – garsonierę przy Siennej, którą wynajmuje dla nich Hohe, i owianą złą sławą restaurację na Pradze, gdzie odbywają się tajemne schadzki i podejrzane bankiety (widzi tam zresztą własnego męża w wesołej kompanii). W tej części powieści znajdziemy krótki opis placu Wareckiego w konwencji naturalistycznej: „Plac zdawał się bagnem, z którego wyrastały nagle cielska gmachów, rozjaśnionych zaledwie u spodu bladym blaskiem latarni”37. Istotnie, na czas drugiego przeobrażenia Warszawa staje się dla Heleny przestrzenią obcą i nieprzyjazną, ale to nie od miasta wieje grozą. Zagrożenie przynosi ze sobą kochanek – mistrz cynizmu i obłudy.
24Pewnego razu, w Ogrodzie Saskim, bohaterce nie udaje się umknąć przed Jadwigą Heglową. Ta kobieta, żyjąca w zgodzie z własnymi przekonaniami, spełniona w życiu zawodowym i osobistym, zdaje się zupełnie inaczej poruszać po alejkach: „Rozpromieniona, uśmiechnięta, cała przejęta swym szczęściem (…), szła Jadwiga w promieniu jesiennego słońca, które słało się ku jej stopom złotą, błyszczącą strugą”38. Podczas spotkania Heglowa wypowiada iście feministyczny manifest, ciesząc się, że Warszawa stała się miastem emancypantek:
Walczę nie z wiatrakami, lecz z nędzą, z moją wieczną małoletniością, z przesądami, z obłudą świata i z tym tysiącem przeszkód, na jakie jest narażona kobieta, która ma odwagę zerwać hańbiące ją związki i zażądać coś dla siebie od społeczeństwa. Każda z nas powinna starać się choć jedną cegiełkę i to wedle sił wyjąć z tego muru chińskiego, który nas otacza… Ty sama, Helu, ty, która masz tyle wolnego czasu, czy nie możesz zgruntować trochę kwestyj odnoszących się do naszego położenia. Wszak całe setki kobiet ruszają się w naszej Warszawie… Wolno to idzie… ale idzie… ale się porusza!…39.
25Helena ironizuje, że zapewne Heglowa ofiaruje jej papierosa i jako akuszerka zabierze ze sobą do kliniki położniczej, następnie zaś cytuje męski autorytet prasowy, który sugeruje, że działalność emancypacyjna to tylko moda i zabawy próżniaczek. Autorka, często niechętna działaniom feministek, tu wyraźnie staje po ich stronie, bo Helena ośmiesza się własnymi tudzież zapożyczonymi wypowiedziami. Warto dodać, że partner Heglowej, Born, demaskujący piórem przesądy, oskarżany jest o tworzenie literatury położniczej i skandalizującej, co niejednokrotnie spotykało samą Zapolską.
26W kolejnym przeobrażeniu Świeżawska zapada na chorobę wieku, czyli nerwowość. Gdy błąka się po ulicach, trafia przez przypadek do katakumb, które odtąd stają się celem jej wizyt – chodzi tam oglądać zwłoki w trumnach. Jest w coraz gorszym stanie psychicznym, pod wpływem nerwowca Siennickiego zaczyna myśleć o samobójstwie. Cierpi na histerię, ma mnóstwo objawów psychosomatycznych, prześladują ją różne fobie. Wśród nich pojawia się i lęk przestrzeni:
Stały teraz obie na placu Św. Aleksandra. Helena spojrzała na tę czarną przestrzeń, na której w powodzi błota odbijały się światła latarń. Zdjęła ją trwoga, przezwyciężając wstręt uczepiła się ramienia Żabusi.
- Pomogę ci znaleźć dorożkę – wyrzekła – tylko ty mi dopomóż przejść przez
plac…Żabusia ramionami wzruszyła.
- Cóż to, boisz się, jak Szerkowski, przestrzeni? Helena zaprzeczyła.
- Cóż znowu, oczy mnie bolą i nic w tej ciemności rozróżnić nie mogę40.
27W innym miejscu powieści czytamy, iż Helena przechodząc nawet przez mały placyk, nie szła środkiem, ale obchodziła go dookoła. Agorafobia, na którą cierpi, ma zupełnie inne przyczyny niż na przykład u Marty Świckiej – bohaterka powieści Orzeszkowej po prostu nie była przyzwyczajona, by wychodzić sama. Lęk Heleny ma natomiast podłoże psychologiczne i jest związany z jej problemami z tożsamością. Poszukiwanie jakichś zewnętrznych ograniczeń, barier, ścian czy wsparcia ze strony drugiej osoby może się wiązać z brakiem wewnętrznej stabilności. Otwarte place czy szerokie ulice, dające poczucie nieograniczonej wolności, wywołują też paniczny lęk u jednostek, które mają nieuświadomione poczucie winy z powodu własnych wypartych pragnień41.
28Histeryczka, która ma zmienne nastroje, ma i zmienny stosunek do miasta. Czasem ma ochotę wyjść na ulicę, ale gdy wyjdzie, odczuwa lęk przed przestrzenią, a twarze przechodniów wydają jej się głupie i ordynarne. Warszawa jest jednak dla niej mocnym symbolem żywotności. Kiedy nie chce się zgodzić na wspólną śmierć z Siennickim, myśli z tęsknotą właśnie o swoim mieście, pełnym ruchu i wrzawy. A kiedy ucieka, pozostawiając trupa samobójcy, biegnie po ulicach jak na skrzydłach, zachwyca się śniegiem na trotuarze i ludźmi siedzącymi w kawiarniach. Następnie Helena przechodzi fazę zainteresowania spirytyzmem, a potem pozuje na dekadentkę, która drwi ze wszystkiego. W tej części powieści wyraźnie widać, że bohaterka nie ma pomysłu na życie i na to, kim jest. Coraz częściej chodzi po Warszawie tak, jakby poszukiwała czegoś, nie wiedząc wcale czego:
Wyszła więc znów na ulicę i zaczęła błądzić bez celu. Chwilami stawała koło szyb sklepów i przyglądała się przedmiotom wystawionym. Turkot dorożki, dzwonek tramwaju płoszył ją. Szła dalej pod murami domów, tuląc się w fałdy swego okrycia42.
29Czasem patrzy na przechodniów z góry, czasem zła jest, że ją potrącają. Dawniej tak elegancka, teraz nie zwraca uwagi na to, że dół jej sukni nurza się w błocie. Wpada na jakiś pomysł, na przykład pójścia do kościoła, i za moment z niego rezygnuje. Warto tu odnotować, że podczas swoich wędrówek odwiedza cukiernię Toura, by tam raczyć się filiżanką czekolady i ciastkami w specjalnym pokoju dla dam43. Jak widać, miasto w ten sposób wychodziło na przeciw zmianom mentalności i umożliwiało kobietom przebywanie w lokalach publicznych w pojedynkę.
30Helena gorąco pragnie sensu, idei. Gdy trafia do Ogrodu Saskiego, obserwuje dzieci z matkami i niańkami i nagle macierzyństwo wydaje jej się sposobem na życie. Powieść istotnie kończy się ciążą bohaterki, ale jest to raczej kolejna rola do odegrania niż pozytywne rozwiązanie kwestii kobiecej tożsamości. Stanie się matką nie wydaje się lekarstwem na problemy. Nawet wzięcie w obronę Rózi, kuzynki Żabusi, która tępi obłudę i dorabia się tym samym „pogardliwego” miana emancypantki, jest chyba tylko gestem sprzeciwu Świeżawskiej wobec dawnego kochanka i związanej z nim obecnie przyjaciółki, a nie znakiem duchowej dojrzałości. Zapolska nie daje nam odpowiedzi na pytanie, co to właściwie znaczy być kobietą w Warszawie fin de siècle’u. Wraz z kolejnymi przeobrażeniami, zmienia się sposób istnienia Heleny w miejskiej przestrzeni. Miasto jednak nigdy nie jest dla niej niszczącym żywiołem, a raczej kopalnią nowych możliwości. Ona wychodzi z domu nie tylko po to, by choć na chwilę zapomnieć o swoim nieudanym małżeństwie, ale by przymierzać maski do kolejnych ról i – bez rezultatu – szukać siebie.
31Niezwykle interesująca i warta dokładniejszego omówienia jest postać Żabusi. Poza Fin-de-siècle’ istką pojawia się ona w dwóch utworach, i to jako bohaterka tytułowa: w nowelce z 1889 roku, która weszła cztery lata później do tomu Menażeria ludzka, oraz w komedii z roku 1896. Zapolska już w pierwszym wcieleniu postaci widziała trafnie odmalowany portret niejednej warszawianki i w liście z 1889 roku do Adama Wiślickiego pisała: „Co do Żabusi, to wierz mi Pan, iż połowa żon w Warszawie do tej kategorii należy. Dlatego wiem, że zrobi piorunujący efekt, bo z życia skradziona. Wyobrażam sobie miny takich mężów pieszczonych przez żony”44.
32Ówcześni krytycy jednakże, zwłaszcza w odniesieniu do wersji scenicznej, wysuwali zastrzeżenia, czy istotnie można mówić o parodii pewnego typu warszawskich żon. „Mucha” z 1897 roku zamieściła taki wierszowany komentarz:
Kto zdrów na duszy, przyznać musi,
Że produkt to nie swojskich stron.
Nam jest nieznany typ Żabusi
I nie ma u nas takich żon.
Więc szkoda trudów autorki,
zdolnego pióra próżny skrzyp.
Dla Żabuś zbudowano Tworki…
To jest zboczenie, a nie typ45.
33Zboczenie to mocne słowo, nawet jak na satyrę. Co tak oburzało krytykę? Oczywiście w dramacie postać Żabusi jest dużo silniej wyeksponowana niż w Fin-de-siècle’ istce, intryga skupiona jest wokół podwójnego życia bohaterki, podczas gdy w powieści to jedynie postać drugoplanowa. Ale główne rysy, które Zapolska chciała potępić, takie jak: obłuda, kłamstwo i zdradzanie dobrodusznego męża w sposób niemal jawny, występują we wszystkich trzech wcieleniach. Myślę, że krytyków oburzało to, iż Żabusia jest wiarołomna i czerpie z tego radość, to, iż robi rzeczy, które świat ewentualnie wybaczyłby mężczyźnie, ale nie kobiecie (obowiązywał wszak podwójny standard moralności dla obu płci), i nie spotyka ją surowa kara, a choćby towarzyski ostracyzm. Zbigniew Raszewski zwracał uwagę, że w dramacie podkreślona jest negatywna rola miasta46, to właśnie w środowisku miejskim możliwe są takie charaktery i postawy. W Fin-de-siècle’ istce u Żabusi (zwanej tu panią Kochanowiczową) odnaleźć możemy jeszcze inne cechy ściśle związane z jej bytowaniem w stolicy, a również nieprzystające do tradycyjnego obrazu kobiety. Otóż Żabusia jest w pewien sposób panią miejskiej przestrzeni, sprytnie po niej krąży, lawirując między domem a schadzkami z kochankami. Nie ma u niej ani śladu lęku, poczucia wyobcowania czy choćby skrępowania w przestrzeni publicznej, często przypisywanych kobietom i istotnie przez nie odczuwanych. Żabusia czuje się dobrze i w salonie, i na ulicach, a nawet posuwa się do brawury, kulturowo łączonej z mężczyznami. Oto scena jazdy dorożką:
Skinęła na dorożkę i wskoczyła ciągnąc za sobą Helenę. – Do Łazienek… a po kawalersku!… Dorożkarz mrugnął porozumiewawczo, śmignął batem i ruszył z miejsca. Żabusia z radością zaczęła się wiercić i trącać łokciem Helenę. – Wziął nas za… takie dwie… jak dziadzia kocham! (…) uderzywszy parasolką w kark dorożkarza:
– A prędzej, sałato! – wołała – spóźnimy się przez ciebie!47.
34Zachowanie Żabusi przywodzi na myśl jeden z humorystycznych rysunków Franciszka Kostrzewskiego, znanego ilustratora dziewiętnastowiecznej Warszawy. Przedstawia on rozpartego mężczyznę, który na plecach dorożkarza… opiera nogę48. Żabusia Kochanowiczowa czuje się w mieście równie pewnie, umila sobie też życie zabawą, która może zaburzać pewność siebie mężczyzn. Ma zwyczaj wysyłania anonimów i naznaczania panom randek. I tak, na przykład w Łazienkach, o oznaczonej godzinie spotyka się kilku zaproszonych z kwiatami w butonierkach, a Żabusia, bezpieczna w towarzystwie rodziców, córeczki i niańki, obserwuje ich i pęka ze śmiechu.
35Hipokryzja Żabusi budzi niesmak, ostrze satyry Zapolskiej tnie celnie i boleśnie, ale bohaterka budzi równocześnie sympatię swoją odwagą i wkraczaniem na tereny – wydawałoby się – zarezerwowane dla mężczyzn. Żabusia daje prztyczka w nos patriarchatowi, przedrzeźniając męską swobodę49.
36Żabusia jest postacią wywrotową, zwłaszcza gdy porównujemy ją z inną bohaterką twórczości Zapolskiej: narratorką Z pamiętników młodej mężatki (1900). Młodziutka mężatka pod datą 2 grudnia zapisała:
Byłam dziś sama na ulicy. Nie załatwiłam jednak żadnego sprawunku. Kiedy wyszłam, zdawało mi się, że się wszyscy na mnie patrzą i palcami pokazują. (…) Mieszkamy na ulicy Hożej, a gdy doszłam do Alei Jerozolimskich, byłam czerwona jak upiór, tak mi krew biła do głowy. Żałowałam, że nie było po drodze jakiego kościoła, ażebym mogła schować się choć na chwilę. Nie wyobrażałam sobie, że tylu ludzi po ulicach chodzi i tak ordynaryjnie potrącają. (…) Nagle na rogu Chmielnej ktoś mi się ukłonił. Kto, nie wiem. Widziałam tylko, że to był mężczyzna, lecz właśnie wtedy wiatr założył mi na głowę pelerynę, a kapelusz zsunął mi się na oczy. To mnie dobiło. Z rozpaczy kiwnęłam na przejeżdżającą dorożkę i wsiadłam do niej. Gdy już wsiadłam, przypomniałam sobie, że mama mówiła, iż najnieprzyzwoitszą rzeczą dla kobiety jest jechać samej jednej dorożką i że tylko kobiety lekkiego prowadzenia można widzieć siedzące same w dorożce. Kazałam więc podnieść budę dorożkarzowi, pomimo że pogoda była jak najpiękniejsza. Spojrzał na mnie jak na wariatkę50.
37Ten długi fragment opisuje tylko niektóre perypetie związane z wyjściem bohaterki poza przynależną kobiecie przestrzeń domu. Tekstowi nadała Zapolska żartobliwy ton, jednak przygody nie wydają się już tak zabawne, gdy weźmiemy pod uwagę sytuację Luni. To młodziutka kobieta, którą mąż poślubił dla posagu, ale ciągle ma pretensje, że posag był za mały i skąpi żonie pieniędzy na życie, a na dodatek ją zdradza (przypomina to historię Heleny Świeżawskiej). Młoda mężatka zaś, jak wiele jej podobnych, kompletnie nie potrafi się odnaleźć w swojej roli, ani poza domem, ani w domu. Dodajmy zaś, że obowiązki domowe kobiety ze sfer szlachecko-mieszczańskich w ciągu XIX wieku zwiększyły się. Oczekiwano od niej już nie tylko gładkiej konwersacji, gry na fortepianie czy podawania herbaty, ale także zarządzania służbą, prowadzenia rachunków i zainteresowania kuchnią51. Grzegorz Leszczyński zauważa, że bohaterka jest infantylizowana:
(…) dopiero odkrywa swą kobiecość (choć ma przecież 19 lat), świat poznaje po omacku, zdziwiona widokiem ludzi, ulic, jarmarku. Jak dziecko rozumuje, ucząc się nie tylko gospodarowania pieniędzmi i „dysponowania obiadu”, ale także elementarnych ludzkich zachowań52.
38Tak jest w istocie, ale trzeba dopowiedzieć, czemu Zapolska z takim zapałem kreśli portret naiwnej, wystraszonej „drobnomieszczańskiej gęsi”53. Otóż dotyka problemu, który obok mieszczańskiego zakłamania, zawsze wzbudzał u niej najsilniejsze oburzenie: problemu złego wychowywania dziewcząt, to znaczy niewłaściwego przygotowywania ich do roli żon i matek. Kwestia ta stanowiła punkt zapalny w stosunkach autorki z działaczkami feministycznymi, według których aspiracje kobiece na byciu żoną i matką kończyć się nie powinny; na tym zresztą nie kończyły się aspiracje samej Zapolskiej, ale w głoszeniu poglądów o naturalnej roli kobiety była dość konsekwentna54.
39Za nieszczęście bohaterki Z pamiętników młodej mężatki, w myśl Zapolskiej, odpowiada pośrednio cały system społeczny, oparty między innymi na handlu posagami, a bezpośrednio – rodzice dziewczyny, którzy nie wychowali dorosłej i odpowiedzialnej istoty, ale lalkę. Zauważmy, że taki model wychowania czyni kobietę całkowicie nieprzystosowaną do funkcjonowania w przestrzeni miejskiej. Młoda mężatka przerażona, że zaczepił ją obcy mężczyzna i zbesztana przez męża, że włóczyła się samotnie po ulicy, snuje gorzkie refleksje: „– Cóż więc mam robić – pomyślałam – siedzieć w domu i czekać, aż mój pan mąż raz na miesiąc wyprowadzić mnie jak psa na sznurku raczy?”55. Ukształtowanie wzorowej żony i matki, o które zabiegała Zapolska, byłoby zatem i tak niewystarczające. Miasto, jako pełna niespodzianek i zagrożeń sfera publiczna, wymaga od kobiety samoświadomości – w sensie świadomości własnego ja poza domowymi relacjami. Umiarkowanym optymizmem napawa zakończenie pamiętnika: młoda mężatka (już także matka) poznaje inną młodą mężatkę, zaczyna czerpać przyjemność z chodzenia na spacery i na ślizgawkę, ale jej małżeństwo jest nadal fasadowe.
40Problem wychowania młodej warszawianki podejmuje Zapolska również w Córce Tuśki, kontynuacji Sezonowej miłości56. W powieści mamy niezwykle istotną dla feministycznych badań relację matka-córka. W społeczeństwie patriarchalnym te dwie najbliższe sobie kobiety są niejako skazane na to, by żyć w bolesnym rozdarciu i chować wzajemne urazy. Tu stają się nawet rywalkami, bo Pita zaczyna romansować z aktorem Porzyckim, czyli z tym samym mężczyzną, z którym Tuśka przeżyła „sezonową miłość” w Zakopanem. Stosunki matki i córki to jednak temat na osobne studium, ja zaś chciałabym się zająć stosunkiem do przestrzeni, przede wszystkim młodszej z nich. Przez mniej więcej połowę akcji powieściowej świat Pity Żebrowskiej właściwie ogranicza się do mieszkania. Czternastolatka wychodzi rzadko: na kursa dla panienek, do kościoła, ale nigdy sama i prawie nigdy wieczorem. Wygląda czasem przez szyby, ale matka ruga ją, że tak zachowują się kokietki. Pewnego dnia Pita wyrzuca za okno garść świeżo wyczesanych włosów. Przez przypadek spadają one na rządcę domu, który jej się podoba. Ta scena przywodzi na myśl baśń o Roszpunce. Zamknięta w wieży przez złą czarownicę, zrzucała ona za okno długie włosy, by służyły jako drabina. Pita też czuje się więziona, uwierają ją sztuczność domowej atmosfery i ciągłe zakazy i nakazy matki, chciałaby więc nawiązać kontakt z kimś z zewnątrz57.
41Mieszkanie Żebrowskich przy ulicy Wareckiej oraz cały dziedziniec kamienicy przedstawiane są jako więzienie58. W Sezonowej miłości mowa jest wprost o więziennych murach, w Córce Tuśki występują określenia takie, jak klatka czy studnia (to drugie to zresztą zwyczajowe określenie typu zamkniętych warszawskich podwórek, tu jednak z wymową pejoratywną, nie tylko opisową), czytamy też o wzajemnym dręczeniu się w ciasnej przestrzeni59. Grzegorz Paweł Bąbiak pisze, iż u Zapolskiej:
Ikonosfera mieszkania podobnie jak ikonosfera kamienicy jest nieżyczliwa człowiekowi. Paradoksalnie, stworzona przez niego obraca się przeciwko niemu nie spełniając podstawowych potrzeb, do jakich została powołana. Mieszkający w niej ludzie nie zawsze znajdują warunki do życia, a rozwijające się, dojrzewające biologicznie i emocjonalnie dzieci pozbawione są sfery własnej prywatności. (…) sama przestrzeń mieszkania i sposób jej zorganizowania wywołać muszą w człowieku stany chorobowe, psychiczne lub fizyczne60.
42Obraz wnętrz w Córce Tuśki (a także Fin-de-siècle’ istce i wielu innych utworach Zapolskiej) wiąże się z negatywnym stosunkiem autorki do sposobu życia sfery mieszczańskiej, rodzin drobnych czy zamożniejszych urzędników warszawskich, krakowskich, lwowskich. Pisarka krytykowała obłudę, ślepe przywiązanie do konwenansów, styl życia „na pokaz” i troszczenie się o sferę materialną, kosztem dbania o potrzeby duchowe. Żony, takie jak Tuśka, same podtrzymywały ten szkodliwy wzorzec, choć były jego ofiarami. Musztrowały swe córki, by powtórzyły w przyszłości ich rolę. Mieszczańskie wnętrza zamiast być domowym ogniskiem pełnym ciepła, stawały się albo piekłem, albo ogniskiem wygasłym61.
43W Córce Tuśki wielokrotnie podkreślone jest, że mieszkanie Żebrowskich zostało starannie obwarowane ryglami, zamkami, łańcuchami. Czuć, że zbliża się jakieś niebezpieczeństwo ze strony miasta, zewnętrza, sfery publicznej, które ma się wedrzeć przez drzwi. Można to odnosić zarówno do wydarzeń politycznych (nadchodząca rewolucja 1905), jak i do ponownego pojawienia się w życiu Żebrowskich Porzyckiego. Dom z ryglami nie jest jednak schronieniem przed niebezpieczeństwem, a tylko więzieniem.
44Mieszkanie-więzienie staje się w Córce Tuśki również przestrzennym odpowiednikiem więzienia ciała i więzienia duszy, w których żyją obie Żebrowskie62. Matka ma świadomość upływu czasu i pierwszych oznak starzenia. Po skończonym romansie z Porzyckim rezygnuje z siebie jako istoty seksualnej:
Lecz gdy weszłaś w progi swego ubogiego mieszkania, tam na Wareckiej, w oficynie, gdy owiał cię zapach naftaliny, pozostałej, pomimo starannego czyszczenia portier, gdy zniszczony adamaszek mebli, stary połysk kredensu, wieczysty kurz w rzeźbie małżeńskich łóżek, i ta nieokreślona niczym atmosfera Skończonych Istnień ogarnęła cię na powitanie, zrozumiałaś w jednej chwili, Tuśko, kobieto o atłasowym karku, że i ty jesteś tylko Skończonym Istnieniem, niczym więcej63.
45Tuśka jest odtąd tylko matką i panią domu, ale jej dom jest martwy. Kobieta stroi się jedynie gdy wychodzi, bo ulice i miasto nadal niosą złudną nadzieję:
I nawet Tuśka, która wychodziła z domu krokiem elastycznym, jakby na spotkanie czegoś radośniejszego, lepszego w życiu, powróciła z ustami zaciśniętymi, oczyma przygasłymi, tak jak wracała teraz zawsze, niosąc z sobą w fałdach swej sukni, w przykrym wyrazie swej twarzy, ciągły zawód tego czegoś, spodziewanego na próżno, a przez nią samą nie zrozumianego64.
46Córka Tuśki właśnie rozkwita, ale niewiedza, co dzieje się z jej sferą emocjonalną i cielesną jest bolesna, dziewczynka czuje się więźniarką swych myśli, uczuć i zmieniającego się ciała, uwięzioną też w rodzinie i mieszkaniu:
Jest „niedołęgą”, a przecież chwilami zdaje się jej, że gdyby tylko rzucono ją w bezmierne przestworza – rozwinęłaby świeże, nowe skrzydła i szybować by mogła, może bez celu, ale z dostateczną siłą. Tak jej się zdaje i czuje się, jakby wtłoczona w ciasną przestrzeń tego Wnętrza, które obejmuje ją znanymi jej dawno, pełzającymi kleszczami65.
47Ogromną zmianę w życiu Pity przynosi wyprawa w towarzystwie szwaczki Władzi za Żelazną Bramę po muślin i taftę. Idą przez Ogród Saski, ale w tej powieści Zapolska opisuje go jako miejsce, z którego uroków warszawianki i warszawiacy i tak nie umieją korzystać („Nie przyszli w nim żyć. Przyszli przez niego przejść”66). Smutek wisi tu w powietrzu, zapewne jego przyczyną jest sytuacja polityczna.
48Ale dla Pity smutek zmienia się w radość, bo przy Teatrze Letnim wpada na Porzyckiego, mężczyznę, dla którego Tuśka gotowa była niegdyś zostawić rodzinę, ale który ją porzucił. Pita bardzo pragnie się już zakochać (swoje pragnienia kieruje przedtem ku rządcy kamienicy i ku Tarnawiczowi, koledze brata), poznać tajemnicę miłości i dlatego spotkanie z aktorem w zielonej scenerii wywiera na niej tak silne wrażenie. Ogród w tej chwili ożywa, wraca do swej właściwej funkcji ogrodu niemal rajskiego („Zdaje się jej, że jest jakby wyniesiona w jakąś śliczną krainę pod sklepienia zielonych liści, przez które złote światło przecieka”67).
49Zauważmy, że wszystkie sceny najważniejsze dla flirtu młodziutkiej Pity z dojrzałym mężczyzną dzieją się na łonie przyrody, poza miastem, w letnim domku na Mokotowie (wówczas poza rogatkami stolicy). Bujna, rozkwitająca przyroda towarzyszy rozkwitającym uczuciom i pragnieniom Pity, zupełnie nieuświadomionej, chowanej dotąd na ówczesną modłę, z naciskiem na nieskalaną czystość, za to bez najmniejszej wiedzy o procesach dojrzewania68. Warto tu dodać, że aktor Porzycki nie jest w powieści wybawicielem, który wyrwie bohaterkę z obłudnego świata pozornych wartości rodzinnych przy ulicy Wareckiej. Raczej wniesie w jej życie ból i gorycz, ponownie wniesie je też w życie Tuśki. Zapolska nie tworzy więc opozycji: czyste uczucie na łonie natury versus zakłamane uczucia mieszczańskiej rodziny, nie tworzy też zdecydowanej opozycji pomiędzy artystą a filistrem69.
50Ostatecznie Pita rezygnuje ze swoich uczuć ze względu na matkę, bo uważa, że wcześniej Tuśka zrezygnowała z miłości do aktora dla rodziny. Jej dojrzała decyzja łączy się z samotnym wyjściem na ulice miasta. Najpierw idzie pomodlić się przed cudownym Chrystusem u Fary (otaczany czcią przez mieszkańców Warszawy krucyfiks w archikatedrze przy ulicy Świętojańskiej), następnie samodzielnie wchodzi do sklepu, by kupić papier i kopertę i napisać list zwracający słowo Porzyckiemu.
51Pozostaje jeszcze zastanowić się nad wymową śmierci Pity. Ginie ona właściwie przypadkowo: na Nowym Świecie (pamiętamy, że biegnąc ku tej ulicy zginęła też Marta z powieści Orzeszkowej) zostaje trafiona salwą kozacką, gdy idzie z ojcem do dentysty70. Śmierć ta ma jednak głębszy wymiar, a nawet wiele wymiarów. Przychodzi właściwie na zawołanie Pity. Agata Chałupnik widzi tu chęć ostatecznego usunięcia się z edypalnego trójkąta, którego dwa pozostałe wierzchołki tworzą Tuśka i Porzycki71. Pita pragnie też złożenia siebie na ołtarzu jakiejś wielkiej sprawy, tak jak uczynił to Tarnawicz, aresztowany za działalność antyrosyjską. Pitę zabija również w jakimś sensie dwulicowość jej rodziny. To Żebrowski decyduje się stanąć przed bramą na Nowym Świecie, bo mieszka tam szwaczka Władzia, z którą potajemnie romansuje. Danuta Knysz-Rudzka konstatuje natomiast: „Pita staje się niewinną ofiarą złożoną rewolucyjnemu miastu”72 i opinia ta pozwala odczytywać Córkę Tuśki w jeszcze innym świetle, jako powieść wybitnie warszawską, z rewolucją 1905 w tle. Na kartach utworu cały czas przewijają się napomknienia o nadchodzącym wrzeniu, niebezpieczeństwie, o politycznym poruszeniu w mieście. Gdy brat Pity Mundek strzela do siebie w proteście przeciw rosyjskiej szkole i rodzina musi go wyprawić pociągiem do Galicji, na dworcu słychać złowrogi brzęk kozackich ostróg. Warszawa to miasto z historią, i to ponurą historią pod zaborami, czuje to nawet młodziutka Pita: „Tarnawicz powiedział mi, że na placu Św. Aleksandra były szubienice i że tam wieszali! Ile razy idę na nabożeństwo majowe, to żegnam się, a serce mi się ściska strasznie na tę myśl”73. Wreszcie nadchodzi najgorętszy czas i pozorne uspokojenie:
I ta Warszawa taka wymarła, jakby się nad nią otwarły płomienie wulkanów, zasypały – i potem przyszedł ogromny wicher, i skrzydłem olbrzyma popioły te zmiótł. A ona, martwa i cicha, przyległa i milczy. Gdzieniegdzie pod domami przemyka się jakaś ciemna postać. Sklepy zamknięte. Bramy także74.
52W tym złudnym uśpieniu ginie dziewczynka. Niestety, w chwili dziejowych zmian, inaczej niż młodzi chłopcy, może pełnić jedynie rolę ofiary. Staje się jednak nie tyle ofiarą typowego miasta-molocha, co konkretnego miasta i jego dramatu75.
53Spróbujmy teraz podsumować stosunek autorki do miasta i jej sposób myślenia o kobiecie w miejskiej przestrzeni. Na pewno stosunek ten jest złożony i wykracza poza klasyczne ujęcia naturalistyczne. Cecylia Walewska wyróżniła w twórczości Zapolskiej całą galerię typów kobiecych: słynących z „płytkiej, małomieszczańskiej zaściankowości i ciasnego uporu pań Tusiek z Wareckiej”, „filuternie podstępnych, mile zdradzieckich Żabuś”, „rzuconych w kałużę z łabędzią pieśnią wyzwolenia Fin-de-siècle’istek” czy też „Pit dziewiczych, zamierających pod tchnieniem fałszu i nikczemnej obłudy”76. Choć tak różne, wszystkie one postawione zostają przed podobną próbą i pytaniami: jak odnajdą się w przestrzeni publicznej miasta, a jak w przestrzeni prywatnej domu? Sceny z warszawskich ulic (poza tymi z udziałem Żabusi i czasem Heleny Świeżawskiej) sugerują, że bohaterki nie czują się tam jak u siebie, z kolei penetrowanie przez autorkę mieszczańskich mieszkań przynosi obraz wręcz dramatyczny. Irena Gubernat pisze:
„Dom” zostaje opatrzony znakiem ujemnym, gdyż staje się przedłużeniem miasta, i wszystkie jego elementy konstytutywne stanowią jakby kalkę tych, które tworzą przestrzeń miejską. Dla podkreślenia continuum czasowo-przestrzennego „miasto-dom” Zapolska stosuje w opisach wnętrz mieszkalnych identyczne zabiegi poetyckie, jak w przypadku opisów metropolii77.
54Między mieszkaniem a ulicą, domem a miastem, wnętrzem a zewnętrzem istotnie występuje u Zapolskiej silny związek, ale, moim zdaniem, nie jest to continuum, a napięcie pomiędzy tymi dwoma przestrzeniami. Autorka w omawianych przeze mnie powieściach nie tworzy jednolitej wizji Warszawy, a właśnie skupia się na owej opozycji prywatnego i publicznego. Bohaterki często nieszczęśliwe w domu, uwięzione w nim i marzące o lepszym świecie78, postrzegają przestrzeń zewnętrzną jako szansę, nadzieję, wybawienie, ale tam, w mieście, też nie potrafią się odnaleźć. Miotają się więc między przypisaną im kulturowo sferą prywatną i podbijaną, zdobywaną właśnie sferą publiczną, tak jak między swoim wnętrzem a światem, próbując określić swe własne ja. Anna Janicka pisze, iż autorka „ukazuje tę swoistą bezdomność, owo dramatyczne zawieszenie pomiędzy porzuconą rolą a nie odnalezioną jeszcze tożsamością”79. Kobiety Zapolskiej są w pewien sposób bezdomne – wychodzą już ze znienawidzonego domu, ale jeszcze nie całkiem potrafią znaleźć swoje miejsca poza nim.
„A my jesteśmy kalekami – wszystkie”
55W badaniach podejmujących problematykę płci twórczość Zofii Nałkowskiej bywała już zestawiana z twórczością Gabrieli Zapolskiej80. Obie autorki wniosły bowiem do polskiej literatury bardzo wiele, jeśli chodzi o opis kobiecych doświadczeń w odkrywaniu i przeżywaniu własnej cielesności, w miłości, w małżeństwie, a także w innych dziedzinach życia. W burzliwych czasach, gdy ruch emancypacyjny zakwestionował już przynajmniej część patriarchalnych przesądów, stawiały pytanie o nową tożsamość kobiety. Nie identyfikując się ze współczesnymi im działaczkami feministycznymi, tworzyły teksty, które dla dzisiejszej krytyki feministycznej okazują się przebogatym materiałem do analizy.
56Dla moich badań nad miastem najważniejsze jest to, iż zarówno Zapolska, jak i Nałkowska interesowały się funkcjonowaniem kobiet w sferze prywatnej i publicznej. Pierwsza z nich problematyzowała napięcie pomiędzy skonwencjonalizowanym mieszczańskim wnętrzem a ulicą niosącą nowe wyzwania, jej bohaterki borykały się z przeszkodami w obydwu sferach. Druga, idąc o krok dalej, poddała krytyce sam sposób konstrukcji tych sfer i jego wpływ na życie kobiet w przestrzeni miejskiej.
57Ze stolicą Zofia Nałkowska była bardzo związana: „Odkąd pamiętam – była to zawsze Warszawa. I rozmieszczone pośród niej mieszkania. Na różnych poprzez lata ulicach, na różnych piętrach”81 – pisała w tekście wspomnieniowym. Choć mieszkała tu z przerwami, z pewnością była ważną postacią życia intelektualnego, a prowadzony przez nią salon zyskał należną sławę82 . Jednak w jej powieściach, skupiających się najczęściej na wnętrzu człowieka i jego relacji z innymi i ze światem, próżno szukać stołecznej topografii, opisów ulic czy charakterystycznych budowli. O wiele więcej realiów znalazło się w narracji niefikcyjnej – w dziennikach, przy czym największe wrażenie robi dokonywany na bieżąco zapis zniszczeń, jakich doznało miasto w czasie okupacji.
58Czy warto zatem mówić o warszawskich powieściach Nałkowskiej? W Kobietach i w Księciu mamy wyraźne informacje, iż akcja w przeważającej części rozgrywa się właśnie w Warszawie, w Romansie Teresy Hennert wskazuje na to jedynie obecność najwyższych urzędów administracji państwowej. Utwory te są jednakże interesujące nie ze względu na opisy miasta. Kobiety w sposób niezwykle otwarty oddają doświadczenia i rozterki jego mieszkanek, Książę stawia pytania o kobietę i rewolucję 1905, zaś w Romansie
uwagę przykuwa specyficzna atmosfera stolicy, w kilka lat po odzyskaniu niepodległości.
59Kobiety (1906), książkowy debiut Nałkowskiej83, w dużej mierze oparty został na jej osobistych przeżyciach. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż powieść ukończyła pisarka po ślubie z Leonem Rygierem; obserwacja świata i miasta z pozycji mężatki pozwoliła zawrzeć w niej nowe doświadczenia. Jak podsumowuje Hanna Kirchner: „Pierwsza powieść utrwala więc etap samopoznania z panieńskiego dziennika. Tylko pewne realia: lokale, bohema, seans narkotyczny, salony, «gabinety» restauracji, to zdobycze świeżego małżeństwa autorki”84.
60Kobiety to zapis bolesnego, ale i ekstatycznego procesu dojrzewania już nie dziewczynki, ale kobiety, zapis kształtowania się jej psychiki, szczery obraz młodocianej egzaltacji oraz fascynacji intelektualnych i erotycznych wieku niepewności. Powieść w pewien sposób wiąże się z Fin-de-siècle’ istką Zapolskiej. Główna bohaterka Janka Dernowiczówna, podobnie jak Helena Świeżawska, poszukuje własnego ja. Przygląda się światu, ludziom i samej sobie. Określa się zdecydowanie jako kobieta, ale dopiero próbuje zrozumieć, co to określenie dla niej znaczy. Jest to problem nurtujący samą pisarkę, która, mając za sobą krytyczną lekturę dzieł Artura Schopenhauera i innych mizoginicznych tekstów epoki, starała się tworzyć w opozycji do nich, pisać o kobiecie (czy też kobietach) na nowo, z kobiecego punktu widzenia. Jak zauważa Izabella Kaluta:
Pierwsza powieść Nałkowskiej jest w zasadzie – zresztą zgodnie ze swoim tytułem – swoistym przeglądem typów kobiecych, na tle których odrębność, inność i indywidualizm głównej bohaterki są widoczne znacznie wyraźniej niż w jej wyznaniach i zapewnieniach. (…) Zdradzana żona, salonowa lwica, była kurtyzana, porzucona kochanka, „nieestetyczna” emancypantka-rewolucjonistka, uosabiająca pierwotny instynkt miłosny wulgarna szwaczka oraz tajemnicze aktorki i prowadzące swobodne życie artystki – wszystkie one zarejestrowane zostają jako typy (…)85.
61Janka poznaje owe typy i widzi, że w żadnym z modeli życia nie czułaby się spełniona86. A jest ambitna, otwarta na nowe doświadczenia i pragnie być szczęśliwa. Choć urodziła się w rodzinie murarza, udało jej się zdobyć wykształcenie. Zarabia na siebie jako buchalterka, ale obraca się wśród osób znacznie bogatszych oraz w kręgach warszawskiej cyganerii. Ma także aspiracje naukowe (jest ulubioną uczennicą znanego profesora Obojańskiego) i wysokie poczucie estetyki. Hanna Kirchner podkreśla, że wyrafinowanie duchowe dziewczyny jest dla niej powodem do dumy i odróżnia ją od filistrów87.
62Janka uważa się za jednostkę niepowtarzalną i wolną, ale równocześnie czuje się uzależniona od konwenansów i od innych ludzi. Jedną z sił, która jej zagraża, ale i fascynuje, jest miłość. Bohaterka pragnie miłości, ale jest pewna, że każdy ze spotykanych mężczyzn (może poza niedostępnym Rosławskim) będzie ją jakoś ograniczał. Nieudanym relacjom przeciwstawia „lodowe pola” – obszary psychicznej niezależności, panowania nad swoimi uczuciami i pragnieniami, ale i ogromnej tęsknoty. Jak akcentuje Maria Janion:
(…) są one miejscem, gdzie realizuje się najgłębsze „ja” kobiety Nałkowskiej. W przestrzeni „lodowych pól” jest ona najbardziej sobą – nie w uniesieniach narzeczeńskich, perypetiach małżeńskich, nie w ubogim mieszkaniu ojca, ani w salonach warszawskiej burżuazji, których była ozdobą. Rozumienie kondycji kobiety rodzi się właśnie wśród przeżyć duszy przebywającej na „lodowych polach”. Wyzwolona, modernistyczna kobieta nie chce spełniać żadnej z tradycyjnych ról „polskiej kobiety”88.
63„Lodowe pola” to rodzaj wewnętrznej emigracji, samotności, w której ma szansę dojść do głosu indywidualność, gdy zasady rządzące światem, zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej okazują się zbyt krępujące i stereotypowe. Janka bowiem szybko orientuje się, że społeczna pozycja kobiety i mężczyzny bardzo się różnią. Ta różnica wpływa na relacje damsko-męskie, ale też na sposób funkcjonowania obu płci w miejskiej przestrzeni. Przestrzenią, w której pulsuje nowoczesność i tętni życie miasta, są lokale. Bohaterka chętnie spędza w nich wieczory ze swoim towarzystwem:
Lubię taką strasznie marną atmosferę pierwszorzędnej restauracji, złotą młodzież, starą finansjerę i quantum satis – demi-monde. Wielka sala, wysadzana szerokimi lustrami. W powietrzu, przesyconym dymem, wibrują tysiączne blaski i rozmigotane, wesołe tony orkiestry. Na stropie malowidła w stylu Siemiradzkiego. Dno usypane jasnymi plamami nakrytych serwetami stołów i cętkami świec, przyćmionych kolorowymi lampionami. Nad głowami ludzi mieni się w oczach splątany z matowym blaskiem kwiatów elektrycznych i dzwonkami naczyń – gwar89.
64Kobiety teoretycznie mogą bawić się w takich barwnych miejscach. Jednak nie wszystkie: „Każdy prawie ze znajdujących się tu mężczyzn ma żonę lub narzeczoną. Ale im przychodzić tu nie wolno: psują nastrój”90. Powieść obnaża wprowadzany przez kulturę patriarchalną podział kobiet. Żony cieszą się szacunkiem, ale ich świat często ogranicza się do sfery prywatnej, do domu i dzieci. Kochanki, towarzyszki zabawy, kurtyzany wreszcie dużo częściej pojawiają się w sferze publicznej, na przykład w nocnych lokalach, ale albo mają całkiem zniszczoną reputację, albo balansują na cienkiej granicy między cnotą a upadkiem moralnym91.
65Przyjaciółka Janki, Marta Imszańska, jest zdradzaną żoną, która wpędza się w szaleństwo, wciąż czekając w domu na powrót męża:
– O tak – mówiła wczoraj – on jest pełnym człowiekiem – posiada wszystko: tam – cyganeria, hulanka, szerokie życie, śpiew, szampan, kwiaty, zapomnienie; tu – czysty, ciepły blask ogniska domowego, rozkosze ojcostwa, kochająca wierna kobieta… Gdy jedno mu się znudzi – idzie po drugie… A my jesteśmy kalekami – wszystkie92.
66Mężczyzna mógł bez przeszkód przemieszczać się pomiędzy sferą prywatną i publiczną. Kobietę przypisywano raczej do tej pierwszej, do obowiązków domowych i macierzyńskich. Jeśli jednak próbowała zadomowić się także w sferze publicznej, otwarcie pragnęła kariery, zabawy, swobody, narażała się na opinię kobiety – nomen omen – publicznej. Najczęściej musiała wybierać między poważaniem społecznym a własną wolnością. Dla Nałkowskiej wybór oznaczał zawsze bolesną rezygnację z innych możliwości. Według Barbary Smoleń:
Zarówno „kobieta rozkosznego brudu”, jak człowiek-żona – wszystkie naznaczone są śmiercią i żyją w cieniu straty. Naznaczona jest nią także mieszkanka „lodowych pól”, która opozycję tę przekracza, ale jej nie unieważnia. Ona także żyje w żałobie – po „życiu”93.
67Janka cały czas zastanawia się, jaką drogę życiową wybrać i nieustannie analizuje własną psychikę. Czasem do takich refleksji skłaniają ją zmiany pór roku, drgnienia przyrody, na które bohaterka jest w przestrzeni miasta bardzo wyczulona:
Nagle zapanowały letnie prawie ciepła. Wydaje się, jakby to z gorąca żółkły liście. Idę z biura – sama i opuszczona. (…) Patrzę na ludzi, którzy spacerują po wymoszczonej zeschłymi liśćmi alei. Z drzew za najlżejszym powiewem sypie się złoto i purpurowe strzępy królewskiego płaszcza, a oni idą, depcąc bez żalu szeleszczące liście. Jestem w nastroju dziwnego rodzaju panteizmu. „Ja” moje zwielokrotnia się w tysiąc bogów i przenika cały świat. Nie ma już w nim miejsca na nic poza mną. I dlatego bezgranicznym zdumieniem przejmuje mnie myśl, że ci wszyscy ludzie mogą deptać moje złote liście jesienne albo patrzeć na mnie dlatego, że mam oryginalną twarz i kapelusz á la diable m’emporte. Nie potrafię uwierzyć w to, że naprawdę żyją, bo nie ma przecie życia poza mną…94.
68Ta mieszanina estetycznych zachwytów, radości, melancholii i zdziwienia faktem istnienia zwykle towarzyszy Jance na spacerach. Ale miasto wokół jest dla niej tylko pretekstem do studiowania własnej jaźni. Wczesne powieści Nałkowskiej, w których bohaterki są mocno skupione na sobie, łączy się zwykle z postawą narcystyczną. Ciekawe wytłumaczenie dla takiego kobiecego narcyzmu znajduje Aneta Górnicka-Boratyńska:
Skoro przestrzeń zewnętrzna – aktywności publicznej – jest zarezerwowana dla mężczyzn, jedyna, jaka pozostaje, to przestrzeń wewnętrzna – własnego „ja”, któremu społeczeństwo nie daje szans pełnej realizacji publicznej95.
69Nałkowską niezwykle bulwersowało zjawisko nazwane później przez feministki podwójnym standardem. Podwójny standard to: „Termin wyrażający fakt, że ta sama cecha czy zachowanie oceniana jest przy pomocy różnych kryteriów (standardów) w odniesieniu do kobiet i mężczyzn”96. U progu XX wieku podwójny standard dotyczył zwłaszcza spraw obyczajowych. Mężczyzna zwyczajowo miał za młodu prawo się „wyszumieć”, a później jego zdrady opinia publiczna milcząco tolerowała. Od kobiet wymagano dziewictwa przed ślubem i wierności w małżeństwie, nawet odrobina swobody w ich zachowaniu mogła spowodować posądzenie o niemoralne prowadzenie się. Nałkowska domagała się równouprawnienia kobiet w kwestii obyczajowej, zniesienia podziału na kobiety moralne i niemoralne, przeprowadzanego w zależności od tego, w jakim stosunku do mężczyzny pozostawały. Takie postulaty zawarła w brawurowym referacie, który – ku zgorszeniu wielu działaczek – wygłosiła na Zjeździe Kobiet w Warszawie w roku 190797.
70W powieści Kobiety widać wyraźnie, że podwójny standard przekłada się na funkcjonowanie mężczyzn i kobiet w przestrzeni miasta98. Ci pierwsi krążą po nim nieskrępowanie, te drugie są z niektórych miejsc wykluczane lub akceptowane w nich (czasem wręcz pożądane) za cenę utraty szacunku. Podwójny standard znajduje też odzwierciedlenie w wielu niepisanych prawach i konwenansach, które nakładają na kobiety ograniczenia na ulicach i w miejscach publicznych. Gdy Jankę na spacerze zaczepia student, odruchowo udaje ona zagniewaną, dopiero chwilę później uświadamia sobie, że może straciła szansę na miłą znajomość. Niepisane prawo zabraniało jednak kobietom poznawania mężczyzn na ulicy. Innym razem Janka, w chwili smutku i rozpaczy, ma ochotę spędzić wieczór w restauracji i idzie tam z koleżanką. Dwie kobiety od razu stają się obiektami zainteresowania. Gdy decydują się zasiąść przy stoliku z towarzystwie obcych mężczyzn, automatycznie zostają przez nich uznane za gotowe do seksualnych przygód. Janka uderza jednego z natarczywych pięścią i wraz z koleżanką ucieka. Tak się musiała skończyć ich przygoda, gdyż złamały niepisany zakaz chodzenia do lokali bez męskiej asysty.
71Zarówno w swojej pierwszej powieści, jak i we wspomnianym referacie Nałkowska zmierzyła się z jeszcze jedną istotną kwestią społeczną – kwestią prostytucji. Według niej, potępianie kurtyzan było zwykłą hipokryzją, dlatego iż tak zwane uczciwe kobiety często także sprzedawały się przez małżeństwo. Pisarka głosiła, iż:
Przyczyną prostytucji jesteśmy my, kobiety uczciwe, my, których cnota, których etyczne ideały czystości uwarunkowane są li tylko przez istnienie prostytucji. (…) Otaczając wzgardą kobietę uwiedzioną, zrywając znajomość z kobietą, która uciekła od męża, gubiąc w opinii naszej każdą kobietę wyzwoloną jako upadłą, ostracyzmem towarzyskim i społecznym odsuwając ją od źródeł zarobkowania – my to właśnie, kobiety uczciwe, kobiety szanujące się – czynimy z niej prostytutkę lub popychamy w szeregi demi-monde’u99.
72Prostytutka zawsze była istotnym elementem pejzażu miejskiego. Gdy miasto jako temat wkroczyło do literatury, postać kobiety upadłej bardzo często pojawiała się na kartach utworów różnych gatunków. Była to zazwyczaj bohaterka negatywna, która budziła skojarzenia z rozwiązłością, grzechem, chorobą, rozkładem, śmiercią i miała obrazować najgorsze skutki urbanizacji z upadkiem obyczajów na czele100.
73Nałkowska w Kobietach przedstawia postać Mary Wieloleskiej, która zupełnie zaprzecza literackim stereotypom kobiety upadłej. Mary, jest już co prawda byłą kurtyzaną, obecnie zaś utrzymanką bogatego mężczyzny, ale nie ciąży na niej odium przeszłości. Obawia się wprawdzie wychodzić sama na spacery, ze względu na ludzką złośliwość, ale udaje jej się nawiązywać znajomości z kobietami z towarzystwa. Poznajemy ją w domowej, prywatnej przestrzeni pałacyku na przedmieściach, gdy kroczy z białą owieczką, symbolizującą wszak niewinność. Jak pisze Agata Chałupnik:
W pani Mary nie ma nic z demonizmu przypisywanego prostytutce uosabiającej ciemną, seksualną stronę wrażliwości. (…) Wolność, jaką kupuje jej Wieloleski (warto zauważyć, że społeczna przestrzeń pani Mary w zasadzie niczym się nie różni od przestrzeni, jaką mają do dyspozycji legalne małżonki), spożytkowuje na wyrafinowane intelektualne zainteresowania, ucieka swojemu anatomicznemu przeznaczeniu w przestrzeń kultury101.
74Janka spodziewała się, iż ujrzy „nagą, straszną, czarną tajemnicę życia”102. Widzi po prostu inną kobietę. Figura prostytutki, traktowanej przez salony jako trędowata, zostaje w powieści pozbawiona złowrogiego piętna.
75Janka ogląda typy kobiet, smakuje doświadczenia i potyka się o ograniczenia. O konwenanse, zwyczaje, ale i o własne namiętności. Jak zauważa Grażyna Borkowska:
Z pozoru Janka jest kobietą wyzwoloną: mieszka sama, zarabia na swoje utrzymanie, porusza się swobodnie po mieście, odwiedza restauracje, spotyka z mężczyznami. Ale jednak nie jest wolna. Jest podporządkowana nieredukowalnemu pragnieniu miłości, które nie znajduje zadośćuczynienia (…). Cierpią z niedostatku miłości – tylko kobiety. To ich znak rozpoznawczy. To znak rozpoznawczy prozy Nałkowskiej103.
76Rozstajemy się z bohaterką w momencie, gdy pociąga ją kariera naukowa, ale i narkotyki, które dają zapomnienie. Dopełnienie Kobiet stanowi druga powieść autorki – Książę (1907). Janka jest tu postacią drugoplanową, poznajemy ją jako żonę profesora Obojańskiego. Wybór drogi naukowej nie dał jej jednak szczęścia. Gdy na horyzoncie pojawia się zawsze kochany przez nią, mityczny niemal Rosławski, Janka nie decyduje się na realizację marzeń, ale popełnia samobójstwo. Tak jakby spełnienie było dla niej nieznośne, bo nie tylko mogłoby się okazać klęską, ale oznaczałoby kres życia, rezygnację z innych możliwości… Alicja, główna bohaterka Księcia, żyje w małżeństwie dla pozorów, jej mąż przebywa w Rosji, ona oddaje się przyjemnościom towarzyskim. Jest to osoba trochę do młodej Janki podobna. Także szuka sensu istnienia, szuka swojego ja. I znajduje, gdy angażuje się w działalność konspiracyjną i zakochuje w rewolucjoniście, tytułowym Księciu. Już Cecylia Walewska podkreślała innowacyjność „przełomowej bohaterki Księcia, wyrwanej burzą rewolucji z samolubstwa mózgowych refleksji”104.
77Alicja właściwie nie zna miasta, bo przebywa głównie w wykwintnych mieszkaniach czy na koncertach. Przestrzeń poza bezpieczną granicą salonu jest dla niej egzotyczna:
Opuściłam pierwszorzędną dzielnicę, gdzie spotykałam znajomych, i zaczęłam się błąkać w nieznanych prawie stronach, które wydają mi się zamieszkałe jakby przez inną zupełnie narodowość, prawie inny gatunek ludzki. Maleńkie, wąskie, wysokie kamieniczki, w których gnieździ się zduszone, zgarbione życie, jak gdyby starymi, zbyt ciasnymi formami zatrzymane w rozwoju105.
78Wyprawa do odległej dzielnicy, do ojca prześladowanych robotników, staje się dla bohaterki prawdziwym szokiem:
Pojedyncze kamieniczki, czerwonawe kolosy fabryk, szopy niewyraźnego przeznaczenia – wszystko to nużyło wzrok trywialną monotonią i posępnością bezgraniczną. Środkiem, po całym morzu czarnego błota, wlokły się naładowane ciężko furgony, skowyczące metalicznie na wielkich, zatopionych kamieniach bruku. (…) wniosek, jaki sformułowałam sobie, stając u celu drogi przed wysoką, drewnianą, na brązowo pomalowaną bramą, brzmiał: zabiłabym się, gdyby mi tu kazano mieszkać106.
79Na przełomie XIX i XX wieku wielu warszawskich robotników rekrutowało się z grona przybyszów ze wsi. Osiedlali się oni zwykle na przedmieściach, w pobliżu fabryk, na skraju lub poza granicami administracyjnymi miasta. Zabudowa w takich rejonach była chaotyczna, nierzadko drewniana, mieszkania przeludnione, nie było kanalizacji, wodociągów, bruków, oświetlenia ulicznego i komunikacji107. Dla bohaterki taki świat jest obcy i odrażający. Ta wielka estetka, stopniowo uczy się jednak zauważać inne, mniej estetyczne strony życia, na przykład, gdy czuwa przy rannym działaczu robotniczym i odwozi go do szpitala na amputację nóg. Okazuje się, że nawet „kostium estetki” daje się wykorzystać dla dobra sprawy, jak zauważa Jadwiga Zacharska:
Samo towarzystwo dobrze ubranej, światowej kobiety chroni mężczyznę przed ewentualnym zatrzymaniem i rewizją, co wykorzystuje (…) Książę przenoszący niebezpieczny ładunek w ogarniętej przedrewolucyjną gorączką Warszawie108.
80Alicja dostrzega już teraz: „– Jak strasznie wygląda miasto. Te puste ulice, sklepy zabite deskami, potłuczone latarnie”109. Gdy opuści stolicę i dołączy do Księcia w jego nowym regionie działania, będzie już czuć się prawdziwą towarzyszką i uczestniczką rewolucyjnych wydarzeń. Dla obojga skończą się one tragicznie.
81Hanna Kirchner podkreśla, że Książę pisany był równoległe z rozgrywającymi się w Królestwie Polskim wydarzeniami, zaś Nałkowska „Rewolucję powitała z uniesieniem i przestrachem, z poczuciem ideowej solidarności, więc też z pisarskiego obowiązku wobec tematu”110. W Księciu rewolucja 1905 staje się ważnym wątkiem111, znacznie ważniejszym niż w Córce Tuśki Zapolskiej. Pita Żebrowska była przypadkową ofiarą niespokojnego czasu. Alicja także umiera, ale ma przedtem szansę świadomie zaangażować się w działalność na rzecz rewolucji112. Nie traci jednak życia w walce, lecz w sytuacji jak najbardziej prywatnej: po egzekucji Księcia, wydając na świat syna. Nałkowska konsekwentnie przedstawia wydarzenia rewolucji 1905 z perspektywy kobiecej. Grażyna Borkowska proponuje tu termin feminizacja, który objaśnia jako „nakładanie kategorii płci na neutralne (pod względem erotycznym) sytuacje kulturowe” oraz jako przyswajanie w kulturze „tego, co «kobiece», ponieważ to, co «męskie» ma już swoje miejsce”113. Sama pisarka, już po wybuchu pierwszej wojny światowej, zanotowała 30 sierpnia 1914 w Górkach zdania, które można potraktować jako jej komentarz do kwestii „kobieta a walka”, jako namysł nad płynnością granic natura/kultura:
W tym smutku i pogromie stosunki człowiecze powracają do tych norm dawnych, kiedy to ona cierpi i rodzi, a za to on idzie na wojnę. I są chwile, kiedy to właśnie wydaje się w porządku – jak rosnące zboże albo płynąca woda. Ale czasami wydaje się bardzo nie w porządku114.
82Alicja to zatem ta, która jednocześnie przekracza normy i nie przekracza norm. Książę, co warto jeszcze zaznaczyć, mimo iż pokazuje przemianę bywalczyni salonów w działaczkę, nie jest powieścią agitacyjną i nie wskazuje zaangażowania jako jedynie słusznej drogi115. Nie stanowi ostatecznej odpowiedzi na zasadnicze dla Nałkowskiej pytania: o kobietę, miłość, estetykę i etykę. Co jednak najważniejsze z punktu widzenia problematyki miejskiej, autorka próbuje i w Kobietach, i w Księciu feminizować sferę publiczną lub przynajmniej odkrywać, że tylko z pozoru jest ona płciowo neutralna, a tak naprawdę pozbawiona właściwej kobiecej reprezentacji. Podobnie jest i w kolejnym, związanym ze stolicą, dziele.
83Romans Teresy Hennert to powieść w stosunku do Kobiet i Księcia o blisko dwadzieścia lat późniejsza (drukowana w 1923 roku w „Świecie” i wydana pod koniec tegoż roku z datą 1924), pisana już w innej epoce – w Polsce niepodległej. O tym, że konkretny moment dziejowy był dla pisarki ważny, świadczyć może podtytuł pierwszego wydania – Powieść dzisiejsza. Nałkowskiej udało się jednak stworzyć szczególny obraz miasta, który staje się znaczący nawet w oderwaniu od realiów historycznych, zwłaszcza gdy spojrzy się nań z perspektywy gender.
84Powieść powstawała z dala od Warszawy, a tło biograficzne wydaje się mieć w tym wypadku niebagatelne znaczenie. Pisarka w 1916 roku poznała Jana Jura Gorzechowskiego, piłsudczyka, pepeesowca, bohatera rewolucji 1905 roku i Legionów. Sześć lat później wzięli ślub i wyjechali na Grodzieńszczyznę, gdzie Jur objął stanowisko dowódcy żandarmerii. Z dala od kulturalnego życia stolicy Nałkowska czuła się nieco izolowana, ale miała jednocześnie możliwość bliższego poznania środowiska wojskowych związanych z obozem Piłsudskiego. Pod datą 9 września 1922 w Zameczku pod Wilnem notowała nie bez żalu: „Znam tu tylko oficerów i oficerskie żony. Sama też jestem tylko żoną oficera” oraz informowała o trudnościach przy pracy nad Romansem: „Teraz wreszcie, po zorganizowaniu pewnym życia, będę pisała mą nową, jeszcze jedną w życiu powieść, która mi się najmniej podoba i już chyba najciężej się zaczyna”116. W krótkich stosunkowo zapiskach dziennikowych z tego roku uderzają częste wzmianki o polowaniach męża, o tym, jakie zwierzęta zabił danego dnia, do jakich strzelać zamierza dnia następnego lub jak przeżywa nieudane łowy. To chyba pierwsze sygnały, że małżeństwo nie będzie idyllą. Gorzechowski roztaczał wokół siebie aurę siły, jako wojskowy i jako myśliwy, a w życiu prywatnym także okazał się człowiekiem gwałtownym i narzucającym swoją wolę. Taki typ mężczyzny pojawia się jako bohater literacki w powieściach pisarki i nieraz przybiera cechy patologiczne. Ewa Kraskowska nazywa go „amantem Nałkowskiej”, zaznaczając, że jego miłość zawsze jest zaborcza i skłonna doprowadzić nawet do zbrodni117.
85Małżeństwo z Gorzechowskim, po kilku latach zakończone rozstaniem, przyniosło pisarce wiele bólu i rozczarowań. Przeżycia osobiste, a także dłuższe przebywanie wśród wojskowych z pewnością odcisnęły piętno na klimacie Romansu Teresy Hennert. Swoje znaczenie miała też sytuacja w kraju. Nałkowska, choć z radością witała utworzenie niepodległej Polski, widziała, że – zgodnie z jej pesymistycznymi przewidywaniami – dawne ideały PPS nie mają szans na realizację. Była więc mocno sceptyczna wobec elit politycznych i finansowych, z niepokojem obserwowała też formowanie się nowej klasy średniej, dorabiającej się podczas wojny i w pierwszych, niespokojnych latach młodej państwowości.
86Romans, którego akcja toczy się w Warszawie wiosną 1922 roku, ukazuje w krytycznym świetle przede wszystkim dwa światy. Pierwszy to nowobogacka finansjera, robiąca kariery i prowadząca mniej lub bardziej legalne interesy. Drugi zaś to wojskowi, którzy nie mogą się pogodzić z tym, że minął już ich czas – czas walki, więc sfrustrowani trawią czas na pijaństwie i nierzadko rozmieniają swój honor na drobne. Oba światy łączą bliskie stosunki towarzyskie.
87W PRL-u Romans analizowany bywał jako powieść zaangażowana, ukazująca kompromitację obozu piłsudczyków w pierwszych latach II Rzeczypospolitej118, nowsze odczytania skupiają się raczej na aspektach obyczajowych i psychologicznych utworu, na różnych postawach bohaterów wobec nowej rzeczywistości i na relacjach międzyludzkich119. Dla mnie najciekawsza jest nakreślona w książce wizja miasta patriarchalnego, mało przyjaznego kobietom.
88Warszawa w Romansie Teresy Hennert znajduje się we władaniu mężczyzn. Sfera publiczna została przez nich niemal całkowicie zdominowana. To oni piastują najwyższe stanowiska w urzędach administracji państwowej120, oni z dumą obnoszą wojskowe szarże, oni obracają pieniędzmi i planują krociowe zyski, oni popisują się na konkursach hippicznych, oni wreszcie przesiadują w lokalach do białego rana. Męskie spotkania, zajęcia i nawet słabości są celebrowane, a prawdziwym mistrzem ceremonii jest porucznik Gondziłł. Dla niego każdy spacer w mieście wiąże się z rytualnym niemal oddawaniem ukłonów stosownych do rangi: „Gondziłł, podnosząc raz po raz dwa palce do czapki, czujny był szczególniej na ciepły dyszący tętent samochodów, unoszących wysokie osobistości wojskowe, tępe i znieruchomiałe w tym mknieniu”121.
89Bohater z przyjemnością voyeura lustruje kobiety na ulicach i w urzędach, sprowadzając je do roli przedmiotów, dostępnych jeśli nie jemu samemu, to jego kolegom. Nałkowska podsumowuje to celnym zdaniem: „Gondziłł nie miewał dużego szacunku dla kobiet, które mu się podobały”122. Porucznik też z zapałem organizuje biesiady w wesołej kompanii, zapraszając napotykanych znajomych mężczyzn do lokali.
90Maria Janion, zapytana w jednym z wywiadów o męskość polskiej kultury narodowej, mówi:
Podobnie dzieje się we wszystkich idealizowanych wspólnotach narodowych, gdzie konieczny jest stereotyp męskości – apologia siły, nawet przemocy, więzi braterstwa, męskiej przyjaźni. (…) ufundowane są one na związkach homospołecznych. Te związki są u nas silnie eksponowane – poczynając od „szlachty panów braci”, poprzez hufce rycerskie, Filomatów i Filaretów, XIX-wiecznych spiskowców, legionistów Piłsudskiego, no i oczywiście współczesne drużyny futbolowe. Wszystkie te grupy aż do cudownej męskiej wspólnoty, jaką stanowią ułani, składają się na męski mit narodowy. To są związki homospołeczne, co oczywiście nie znaczy homoseksualne, ale one zawierają w sobie pewien pierwiastek fascynacji homoseksualnej123.
91W powieści Nałkowskiej owo mityczne bractwo stanowią wojskowi z kręgu Piłsudskiego. Dawni legioniści i uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej w czasie pokoju istotnie stracili na znaczeniu politycznym. Nadal cieszyli się jednak sławą bojowników o niepodległość, zawsze poważanych w polskiej tradycji. W II Rzeczypospolitej wojsko miało spory prestiż, stale podtrzymywany przez defilady, pokazy czy zawody jeździeckie124. Agnieszka Mrozik wiąże to z eskalacją pierwiastka męskiego, charakterystyczną dla pewnych epok:
Silne tendencje maskulinistyczne w Polsce pojawiły się w związku z dwoma ważnymi przełomami politycznymi: 1918 i 1989 roku. Nieprzypadkowo symbolem II Rzeczypospolitej stał się męski generał Barcz: zapowiedź Polski zbrojnej, karnej; zwiastun rządów «twardej ręki». Pokolenie Barcza, Marka Świdy i Cezarego Baryki nie zrzuciło munduru i nie wypuściło broni z rąk, a (nad)obecność wojskowych rzucała się w oczy m.in. w powieściach Zofii Nałkowskiej125.
92W Romansie wojskowi nie dorastają nawet do własnej legionowej legendy. Oto jak kończy się przypadkowe spotkanie dwóch z nich:
Opuściwszy ten bar, udali się do innego lokalu na obiad. Tam zastali zebrane przy paru zestawionych stołach liczne grono przyjaciół i byli przyjęci w ich poczet z otwartymi rękami. Na kolację przenieśli się już do oddzielnego gabinetu. Wreszcie zaproszeni najserdeczniej przez jednego z kolegów, którego żona tego dnia właśnie wyjechała, poszli jeszcze do niego na czarną kawę i karty. Tak przepędzili w doskonałym nastroju resztę nocy, a major przegrał dwie trzecie swego fortepianu126.
93Miejscami w przestrzeni miejskiej, w których najsilniej cementuje się braterstwo, są restauracje, knajpy i bary. Nałkowska często stosuje w Romansie ironię, by opisać stosy zakąsek i czarodziejską moc trunków, na które zawsze skądś znajdują się pieniądze. Jak zauważa Barbara Smoleń: „powieść ta jest zupełnie niesamowitą w naszej literaturze demaskacją polskiej, męskiej, «żołnierskiej» kultury wódki”127.
94Spotkania w lokalach odbywają się oczywiście w czysto męskim towarzystwie. Kobieta w tej przestrzeni jest obcą nawet w ciągu dnia. Odczuwa to na własnej skórze Basia Olinowska:
Basia zaś poszła z biura na obiad – jak zwykle sama. W restauracji siedziały przy stolikach całe towarzystwa albo pary, albo wreszcie samotni mężczyźni, zwabieni porą, w której dawano tu niedrogie obiady. Ale tylko samotnie siedzące kobiety były tymi upośledzonymi, wydziedziczonymi, lekceważonymi przez służbę. W restauracji mężczyzna – choćby przyszedł zupełnie sam – zawsze wypije przed jedzeniem wódkę i zje jakąś przekąskę. Kobieta pracująca je pokornie to, co koniecznie trzeba, gryzie i łyka bez apetytu potrawy, mające w jadłospisie najniższe pozycje. Jedynym zbytkiem, na jaki czasami pozwalała sobie tutaj Basia, był deser z kremu128.
95W porównaniu z ucztami „panów braci” wojskowych, deser przy specjalnej okazji, to zbytek niewielki. Basia, która pamięta znakomite posiłki z rodzinnego, ziemiańskiego domu, w stołecznej restauracji ogranicza zaspokajanie naturalnych potrzeb prawie do minimum, kierując się raczej głodem niż smakiem i apetytem. Wydaje mi się, że przyczyną tego są nie tylko niższe pensje urzędniczek, które nie pozwalały im na wygórowane wydatki na jedzenie. Istnieje kulturowy obraz kobiety, która ewentualnie dogadza przysmakami mężczyźnie, sama zaś, gdy chce uchodzić za damę, je publicznie niewiele, niemal jak ptaszek. Moim zdaniem, poza dbałością o sylwetkę, ma to związek z lękiem przed eksponowaniem pragnienia. Jedzenie bez skrępowania jest okazywaniem pragnień i ich realizowaniem. Może się kojarzyć nie tylko z pożądaniem natury erotycznej (zmysłowe rozkosze znajdują się blisko siebie), ale też ogólniej – odważnym sięganiem po to, o czym się marzy. Zaś widok kobiety, która ma własne pragnienia, zawsze był dla patriarchalnego sytemu niewygodny129.
96W Romansie Teresy Hennert, tak różnym od Kobiet skupionych na własnym ja bohaterki-narratorki, Nałkowska również drąży kwestię korzystania ze sfery publicznej przez obie płcie. Kulturowe konsekwencje przynależności do danej płci interesują ją, bez względu na to, czy pisze o miłości, polityce, życiu codziennym, kulinariach, pracy, zabawie, czy też o zbrodni. Bruno Schulz pisał, iż:
Świat Nałkowskiej jest światem kobiecym. Kobieca partia dramatu przedstawia się jako zhumanizowana, prześwietlona zrozumiałością, objęta porządkiem ludzkim. W ten świat na wskroś uczłowieczony wdziera się pierwiastek męski, niezrozumiały, zasadniczo niedostępny analizie, irracjonalny i wrogi. W nim przede wszystkim umieszcza Nałkowska demonizm egzystencji130.
97Spostrzeżenie Schulza potwierdza niechęć pisarki do kulturowych stereotypów dotyczących płci, gdyż tradycyjnie to, co męskie łączone było z logiką i porządkiem, zaś to, co kobiece – z chaosem i demonicznością. Nałkowska w swoich tekstach próbowała podważać utarte schematy, czasem właśnie przez ich odwrócenie. W Romansie Teresy Hennert świat wprawdzie jest zdominowany przez mężczyzn, ale istotnie trudno określić ich działania jako racjonalne, a tym bardziej głęboko humanistyczne. To po męskiej stronie znajdują się ciemne moce. Z tego powodu miasto jest nie tylko nieprzyjazne dla kobiet, ale wręcz niebezpieczne. Rolę demona pełni pułkownik Omski, który osacza Teresę Hennert swoją natrętną miłością:
Pożerany nieuśpioną zazdrością, wściekły i podejrzliwy, śledził nieraz Teresę, by czegoś się dowiedzieć, by uzyskać wreszcie jakąś pewność. Czekał długo na ulicy, wiedząc, że w domu jej nie ma. Wreszcie zobaczył ją z daleka, wracała sama. (…) Znalazł się, jak zwykle, na jej drodze. (…) Wziął kluczyk z jej torebki sam. Razem weszli do windy. Wtedy, nie obejmując jej wcale, nachylił się nad nią i, tylko ręką odginając jej głowę, pocałował jej usta. – Pan źle zrobił – rzekła poważnie, gdy wyszli na schody. Odwrócił się bez pożegnania, bez ukłonu – i odszedł szybko, ponoszony ponurą wściekłością, najgłębiej sięgającą nienawiścią131.
98Omski szpieguje Teresę, czai się w zaułkach miasta niczym morderca. Skojarzenie jest nieprzypadkowe, bo w finale staje się on mordercą ukochanej. Omski reprezentuje typ wspomnianego już „amanta Nałkowskiej”, w miłości chce dominować, posiadać, choćby za cenę zniszczenia132. Teresa zaś mu się wymyka – ma przecież męża i nadal w jej domu bywa były kochanek, trudno też mówić o gorącym zaangażowaniu z jej strony. Jednak zgadza się na wszystko i – jak pisze Ewa Kraskowska – „stopniowo ulega tyranii tej chorej miłości”133.
99Mężczyzna dominujący nad bohaterką w układzie prywatnym oraz dominacja mężczyzn w sferze publicznej miasta to dwa oblicza tej samej patriarchalnej kultury. Nie do końca miała więc rację Ewa Szelburg-Zarembina, gdy dowodziła:
Powieść Zofii Nałkowskiej była demaskatorska na inny sposób niż później Generał Barcz Juliusza Kadena. Kobieca, bardziej jednostronna, sięgała przecież do właściwych, włosowatych korzeni polskiej rzeczywistości, ukazując ich zwyrodnienia. Niejasna, wymyślna, secesyjnymi liniami wyprowadzona na papier erotyczna tragedia dwojga ludzi niedobranych temperamentami, była tu raczej ozdobnikiem niż miąższem utworu, jej waga była większa dla twórcy niż dla odbiorcy134.
100Istotnie, Romans demaskował coś innego, głębszego. Ale prócz zwyrodnienia owych włosowatych korzeni, Nałkowska obnażała prawdę, iż to, co prywatne i to, co polityczne jest u korzeni nierozerwalnie splecione.
101Znajomość z pułkownikiem okazuje się dla Teresy fatalna w skutkach. Ewa Wiegandt trafnie zwraca uwagę na możliwą etymologię nazwiska Omski: kojarzy się ono z francuskim „homme” (człowiek, mężczyzna) wymawianym właśnie „om”135. Omski to prawdziwy homme fatale, odpowiednik femme fatale.
102Doprowadzająca mężczyzn do zguby femme fatale była związana przede wszystkim z przestrzenią miejską. Ta kobieca figura, pojawiająca się w twórczości z przełomu XIX i XX wieku, a potem bardzo często w filmie noir, stanowiła ucieleśnienie męskich lęków związanych z kobiecą seksualnością nieujarzmioną przez patriarchalne reguły. Kobieta fatalna obrazowała całe zło nowoczesnego miasta, w którym sztywne reguły obyczajowe przestawały obowiązywać. To ona była kuszącym, mrocznym sekretem zaułków136. U Nałkowskiej mężczyzna fatalny nie kusi, ale żąda. Nie jest uosobieniem kobiecego lęku przed męskością, ale raczej przed agresją i przemocą. Jako przynoszący śmierć wpisuje się też w tanatyczny projekt miłości137. Według Bogdana Rogatki:
W powieści dominuje świat męski, zgodnie z prawami epoki zrodzonej z dziejowego kataklizmu, jakim była w przekonaniu pisarki wojna światowa. Świat kobiecy pozostaje niestety w tle. Nałkowska (…) nie ukrywa swej sympatii i aprobaty dla niego – kobiety w Romansie stają się przeważnie ofiarami tęskniących do wojennych czynów, rozpolitykowanych, robiących interesy i rozdyskutowanych mężczyzn138.
103Omski jest wojskowym, a przynależność do militarnego bractwa jeszcze mocniej podkreśla szorstkość i gwałtowność jego charakteru. Przedstawiany jest jako człowiek wojny, który w czasie pokoju czuje się niespełniony i marzy choćby o poskramianiu buntu w koloniach albo o polowaniu na tygrysy139. Co jednak istotne, Nałkowska nie traktowała wojny i pokoju jako absolutnych przeciwieństw. Wojna, jej zdaniem, jedynie wyostrzała najgorsze cechy natury ludzkiej, które mogły się ujawnić i w zwykłym życiu140.
104Warszawa, nawet po nastaniu pokoju, jest miastem, w którym wyczuwa się niejasne zagrożenie. Spełnia się ono w zabójstwie tytułowej bohaterki. Stolica zapełniana przez mężczyzn, posiadających władzę i pieniądze lub tylko militarny prestiż, zdaje się być przestrzenią, w której kobietom trudno znaleźć dla siebie miejsce.
105Kobiety oczywiście funkcjonują w sferze publicznej: są bywalczyniami rautów i innych spotkań towarzyskich, zasiadają na widowni podczas konkursów hippicznych. Stanowią jednak zazwyczaj tło, a jeśli pojawiają się na pierwszym planie, to głównie jako obiekty obserwacji męskich bohaterów. Jedną z niewielu przestrzeni, którą zaczynają dla siebie zdobywać, jest biuro. Grażyna Borkowska, pisząc o nowej klasie średniej, różnej od przedwojennego mieszczaństwa, zauważa:
Kwintesencją tego nowego świata było biuro. Rzecz jasna także zorganizowane po nowemu, wypełnione młodymi kobietami, jaskrawo ubranymi i umalowanymi, niezależnymi od nikogo, swobodnie rozglądającymi się – jak Elżbieta Sasinówna – za kandydatem na męża lub bogatym opiekunem. W owym biurze jak w soczewce odbijały się nowe zjawiska społeczne: towarzyska i finansowa deprecjacja ludzi „dobrze urodzonych”, poluźnienie kodeksu obyczajowego, zawodowe zajęcia kobiet, całkowite przemieszanie różnych warstw socjalnych, które pozwalało na wspólną pracę żonie generała, szlachciance i córce leśniczego141.
106Nałkowska świetnie znała pracę w biurze z autopsji, w latach 1920-1921 była bowiem kierowniczką Wydziału Wydawnictw w Biurze Propagandy Zagranicznej przy Prezydium Rady Ministrów. Za jej wstawiennictwem znalazła tam posadę również Wanda Melcer, która tak wspominała owe czasy:
(…) wśród urzędników, stale zatrudnionych w Prezydium, była również wielka ilość ciekawych, a w każdym razie nowych dla nas typów: od krzykaczy i karierowiczów, nierobów, śniadankowiczów, do kociaków biurowych i drobnych łapowników. Ludzie zaczynali osiągać godności, wysokie pensje, urzędnicy załatwiali na boku rozmaite drobne transakcje, maszynistki przymawiały się o pomarańcze i jedwabne pończochy (…). Cały teren obserwacyjny owego dwuletniego życia biurowego przesunie się potem w powieściach Zofii Nałkowskiej, a szczególnie właśnie w Romansie142.
W książce znalazło się kilka wyrazistych scenek, zwłaszcza z sali maszynistek:
W tej sali było najprzyjemniej i najgłośniej. Pracowały tu najmłodsze i najładniejsze urzędniczki. Nad małymi stolikami pochylały się głowy o włosach ondulowanych, po ćwiekach biegały palce ze świecącymi paznokciami, zdobne w pierścienie. Młode kobiety miały na sobie świeże bluzki angielskiego kroju, plisowane spódniczki albo całe suknie z jasnego jedwabiu. Elegancko obute, wysoko odsłonięte nogi błyszczały pod stolikami jedwabiem pończoch, nowym lakierem pantofelków lub ćmiły się miękkim zamszem skóry. (…) Czernione oczy i karminowane usta nie raziły tutaj nikogo. Miano wspólnych znajomych mężczyzn, umawiano się na wspólne kolacje i kinematografy, pokazywano sobie otrzymane w prezencie biżuterie, pośredniczono nawzajem w kupowaniu używanych bucików, płaszczy, kostiumów143.
107Autorka nie kryje też faktu, iż wiele mężatek dorabia sobie w charakterze urzędniczek na stroje i kosmetyki. Barwna, gwarna i nie do końca profesjonalna atmosfera biurowa przedstawiona jest z lekkim przekąsem, choć trudno posądzać Nałkowską, bardzo wszak dbałą o kwestie mody i urody, o ostre potępianie wystrojonych maszynistek. Zapisuje ona po prostu wiernie własne wrażenia.
108O tym, że jej obserwacje były trafne, świadczą zapisy z ówczesnych kodeksów obyczajowych, które ganiły noszenie do pracy strojów wieczorowych czy przyjmowanie prywatnych wizyt w godzinach urzędowania144. Przez łamy ówczesnej prasy przetoczyła się nawet dyskusja, czy urzędniczki mają prawo się malować. Kobietom zarzucano, że nie przestrzegają podziałów na sferę prywatną i publiczną. O ile bowiem ich praca zaczynała już być powszechnie akceptowana, o tyle sposób bycia i wygląd w miejscu pracy nadal budziły kontrowersje. Kobiety, ograniczane dotychczas do sfery prywatnej, wniosły do sfery publicznej to, co należało do praw, ale i obowiązków ich płci: wyjątkową dbałość o strój i makijaż. Okazało się, że tam, gdzie dotąd przebywali głównie mężczyźni, stanowiło to problem145. Taka zmiana obyczajowa dziś prowokuje pytania, czym tak naprawdę jest sfera publiczna i kto ma prawo ustalać w niej reguły. Wówczas wpłynęła na ukształtowanie się stereotypu ładnej, ale niekompetentnej biuralistki, która trawi czas na flirtach, plotkowaniu i pielęgnacji rąk146. Stereotyp ten na długo zadomowił się w opinii społecznej, a także w filmie i literaturze.
109Nałkowska wiedziała jednak, że nie jest to reguła, więc w swojej powieści ukazała także inne pomieszczenia biura:
Kobiety były tu starsze, surowe, gorzej ubrane, chociaż zarabiające więcej, przywalone obowiązkami i troskami. Wiele z nich miało wyższe wykształcenie i wyższą rangę od kolegów mężczyzn. Tu były zadania do rozwiązania, konieczność szybkiej decyzji i wzięcie za nią całej odpowiedzialności147.
110Do sumiennych pracownic należy na przykład Barbara Olinowska, której udaje się awansować na osobistą sekretarkę dyrektora Hennerta. Kobiety pracowały w biurach już przed pierwszą wojną światową. Ale dopiero w niepodległym państwie nastąpił gwałtowny rozrost biurokracji, zwłaszcza w stolicy, gdzie znajdowało się najwięcej urzędów, wzrosło więc zapotrzebowanie na pracę urzędniczek. Kobiety były zatrudniane przeważnie na niższych stanowiskach i zarabiały za tę samą pracę średnio o 40% mniej niż mężczyźni. Jednak właśnie w latach 20. powierzano im czasem odpowiedzialne funkcje kierownicze, głównie w sekretariatach i bibliotekach, znacznie już sfeminizowanych. W kolejnym dziesięcioleciu narastanie tendencji autorytarnych i kwestionowanie nowych ról kobiecych ograniczyło liczbę awansów148.
111Praca w biurze dawała mieszkankom miasta, zwłaszcza niezamężnym, pewien rodzaj swobody finansowej, ale także obyczajowej:
Na ulicy przed biurem, a nawet na schodach, stali często obcy mężczyźni, kochankowie albo narzeczeni pracujących tu dziewcząt. Witano się wesoło, z tą koleżeńską prostotą, którą wytwarza w kobietach niezależność, życie bez domu i obowiązków149.
112W pełni korzysta z sytuacji Elżbieta Sasinówna. Dzięki urodzie i sprytowi, ta dziewczyna z kresowej leśniczówki robi w warszawskim światku zawrotną karierę. Romansuje z Gondziłłem i – jak mówią plotki – dostaje od niego brylanty. W biurze poznaje młodego magnata Niemeńskiego i po zaręczynach z nim rezygnuje z pracy, jednak z pewnością nie po to, by ograniczyć swe życie do roli żony, ale by cieszyć się zdobytą pozycją towarzyską. Do końca nie liczy jednak na mężczyzn: bogaci się, grając na giełdzie.
113Dla Basi Olinowskiej praca w stolicy jest o wiele ważniejsza. To nie tylko źródło zarobku i lekcja samodzielności. Dziewczyna traci rodziców i dom na Kresach, w którym żyła jak w przytulnym, wygodnym kokonie, a potem Omski zrywa z nią zaręczyny. Praca jest tym, co jej pozostaje:
Robiła coś, co niewątpliwie było pożyteczne – tak sądziła. Nikt dla niej się nie poświęcał, nikomu nie była za nic wdzięczna. To była niezależność. Uważała ją za moralne źródło siły, dającej jej żyć – i jeszcze życiem się cieszyć150.
Basia stara się w Warszawie zadomowić. Ona, jako jedyna z grona bohaterów i bohaterek, poddaje się urokowi miejskiej przyrody:
O wczesnym ranie, umyta zimną wodą, otrząsając się jeszcze z przerwanego przez budzik snu, Basia Olinowska wyszła z domu do biura. Mogła iść piechotą, miała dosyć czasu. Głąb cichej ulicy była biaława od lekkiej mgły wiosennej. Białe też było słońce, zalewające jezdnię drewnianą i kamienne chodniki. Miły chłodek ział z cienia kasztanów, kwitnących koralowymi kwiatami. Była to wielka radość – móc tak iść i być zupełnie samą wobec kwitnących drzew i białego słońca. Wobec wiosny i jej, dech odbierającego, wzruszenia151.
114Okiem Basi obserwujemy następnie rozkwitające bzy (może są to słynne warszawskie bzy w Ogrodzie Botanicznym?). Opisy wiosennej przyrody nie tylko symbolizują wiosnę niepodległości, nadzieję na przyszłość. Podkreślają, iż Basia (podobnie jak i Janka w Kobietach) jest po stronie tak cenionej przez Nałkowską natury152. Natura wraz ze swoją nieokiełznaną bujnością czyni wyłom w patriarchalnym świecie i nieco ociepla powieściowy obraz miasta.
115Ewa Wiegandt uważa, że Basia Olinowska zestawiona została w powieści na zasadzie przeciwieństw z bohaterką tytułową:
Teresa, kobieta wyzwolona z pęt tradycyjnej moralności, zyskuje pozycję społeczną dzięki mężczyznom, Basia, osierocona, pozbawiona domu, radzi sobie sama w stolicy, nie jest kobietą wyzwoloną, lecz niezależną, dzięki pracy w biurze dyrektora Hennerta153.
116Teresa biernie przyjmuje to, co przynosi jej życie: rolę utrzymanki, rekompensatę finansową za rozstanie od pierwszego kochanka, małżeństwo z Hennertem, status ozdoby nowobogackich salonów, brutalne awanse Omskiego, wreszcie śmierć z jego ręki. Nie potrafi zaistnieć w sferze publicznej poza relacją (poddańczą) z mężczyznami. I w ich świecie w końcu staje się ofiarą154.
117Przegrywa również Binia Gondziłłowa, choć jest to postać pozytywna, bo altruistyczna. Ogranicza jednak swe istnienie tylko do sfery prywatnej, domowej, a fundament jej życia stanowi mąż. Fundament, jak się okazuje niepewny, bo Gondziłł zostaje wplątany w aferę gospodarczą. Binia to kolejna – po Marcie Imszańskiej z Kobiet – żona, która spędza wieczory, czekając na powrót spóźniającego się męża: „Tego dnia Gondziłł nie był w domu na obiedzie, nie przyszedł także na kolację. Binia czekała do ostatniej chwili, jak zawsze, później przestawała czekać, a później czekała znowu”155. W oczach porucznika: „To była panna służąca, kucharka, praczka – wszelka niewolnica, tym jedynie zatroskana, by obiad się nie przestał”156. Bohaterka jest przykładem kobiety, która całkowicie spełnia się w miejscu, które w miejskiej przestrzeni tradycyjnie przeznaczone jest dla przedstawicielek jej płci – w kuchni. Jak zauważa Magdalena Janowska:
Binia Gondziłłowa (…) jest odbierana przez swego męża jako typowa „kura domowa”, zaprzęgnięta do typowych domowych, nic nie znaczących czynności. Kobieta widzi w nich sens własnego życia, złożonego z tysiąca malutkich sukcesów, obrazów, spełnień, a także poczucia bezpieczeństwa, niezakłóconego, domowego porządku (…). Kobieca filozofia codzienności, niekiedy wręcz banału, mieści w sobie próbę ciągłego sensualnego odnawiania związku z rzeczywistością, próbę, którą w filozofii „innego” określa się pojęciem pokarmu. Nie chodzi w tym terminie o spożywanie posiłku, ale o szereg procesów, które pozwalają człowiekowi na opuszczenie własnych granic, na przeniknięcie w istotę przedmiotów go otaczających157.
Ta filozofia codzienności to nic innego, jak „krzątactwo”, którego naturę zgłębia Jolanta Brach-Czaina:
Krzątactwo należy do naczelnych kategorii ujmujących obecność w świecie. Jest sposobem bycia w codzienności. (…) Celem wysiłków krzątaczych jest właśnie walka o codzienne istnienie tworzone i odnawiane z każdą drobną czynnością158.
118Myślę, że Nałkowska jak najbardziej docenia wagę aktywności kobiet w sferze prywatnej, a egzystencjalne rozważania, które towarzyszą ścieraniu przez Binię kurzu, współbrzmią z filozofią Brach-Czainy. Jednakże pisarka stawia w Romansie gorzką diagnozę. Uczciwe i poczciwe kobiety, wpisane w hierarchiczny układ małżeński, stoją na straconej pozycji. Binia usiłuje zagłuszyć porządkowaniem domu smutną prawdę, iż oddanie, poświęcenie, wybaczanie mężowi wcale nie muszą przynosić w zamian poczucia bezpieczeństwa159.
119Niezależność i samodzielność w sferze publicznej wydają się w powieści najważniejszą bronią kobiet. Bronią i obowiązkiem, które proponuje im Nałkowska. Autorka, niechętna raczej poglądom XIX-wiecznych emancypantek z Orzeszkową na czele, w Romansie Teresy Hennert zaskakująco się do nich zbliża. Praca, zarabianie na siebie okazują się w tej powieści ważnymi wartościami. Ważne jest też własne zdanie kobiet, aktywność, upór. Być może przyniosą je nowe czasy. Wanda Hennertówna jest już zupełnie inna niż matka. Nie czeka pasywnie na wydarzenia, samodzielnie wybiera się do domu porucznika Lina, gdy niepokoi się jego stanem psychicznym. Warto na marginesie dodać, że Lin, poeta i niedoszły samobójca, który dla dobra ludzkości zdradził tajemnice armii, a także Andrzej Laterna – ideowiec, komunista, pacyfista i rewolucjonista w jednym, choć nie wolni od wad, wyłamują się z patriarchalnego schematu i dlatego nie mogą sobie znaleźć miejsca w militarno-patriarchalnej rzeczywistości. To dowód na to, że pisarka bynajmniej nie zamierzała w prosty sposób podzielić powieściowego świata na „jasny” kobiecy i „ciemny” męski.
120Nałkowska, choć nie odnosiła się bezpośrednio do procesów urbanizacji, ani nie skupiała na szczegółach warszawskiego krajobrazu, w swoich dziełach podjęła tematykę dla rozważań nad miastem bardzo istotną. Przyjrzała się mianowicie kształtowaniu sfery publicznej. W Kobietach z zapałem, zdziwieniem i buntem osoby młodej krytycznie analizowała role płciowe determinujące funkcjonowanie ludzi w miejskiej przestrzeni. Szukała przyczyn, z jakich reprezentantki jej płci często ograniczają się do przestrzeni domowej, prywatnej. W Księciu na gorąco podjęła temat rewolucji 1905 i uczestnictwa w niej kobiety-estetki. W Romansie Teresy Hennert stworzyła sugestywny obraz miasta, które nie jest dobrym miejscem do życia dla kobiet, gdyż sfera publiczna została w nim niemal całkowicie zawłaszczona przez mężczyzn.
121Należy tu dodać, że sfera domu nie jest bynajmniej u Nałkowskiej oazą, w której bohaterki, zagrożone i niepewne na ulicach, znajdują szczęście i spokój. W czterech ścianach patriarchalne relacje najczęściej kładą się na ich życiu cieniem. Lucyna Marzec stawia ciekawą tezę, iż u autorki reguły ustalone na mocy niepisanego prawa w sferze prywatności, wpływają także na sposób funkcjonowania obu płci w sferze publicznej, zatem i w przestrzeni miejskiej:
W twórczości Nałkowskiej – parafrazując tę niezwykle wyrazistą, powszechnie znaną i używaną formułę, nie zawsze to, co prywatne, jest polityczne; lecz raczej to, co polityczne – jest prywatne, bez względu na to, jak bardzo mężczyźni chcieliby to ukryć. Pisarka niekoniecznie uniezwykla to, co prywatne, raczej odczarowuje męskie, a więc publiczne rytuały, pozwala dostrzec, że nie tylko dom rodzinny stanowi przestrzeń bezprawia, wstydliwych żądz, osobistych animozji – wszędzie, gdzie zbierają się ludzie, wytwarzają się takie same więzi dominacji i podporządkowania. Zofia Nałkowska we wszystkich swoich powieściach przedstawiała, w jaki sposób rozkład sił i charakter relacji między płciami ustanowiony w przestrzeni domowej jest przenoszony i powielany w przestrzeni publicznej160.
122Warszawa u Nałkowskiej to miasto, w którym nieustannie toczy się wojna, na wielu płaszczyznach. I nie jest to walka płci, znana pisarce z dzieł filozofów czy młodopolskich twórców. To raczej starcie kobiecości – czasem widzianej przez pryzmat kultury, czasem rozumianej dość esencjalnie, ale zwykle waloryzowanej pozytywnie – z ograniczającymi więzami, które wynikały z istnienia podwójnego standardu.
„Żyć z taką miłością niepodobna”
123W twórczości Gabrieli Zapolskiej problematyka damsko-męska zajmowała wiele miejsca, pisarka nieraz wskazywała na niższą pozycję kobiety w tych relacjach. Zofia Nałkowska jeszcze odważniej protestowała przeciw różnym standardom moralności dla obu płci i starała się pogodzić kulturową sprzeczność: być człowiekiem/być kobietą. Grażyna Borkowska uważa, że bohaterki jej modernistycznych powieści, choć są uwikłane w sprawy Erosa, mają zmysł wewnętrznej samoobrony:
(…) nie chcą uczynić miłosnego cierpienia jedyną treścią swego życia. Starają się wybierać: mężczyzn, role społeczne, typ wykształcenia, sposób życia, a nawet chwile swego nieszczęścia. Ale ta „nowa” kobieta Nałkowskiej tylko trochę drożej sprzedaje swoją skórę161.
124Wreszcie pojawiła się autorka, która postanowiła wyzwolić bohaterkę z jarzma miłości. Udało się to, ale nie bez konsekwencji artystycznych: dylogia Kobieta szuka siebie, napisana w 1935 roku przez Irenę Krzywicką, ma wszystkie cechy powieści z tezą.
125Krzywickiej bliskie były rozterki obu wspomnianych wcześniej pisarek. Upominała się o miejsce w kanonie dla Zapolskiej, którą ceniła za powieści „użerające się o godność kobiety”162, a o Nałkowskiej zwykle wypowiadała się z szacunkiem163, co nie było regułą wobec współczesnych jej literatek. Pewne wątki, muśnięte zaledwie przez poprzedniczki, Krzywicka postawiła niejako na ostrzu noża. Tłem pierwszej części swojej dylogii (Walka z miłością) uczyniła Warszawę i po raz pierwszy tak konsekwentnie wpisała w przestrzeń miejską kobiece doświadczenie ciała wraz z jego fizjologią.
126Śmiałe teksty łamiące obyczajowe tabu, a także wieloletni romans z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim (oboje byli w związkach małżeńskich) zapewniły Krzywickiej miano gorszycielki i skandalistki164. Choć przeżyła prawie cały XX wiek (1899-1994), postrzegana jest głównie jako barwna postać międzywojennej stolicy. Pochodząca ze zlaicyzowanej rodziny żydowskiej, związana ze środowiskiem „Wiadomości Literackich”, obracająca się wśród elity artystyczno-intelektualnej, specyficzny klimat tamtych czasów doskonale oddała we wspomnieniach Wyznania gorszycielki (1992). Jak sama przyznała:
W krótkim czasie, trochę ze względu na moją, coraz to powszechniej znaną, zażyłość z Boyem, trochę z powodu mojego pisania, trochę dlatego, że byłam ładna i dobrze ubrana, stałam się tzw. osobistością warszawską, za którą ludzie oglądali się na ulicy. (…) Publiczka warszawska i różnego autoramentu pismacy byli zaszokowani tym, że bywam bez męża, że w południe wpadam sama do „Ziemiańskiej”, na górkę, że po premierach (przecież byłam recenzentem) szłam, przeważnie w gronie mężczyzn-kolegów, na kolację do Simona i Steckiego165.
127Agata Tuszyńska nazwała tom wspomnień „upsychologizowaną plotką o przedwojennej Warszawie”166. To jednak coś więcej niż plotka, bo obok towarzyskich smaczków znajdziemy wierny zapis doświadczeń warszawianki wykształconej, światowej, bywającej na salonach, ale i zaangażowanej w kwestie społeczne, spełniającej się w sferze publicznej i wolnej, mimo krążących o niej niepochlebnych opinii.
128W historii polskiej myśli feministycznej głos Krzywickiej wymieniany jest jako jeden z najistotniejszych. Jak wyjaśnia Grażyna Borkowska:
W II Rzeczypospolitej zasadniczo nie ma problemu emancypacji, pozostaje natomiast problem samorealizacji kobiet w świecie zdominowanym przez tradycję i obyczaj. Krzywicka usiłuje prawnie zagwarantowane pole wolności poszerzyć, oczyścić ze skamielin i gruzów. I to nie po to, by ową wolność absolutyzować, lecz po to, by kobiety mogły spełnić swe przeznaczenie w nieprzymuszonym macierzyństwie i nieprzymuszonej miłości167.
129Jej poglądy, które wywodzą się z tradycji socjalistycznej (żywej w rodzinie pisarki) i liberalnej (kultywowanej w kręgu „Wiadomości Literackich”), są zaskakująco zbieżne z zachodnim feminizmem radykalnym drugiej połowy XX wieku168. Choć nie znała hasła „prywatne jest polityczne”, uważała, że tylko zmiany w sferze uznawanej dotąd za wyłącznie prywatną, a zwłaszcza w podejściu do ciała i seksualności, mogą doprowadzić do obalenia patriarchatu, bo ten wszak opisywała, używając pojęcia „cywilizacja męska”169. Opowiadała się za reformą tradycyjnego modelu rodziny i za przyznaniem kobietom praw, które dziś nazwiemy reprodukcyjnymi. Najbardziej dyskusyjnym punktem jej światopoglądu jest esencjalizm w podejściu do płci, domagała się bowiem respektowania kobiecej odrębności psychofizycznej, traktowanej przez nią jako niezbywalny fakt170.
130Krzywicka, mimo iż wyznawała feministyczne poglądy, nie była zbyt skłonna do siostrzeństwa i utożsamiania się z innymi kobietami. Być może miało na to wpływ poczucie, że jest „osobistością warszawską”, kimś specjalnym, akceptowanym przez nadające ton życiu kulturalnemu męskie grono literatów z „Ziemiańskiej”. Nierzadko w jej tekstach daje się wyczuć ton wyższości w stosunku do przedstawicielek własnej płci:
Tak bym chciała być dobrego zdania o kobietach! Są zdolne, mają zdrową energię do życia. Cóż kiedy wciąż jeszcze takie niedorosłe i takie tchórzliwe, takie nieporadne i takie posłuszne. Kiedy to minie? Za dziesięć lat? Za dwadzieścia? Dajcie znać, kiedy się będzie można z wami porozumieć171.
131Pisarka nie grzeszyła też sympatią i lojalnością wobec koleżanek po piórze. W tekście pod wiele mówiącym tytułem Jazgot niewieści, czyli przerost stylu wytykała im skłonność do nadmiernie drobiazgowych opisów i barokowych metafor ocierających się o śmieszność, ganiła za pretensjonalność, minoderię, histerię, przesadę, sztuczność i brak szczerości; jako pozytywny wyjątek wymieniała jedynie Marię Pawlikowską-Jasnorzewską172.
132Krzywicka uważała, że sama osiągnęła wysoki stopień świadomości feministycznej, dlatego ma prawo pouczać pozostałe kobiety. Jest to pułapka, w którą wpadło wiele działaczek i publicystek. Za cenną w jej postawie możemy za to uznać konsekwencję głoszonych poglądów. Przekonania autorki są zawsze czytelne: w prozie fabularnej, w recenzjach książkowych i teatralnych, w felietonach i reportażach sądowych173. U innych i u siebie uznawała służebność słowa wobec idei. Jak podkreśla Agata Zawiszewska:
(…) preferowała tradycyjny, dziewiętnastowieczny realizm i naturalizm, a marginalizowała nowoczesne techniki powieściowe. I czyniła to świadomie, ponieważ jedynie taki model literatury wydawał się jej skutecznym narzędziem propagandy niezbędnych, jej zdaniem, reform obyczajowych w Polsce zarówno po I wojnie światowej, jak i po 1945 roku, a temu zadaniu podporządkowała swoją twórczą aktywność174.
133Krzywicka czerpała z dobrych, pozytywistycznych wzorców powieści tendencyjnej, w której zawartość treściowa, przynosząca pożytek ogółowi, jest co najmniej tak ważna, a może i ważniejsza niż walory artystyczne. Wszak już Eliza Orzeszkowa – autorka Marty, stanowiącej idealną realizację założeń powieści tendencyjnej – głosiła:
Powieść natchniona fantazją i rozumem ma dwie strony i wartości: jedną zewnętrzną, odnoszącą się do formy, drugą wewnętrzną, uwydatniającą myśl, dążenie. Co działa na wyobraźnię, co unosi, przeraża – to jest dziełem fantazji ujętej w ramy pięknej formy; co naucza, wznosi i rozjaśnia pojęcia – to dzieło rozumu, myśli zdrowej. (…) Powieść tendencyjna wywiera więcej działania na rozum niż na wyobraźnię175.
134Według Orzeszkowej zadaniem dzieła tego typu jest wskazywanie celów. W dylogii Kobieta szuka siebie, na którą składają się Walka z miłością i Zwycięska samotność, Krzywicka wskazuje cel przede wszystkim czytelniczkom. Daje wyraźny sygnał, że oto nadeszła obyczajowa zmiana i kobieta może już uniezależnić się od mężczyzny. Takie przesłanie sprawia, że jej utwór określić można mianem feministycznej powieści tendencyjnej.
135Literaturze tendencyjnej zawsze grozi popadnięcie w schematyzm, postaci mogą okazać się płaskie, ich losy przewidywalne, a mowa agitująca i nienaturalna. Krzywickiej w dużym stopniu udaje się przed tym ustrzec, a ratuje ją pisarska żywiołowość. Jak pisze Zygmunt Ziątek:
Egzemplifikacyjny charakter konstelacji społeczno-kulturalnych oraz konstelacji losów (…) maskuje stylistyczna błyskotliwość autorki, ujawniająca się zwłaszcza w dialogach i monologach wewnętrznych postaci, oraz zręczne posługiwanie się psychologicznymi stereotypami społecznie i zawodowo określonych osobowości, zbliżone w tym względzie do dobrej powieści popularnej (np. francuskiej). Maskującą rolę pełni też chętne odwoływanie się autorki do przypadku, do złego i dobrego zbiegu okoliczności (…)176.
136Publicystyczne zacięcie nie przesłania tego, co w dylogii najciekawsze: doświadczeń bohaterki, najpierw w wielkim mieście, potem w krajobrazie wiejskim. Bohaterką ową jest gospodyni pensjonatu w śródmieściu Helena Solańska177. To zapracowana kobieta w wieku lat dwudziestu czterech, której jedyne rozrywki stanowią: czytanie, spacer lub kino w niedzielę oraz rozmowy z jedną z mieszkanek pensjonatu, Fulą Bilecką. Helena wiedzie swój skromny i samotny żywot w służbowym pokoiku z oknem na wąski i cuchnący przesmyk między dwoma domami. Brzydkie, przytłaczające otoczenie, przedstawione w konwencji naturalistycznej, łudząco przypomina miejskie pejzaże, które zamieszkiwały bohaterki Orzeszkowej, Rodziewiczówny i Zapolskiej:
Stróż zamiatał podwórze, słychać było wodę, szumiącą pod jego miotłą i wezbranym potokiem płynącą do ścieku. Na dachu, wśród ceglanych pni kominów, pełzali dwaj kominiarze, niby czarne owady i pohukiwali przeciągle i rozpaczliwie, jakby wraz z sadzą wydobywali z czarnych czeluści jęk istnień ludzkich, stłoczonych w szarym pudle kamienicy178.
137Helena ma wrażenie, że przebywa w więzieniu, jak zauważa Urszula Chowaniec: „Nie lubi pensjonatu pani Waśniewskiej, w którym pracuje. Tęskni za wsią, za przestrzenią, w swym pokoju wiesza widokówki z krajobrazami, by poczuć to, czego najbardziej jej brakuje w ciasnym mieście: naturę”179.
138Obrazki to jednak dla niej za mało, Helena potrzebuje fizycznego, namacalnego kontaktu ze światem natury i doświadcza go, gdy wraz z kucharką chodzi po sprawunki:
Lubiła ten ostry i cierpki zapach jarzyn, okrutny zapach mięsa, lubiła przebierać między palcami chłodne, perliste owoce. (…) targ był dla niej bliższym zetknięciem z przyrodą, niż oficjalny i zimny spacer po parku, gdzie rośliny, wykrygowane w rzędach, były jej obce, niby namalowane na papierze180.
139Według pisarki kobieta jest o wiele ściślej powiązana z naturą niż mężczyzna. Dużo bardziej jest też istotą biologiczną, gdyż rządzi nią miesięczny cykl. Podczas jednej z rozmów Fula skarży się koleżance: „Od trzech dni chodzę i wyję wewnętrznie, mam do siebie obrzydzenie, a do ludzi nienawiść, niektóre twarze w tramwaju doprowadzają mnie do mdłości i nic mi się nie chce robić, nic, tylko leżeć i skomleć”181. Krzywicka pisała artykuły o „comiesięcznej chorobie” czy też „słabości” kobiety, w których pragnęła skończyć z tabuizowaniem tej kwestii182. W powieści postawiła zagadnienie, jak osoba z żeńskim ciałem funkcjonuje w sferze publicznej. Fula wypowiada kontrowersyjny pogląd samej autorki, iż cykl menstruacyjny wydatnie wpływa na psychikę, powodując, iż w niektóre dni stosunek kobiety do otoczenia bywa wrogi.
140W pierwszej części dylogii stany fizjologiczne i odczuwanie własnej seksualności przekładają się na zachowanie bohaterek w miejskiej przestrzeni. Gdy Helena jest dziewicą, jej wizja miasta podszyta jest lękiem związanym ze sferą erotyki:
Bała się ulicznych i kinowych znajomości. Mimo, że od kilku lat mieszkała w Warszawie, miała jeszcze w sercu i w mózgu wyrytą prowincję. Stolica nie przestawała dla niej być „niebezpieczną dżunglą wielkiego miasta”, jak pisano w gazetach. Każdy z zaczepiających ją mężczyzn (zaczepiali często) był z pewnością handlarzem żywym towarem, alfonsem, bandytą albo w najlepszym wypadku – zawodowym uwodzicielem, robiącym dzieci dziewczętom i zarażającym je chorobą weneryczną183.
141Zauważmy, że strach jest przede wszystkim w głowie Heleny, a podejście do miasta, jako do terenu pełnego zagrożeń dla kobiety, zostaje zdyskredytowane. Nie oznacza to, że na ulicach nie ma niebezpieczeństw, a jedynie, że demonizowanie ich może ograniczać mobilność kobiet, pozbawiać ich uczestnictwa w miejskich rozrywkach. Krytyce poddany zostaje również obraz mężczyzny czyhającego tylko, by skrzywdzić niewinną dziewczynę. Myślę, że Krzywicka podejmuje tu dyskusję z Zapolską, którą – niezależnie od pochwał za odwagę obyczajową – krytykowała za postrzeganie miłości fizycznej jako nieczystej, a mężczyzny pożądającego kobiety jako zwierzęcia184. W Walce z miłością spotkany w mieście nieznajomy nie okazuje się potworem. Helena swego przyszłego ukochanego, lekarza Piotra Borowca, poznaje w kinie, gdy przesiada się w popłochu, biorąc go za kolejnego podrywacza.
142Fascynacja nieznajomym staje się katalizatorem zmian w życiu nieśmiałej i zastraszonej bohaterki. Już pierwsze spotkanie wyzwala w niej sprzeciw wobec biernej roli kobiety:
Wsiadł do taksówki, odjechał. Helena pobiegła w stronę swojej bramy. Stała potem długo na ciemnych schodach, medytując, czy by nie wybiec na ulicę, starać się go dogonić, choć wiedziała, że to nie ma sensu. Jak można było się tak rozstać? (…) Czemu nie oddała mu się od razu w aucie, albo nie poprosiła, żeby ją zawiózł do siebie?185.
143Bohaterka pozwala sobie może nie na aktywność, ale na śmiałe rojenia, zaprzeczające obrazowi heroiny oczekującej w domu aż ktoś się nią zainteresuje. Warszawa nie jest dla Heleny już tylko dżunglą pełną „męskich bestii”, odkrywa ona, iż może wyjść do miasta, kogoś poznać, miło spędzić czas w towarzystwie. Duży wpływ na jej zmianę ma, obok Piotra, Fula. Ta humorzasta i głosząca sprzeczne poglądy studentka politechniki postanawia odegrać wobec gospodyni pensjonatu rolę nauczycielki życia. To ona namawia Helenę na nocną eskapadę:
Więc wymknie się pani z domu i przyjdzie na dansing. Tam nie gwałcą. Może pani usiąść spokojnie przy stoliku i czekać. (…) W razie, gdyby ktoś panią zaczął niewolić, jest na sali paru kelnerów, policja i liczni ojcowie rodzin razem z żonami i dziećmi186.
144W tym fragmencie wyśmiany zostaje pogląd, iż kobieta nie powinna sama chodzić do nocnych lokali. Niestety, na dansingu pojawiają się natręci, którzy biorą samotną młodą osobę za chętną do flirtu (a zapewne też seksu za pieniądze) i Helena przeżywa prawdziwe katusze. Ale udaje jej się spotkać z Fulą i jej towarzyszami (jednym z nich, „zbiegiem okoliczności”, okazuje się Piotr), zatem jeszcze jedna niedostępna kobietom przestrzeń miejska zostaje zdobyta. W Walce z miłością Krzywicka stara się pokazać, że swoboda korzystania ze sfery publicznej to jednak nie wszystko. Czego brak do pełni emancypacji? Problem leży w relacjach damsko-męskich. Tłumaczy to Agata Araszkiewicz:
Krzywicka na wyidealizowaną konwencję kobiecego romansu (spotkanie nieznajomego, miłość od pierwszego wejrzenia, trudności pierwszego spotkania i cudowną harmonię) nakłada prawa wolnego rynku kobiet, którym wyzwolenie seksualne nie przyniosło żadnych praw. (…) Pod pozorem dobrowolnej negocjacji kontraktu seksualnego, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, Helena cały czas odczuwa niższość z powodu swej podatności na niewolę miłości187.
145Mimo że bohaterka cieszy się stanem zakochania, czuje, że to nie ona dyktuje warunki romansu. Początkowo pochłania ją jednak całkowicie to, co dzieje się z jej ciałem. Miłość rozkwita, wśród spacerów i wizyt w kawiarniach. Ale Piotr, zresztą mężczyzna żonaty, szybko nudzi się pocałunkami w bramach i oświadcza: „Przyjdziesz do mnie, głuptasku, tak będzie najlepiej”188. Helena odczuwa przed defloracją lęk niczym przed operacją, opóźnia więc odwiedziny, zawraca ze schodów do mieszkania mężczyzny. Natomiast, gdy w końcu odkrywa erotyczną rozkosz, rozpiera ją energia, a witalność objawia się w każdym jej kroku. W niczym nie przypomina zalęknionej dziewicy, nie jest jednostką, którą zbiorowość może zgnieść, to miasto musi ulec pragnieniu kobiety biegnącej do kochanka:
Przedarła się kiedyś przez pochód, który walił ulicą, poszła wbrew prądowi ludzkiemu, obojętna i głucha na hasła, transparenty i okrzyki. W jej oczach i gestach była taka siła, że rozstępowano się przed nią i zwyciężyła żywioł tłumu189.
146Ale euforia jest złudna, radość szybko zmienia się w nerwowe rozgorączkowanie. Helena zdaje sobie sprawę, że miłość wysysa z niej żywotność, że coraz bardziej opuszcza się w pracy, mimo iż dotąd lubiła gospodarskie czynności. Emocje znów odbijają się w sposobie poruszania się po mieście: chodzi apatycznie, nieuważnie, moczy nogi w kałużach. Eros okazuje się blisko spokrewniony z Tanatosem, co z kolei każe widzieć pokrewieństwo między tekstami Krzywickiej i Nałkowskiej. Atmosferę śmierci bohaterka wyczuwa nawet na ulubionym targu: „W koszach spoczywały martwo szarawe kartofle, trupie kalafiory, smutne żółte mumie szparagów – salsefie. Owoce z trudem udawały żywe”190.
147Kolejne cielesne doświadczenia, przed którymi autorka stawia bohaterkę, to nieślubna ciąża i aborcja191. Nielegalne wówczas zabiegi, nieraz przeprowadzane w niebezpiecznych warunkach, stanowiły coś w rodzaju „podziemnego miasta kobiet”192. Solańska jest pełna obaw:
Często jej opowiadały służące i praczki o poronieniach, o babkach, o podejrzanych lekarzach, masakrujących w brudnych norach. Znała wiele mrożących krew w żyłach historii; trzy kobiety z kamienicy, w której był pensjonat, umarły wskutek tych zabiegów193.
148Helena trafia wprawdzie do renomowanego doktora, ale i tak cierpi, gdyż nie decyduje się na chloroformową narkozę, by jeszcze tego samego dnia powrócić do pracy. Ponownie Krzywicka pokazuje w przestrzeni miejskiej bohaterkę zdominowaną przez swoją fizjologię. Helena po zabiegu: „Wlokła się, jak zwierzę, wzdłuż domu, przystając chwilami, zgarbiona i dziwnie słaba”194. Przyrównanie do zwierzęcia oznacza, iż ból ciała związany ze sferą ginekologii wytrąca kobietę z porządku cywilizacji. Także smutek, jaki ją ogarnia, jest jakby z innego porządku, z trudem wyrażalny w słowach, za to zrozumiały dla innej kobiety – kucharki, która wyciąga pomocną dłoń. Dwie pracownice, które za sobą nie przepadają, łączy w takim momencie nić solidarności: „To była czysto kobieca wymiana usług: pielęgnacja w chorobie, asystowanie w smutku. Nie ma prawie kobiety, która by się uchyliła od tego, wyrytego atawistycznego w jej mózgu, obowiązku”195.
149Zofia Brzuchowska dowodzi, że w całej twórczości Krzywickiej mit miłości tristanicznej, czy też romantycznej z przeszkodą, zostaje ukazany jako destrukcyjny dla kobiety i zastąpiony mitem miłości między matką a dzieckiem, dlatego uważa, że przymusowa rezygnacja z macierzyństwa już zawsze powraca u Heleny „jako głęboki nieodwracalny uraz i żal do kochanka”196. Na decyzję o aborcji miała wpływ jednak nie tylko niechęć partnera do posiadania dziecka (ostatecznie gotów był łożyć jakieś sumy), ale też własna świadomość bohaterki, że jako samotna matka nie będzie miała szans na utrzymanie posady, a w społeczeństwie stanie się obywatelką drugiej kategorii.
150Helena i tak traci pracę pod zarzutem „złego prowadzenia się”, właścicielka pensjonatu sugeruje, by poszukała sobie zajęcia… na rogu197. Ta sytuacja (zepsuta opinia, bezrobocie i kąt odnajęty w zatęchłej suterenie) przypomina sytuację wielu realnych kobiet i literackich bohaterek, które znalazły się same na miejskim bruku. Solańska wini za to miłość, miłość, jaką zna z kina i książek, która kazała jej stać się zależną od mężczyzny, nie móc doczekać się kolejnego spotkania, cierpieć zazdrość, stracić kontrolę nad życiem198. Postanawia więc ją w sobie zniszczyć. Jej rozumowanie jest proste i logiczne: „Tych dwu rzeczy, pracy i miłości, pogodzić się nie da. Czegoś trzeba się wyrzec. (…) «Trzeba żyć», a żyć z taką miłością niepodobna. Trzeba się więc wyrzec miłości”199.
151Już sama ta myśl powoduje, że czuje się wolna i znów z lekkością biegnie ulicami. Aneta Górnicka-Boratyńska dowodzi, iż: „Krzywicka postuluje pokonanie niebezpiecznego nałogu i głodu miłości, uznając to uzależnienie za przyczynę wszelkich nieszczęść kobiety, podobnie jak Horney – za podstawową przyczynę kobiecych neuroz”200.
152Psychoanalityczka Karen Horney wskazywała jednakże, iż neurotyczna jest wygórowana i nienasycona potrzeba miłości, cecha osobowości związana z przeżyciami w dzieciństwie201. Krzywicka pokazuje natomiast, że dla każdej kobiety groźny jest taki stan zakochania,
który powoduje ślepe podporządkowanie się mężczyźnie i zaakceptowanie patriarchalnych reguł związku. Źródło problemów dostrzega więc przede wszystkim w wychowaniu (wpajanie dziewczętom idealistycznego mitu miłości) oraz obowiązującej hierarchicznej strukturze relacji damsko-męskich, nie zaś – jak czyniłaby to Horney – w splocie czynników zewnętrznych i wewnętrznych, z naciskiem na osobowość202. Sedno poglądów Krzywickiej najlepiej oddaje jedna z jej recenzji:
(…) dla kobiety samodzielnej, chcącej zdziałać coś w życiu, luksusem nie do udźwignięcia jest miłość w pojęciu romantycznym, małżeństwo w pojęciu dotychczasowym. Kobieta walcząca musi umieć być samotna i przezwyciężyć miłość203.
Agata Zawiszewska komentuje to następująco:
Proces emancypacji „kobiety samotnej”, i w recenzowanych przez Krzywicką powieściach obcych, i w jej własnych utworach, jest inicjowany najczęściej przez traumę: nielojalność rodziców lub przyjaciół, porzucenie przez męża, zdradę seksualną, wymuszoną przez partnera aborcję, i polega na wycofaniu się ze świata w samotność rozumianą jako rezygnacja z bliskich więzi emocjonalnych (…)204.
153Po stoczeniu „walki z miłością” Helena podejmuje pracę w pensjonacie w podwarszawskim Grudowie i tam właśnie rozgrywa się akcja drugiej części dylogii. W Zwycięskiej samotności bohaterka pojawia się w stolicy, by zerwać z Piotrem i przy okazji raz jeszcze rozważa kondycję swojej płci w metropolii: „Być jedną z tysiąca samotnych kobiet zgubionych w wielkim mieście, to prawie być przedmiotem”205. Miasto jest wobec istot takich jak ona obojętne, skazuje je na niebyt, dlatego w jej wyobraźni błyska cień śmierci: „Gdyby tak teraz, przechodząc przez jezdnię, padła bezsilnie? Gdyby przejechał po niej samochód, krusząc jej kości (…), wtedy by może obeszła tych obcych ludzi?”206. Pisarka ewidentnie nawiązuje do powieści Orzeszkowej i postaci Marty, tej niemalże wzorcowej kobiecej ofiary miasta, która udręczona bezrobociem rzuciła się pod konny tramwaj. Ale wyobrażenie jest tylko mgnieniem, zmieniły się czasy i zmieniła się kobieta – zdaje się mówić Krzywicka. Dla swojej bohaterki przewiduje więc emancypacyjny happy end: obdarza ją pracą i to dającą coś więcej niż niezależność finansową. Jako zarządzająca w podwarszawskim domu dziecka Helena może łączyć zarabianie pieniędzy z działalnością społeczną. Czuje się spełniona i szczęśliwa, uważa, że wewnętrznie dojrzała. Po wielu perypetiach jej relacja z Piotrem przybiera formę wolnego związku: nie jest to może zbyt bliska więź emocjonalna, ale za to prawa bohaterki są respektowane. Urszula Chowaniec podsumowuje:
Helena jako Nowa Kobieta jest kobietą, która rezygnuje z małżeństwa jako narzędzia opresji, rezygnuje z zależności od mężczyzny, nie odrzucając wcale miłości, która jest teraz miłością partnerską. (…) Nie rezygnuje też z marzenia o macierzyństwie, bowiem te dwie namiętności łączyły się syntetycznie z jej cielesnością, jej bliskim związkiem z naturą207.
154Pozostaje jeszcze przyjrzeć się owemu bliskiemu związkowi kobiety z naturą, łączącemu się z niechętnym stosunkiem do miasta. W Zwycięskiej samotności autorka wkłada w usta jednego z bohaterów antyurbanistyczny monolog:
Życie w mieście to ohyda i nic na to nie pomogą urbaniści i piewcy maszyn. W mieście trzeba wchłonąć w siebie, czy się chce, czy nie, pewną sumę brzydoty (…). Moja ulica może być ładna, ale ta suma brzydoty na czym innym polega. Trzeba jednak chodzić i po ohydnych dzielnicach, trzeba wdychać różne odrażające zapachy, trzeba patrzeć na przerażające często gęby przechodniów. Trzeba widzieć, czuć, dotykać wielu rzeczy wstrętnych208.
155Jest to wypowiedź mężczyzny, który odrzuca pejzaż zurbanizowany z przyczyn estetycznych. Kobieta natomiast lubi wieś nie tylko ze względu na piękno. Według Krzywickiej potrzebuje ona swoistego zasilania ciała przez bliski kontakt z naturą, czego w mieście jest prawie zupełnie pozbawiona. Po przybyciu do Grudowa Helena: „Jeszcze nie oswoiła się z radością, podobną do radości zwierzęcia, przeniesionego z miasta – które jest mu torturą – do lasu, na pola, gdzie doświadcza transfuzji powietrza i słońca do krwi”209.
156Niechęć do miasta, a także mieszczan, mocno dała o sobie znać w czasie, gdy bohaterka wyrzucona z pensjonatu szukała nowej posady:
Znów była na ulicy, przeglądając kartkę z adresami. Wędrowała po schodach w górę i w dół, jak wahadło, zaglądała do obcych mieszkań, rozmawiała z obcymi ludźmi. Wszyscy wydawali się jej jacyś nieprzyjemni i brzydcy. Myślała ze wstrętem, że będzie musiała zamieszkać w jednym z tych obcych mieszkań, co dzień patrzeć na nic nie obchodzące ją twarze, że będzie musiała interesować się ich życiem210.
157Wówczas Helena czuła się dobrze jedynie siedząc na ławce i grzejąc w marcowym słońcu. Można odnieść wrażenie, że to dobroczynne działanie pierwszych promieni i przeczucie nadchodzącej wiosny dały jej optymistyczny impuls do myślenia o własnej przyszłości, do podjęcia walki z niszczącym uczuciem.
158Osadzenie dylogii Kobieta szuka siebie w dwóch przeciwstawnych światach (miasto versus wieś) ma zapewne podłoże autobiograficzne, jak wiele wątków w twórczości autorki. W latach 30. Irena Krzywicka dzieliła czas pomiędzy Warszawę i Podkowę Leśną, gdzie miała drugi dom. W jednym z felietonów napisała:
Każdy tu jest u siebie, odcięty od świata, zamknięty za swoją siatką drucianą niemal hermetycznie, zbyt hermetycznie, gdyby nie to, że miasto tak blisko, z całym swoim niepokojem, obolałością, napięciem myśli, intensywnością istnienia. Każdy człowiek mieszkający pod miastem posiada fascynującą podwójność życia, bo cóż wspólnego mogą mieć ze sobą te dwa istnienia: miejskie, asfaltowe, biurowe, kawiarniane i ziemne, ogrodowe, zwierzęce? Ogród, w którym się pracuje, to świat bardzo osobny i pełny, mógłby wypełnić życie… Ale ma się przecie jeszcze to drugie istnienie – miejskie. Tym gorzej? Tym lepiej?211.
Podobnie postrzega autorkę Agata Tuszyńska:
Wydaje mi się, że Irena w Warszawie i w Podkowie to dwie zupełnie inne osobowości. W mieście była pisarką i żoną adwokata, damą chodzącą po teatrach, rautach i koncertach. (…) Nazajutrz w Podkowie, w chustce na głowie pieliła ogród. W gruncie rzeczy najlepiej czuła się w roli ogrodniczki i opiekunki zwierząt212.
159Przekonanie o odmiennych związkach obu płci z naturą oraz z przestrzenią miejską pojawiło się jednak jeszcze zanim pisarka zaczęła cieszyć się własnym ogrodem, bo już w powieści Pierwsza krew (1930)213. Myślenie Krzywickiej zbliża ją w tej kwestii do Orzeszkowej i Rodziewiczówny, które – jako kresowianki – najchętniej widziały swoje bohaterki w wiejskich dworkach wśród uduchowionej zieleni, miasto odmalowując jako bezduszny, groźny moloch. Jako kontekst należy tu także przywołać teorie współczesnych ekofeministek, które podkreślają wyjątkowe znaczenie więzi kobiet z naturą214.
160Warszawa Krzywickiej – jak to bywa w powieści tendencyjnej – nie jest przestrzenią szczególnie interesującą pod względem topograficznym, zatraca swój lokalny koloryt i stanowi zaledwie tło zmagań bohaterki. Z dylogii Kobieta szuka siebie można wysnuć wniosek, że metropolia to nie miejsce dla kobiety. By się w pełni wyemancypować, musi ona wyjechać z miasta. Z dala od nieprzyjaznej cywilizacji, w zażyłości z naturą, znajdzie siłę, która pozwoli jej uniezależnić się od mężczyzny215. Nie wiem, czy taką istotnie naukę dla przedstawicielek swojej płci chciała zawrzeć w tekście Krzywicka, czy też pisanie powieści z tezą, która musi zawierać pewne uproszczenia, okazało się zgubne. Zauważmy bowiem, że przekonanie o zaletach rustykalności jest dość utopijne, gdyż na wsi, czy w małym miasteczku, trudniej było pozostawać kobiecie samej lub w nieformalnym związku, silniej niż w mieście obyczaj nakazywał tam żyć w uświęconym związku. Mimo to, w Walce z miłością znajdziemy treści z punktu widzenia krytyki feministycznej przełomowe. Po raz pierwszy tak jawnie zostaje postawione pytanie o wzajemne relacje ciała i miasta, o to, jak czuje się w zurbanizowanej przestrzeni kobieta ze swoją biologicznie rozumianą płcią, z przeżyciami menstruacji, defloracji, rozkoszy seksualnej, aborcji. Odpowiedź nie napawa optymizmem: kobieta i jej przeżycia zdają się do tego typu przestrzeni po prostu nie pasować. Tak jak nie do końca znajdują odbicie w kulturze, w literaturze, w języku216. Tym samym miasto zostaje u Krzywickiej zdemaskowane jako kolejny wytwór „cywilizacji męskiej” i stąd być może bierze się predylekcja pisarki do wsi i natury.
161Co warte odnotowania, autorka, mimo iż napisała feministyczną powieść tendencyjną, a raczej – właśnie dlatego, została ostro zganiona przez Ignacego Fika, skądinąd przeciwnika mieszczańskich wartości i zwolennika społecznych reform. Podsumowując w 1939 roku minione dwudziestolecie polskiej literatury, w podrozdziale Kobieta, miłość, gromił on Krzywicką:
Walczy ona już nie o równouprawnienie, ale pod hasłami odwetu dąży do hegemonii kobiet nad mężczyznami. (…) W cyklu Kobieta szuka siebie przedstawia historię (…) „walki z miłością”, zakończonej „zwycięską samotnością”. Wizja tej nonsensownej emancypacji czy dyktatury każe Krzywickiej na terenie istniejącej rzeczywistości społecznej walczyć o zupełną swobodę obyczajów. (…) Przy sukursie Boya (…) domaga się jawności menstruacji, regularnego dostarczania kobiet więźniom, uwzględniania żądań zboczeńców itp. W literaturze pragnie zupełnej swobody w odtwarzaniu procesów fizjologiczno-seksualnych i sama daje tego przykład, opisując objawy dojrzewania płciowego młodzieży, przeżycia kobiet w czasie menstruacji i stosunku czy wreszcie igraszki miłosne zwierząt217.
162Zainspirowany marksizmem Fik był zwolennikiem literatury tendencyjnej, życzył sobie tekstów z konkretną ideą, oddziałujących na społeczeństwo, włączających się w walkę o nowy kształt rzeczywistości218. Takie właśnie teksty pisała Krzywicka! Fik, który domagał się zmian społecznych, zupełnie nie dostrzegał, iż częścią postępu są zmiany w sferze obyczajowej i likwidacja przesądów, o co ubiegała się, tak niesprawiedliwie przezeń oceniana, autorka. Badając przypadek Krzywickiej i Fika w kontekście sporów socjalistów i środowiska „Wiadomości Literackich” oraz napięć między feminizmem a socjalizmem, Joanna Krajewska zauważa:
Marksistowski pewnik, że nierówność płciowa zostanie zlikwidowana po usunięciu nierówności klasowych, implikował przekonanie o jałowości zajmowania się pochodnymi zniewolenia kobiet – karalnością aborcji, brakiem edukacji seksualnej, przesądami obyczajowymi. W postulatach socjalistycznej przebudowy świata zabrakło miejsca na „prywatną” problematykę kobiecości. Okazuje się też, że w wydaniu Fika była to rewolucja „męska”219.
163Krzywicka pragnęła też rewolucji „kobiecej”. Prześcignęła Zapolską w odwadze pisania o drażliwych kwestiach obyczajowych, ostrzej niż Nałkowska protestowała przeciw uniemożliwianiu kobietom wypowiadania ich pragnień220. Dowiodła, że nie wystarczy, iż kobiety poczują się bardziej u siebie w sferze publicznej (na ulicach, w pracy, na studiach, w lokalach rozrywkowych), gdyż konieczne są także zmiany w sferze relacji damsko-męskich oraz w podejściu do spraw ciała. Napisała powieść feministyczną, która miała dawać czytelniczkom przykład, jak dążyć do niezależności, ale mimo to nie udało jej się na terenie literatury oswoić przestrzeni miejskiej dla kobiecej bohaterki.
Notes de bas de page
1 Zob.: D. Knysz-Rudzka, Gabriela Zapolska – spotkania z naturalizmem [w:] Naturalizm i naturaliści w Polsce. Poszukiwania, doświadczenia, kreacje, red. J. Kulczycka-Saloni, D. Knysz-Rudzka i E. Paczoska, Warszawa 1992, s. 165-175.
2 Zob.: I. Maciejewska, Wielkie miasto w prozie okresu Młodej Polski a problemy naturalizmu [w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 3, red. E. Jankowski i J. Kulczycka-Saloni, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s 197-222.
3 I. Gubernat, Miasto Zapolskiej [w:] Miasto – Kultura – Literatura. Wiek XIX, materiały sesji naukowej (Gdańsk 15-16 lutego 1993), red. J. Data, Gdańsk 1993, s. 219.
4 Tamże, s. 215.
5 Na temat związków pisarki z Warszawą zob.: D. Knysz-Rudzka, Gabriela Zapolska i jej trudna droga do stołecznej sławy [w:] Warszawa pozytywistów, red. J. Kulczycka-Saloni i E. Ihnatowicz, Warszawa 1992, s. 248-263.
6 Krystyna Kłosińska sporządziła szczegółowy katalog zarzutów wobec Zapolskiej, które – jak dowodzi – krążą głównie wokół kategorii bezwstydu, zob.: K. Kłosińska, Ciało, pożądanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej, Kraków 1999, s. 26-37.
7 Jak pisała o Zapolskiej Karolina Beylin: „Oburzano się, że ta córka obywatela ziemskiego (…) od wczesnej młodości próbowała kariery aktorskiej i żadne namowy rodziny nie zdołały jej od niej odciągnąć. Oburzano się i na to, że poślubiwszy młodego kresowego ziemianina, porucznika gwardii rosyjskiej Konstantego Śnieżko-Błockiego, po trzech latach opuściła męża i odtąd mieszkała sama. Do tych «prywatnych» pretensji doszły jeszcze w opinii warszawskiej pretensje natury literackiej. (…) Zapolska tłumaczyła się (…), że w ogóle nie wie nic o naturalizmie i że nie przypuszczała, iż w Polsce nie wolno mówić, «że kobieta ma kolana»! Prasa roiła się od wymysłów”, K. Beylin, Dni powszednie Warszawy w latach 1880-1900, Warszawa 1967, s. 179-180.
8 G. Zapolska, Janka. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. III, Kraków 1958, s. 143. Druk powieści rozpoczął „Kurier Codzienny” w roku 1893, wydanie książkowe ukazało się w 1895.
9 O dominującej roli ojca w rodzinach „wysadzonych z siodła” zob.: D. Rzepniewska, Ziemianki w mieście. Królestwo Polskie w końcu XIX wieku [w:] Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1997, t. V, s. 31-57.
10 G. Zapolska, dz. cyt., s. 34.
11 Według Ireny Gubernat opis łuny jest bliski młodopolskim katastroficznym pejzażom nieba, zob.: I. Gubernat, Przedsionek piekła. O powieściopisarstwie Gabrieli Zapolskiej, Słupsk 1998, s. 68-69.
12 G. Zapolska, dz. cyt., s. 36.
13 Tamże, s. 41.
14 Tamże, s. 74.
15 J. Berger, Sposoby widzenia, przeł. M. Bryl, Poznań 1997, s. 46.
16 G. Zapolska, dz. cyt., s. 76.
17 „Running the gauntlet of intrusive looks by men on the streets”, G. Pollock, Modernity and the Spaces of Feminity [w:] The Expanding Discourse. Feminism and Art History, red. N. Broude i M.D. Garrard, Harper Collins, New York 1992, s. 265.
18 Zob.: K. Kłosińska, „Janka” Gabrieli Zapolskiej. Patriarchat i inność. Rodzinny grobowiec [w:] Inny, Inna, Inne. O inności w kulturze, red. M. Janion, C. Snochowska-Gonzalez i K. Szczuka, Warszawa 2004, s. 252-259. Tekst znalazł się też w książce: K. Kłosińska, Fantazmaty. Grabiński – Prus – Zapolska, Katowice 2004, s. 134-145.
19 Zob.: tamże.
20 G. Zapolska, dz. cyt., s. 362.
21 Powieść drukował w odcinkach „Przegląd Tygodniowy” w latach 1894-1896, wydanie książkowe ukazało się w roku 1897.
22 J. Rurawski, Gabriela Zapolska, Warszawa 1987, s. 165.
23 G. Zapolska, Listy, zebr. S. Linowska, Warszawa 1970, t. I, s. 464.
24 Według Anny Janickiej, Zapolska nie przekreśla ostatecznie samej instytucji małżeństwa i widzi szanse na relacje partnerskie, krytykuje jednak wewnątrzmałżeńskie patologie i brak porozumienia między żoną i mężem, zob.: A. Janicka, Małżeństwo w projekcie emancypacyjnym Gabrieli Zapolskiej [w:] Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2004, t. VIII, s. 297-310.
25 Zob.: M. Cwetsch-Wyszomirska, W drodze ku „małżeństwu doskonałemu”. Małżeństwo na początku wieku XX w świetle „Czystości” i „Kosmetyki” [w:] Kobieta i małżeństwo, dz. cyt., s. 43-53. Małżeństwa zawierane z powodów finansowych nadal nie należały jednak do rzadkości, zob.: M.J. Olszewska, Przedmiot transakcji: córka. Od Fredry do Perzyńskiego [w:] Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 2000, s. 177-193 oraz J. Zacharska, Kariery dziewcząt z mieszczańskiego domu w literaturze drugiej połowy XIX i początku XX wieku, tamże, s. 247-263.
26 Zob.: A. Chałupnik, Sztandar ze spódnicy. Zapolska i Nałkowska: o kobiecym doświadczeniu ciała, Warszawa 2004, s. 140-141 i 166.
27 Zob.: K. Kłosińska, Ciało, pożądanie, ubranie, dz. cyt., s. 288.
28 Szerzej piszę na temat w tekście: M. Büthner-Zawadzka, „Chodźmy się denerwować!…”. Szaleństwo w „Fin-de-siècle’ istce” Gabrieli Zapolskiej, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”, Rok XLII (2007), Szaleństwo a literatura, materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Fundację na rzecz Badań Literackich w ramach cyklu Kontynuatorzy czy nowatorzy? Młodzi badacze i ich warsztaty we współczesnych badaniach nad literaturą, Warszawa, 9-10 lutego 2007 roku, Warszawa 2007, s. 73-82.
29 Zob.: A. Janicka, Figury tożsamości. O języku bohaterek w prozie Gabrieli Zapolskiej [w:] Literatura Młodej Polski. Między XIX a XX wiekiem, red. E. Paczoska i J. Sztachelska, Białystok 1998, s. 171.
30 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. IV, Kraków 1958, s. 48.
31 Alicja Kuczyńska zauważa, że wśród obcych na ulicy przechodzień czuje się wyzwolony z więzów rodzinnych, towarzyskich, środowiskowych. Zostaje zredukowany do swojej zewnętrzności i za pomocą ubioru może stwarzać różne impresje i złudzenia, zob.: A. Kuczyńska, Agora nasza powszednia [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997, s. 161-162.
32 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka, dz. cyt., s. 57.
33 Tamże, s. 122.
34 Tamże, s. 84.
35 J. Rurawski, dz. cyt., s. 162.
36 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka, dz. cyt., s. 205.
37 Tamże, s. 146.
38 Tamże, s. 222.
39 Tamże, s. 219. Zauważmy, że Jadwiga Heglowa, nie zważając na opinię towarzystwa, nie żądając nic od byłego męża, kształcąc się i ciężko pracując, nadto tworząc szczęśliwe stadło z Bornem i namawiając inne kobiety do samostanowienia, dokładnie realizuje postulaty emancypacyjne Elizy Orzeszkowej: „Nie od urojonej tyranii mężczyzn, nie od świętych i przynoszących szczęście obowiązków rodzinnego życia, nie od przyzwoitości i prostoty, ale od słabości fizycznej, bardziej narzuconej, niż od natury wziętej, od braku sił moralnych na samoistne i logiczne życie, od klątwy wiecznego niewolnictwa i anielstwa, od wypatrywania z cudzej ręki kawałka powszedniego chleba, od wiecznego zamykania przed nimi dróg poważnej i użytecznej pracy, mają i powinny emancypować się kobiety”, E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach [w:] A. Górnicka-Boratyńska, Chcemy całego życia. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870-1939, Warszawa 1999, s. 93.
40 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka, dz. cyt., s. 367.
41 Zgodnie z freudowską psychoanalizą osoby cierpiące na agorafobię projektują swoje zrepresjonowane uczucia na zewnętrzne obiekty. Dotyczy to zwłaszcza pragnień natury seksualnej, zob.: E. da Costa Meyer, La Donna é Mobile: Agoraphobia, Women, and Urban Space [w:] The Sex of Architecture, red. D. Agrest, P. Conway i L.K. Weisman, Harry N. Abrams, Inc., New York 1996, s. 145-147. O agorafobii szerzej piszę w rozdziale drugim.
42 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka, dz. cyt. s. 487.
43 Mowa tu o cukierni Christiana Thoura (Toura), słynącej z pączków i czekolady, a mieszczącej się od 1871 roku przy Krakowskim Przedmieściu 7 (w tym budynku znajdował się powieściowy sklep Wokulskiego w Lalce, a obecnie jest tam Główna Księgarnia Naukowa im. Bolesława Prusa), zob.: W. Herbaczyński, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, Warszawa 1988, s. 65 i 185.
44 G. Zapolska, Listy, dz. cyt., t. 1, s. 86-87.
45 Cyt. za: Z. Raszewski, Wstęp [w:] G. Zapolska, Dramaty, Wrocław-Warszawa 1960, t. I, s. 114.
46 Tamże, s. 46-47. W dramacie Maria, siostra zdradzanego Raka (w Fin-de-siècle’ istce jej odpowiedniczką jest Rózia, kuzynka Żabusi) uważa, iż miasto niszczy, gubi i psuje, i to zwłaszcza kobiety, zob.: G. Zapolska, Żabusia [w:] Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. XIII, Kraków 1958, s. 184.
47 G. Zapolska, Fin-de-siècle’ istka, dz. cyt., s. 121.
48 Antoni Wieniarski tak pisał w Warszawie i warszawianach (1857) o tym typie „srebrnej młodzieży”: „Nie mogąc trzymać wynajętych karet posługuje się dorożkami, jeżdżąc nimi z pańska. Słysząc ten przymiotnik jeżdżenia, nie mogłem pojąć co on znaczy, aż raz podsłuchałem lekcję, którą dawał jeden z doświadczonych na tym polu potulnemu nowicjuszowi: «połóż się w dorożce, a nogi załóż na ramiona dorożkarzowi!»”, cyt. za: Przedwczorajszej Warszawy typy malownicze, wybrał oraz wstępem i objaśnieniami opatrzył Z. Bieniecki, Warszawa 1972, s. 60. Tamże reprodukowany jest wspomniany rysunek.
49 Żabusia wykonuje wobec obyczajowości ten sam gest, który Hélène Cixous zaleca kobietom wobec języka, gest sroki-złodziejki, która kradnie i lata, bawi się, rozbijając struktury, zob.: H. Cixous, Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 180.
50 G. Zapolska, Z pamiętników młodej mężatki. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. X , Kraków 1958, s. 180-181.
51 Zob.: E. Kowecka, Zmiana roli kobiety w prowadzeniu domu w XIX wieku [w:] Kobieta i kultura życia codziennego, dz. cyt., s. 151-157.
52 G. Leszczyński, „Małe kobietki” XX wieku [w:] Wiek kobiet w literaturze, red. J. Zacharska i M. Kochanowski, Białystok 2002, s. 114.
53 Określenie Józefa Rurawskiego, zob.: J. Rurawski, dz. cyt., s. 270.
54 Zob.: G. Zapolska, W sprawie emancypacji (szkic) [w:] tejże, Publicystyka, oprac. J. Czachowska i E. Korzeniewska, cz. 1, Wrocław-Warszawa 1958, s. 49-59 oraz Paniom emancypantkom… odpowiedź, tamże, s. 60-68.
55 G. Zapolska, Z pamiętników młodej mężatki, dz. cyt., s. 202.
56 Sezonową miłość drukował w 1904 roku „Kurier Warszawski”, rok później ukazało się wydanie książkowe. Córkę Tuśki drukowały w 1907 roku „Kurier Warszawski”, „Dziennik Poznański” oraz „Gazeta Lwowska”, w tym samym roku ukazała się książka. Jako genezę tej drugiej powieści Zapolska podawała swój spacer po ulicach i zaglądanie przez okna do wnętrz mieszkań, gdzie toczą się bezgłośne ludzkie walki, których ofiarami są dzieci, zob.: J. Czachowska, Gabriela Zapolska. Monografia biobibliograficzna, Kraków 1966, s. 395-396.
57 Psychoanalityczną interpretację postaci Pity przy użyciu baśni stosowali już inni badacze: Agata Chałupnik, nawiązując do historii Królewny Śnieżki oraz Grzegorz Leszczyński – do historii Śpiącej Królewny. Kluczową problematyką dla nich było czasowe uśpienie dojrzewającej dziewczynki, jej inicjacja w dorosłe życie, rywalizacja z matką, zob.: A. Chałupnik, dz. cyt., s. 82-84 oraz G. Leszczyński, Maski dziecka salonu [w:] Mieszczaństwo i mieszczańskość…, dz. cyt., s. 107-122. Mimo iż tropy baśniowe podpowiada sama Zapolska, nie do końca prowadzą one we właściwym kierunku. Zauważmy, że ani aktor Porzycki nie jest szlachetnym królewiczem, ani Tuśka do końca złą macochą – córka zresztą ostatecznie staje po stronie matki, nie chcąc być jej rywalką.
58 Lokalizacja mieszkania wydaje się nieprzypadkowa: Warecka stała się pod koniec XIX wieku mrocznym przesmykiem. Jadwiga Waydel-Dmochowska tak wspominała swoją młodzieńczą lekturę: „Na ulicy Wareckiej ulokowała Zapolska bohaterów Córki Tuśki (…). Na mnie powieść ta (…) zrobiła w swoim czasie duże wrażenie i ulicę Warecką nazywałam zawsze w myśli ulicą Córki Tuśki. Talent Zapolskiej miał tę właściwość, że niezniszczalnie wprawiał swoje postacie, czy to sceniczne, czy powieściowe, w wybrane dla nich tło”, J. Waydel-Dmochowska, Jeszcze o dawnej Warszawie, Warszawa 1960, s. 50-51.
59 Zob.: G. Zapolska, Sezonowa miłość. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. VII, Kraków 1958, s. 117 oraz G. Zapolska, Córka Tuśki. Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. VIII, Kraków 1958, s. 189 i 279.
60 G.P. Bąbiak, Ikonosfera mieszczańska Gabrieli Zapolskiej [w:] Mieszczaństwo i mieszczańskość…, dz. cyt., s. 20-21.
61 Irena Gubernat pisze o domu, który zamiast strefą miłości stał się martwym, sztucznym tworem i pokazuje, w jaki sposób Zapolska tworzy taki klimat za pomocą opisów nieużywanych mebli, nienaturalnego światła i sztucznych zapachów, zob.: I. Gubernat, Przedsionek piekła, dz. cyt., s. 73.
62 U Zapolskiej silnie współgra uwięzienie w przestrzeni mieszczańskiego wnętrza i w konwenansie, jak celnie ujęła to Irena Krzywicka: „jej zdrowe płuca duszą się w nie przewietrzanych mieszkaniach i nigdy nie rewidowanych pojęciach”, I. Krzywicka, Polska „Komedia ludzka” [w:] tejże, Kontrola współczesności. Wybór międzywojennej publicystyki społecznej i literackiej z lat 1924-1939, zebrała i wstępem opatrzyła A. Zawiszewska, Warszawa 2008, s. 204, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 18.
63 G. Zapolska, Córka Tuśki, dz. cyt., s. 41-42.
64 Tamże, s. 129.
65 Tamże, s. 113. O tym, że matka i córka są wydziedziczone ze swych ciał, jedna przez poczucie utraty atrakcyjności, druga przez całkowite nieuświadomienie, pisze też Anna Janicka, zob.: A. Janicka, „Ciało niczyje”. Doświadczenia ciała w prozie Gabrieli Zapolskiej [w:] Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2006, t. IX, s. 73-81.
66 G. Zapolska, Córka Tuśki, dz. cyt., s. 198.
67 Tamże, s. 200.
68 Na ten temat zob.: A. Landau-Czajka, Przygotowanie do małżeństwa według wybranych poradników z XIX i XX wieku [w:] Kobieta i małżeństwo, dz. cyt., s. 3-23; J. Sikorska-Kulesza, „Skąd się wziął twój braciszek?”. Początki dyskusji o wychowaniu seksualnym dzieci i młodzieży na ziemiach polskich, tamże, s. 25-41; A. Weseli-Ginter, Wychowanie seksualne dzieci i młodzieży na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku, „Katedra” 2001, nr 4, s. 52-79 oraz M. Gawin, Idea wychowania seksualnego dzieci i młodzieży we wczesnym wieku XX w kulturze polskiej (1905-1939) [w:] Jak badać obyczaje?, materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Łowicz, listopad 2005, red. M. Szpakowska, Warszawa 2007, s. 74-90.
69 O relatywizowaniu opozycji między artystą i filistrem u Zapolskiej pisała Jadwiga Zacharska: filistrzy obdarzani są często ludzkimi cechami i zasługują na współczucie, z kolei artyści nie zawsze są postaciami pozytywnymi, zob.: J. Zacharska, Filister w prozie fabularnej Młodej Polski, Warszawa 1996, s. 124-125.
70 Śmierć bohaterki swą pozorną bezsensownością budziła sprzeciw zarówno czytelników, jak i krytyków, zob.: J. Czachowska, dz. cyt., s. 396-397. Jednakże, jeśli wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo historyczne, tragedia ta nie wydaje się nieuzasadniona. Na przykład o tzw. „warszawskiej krwawej niedzieli” (29 stycznia 1905 roku) Halina Kiepurska pisze: „Pojedynczy żołnierze strzelali na postrach, z fantazji, dla zabawy. Gdy zauważono na ulicy większy ruch, dowódca nakazywał oddać salwę, jak np. na Żelaznej, Królewskiej, Nowym Świecie, Marszałkowskiej, Grzybowskiej. Były wypadki celowania do zamkniętych bram, do osób przypadkowo znajdujących się na ulicy, do wychylających się z okien”, H. Kiepurska, Warszawa 1905-1907, Warszawa 1991, s. 68. Pita co prawda ginie najpewniej w grudniu 1905 roku (mowa jest o dniach przedwigilijnych), ale strzały do przechodniów zdarzały się w całym okresie rewolucyjnym.
71 Zob.: A. Chałupnik, dz. cyt., s. 84.
72 D. Knysz-Rudzka, Gabriela Zapolska i jej trudna droga do stołecznej sławy, dz. cyt., s. 262.
73 G. Zapolska, Córka Tuśki, dz. cyt., s. 185. Plac św. Aleksandra (obecnie Trzech Krzyży) bardzo często pojawia się w warszawskich powieściach Zapolskiej. Może dlatego, że był to jeden z jej stołecznych adresów?
74 Tamże, s. 344.
75 Ten rewolucyjny wymiar Córki Tuśki mocno podkreśla także Tomasz Weiss, co nie dziwi, gdyż studium jego (nie wolne zresztą od stereotypowego podejścia do Zapolskiej jako do autorki dzieł nieco chaotycznych) powstało pod koniec lat 50. XX wieku. Uważa on, że Mundek i Tarnawicz dojrzewają pod wpływem socjalistycznych idei, a Pita i jej drugi brat Edek mogą brać z nich przykład (zob.: T. Weiss, O twórczości Gabrieli Zapolskiej [w:] G. Zapolska, Dzieła wybrane, red. J. Skórnicki i T. Weiss, t. XVI, Kraków 1958, s. 301-302). Edek istotnie zaczyna wychodzić na miasto w celach konspiracyjnych. Dla chłopca jest to swego rodzaju ucieczka z mieszczańskiego domu. Pita, jako dziewczynka, nie ma tej możliwości, może tylko marzyć o wielkich sprawach, a jej wyjście poza cztery ściany kończy się tragicznie. Autorka jednak pisze w jednym z ostatnich zdań powieści: „Ta śmierć jej, choć, zda się, nie była Czynem, a przecież nim była w zbiorowym czynie ludu”, G. Zapolska, Córka Tuśki, dz. cyt., s. 364.
76 C. Walewska, Ruch kobiecy w Polsce, Warszawa 1909, cz. 2, s. 25.
77 I. Gubernat, Przedsionek piekła, dz. cyt., s. 70.
78 Bogdan Mazan dostrzega w takich bohaterkach Zapolskiej, jak Tuśka i Pita Żebrowskie, przejawy bowaryzmu, zob.: B. Mazan, Bowaryzm w literackich transpozycjach polskich modernistów [w:] Literatura Młodej Polski, dz. cyt., s. 11-27.
79 A. Janicka, Figury tożsamości, dz. cyt., s. 166.
80 Zob.: A. Chałupnik, dz. cyt., a także: M. Podraza-Kwiatkowska, Młodopolska femina. Garść uwag [w:] Ciało i tekst, dz. cyt., s. 12-27.
81 Z. Nałkowska, Klamra [w:] Warszawa naszej młodości, praca zbiorowa, oprac. A. Mauersberger, Warszawa 1954, s. 7.
82 Mieszkanie przy Marszałkowskiej 4, które w dwudziestoleciu międzywojennym pełniło rolę salonu, wspomina wiele osobistości ówczesnego życia kulturalnego, zob.: Wspomnienia o Zofii Nałkowskiej, praca zbiorowa, W. Barcikowski i inni, Warszawa 1965.
83 Pierwsza część powieści pod tytułem Lodowe pola ukazała się w 1904 roku na łamach „Prawdy”.
84 H. Kirchner, Nałkowska albo życie pisane, Warszawa 2011, s. 69.
85 I. Kaluta, Pisać Nałkowską, „Teksty Drugie” 1999, nr 1/2.
86 Kwestia typu człowieka, zgodności lub niezgodności z własnym typem (czasem nazywanym naturą lub przeznaczeniem), autonomii psychicznej oraz kształtowania się tożsamości i podmiotowości w konfrontacji, walce, ścieraniu się typów zawsze zajmowała pisarkę, zob.: M. Janowska, Postać – Człowiek – Charakter. Modernistyczna personologia w twórczości Zofii Nałkowskiej, Kraków 2007, s. 38-43.
87 Zob.: H. Kirchner, Modernistyczna młodość Zofii Nałkowskiej, „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 1.
88 M. Janion, Być „ja” swojego „ja” [w:] tejże, Odnawianie znaczeń, Kraków 1980, s. 236.
89 Z. Nałkowska, Kobiety, Warszawa 1976, s. 76.
90 Tamże, s. 77.
91 Kultura patriarchalna tradycyjnie łączy kobietę ze sferą prywatną, a mężczyznę z publiczną. Widać jednak, że na ten podział nakłada się inny – podział kobiet na cnotliwe i upadłe, zob.: G. Pollock, dz. cyt., s. 244-267.
92 Z. Nałkowska, Kobiety, dz. cyt., s. 86.
93 B. Smoleń, Płeć i śmierć. Tanatyczna wyobraźnia Zofii Nałkowskiej [w:] Ciało, płeć, literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Hornung, M. Jędrzejczak i T. Korsak, Warszawa 2001, s. 211.
94 Z. Nałkowska, Kobiety, dz. cyt., s. 56-57.
95 A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, s. 176.
96 M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska i J. Mikos, Warszawa 1993, hasło „Podwójny standard”, s. 169.
97 Zob.: Z. Nałkowska, Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego [w:] A. Górnicka-Boratyńska, Chcemy całego życia, dz. cyt., s. 323-329. Część działaczek emancypacyjnych jako sposób na podwójny standard proponowała surowsze reguły moralne dla mężczyzn, przyjmując z milczącą zgodą ideał czystości w stosunku do kobiet. Nałkowska była takim poglądom zdecydowanie przeciwna. Więcej o feministycznych sporach o podwójny standard zob.: S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 1999, s. 130-135.
98 Nie dziwi zatem, iż Nałkowska – jak zauważa Magdalena Rembowska-Płuciennik – nie podejmuje raczej kwestii swobód społecznych kobiet, ale: „W odpowiedzi na hasła uspołecznienia zadań nowej kobiety propaguje wolność w sferze seksualnej jako podstawową przesłankę etyki swoich bohaterek. Z tą kategorią wiąże się nierozerwalnie potrzeba autentyczności, czyli jedności indywidualnych potrzeb duchowych i zmysłowych, stająca się jedynym regulatorem poczynań kobiety w relacjach społecznych”, M. Rembowska-Płuciennik, „Nadkobieta”. Problematyka etyczna we wczesnomodernistycznej twórczości Zofii Nałkowskiej [w:] Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863-1918 w poszukiwaniu wzorów życia i sztuki, red. E. Ihnatowicz i E. Paczoska, Warszawa 2006, s. 528.
99 Z. Nałkowska, Uwagi o etycznych zadaniach…, dz. cyt., s. 325. Podobnie widziała kwestię prostytucji Simone de Beauvoir, zob.: S. de Beauvoir, Druga płeć, przeł. G. Mycielska i M. Leśniewska, Warszawa 2003, s. 614-633.
100 Zob.: D.E. Nord, Walking the Victorian Streets. Women, Representation and the City, London-Ithaca 1995, s. 1-15. Więcej piszę na ten temat w rozdziale drugim.
101 A. Chałupnik, dz. cyt., s. 116.
102 Z. Nałkowska, Kobiety, dz. cyt., s. 112.
103 G. Borkowska, Imperatyw miłości [w:] Z. Nałkowska, Kobiety, Warszawa 2010, s. 7. Również Magdalena Marszałek wskazuje, że u Nałkowskiej różnica między kobietą i mężczyzną w przeżywaniu miłości tylko częściowo daje się uhistorycznić i wytłumaczyć socjokulturowym porządkiem płci w danej epoce, dla kobiet miłość łączy się nierozerwalnie z cierpieniem, szaleństwem, śmiercią, zob.: M. Marszałek, „Życie i papier”. Autobiograficzny projekt Zofii Nałkowskiej: „Dzienniki” 1899-1954, Kraków 2004, s. 154-155.
104 C. Walewska, dz. cyt., cz. II, s. 26.
105 Z. Nałkowska, Książę, Warszawa 1976, s. 57.
106 Tamże, s. 109. Wilhelm Mach twierdził, iż: „Arystokratyzm duchowy pani Ali wynosi ją ponad brutalną prawdę faktów – w idealną sferę czystego piękna. Usuwa ją poza możliwość współudziału w konkretnej robocie społecznej i organizacyjnej. Podpowiada nieufność, pogardę nawet, dla tłumu – w obawie przed jego siłą burzącą, niewiele dbałą o finezję i misterności sztuki”, W. Mach, O twórczości Zofii Nałkowskiej [w:] Z. Nałkowska, Pisma wybrane, Warszawa 1954, s. 11. Alicja jednak, choć pełna wahań i obiekcji, wykonuje pewne zadania na rzecz rewolucyjnej sprawy.
107 Zob.: A. Żarnowska, Robotnicy i miasto (na przykładzie Warszawy na przełomie stuleci: XIX i XX) [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Człowiek, t. II, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 61-74.
108 J. Zacharska, Towarzyszki w pracy czy odaliski rewolucji? [w:] tejże, O kobiecie w literaturze przełomu XIX i XX wieku, Białystok 2000, s. 110.
109 Z. Nałkowska, Książę, dz. cyt., s. 87.
110 H. Kirchner, Nałkowska…, dz. cyt., s. 80.
111 Zob.: M. Sadlik, „Walka o nieśmiertelne dobro” – wizja rewolucji w „Księciu” Zofii Nałkowskiej [w:] Rewolucja lat 1905-1907. Literatura – Publicystyka – Ikonografia, red. K. Stępnik i M. Gabryś, Lublin 2005, s. 83-91 oraz A. Grajewska, Od „piękności walki” do „odnowy duszy wspólnej”. Literatura w poszukiwaniu sensu rewolucji [w:] Literatura polska wobec rewolucji, red. M. Janion, Warszawa 1971, s. 193-194.
112 Choć Alicja zbliżyła się do środowiska rewolucjonistów już wcześniej, trzeba zaznaczyć, że duży wpływ na jej ostateczny wybór życiowej drogi miał ukochany mężczyzna. Danuta Dąbrowska dowodzi, iż istniał pewien literacki stereotyp, zgodnie z którym „kobiety są głupiutkie i naiwne, mężczyźni ideowi i zaangażowani. Kobieta wchodzi na drogę działalności rewolucyjnej poprzez romans z walczącym o słuszną sprawę mężczyzną”. Zdaniem badaczki: „Rzeczywistość, poświadczona chociażby w pamiętnikach, wyglądała jednak często zupełnie inaczej. To właśnie wspólne poglądy łączyły kobietę i mężczyznę, dla obojga w jednakowym stopniu wyznaczając motywację działania w historii. Kobiety były w takich wypadkach rzeczywistymi partnerkami, czy to w realizacji pozytywistycznej pracy u podstaw (…), czy później w działalności kółek socjalistycznych, czy wreszcie w konkretnych akcjach rewolucyjnych”, D. Dąbrowska, Udomowiony świat. O kobiecym doświadczaniu historii, Szczecin 2004, s. 90.
113 G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996, s. 201-202.
114 Z. Nałkowska, Dzienniki, t. II (1909-1917), opracowanie, wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 1976, s. 347.
115 Wątpliwości wobec lektury Księcia jako pochwały zaangażowania wyraża Aldona Kopkiewicz, która interpretuje życie i śmierć bohaterki w nawiązaniu do dandyzmu: „Ala wykonuje dandysowskie gesty i należy to odnotować, skoro dandysek w literaturze ze świecą szukać, a są i teorie, według których kobiecy dandyzm jest niemożliwy. (…) Sama w którymś momencie przyznaje, że pokochała dobro nie dlatego, że jest dobre, ale dlatego, że jest piękne. (…) Jeśli jednak Ala miała przejść psychiczną metamorfozę, a autorka pragnęła opisać spektrum światopoglądów epoki i rządzących nimi niuansów, to oczywiście jedyną drogą zmiany tożsamości dla dandyski mogła być próba wyrwania się w zaangażowanie i w etykę, w życie – i to społeczne. Czemu zapłaciła za to tak wysoką cenę? (…) Może (…) Nałkowska chciała przestrzec przed zaangażowaniem, pokazując, że lepiej być samotną dandyską niż martwą idealistką?”, A. Kopkiewicz, Dandyska do utrzymania? Wokół „Księcia” Zofii Nałkowskiej, „Rita Baum Online”, sierpień 2006, 2006.09.09, http://www.ritabaum.pl/szkic37.html. Wątki dandysowskie w młodopolskiej literaturze kobiecej tak komentuje Maria Podraza-Kwiatkowska: „Akceptacja wzorca powieści dekadenckiej wydaje się szczególnie interesująca: żałosnym «siłaczkom» i Joasiom, zagrożonym gruźlicą, biegającym po mieście z jednej korepetycji na drugą w nicowanym płaszczu i przemakających butach – przeciwstawiona została kobieta-dandy, w całym przepychu na jaki stać było wyobraźnię polskich literatek, żyjących raczej w skromnych warunkach. Jednakże – co trochę zaskakuje – stworzone głównie przez mężczyzn «siłaczki» i Joasie miały szanse zachować własną samodzielność, podczas gdy kobieta-dandy wykreowana jest w gruncie rzeczy po to, aby z jej perspektywy pokazać relację kobiety i mężczyzny”, M. Podraza-Kwiatkowska, dz. cyt., s. 26. Z kolei Arleta Galant zwraca uwagę na napięcia towarzyszące dandysowskiej postawie w dzienniku Nałkowskiej: dandyzm wprawdzie odsłania fakt, że „kobiecość” to tylko rola, gra, ale jednocześnie pisarka dostrzega, że i tak kobieta jest przez kulturę na naturę skazana; dandyzm jest dla niej próbą oporu wobec pozytywistycznego modelu emancypacji (w którym kobieta stawała się człowiekiem za cenę restrykcji wobec cielesności), ale dziennikowe obserwacje obyczajowe sugerują, że kobieta pozostaje zawsze zawieszona pomiędzy kulturą i naturą, zob.: A. Galant, Prywatne, publiczne, autobiograficzne. O dziennikach i esejach Jana Lechonia, Zofii Nałkowskiej, Marii Kuncewiczowej i Jerzego Stempowskiego, Warszawa 2010, s. 62-63. W tym kontekście Książę wydaje się więc nie powieścią o zaangażowaniu, a dyskusją o postawach dandyzmu (dodajmy: będącego stylem na wskroś miejskim), zaangażowania społecznego i zaangażowania uczuciowego.
116 Z. Nałkowska, Dzienniki, t. III (1918-1929), opracowanie, wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 1980, s. 86.
117 Zob.: E. Kraskowska, Zofia Nałkowska, Poznań 1999, s. 15, por.: E. Kraskowska, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, Poznań 1999, s. 51-53.
118 Zob.: W. Wójcik, Zofia Nałkowska, Warszawa 1973, s. 125-155.
119 Także niektóre prace z ostatnich lat (zob.: D. Dobrowolska, Powieść polityczna dwudziestolecia międzywojennego, Kielce 2000, s. 37-46) traktują Romans Teresy Hennert jako powieść polityczną sensu stricto, jednak taka optyka zawęża problematykę utworu. Inga Iwasiów zwraca uwagę na szczególną podwojoną polityczność dzieł Nałkowskiej (jako tekstów o władzy i tekstów kobiecych o sytuacji kobiet). Odczytywane są one albo jako powieści polityczne, albo jako powieści kobiece, zaś zdaniem badaczki: „Dopiero stwierdzona niemożliwość oddzielenia od siebie tych dwu sposobów klasyfikowania i czytania ujawnia znaczenie głosu pisarki”, I. Iwasiów, Powieść w obiegach. Lata osiemdziesiąte i kontynuacje [w:] Prywatne/publiczne. Gatunki pisarstwa kobiecego, red. I. Iwasiów, Szczecin 2008, s. 156.
120 Jak pisze Dobrochna Kałwa: „W szkolnictwie, służbie zdrowia czy administracji państwowej i samorządowej za dużym procentem kobiet na niższych stanowiskach nie postępowała ich obecność na szczytach hierarchii służbowej. Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej nie było (poza Ireną Kosmowską) kobiet na stanowiskach ministra, wiceministra czy dyrektora departamentu”, D. Kałwa, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej. Dylematy środowisk kobiecych, Kraków 2001, s. 35-36. Jeśli chodzi o dziedzinę polityki, Anna Żarnowska podkreślała, iż męska elita nie dopuszczała kobiet do kierowniczych stanowisk w partiach, parlamencie i innych organach władzy; kobiety mogły jedynie próbować wywierać wpływ przez decydentów mężczyzn, za pośrednictwem życia towarzyskiego czy sfery czysto prywatnej, zob.: A. Żarnowska, Obywatelki II Rzeczypospolitej [w:] Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, s. 291.
121 Z. Nałkowska, Romans Teresy Hennert. Granica, Warszawa 1995, s. 9 (dalsze cytaty, jeśli nie zaznaczono inaczej, według tego wydania).
122 Tamże, s. 37.
123 Moje herezje antynarodowe, z Marią Janion rozmawiał Jarosław Kurski, „Gazeta Wyborcza” („Gazeta Świąteczna”) 27-28.05.2006, nr 123.
124 Przedwojenni wojskowi do dziś są przedstawiani nie tylko jako znawcy żołnierskiego fachu i miłośnicy koni, ale też jako idealni amanci, stereotypowy wzorzec męskości: piękni, dzielni, pożądani, niestroniący od wesołej zabawy i erotycznych przygód. Oto jak, z wyraźnym zachwytem, portretował ich Wiesław Wiernicki: „Na starych fotografiach można zobaczyć, jak ubrani w dopasowane mundury i błyszczące buty z cholewami oficerowie nadają ton ulicom miasta lub miasteczka. Nie można się dziwić, że mieli tak szalone powodzenie u dziewcząt. Na balach i zabawach wykazywali wiele kunsztu w prowadzeniu partnerek w tańcach (…). Zabawa zresztą była u oficerów czymś naturalnym, a nawet obowiązkowym. Wszyscy oni musieli umieć się bawić. Z zabawy karnawałowej czy balu wychodzili ze swymi partnerkami najczęściej ostatni, kiedy było już zupełnie widno. Nierzadko po zabawie śpieszyli się na służbę do swych macierzystych koszar, chyba że byli na dłuższej przepustce i mogli sobie po zabawie pospać albo u bogdanki odpocząć przed podróżą. (…) Ilekroć wspomina się przedwojenną kadrę oficerską, nieodłącznie kojarzy się ją i z elegancją, i z rozrywką, szczególnie gdy przywoła się postać generała Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, mistrza eleganckiej zabawy”, W. Wiernicki, To były knajpy, Warszawa 2001, s. 83-84.
125 A. Mrozik, Feminokracja? Recepcja polskiej prozy kobiecej po 1989 roku [w:] Literatura zaangażowana – koncepcje, programy, realizacje. Czy potrzebna nowa definicja?, red. E. Ziętek-Maciejczyk i P. Cieliczko, Warszawa 2006, s. 106.
126 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 39. Jak pisze Maja Łozińska: „Życie towarzyskie elit wojskowych było niewyczerpanym źródłem pijackich anegdot. Oficerowie, jak wszyscy, najczęściej bawili się w karnawale, jednak huczne bankiety urządzano w kasynach przy każdej nadarzającej się okazji – na święto pułku, w Dniu Żołnierza, w imieniny Marszałka, a w kawalerii w dzień św. Huberta, patrona myśliwych i jeźdźców. (…) Mundur, w Drugiej Rzeczypospolitej otaczany szczególną sympatią, przydawał splendoru każdej imprezie. Wojskowi, wytworni i szarmanccy wobec kobiet, doskonali i wytrwali tancerze, byli więc chętnie zapraszani na cywilne bale i przyjęcia; często goszczono ich w ziemiańskich dworach. Zdarzały się jednak, i to wcale nierzadko, mocno aroganckie wybryki kadry oficerskiej, zwłaszcza po alkoholowych libacjach w lokalach”, M. Łozińska, Smaki dwudziestolecia. Zwyczaje kulinarne, bale i bankiety, Warszawa 2011, s. 166.
127 B. Smoleń, Posłowie. „Bezcenny dreszcz porozumienia…” [w:] Z. Nałkowska, Romans Teresy Hennert. Granica, Warszawa 2001, s. 428-429. U Nałkowskiej rys demaskatorski jest bardzo widoczny, natomiast ekranizacja powieści z 1978 roku, dokonana przez Ignacego Gogolewskiego, mimo podjęcia pewnych wątków krytycznych, nie jest wolna od fascynacji legendą męskiej, wojskowej wspólnoty.
128 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 80.
129 Piszę o tym w tekście: M. Büthner-Zawadzka, Kobiece rozkosze podniebienia, „Zadra” 2004, nr 3 (20).
130 B. Schulz, Zofia Nałkowska na tle swej nowej powieści [w:] E. Pieńkowska, Zofia Nałkowska, Warszawa 1975, s. 267, prwdr.: „Skamander” 1939, nr 108-110. Jest to recenzja powieści Niecierpliwi. Na temat wzajemnych relacji i literackich powinowactw obojga pisarzy zob.: E. Kraskowska, Nałkowska i Schulz, Schulz i Nałkowska [w:] tejże, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 166-191.
131 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 131-132.
132 Hanna Kirchner jest zdania, że zabójstwo jest też dla pułkownika formą ukarania bohaterki, jako ponoszącej winę za jego własne rozprzężenie moralne, ukrywany romans, pohańbienie wizerunku niepokalanego oficera, zob.: H. Kirchner, Nałkowska…, dz. cyt., s. 213.
133 E. Kraskowska, Piórem niewieścim, dz. cyt., s. 51. Według badaczki u Nałkowskiej związki międzyludzkie często opierają się na tyranii, niszczeniu, nierzadko wzajemnym, zaś miłość także może być formą zadawania gwałtu psychicznego.
134 E. Szelburg-Zarembina, Między człowiekiem i człowiekiem jest ciemność [w:] Wspomnienia o Zofii Nałkowskiej, dz. cyt., s. 278.
135 E. Wiegandt, Wstęp [w:] Z. Nałkowska, Romans Teresy Hennert, Wrocław-Warszawa-Kraków 2001, s. 64.
136 Zob.: M.Ch. Boyer, Crimes in and of the City: The Femme Fatale as Urban Allegory [w:] The Sex of Architecture, dz. cyt., s. 97-118. Postać femme fatale omawiam w rozdziale drugim.
137 U Nałkowskiej Eros zawsze splata się z Tanatosem, a dla kobiety miłość często oznacza śmierć w sensie dosłownym, zob.: B. Smoleń, Płeć i śmierć, dz. cyt., s. 197-233.
138 B. Rogatko, Zofia Nałkowska, Warszawa 1980, s. 118.
139 Osobowość pułkownika i specyfikę jego relacji z Teresą Hennert można również analizować, posługując się narzędziami psychoanalizy i odwołując do przeżyć bohatera z dzieciństwa (miał ojca tyrana). Czynią tak autorzy i autorki przywoływanych przeze mnie prac.
140 Szczegółowo o stosunku Nałkowskiej do wojny zob.: B. Smoleń, Posłowie, dz. cyt., s. 424-428.
141 G. Borkowska, Posłowie [w:] Z. Nałkowska, Romans Teresy Hennert. Granica, Warszawa 1995, s. 421-422.
142 W. Melcer, Kolor przeszłości [w:] Wspomnienia o Zofii Nałkowskiej, dz. cyt., s. 237.
143 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 34.
144 Zob.: J. Hoff, Kobieta aktywna zawodowo w kodeksach savoir-vivre’u XIX i pierwszej połowy XX wieku [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, t. VI, s. 245-253; M. Gawin, Głosy krytyczne w sprawie pracy zawodowej kobiet 1918-1939 (w świetle publicystyki), tamże, s. 303-315 oraz D. Kałwa, Model kobiety aktywnej zawodowo w Polsce międzywojennej, tamże, s. 317-336.
145 W 1938 roku, z sobie właściwą ironią, Virginia Woolf opisze ten problem w Trzech gwineach: „Słowo «panna» kojarzy się z płcią, a płeć niesie ze sobą określony aromat. Być może niesie ze sobą szelest halek i zapach perfum lub inny aromat, nieprzyjemnie drażniący powonienie osób zasiadających za urzędowymi biurkami. To, co w zaciszu domowym czarowało i słodziło życie, może irytować i rozpraszać uwagę, kiedy wdziera się do gabinetu”, V. Woolf, Własny pokój. Trzy gwinee, przeł. E. Krasińska, Warszawa 2002, s. 209-210.
146 Trzeba tu dodać, że pracowniczki kompetentne też były poddawane krytyce – jako zbyt mało kobiece, zob.: M. Gawin, Głosy krytyczne…, dz. cyt. oraz D. Kałwa, Model kobiety…, dz. cyt.
147 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 69-70.
148 Zob.: J. Żarnowski, Kobiety w strukturze społeczno-zawodowej Polski międzywojennej [w:] Równe prawa i nierówne szanse, dz. cyt., s. 101. W latach 30. można też zaobserwować tendencję do ograniczania pracy kobiet zamężnych. W przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych z powodu kryzysu nastąpiły redukcje, które w pierwszym rzędzie dotknęły właśnie mężatki.
149 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 79.
150 Tamże, s. 68.
151 Tamże, s. 65.
152 Jak pisze Aneta Górnicka-Boratyńska: „Kobieta u Nałkowskiej jest młodszą siostrą natury, jej emanacją. Dzięki swemu pokrewieństwu z naturą staje się nosicielką tajemnicy bytu, tajemnicy życia i śmierci. (…) Ma dostęp do podziemnej, niewyartykułowanej energii świata milczenia i podkulturowych podziemi. Pozostaje zjednoczona z wszechświatem, ze wszystkim żywym”, A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą, dz. cyt., s. 155.
153 E. Wiegandt, dz. cyt., s. 50.
154 Agata Zawiszewska twierdzi, że zabójstwo przypieczętowuje stan martwoty i uprzedmiotowienia bohaterki: „Teresa od momentu młodzieńczego wyboru statusu kochanki zapewniającego dostatek, elegancję i wygodę zamiast ciężkiego, biednego, ale samodzielnego życia, jest martwa – nie tworzy znaczeń, nie wpływa na politykę i kulturę”, A. Żylińska [Zawiszewska], „W kobietach jest więcej śmierci niż myślimy”. Obrazy umierających kobiet w wybranych tekstach literackich XIX i XX wieku [w:] Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – Antropologia kultury – Humanistyka, materiały II krajowej Konferencji „Tanatos ’98” zorganizowanej przez Wrocławskie Towarzystwo Naukowe w Karpaczu w dniach 5-7 listopada 1998, red. J. Kolbuszewski, Wrocław 1998, s. 375. Podobnie widzi tę postać Magdalena Goik: „(…) ona na śmierć idzie tak samo pokornie, jak wstawała do tańca… (…). Postępowanie Teresy przypomina zachowanie niektórych zwierząt, które w sytuacji niebezpieczeństwa udają, że są martwe. Teresa też udaje, że jest martwa – nie czuje, nie pragnie. Kiedy w końcu jej kochanek ją zabija, ta śmierć też ma wymiar symboliczny, ponieważ kobieta nie może żyć, gdy nie odczuwa więzi z własnymi emocjami, gdy nie może kochać i być kochana”, M. Goik, Kobiety w literaturze, WarszawaBielsko-Biała 2009, s. 178.
155 Z. Nałkowska, Romans…, dz. cyt., s. 117.
156 Tamże, s. 7.
157 M. Janowska, dz. cyt., s. 216-217 oraz 218-219.
158 J. Brach-Czaina, Krzątactwo [w:] tejże, Szczeliny istnienia, Kraków 1998, s. 73.
159 Lucyna Marzec nazywa postawę bohaterki męczeńską: „Binia obciąża się zmartwieniami i troską o doskonałe funkcjonowanie domu, by ratować honor męża, o którym wie, że ma kochankę (…). Męczennictwo Binii polega na okłamywaniu Gondziłła, heroizowaniu go, tajeniu swej porażki (…)”, L. Marzec, Dom kobiet nie istnieje, „uniGENDER” 2010, nr 1 (5), http://www.unigender.org/?page=biezacy&issue=04&article=08.
160 L. Marzec, Polityczne jest prywatne. O przestrzeni publicznej i prywatnej w „Romansie Teresy Hennert”, „Granicy” i „Węzłach życia” Zofii Nałkowskiej, „Pamiętnik Literacki” 2010, z. 1. Szerzej tę kwestię badaczka omawia w pracy: L. Bąk [Marzec], Przestrzeń prywatna i publiczna w twórczości Zofii Nałkowskiej, praca magisterska napisana pod kierunkiem E. Kraskowskiej, UAM, Poznań 2008, mps nr 6137 IBL PAN.
161 G. Borkowska, Płeć jako skaza: Przybyszewski i Nałkowska [w:] Nowa świadomość płci w modernizmie. Studia spod znaku gender w literaturze polskiej i rosyjskiej u schyłku stulecia, red. G. Ritz, Ch. Binswanger i C. Scheide, Kraków 2000, s. 82.
162 I. Krzywicka, Zapolska [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 198, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 15, zob. też: I. Krzywicka, Polska „Komedia ludzka”, dz. cyt., s. 202-207.
163 Należy doprecyzować, że Krzywicka podziwiała Nałkowską jako pisarkę, co nie przeszkadzało jej krytycznie oceniać wyglądu koleżanki, zob.: I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, Warszawa 1998, s. 313-314.
164 Zob.: A. Żylińska [Zawiszewska], Irena Krzywicka – recepcja twórczości w okresie międzywojennym i po 1945 roku [w:] Wiek kobiet w literaturze, dz. cyt., s. 264-270.
165 I. Krzywicka, Wyznania…, dz. cyt., s. 220 i 267.
166 A. Tuszyńska, Chrońcie dzieci przed Krzywic(k)ą [w:] I. Krzywicka, Wyznania…, dz. cyt., s. 430.
167 G. Borkowska, Pęknięta biografia, „Ex Libris” (dodatek do „Życia Warszawy”) 1993, nr 28.
168 Zob.: A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą, dz. cyt., s. 193-239.
169 „Dotychczasowa cywilizacja męska przechodziła różne przeobrażenia, tworzyła wsie i miasta, egzaltowała się i masakrowała dla spraw religijnych, znosiła jedne formy ucisku, wprowadzała inne, rozkładała się i wzrastała w siłę, przy jednym tylko trwała niezmiennie: połowę ludzkości – kobiety pozostawiała trwale w stanie niewolnictwa. Odsuwano je od działania, ogłupiano świadomie, spętano fizycznie i moralnie warunkami życia, ideologią dziewictwa, cnoty, wierności, posłuszeństwa mężczyźnie”, I. Krzywicka, Zmierzch cywilizacji męskiej [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 48, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 54.
170 O paradoksach i punktach spornych w postawie Krzywickiej zob.: A. Żylińska [Zawiszewska], Emancypacja według Krzywickiej, „Zadra” 2003, nr 3-4.
171 I. Krzywicka, Zmierzch cywilizacji męskiej, dz. cyt., s. 51.
172 Zob.: I. Krzywicka, Jazgot niewieści, czyli przerost stylu [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 156-159, prwdr.: „Wiadomości Literackie”1928, nr 42, por. też: I. Krzywicka, Metafory i metatwory, tamże, s. 160-162, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1928, nr 46. Polemizowała z Krzywicką przede wszystkim Maria Kuncewiczowa, zob.: M. Kuncewiczowa, Metaforyzm i męskie kasztele, „Wiadomości Literackie” 1928, nr 44. Powyższe teksty oraz więcej głosów w międzywojennej dyskusji o literaturze kobiecej (wraz z obszernym omówieniem) można znaleźć w książce: J. Krajewska, „Jazgot niewieści” i „męskie kasztele”. Z dziejów sporu o literaturę kobiecą w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2010.
173 Krótkie formy prozatorskie Krzywickiej analizuję w rozdziale siódmym.
174 A. Zawiszewska, Wstęp. „Badaczka życia”. Irena Krzywicka (1899-1994) [w:] I. Krzywicka, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 26.
175 E. Orzeszkowa, Kilka uwag nad powieścią [w:] tejże, Wybór pism, oprac. M. Żmigrodzka, Warszawa 1952, s. 729, prwdr.: „Gazeta Polska” 1866.
176 Z. Ziątek, Autentyzm rozpoznań społecznych [w:] Literatura polska 1918-1975, t. II (1933-1944), red. A. Brodzka i S. Żółkiewski, Warszawa 1993, s. 776.
177 Nazwisko to jest moim zdaniem znaczące. Dylogię Krzywickiej porównywano z francuską powieścią Victora Margueritte’a La Garçonne (Chłopczyca) z 1922 roku. Imię chłopczycy, Monique, interpretowano jako niezależna, samotna, pojedyncza (od greckiego „monos” pojedynczy, sam). Podobne skojarzenie niesie nazwisko Solańska – „solus” to po łacinie sam, samotny.
178 I. Krzywicka, Walka z miłością, Warszawa 1935, s. 50-51.
179 U. Chowaniec, W poszukiwaniu Kobiety. O wczesnych powieściach Ireny Krzywickiej, Kraków 2006, s. 113-114.
180 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 54-55.
181 Tamże, s. 43.
182 „(…) zmieniły się parę razy ustroje społeczne, ujawniono siły przyrody, ale tabu pozostało: tabu i samiczka w todze prawniczej, samiczka w kitlu doktorskim, samiczka w kasku lotniczym, tłumy samiczek w biurach, w szkołach, w magazynach, krzyczą jednym głosem: «tabu, tabu» i kryją się ze swoim cierpieniem przed wzrokiem otaczających je samców”, I. Krzywicka, Sekret kobiety [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 40, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 39. Autorka twierdziła, że napięcie przedmiesiączkowe oraz dolegliwości związane z krwawieniem sprawiają, że kobiety przypominają w tym czasie pacjentki zakładu psychiatrycznego. Sugerowała więc, iż powinny mieć trzy dni w miesiącu wolne, co spotkało się z protestami ówczesnych działaczek feministycznych, jako propozycja osłabiająca pozycję kobiet na rynku pracy, zob.: I. Krzywicka, Nieporozumienie i zła wola, tamże, s. 44-47, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 46.
183 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 7.
184 Zob.: I. Krzywicka, Zapolska, dz. cyt., s. 199.
185 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 25.
186 Tamże, s. 67-68.
187 A. Araszkiewicz, Inna inicjacja. O wczesnych powieściach Ireny Krzywickiej [w:] Ciało, płeć, literatura, dz. cyt., s. 256-257.
188 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 90.
189 Tamże, s. 139.
190 Tamże, s. 154.
191 Staje się to okazją do wielu publicystycznych wtrętów w tekście powieści. Irena Krzywicka była zaangażowana w popularyzację antykoncepcji w celu ograniczenia liczby aborcji, sprzeciwiała się też karalności przerywania ciąży. Pisywała w dodatku do „Wiadomości Literackich” pod tytułem „Życie Świadome”, miała swój udział w tworzeniu pierwszej w Warszawie poradni świadomego macierzyństwa, otwartej w 1931 roku przy Lesznie, podpisała odezwę założycielską Ligi Reformy Obyczajów (1933). To z jej inspiracji zaczął pisać na te tematy Boy (jego felietony ukazały się w 1930 roku w słynnej książce Piekło kobiet). Więcej o kampaniach obyczajowych tego czasu zob.: M. Marcinkowska-Gawin, „Boyownicy i boyowniczki”. Środowisko „Wiadomości Literackich” wobec problemu regulacji urodzin [w:] Kobieta i kultura życia codziennego, dz. cyt., s. 133-147; D. Kałwa, Głosy kobiet w sprawie planowania rodziny w świetle prasy z lat 1929-1932, tamże, s. 123-132; K. Szczuka, Milczenie owieczek. Rzecz o aborcji, Warszawa 2004, s. 189-218 oraz H. Markiewicz, Boy-Żeleński, Wrocław 2001, s. 141-152.
192 Parafrazuję tytuł filmu o nielegalnych zabiegach aborcyjnych w Polsce XXI wieku: Podziemne państwo kobiet (2009), reż. C. Snochowska-Gonzalez i A. Zdrojewska.
193 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 185. Autorka wplata tu historie z życia wzięte, w jej wspomnieniach czytamy: „W kamienicy, gdzie mieszkałam, trzy kobiety zmarły w krótkim czasie z powodu pokątnych skrobanek”, I. Krzywicka, Wyznania…, dz. cyt., s. 234.
194 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 197.
195 Tamże, s. 205.
196 Z. Brzuchowska, Droga pisarska „kobiety szukającej siebie”. O twórczości Ireny Krzywickiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie”, z. 19/71, Rzeszów 1990, s. 147.
197 Waśniewska wiedziała, że Helena zaszła w ciążę, bo kazała praczce kontrolować bieliznę pracownic. Straszy tu widmo „Policji Menstrualnej”, wymyślonej przez Izabelę Filipiak w Absolutnej amnezji (1995). Biologia raz jeszcze „zdradza” kobietę i staje się powodem jej kłopotów w sferze publicznej. Ujawniona menstruacja (tu: jej brak) doprowadza w efekcie do utraty przez Helenę pracy. Myślę, że ten fakt obnaża słabe punkty postulatów Krzywickiej w sprawie „comiesięcznej słabości”.
198 Czy miłość do mężczyzny czyni kobietę słabą, bezbronną, zależną? Feministki pytały o to już przed Krzywicką. Na przykład Maria Turzyma, uznając esencjalistyczną koncepcję duszy kobiecej, wierzyła w jej przyrodzone macierzyńskie przymioty i dowodziła, że źle się dzieje, gdy zostaną one zaprzęgnięte w służbę Erosa: „Uratować kobietę może z tej niewoli jedno tylko. Takie wzmożenie woli, żeby potrafiła opanować nią pragnienie miłości i miłość samą. Nie wynika stąd, aby miała wyrzec się miłości. Ale musi przejrzeć raz, że w niej nagromadzone są zasoby uczucia dla dwóch istot, dla dziecka i dla mężczyzny. Że to, co ją czyni silną, twórczą i płodną w macierzyństwie, poświęcenie i zaparcie się siebie (…), robi z niej niewolnicę i kulę u nogi mężczyzny, kiedy nadmiarem tkliwości jak powódź go zalewa. Jak powódź bezpłodna i niszcząca oboje. A przynajmniej ją na pewno”, M. Turzyma, Potrójne więzy kobiety [w:] A. Górnicka-Boratyńska, Chcemy całego życia, dz. cyt., s. 217, prwdr.: M. Turzyma, Wyzwalająca się kobieta, Kraków 1906.
199 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 223.
200 A. Górnicka-Boratyńska, Międzywojenna kobieca powieść popularna, „Kresy” 1996, nr 1 (25), s. 60.
201 Zob.: K. Horney, Psychologia kobiety, przeł. J. Majewski, Poznań 1997, s. 256-272. Horney podkreślała, że tę potrzebę częściej przejawiają kobiety, które mają skłonność do przeceniania znaczenia miłości, bo – zgodnie z kulturową tradycją – uzależniają poczucie własnej wartości od spełnienia w tej sferze życia.
202 Nie oznacza to, że do dzieł Krzywickiej nie da się stosować klucza psychoanalizy. Mimo iż autorka odżegnywała się od inspiracji freudyzmem, jej powieść Pierwsza krew (1930) wykazuje ogromną intuicję psychoanalityczną, zob.: H. Samson, Kobieta przeciw [w:] I. Krzywicka, Pierwsza krew, Warszawa 2008, s. 5-11.
203 I. Krzywicka, Samotna kobieta [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 334, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1932, nr 52, recenzja książki Agnes Smedley Kobieta sama (Daughter of Earth).
204 A. Zawiszewska, Życie świadome. O nowoczesnej prozie intelektualnej Ireny Krzywickiej, Szczecin 2010, s. 282.
205 I. Krzywicka, Zwycięska samotność, Warszawa 1935, s. 209.
206 Tamże, s. 210.
207 U. Chowaniec, dz. cyt., s. 118. Pojęcia „Nowa Kobieta” Chowaniec używa za Elaine Showalter, która definiuje tak kobietę widzącą dla siebie możliwość spełnienia poza małżeństwem, por.: E. Showalter, Sexual Anarchy. Gender and Culture at the Fin de Siècle, London, Bloomsbury 1991, s. 38-58. Chowaniec dopowiada, iż bohaterka, która cierpi na melancholię, wyzwala się z tego stanu, gdy uczy się, że lekiem na niewypowiadalny brak nie jest małżeństwo, ale praca na rzecz innych, zob.: U. Chowaniec, W poszukiwaniu utraconej więzi: melancholia we wczesnych powieściach Ireny Krzywickiej [w:] Dwudziestolecie mniej znane. O kobietach piszących w latach 1918-1939 (z antologią), red. E. Graczyk, M. Graban-Pomirska, K. Cierzan i P. Biczkowska, Kraków 2011, s. 175-184.
208 I. Krzywicka, Zwycięska samotność, dz. cyt., s. 97-98.
209 Tamże, s. 19.
210 I. Krzywicka, Walka…, dz. cyt., s. 219.
211 I. Krzywicka, Podkowa Leśna [w:] tejże, Kontrola współczesności, dz. cyt., s. 75, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1934, nr 33.
212 A. Tuszyńska, Krzywicka. Długie życie gorszycielki, Kraków 2009, s. 47-48. O stosunku Krzywickiej do zwierząt więcej piszę w rozdziale siódmym.
213 Ta pierwsza powieść w dorobku autorki, opowiadająca o dojrzewaniu trójki nastolatków: Jasi, Krzysia i Adama, przez niektórych bohaterów i miejsce (Grudów pod Warszawą) łączy się z dylogią Kobieta szuka siebie. Urszula Chowaniec tak analizuje Pierwszą krew: „Świat Jasi to wieś, dlatego też jej ulubionymi miejscami, w których się czuje dobrze, są las, ogród, natura. Świat Adama to miasto, Warszawa. Podczas pobytu na wsi Adam odkrywa naturę, jednak nie robi tego w sposób tak spontaniczny jak Jasia. (…) Krzyś, pomimo iż – jak Jasia – wychowuje się na wsi, zbliża się w swej fascynacji miastem, które utożsamia z sukcesem i władzą, do Adama”, U. Chowaniec, W poszukiwaniu Kobiety, dz. cyt., s. 105. Natura i wieś zatem znajdują się po stronie dziewczęcej, a miasto i cywilizacja po stronie chłopięcej. Trzeba jednak dodać, że w Zwycięskiej samotności Adam już jako dorosły ucieka na wieś, pracuje w ogrodzie i w związku z tym czuje się nieco kobieco; to właśnie on wypowiada cytowane powyżej słowa potępiające miasto za jego ohydę. Grudów i – zaledwie epizodycznie – Warszawa pojawiają się też w powieści Krzywickiej Ucieczka z ciemności (1939).
214 Należą do nich między innymi Mary Daly i Susan Griffin, zob.: R.P. Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, przeł. J. Mikos i B. Umińska, Warszawa 2002, s. 335-341; szerzej omawiam tę kwestię w rozdziale drugim.
215 Co ciekawe, podobną strategię stosują chętnie dzisiejsze pisarki. Gospodarstwo agroturystyczne, zamiast „wyścigu szczurów” w stolicy, wybiera dla swojej bohaterki Grażyna Plebanek w książce Pudełko ze szpilkami (2002), w której próbuje złamać schemat romansu i pokazać związek z mężczyzną oparty na zasadzie równości. Autorki bestsellerów literatury popularnej Katarzyna Grochola (Nigdy w życiu!, 2001) oraz Małgorzata Kalicińska (Dom nad rozlewiskiem, 2006) też wysyłają główne bohaterki z miasta na łono natury, by tam ułożyły sobie życie, znalazły miłość i szczęście, ale w powieściach odwołują się raczej do tradycyjnych schematów romansowych niż do feminizmu.
216 Agata Araszkiewicz dowodzi, że pierwsza część dylogii jest znacznie bardziej interesująca, gdyż Krzywicka zastanawia się w niej nad stosunkiem kobiety do języka, nad możliwością wyrażenia doświadczeń ciała, także tego, co niewyrażalne, czyli kobiecego pożądania. W drugiej części, programowo pozytywnej, te subtelności ustępują miejsca perswazji i dydaktyce, a w dodatku idealna praca dla kobiety okazuje się stereotypowym poświęcaniem na rzecz innych, zob.: A. Araszkiewicz, dz. cyt., s. 256-264.
217 I. Fik, Dwadzieścia lat literatury polskiej (1918-1938) [w:] tegoż, Wybór pism krytycznych, oprac. i wstępem opatrzył A. Chruszczyński, Warszawa 1961, s. 528.
218 Zob.: I. Fik, Obrona tendencji [w:] tegoż, Wybór pism…, dz. cyt., s. 49-54, prwdr.: „Albo – albo” 1937, nr 1.
219 J. Krajewska, Ignacy Fik, Irena Krzywicka: socjalizm a feminizm [w:] Literatura i socjalizm, red. K. Chmielewska, D. Krawczyńska i G. Wołowiec, Warszawa 2012, s. 126.
220 Z tego też powodu narażona była na nieustanną krytykę, jak zauważa Sylwia Chutnik: „«Anarchizm emancypantek» czy «liberalistyczny narcyzm» to cena, jaką Krzywicka musi płacić za pozwolenie sobie przenoszenia tego, co prywatne w sferę publiczną. Postulaty poruszane w «Wiadomościach Literackich» czy problematyka kreślona w powieściach rzadko kiedy doczekują się rzeczowej dyskusji. Zazwyczaj sprowadzane są do bezmyślnego burzenia ładu społecznego i przekraczania odwiecznej roli kobiecej”, S. Chutnik, Wichrzycielka [w:] tejże, Warszawa kobiet, Warszawa 2011, s. 206.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021