Rozdział 3: Boża wieś, czarci gród
p. 114-161
Texte intégral
„Czy utoruję sobie drogę śród tego tłumu”
Edmund Jankowski pisał:
Orzeszkowa i Warszawa. Czy to naprawdę jest temat? Czytelnicy znający życie i twórczość piewczyni zaścianków i prowincji, pisarki tak bardzo grodzieńskiej i nadniemeńskiej, mogą być zdumieni próbą przypisania Orzeszkowej do Warszawy. Kto zaś uważniej przeglądał listy Orzeszkowej, natrafił, i to niejeden raz, na programowe wypowiedzi przeciwko miastom w ogóle. (…) Mimo to już kilkakrotnie stawiano pytanie o związki Orzeszkowej z Warszawą, dając zresztą diametralnie różne odpowiedzi1.
1Chciałabym zbadać te związki w oparciu o jedno z dzieł autorki: Martę, którą uważam za powieść w pewnej mierze niedocenioną. Trudno ją oczywiście zestawiać z takimi arcydziełami Elizy Orzeszkowej, jak na przykład Nad Niemnem, jednakże w swoim gatunku – powieści zaangażowanej, będącej ważnym głosem krytycznym wobec rzeczywistości – zasługuje na najwyższą uwagę. Doskonale trafia w sedno i swoją retoryką porusza czytelnika (czy też czytelniczkę, bo bezpośrednie zwroty narratora w tekście konstruują sytuację, w której kobieta-autorka mówi coś innym kobietom). Warto pamiętać, że dla współczesnych fabuł o bezrobociu i jednostce na wielkomiejskim bruku, takich jak Małż Marty Dzido2, to właśnie nieco dziś zapomniana Marta
jest literacką „prababką”.Powieść tę omówiono już dokładnie, biorąc na warsztat takie problemy, jak: tendencyjność, zaangażowanie w kwestię kobiecą, związek z realiami społecznymi, antyurbanizm, biblijny kontekst imion Marta i Maria, wątki varsavianistyczne, a nawet porównanie utworu z Lalką Bolesława Prusa. Każdy z tych tematów uważam za istotny, i do każdego się odnoszę, pragnę jednak do dotychczasowych analiz dodać kilka nowych spostrzeżeń, dotyczących przede wszystkim sytuacji bohaterki w wielkim mieście, a także obrazu stolicy w powieści.
2Marta drukowana była w odcinkach na łamach „Tygodnika Mód i Powieści” w roku 1873, w tym samym roku ukazało się wydanie książkowe. Wznawiana i tłumaczona na wiele języków, zapewniła Orzeszkowej – na ziemiach polskich i daleko poza nimi – opinię zaangażowanej emancypantki. Powieść przedstawia prostą historię kobiety, na którą po śmierci męża spada obowiązek utrzymania siebie i dziecka. Obowiązek, którego nie jest w stanie wypełnić, bo nie otrzymała stosownego wykształcenia, nie nauczono jej zaradności, a panujące przesądy społeczne praktycznie rugują ją ze stołecznego rynku pracy. Kolejne próby imania się najróżniejszych zajęć kończą się prędzej czy później fiaskiem, a autorka nie pozostawia czytelnikom i czytelniczkom żadnych złudzeń, z żelazną konsekwencją prowadząc bohaterkę ku skrajnej nędzy i samobójczej śmierci. Orzeszkowa celowo posługuje się historią nieskomplikowaną, by wybić na plan pierwszy swą tezę: sytuacja kobiet jest dramatyczna i wymaga szybkiej poprawy. Marta Świcka nie jest postacią zanadto pogłębioną psychologicznie, to everywoman, jej dzieje są potencjalnie dziejami wielu. Takie ujęcie charakterystyczne jest dla utworów tendencyjnych3. Adrianna Seniów opisy bohaterki analizuje następująco:
Brak identyfikacji postaci czyni jej los swoistym exemplum, jest ona reprezentantką wszystkich kobiet, które samotnie muszą sobie radzić z przeciwnościami losu. Ponadto informacja o wieku Marty [młoda kobieta – M.B.-Z.] nie służy jedynie do jej zewnętrznej charakterystyki, wzmaga tragizm postaci, która mimo młodego wieku stała w żałobnej sukni z rękoma bezsilnie zwisającymi, co sygnalizuje nie tylko smutek po śmierci męża, ale przede wszystkim antycypuje bezradność oraz niedojrzałość kobiety do samodzielnego życia4.
3Perypetie bohaterki, poruszającej się po Warszawie z jedną tylko myślą: jak zdobyć środki do życia, wydawać się mogą dość przyziemne. Maria Czesława Przewóska w tekście pochwalnym z okazji 40. jubileuszu pracy twórczej autorki Marty, pisała:
Ściągnęła nawet [Orzeszkowa – M.B.-Z.] na siebie zarzuty, że za mało uwzględnia potrzeby idealne życia kobiecego. To był wszakże okres czasu, w którym jej Marta była wyrazem bardzo znamiennych potrzeb chwili, tłumiącej porywy ducha biblijnych Maryi koniecznością zajęcia przez kobietę twardych życia stanowisk, które miały jej być gruntem ku wyrobieniu w sobie zadatków samodzielności, jako jednej z cech człowieczeństwa5.
4W zamyśle autorki, Marta, niczym jej biblijna imienniczka, niepokoiła się i troszczyła o rzeczy zwykłe, codzienne, podstawowe6. Jednakże, jak zauważa Jerzy Paszek: „Paradoksem (…) jest to, że Marta – homo laboriosus – nie może znaleźć odpowiedniej pracy i nie może utrzymać się przy życiu, będąc uosobieniem pracowitości”7.
5Właśnie sprawa pracy i warunków materialnych, w jakich żyją kobiety, a także sprawa ich wykształcenia szczególnie mocno pochłaniała Elizę Orzeszkową w latach 70. XIX wieku. Wydanie Marty poprzedził opublikowany w 1870 roku obszerny traktat pod tytułem Kilka słów o kobietach, w którym pisarka drobiazgowo wyłożyła swoje poglądy na emancypację. Emancypacja miała być przede wszystkim procesem pozwalającym kobiecie dojrzeć i przestać być bezradną, słabą, zależną od innych istotą, a zarazem miała być życiową koniecznością dla tych, które nie mogą liczyć na opiekę ojca, męża lub dalszej rodziny. Warunkiem niezależności zaś było solidne wykształcenie, które w trudnych warunkach życiowych pozwalałoby podjąć pracę, a którego dotąd kobietom odmawiano. Innym warunkiem było dopuszczenie kobiet do zawodów zwyczajowo rezerwowanych dla mężczyzn, Orzeszkowa miała tu na myśli zwłaszcza różne dziedziny handlu i rzemiosła.
6Najkrócej rzecz ujmując – pisarka w swoich pierwszych pracach postulowała reformy znoszące niesprawiedliwości społeczne w stosunku do kobiet. Warto dodać, iż stopniowo jej poglądy ewoluowały i nacisk kładła już nie tylko na to, co świat mógłby zrobić, by polepszyć dolę kobiety, ale również na to, co kobieta może zrobić, by polepszyć świat8; jej postawa wywołała zresztą słowa krytyki ze strony bardziej radykalnie zorientowanych feministek.
7Kilka słów o kobietach i Marta są ze sobą ściśle związane. Świadczy o tym choćby poniższy fragment traktatu, który mógłby znaleźć się w powieści:
Oto na przykład: szeroką ulicą miasta płynie tłum rozliczny, a wśród niego sama jedna i zagubiona przechodzi kobieta. Przed nią, za nią, wkoło niej idą ludzie ręka w rękę, gwarzą poufnie lub wesoło, wzajem torują sobie drogę śród tłumu, dłonie ich wspierają się wzajemnym uściskiem. Ona tylko idzie sama jedna, żadne ramię jej nie wspiera, żadna opiekuńcza dłoń nie usuwa tej fali, która ją potrąca, zalewa, pochłania, żadne oko nie strzeże bezpieczeństwa jej kroków, niczyje usta nie zwracają się ku niej z uśmiechem przywiązania lub bratniej myśli wyrazem. Droga jej przez tę gwarną ulicę tak samotna i trudna jak wędrówka całego jej życia9.
8W traktacie Orzeszkowa posługuje się obrazem kobiety przerażająco samotnej pośród obojętnego miejskiego tłumu – metaforą trudnego losu niezamężnych w społeczeństwie.
9W powieści, za pomocą środków literackich, obraz ten ożywia i udoskonala. Anonimowa postać zyskuje imię Marta, anonimowe miasto – nazwę Warszawa. Realia nie są przypadkowe, a dramatyczne porażki wdowy wiążą się z ówczesną sytuacją kobiet w stolicy.
10Po powstaniu styczniowym w Królestwie Polskim zaszły ogromne zmiany ekonomiczne, które wyjątkowo mocno dotknęły mniej zamożne ziemiaństwo. Po reformie uwłaszczeniowej podupadanie majątków, zadłużenia, bankructwa, licytacje i deklasacja były na porządku dziennym. Ratunkiem wydawała się migracja do miast. Przyciągała zwłaszcza Warszawa, która, mimo niekorzystnej dla miasta polityki zaborcy, dynamicznie się rozwijała, także dzięki napływowi ludności. I tak, w roku 1865 stolica miała ponad 240 tysięcy mieszkańców, dziesięć lat później – już ponad 300 tysięcy, zaś spis z 1882 roku wykazał 382.964 mieszkańców10.
11Nowa sytuacja gospodarcza była niezwykle trudna dla kobiet. Spokojne życie dla wielu dotychczasowych mieszkanek dworków stało się przeszłością. Rosła liczba dziewcząt bez posagu, ale nadal rodzina liczyła, że uda się wydać je za mąż, by zapewnić im byt. Tak właśnie potoczyły się losy Marty, ale małżeństwo z warszawskim urzędnikiem trwało jedynie lat pięć. Gdy mąż zmarł po chorobie, nie zostawiwszy żadnych oszczędności, Marta znalazła się w gronie kobiet zmuszonych pracować, by przeżyć. Ale praca kobiet często budziła społeczną niechęć. Oto, jak kwituje problemy bohaterki pewien literat, wyśmiewając jej chęć parania się piórem jako przerost ambicji i nazywając ją awanturnicą: „Porządne kobiety nie włóczą się po mieście, szukając, czego nie zgubiły; siedzą one w domu, gospodarstwa pilnują, dzieci hodują i Boga chwalą…”11.
12Praca kobiet była normą jedynie w warstwach niższych, dla warstw wyższych stanowiła oznakę degradacji, ale w drugiej połowie XIX wieku społeczeństwo musiało nauczyć się akceptować fakt, że zubożałe ziemianki oraz córki i żony urzędników też potrzebują zarobków12. Należy tu zaznaczyć, że długo ekonomiczny przymus wymieniany był jako jedyny powód pracy kobiet, podkreślano także przypisywaną kobietom gotowość do poświęcania się, już nie w domu wprawdzie, ale poza nim, jednak nadal dla dobra rodziny. Dopiero dyskurs emancypacyjny zwrócił uwagę na własne aspiracje pracownic13.
13Tradycja najchętniej widziała kobiety jako żony i matki, praca ich niby nie hańbiła, ale też nie była dobrze widziana14. Obok tradycji znaczną przeszkodą przy podejmowaniu pracy było niedostateczne wykształcenie. U mniej zamożnego ziemiaństwa dominowało wychowanie domowe dziewcząt15. Uczono je pobieżnie, duży nacisk kładąc przede wszystkim na praktyczne umiejętności prowadzenia domu. Wzory arystokratyczne kazały wzbogacić edukację o język francuski, grę na fortepianie, rysunek, haft. Młode szlachcianki sposobione były do roli żony i matki, ewentualnie ozdoby salonu. Stawiano bardziej na ukształtowanie ich charakteru i wpojenie im form towarzyskich niż na rozwój umysłu. Lepsze wykształcenie młode dziewczęta mogły zdobyć na pensjach, ale poziom tych placówek był bardzo zróżnicowany i zależał w dużej mierze od osoby przełożonej. Stosunkowo najlepszą ofertę programową miały progimnazja i gimnazja (choć w okresie popowstaniowym intensywnie rusyfikowane), ale na przykład gimnazjów żeńskich było w roku 1868 w całym Królestwie Polskim tylko dziesięć (w tym cztery polskie)16
.Stosownym zawodem dla zubożałej szlachcianki był zawód nauczycielki17. Do dawania lekcji w szkołach uprawniał jednak jedynie dyplom państwowego gimnazjum lub złożenie specjalnego egzaminu rządowego po ukończeniu pensji. Udzielając lekcji domowych, kobiety zarabiały natomiast zawsze mniej niż mężczyźni, do nauczania niektórych przedmiotów zwyczajowo najmowano zresztą tylko mężczyzn, a przed Polkami miały też pierwszeństwo guwernantki cudzoziemki. Przeszkodą w zdobyciu posady mogło być dla kobiety posiadanie dzieci. Nauczycielka miała w domu niski status, niewiele wyższy od służących i tak jak one często stawała się ofiarą zakusów seksualnych ze strony męskiej części domowników czy gości.
14Te wszystkie okrutne, najczęściej niepisane zasady poznaje na własnej skórze Marta, która w młodości otrzymała typowe, a więc ograniczone wykształcenie. Jako bezrobotna wdowa swoje pierwsze kroki kieruje do stołecznego biura pośrednictwa pracy dla nauczycielek. Egzamin z umiejętności nie wypada zbyt pomyślnie, a nikłe szanse zdobycia stałej posady rozwiewają się, gdy Marta ujawnia, że nie chce rozstawać się z córeczką. Próbuje nauczać francuskiego, ale gdy spostrzega, że zbyt słabo zna język, duma każe jej zrezygnować z lekcji. W domu uczennicy bierze zaś ją na cel słynny warszawski podrywacz Oleś, którego natrętne awanse niszczą bohaterce reputację.
15Brak lepszego wykształcenia nie pozwala też Marcie zostać tłumaczką, a nierozwijany odpowiednio talent do rysunków nie wystarcza, by została ilustratorką czasopisma.
16Wymowna jest scena przed uniwersytetem (będącym wówczas rosyjskim Uniwersytetem Cesarskim). Rozgoryczona Marta, patrząc z dala na studentów pod Pałacem Kazimierzowskim, myśli: „Jakież to są te bezgraniczne różnice, które zachodzą pomiędzy mną i tymi ludźmi? Dlaczego otrzymują oni to, bez czego żyć tak trudno, a ja nie otrzymałam i otrzymać nie mogę?”18. O wyższym wykształceniu Marta mogła w latach 70. XIX wieku jedynie marzyć. Pierwsze studentki Uniwersytet Warszawski przyjął dopiero w roku 1915, gdy odrodził się jako uczelnia polska; wcześniej żądne wiedzy kobiety mogły ewentualnie podejmować studia za granicą, dostępną formą kształcenia były dla nich też tajne kursy, które przeszły do historii jako Uniwersytet Latający19.
17Dyskryminacja ze względu na płeć dotyczyła wykształcenia, ale też rynku pracy. Dla kobiet dostępne były tylko niektóre zawody, często niewymagające kwalifikacji (służąca, pracownica fabryki, chałupniczka), a co za tym idzie gorzej opłacane. W ten sposób zarabiać na życie musiały w Warszawie drobne szlachcianki, którym nie udało się zostać nauczycielkami, a nie miały kapitału pozwalającego na założenie własnego interesu, na przykład pracowni krawieckiej20. Sektor odzieżowy (bieliźniarstwo, hafciarstwo, wyrób kapeluszy itp.) udało się kobietom opanować najszybciej, może dlatego, że szycie uważano za ich tradycyjne zajęcie. Tu też jednak wymagane były konkretne umiejętności: kroju czy obsługi maszyny – niewyszkolonej bohaterce nie udaje się więc dostać pracy w magazynie mód, w którym kiedyś się ubierała. Na samym dole drabiny społecznej znajdowały się niewykwalifikowane szwaczki, wyzyskiwane i egzystujące na granicy nędzy, często niezamężne, a zmuszone w pojedynkę utrzymywać rodzinę: dzieci, rodzeństwo lub zniedołężniałych rodziców21. Zaznała ciężkiej doli szwaczki i Marta, pracując w krawieckim zakładzie pani Szwejcowej przy ulicy Freta. Dostępna dla kobiet była też niższa służba medyczna i zawody artystyczne. Ale już na przykład drogę do kariery urzędniczej w administracji publicznej zamykał im zakaz prawny22. Co istotne, na mocy obowiązującego Kodeksu Napoleona, na podjęcie jakiejkolwiek pracy przez mężatkę musiał wyrazić zgodę mąż i to on dysponował jej dochodami.
18Udział kobiet w ogólnej licznie zatrudnionych w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku utrzymywał się w stolicy na stałym poziomie ok. 35%, przy czym osoby płci żeńskiej zdecydowanie dominowały wśród służących (ponad 3/4 tej grupy). Zmiany były natomiast jakościowe: coraz więcej kobiet sprawdzało się w nowych zawodach, wymagających kwalifikacji, głównie w różnych gałęziach rzemiosła23. Tytułowa bohaterka Marty nie zostaje wprawdzie przyjęta do zakładu jubilera (jedną z przeszkód jest brak żeńskiej formy słowa rysownik, co jest warte odnotowania w kontekście walki dzisiejszych feministek o żeńskie końcówki w języku), ale w trakcie powstawania powieści panował już wokół zatrudniania rzemieślniczek pozytywny klimat. Kwestia ich zatrudniania wiązała się z kształceniem zawodowym kobiet, które podobnie jak kształcenie ogólne było niewystarczające. Jednak już pod koniec lat 60. XIX wieku wybuchła w Warszawie tzw. gorączka rzemieślnicza, jak określano wysyp żeńskich szkół rzemiosła24
.Przypomnijmy, że Orzeszkowa obok rzemiosła proponowała kobietom objęcie stanowisk w handlu. W sklepach kobiety zazwyczaj pracowały wówczas nieodpłatnie, jako członkinie rodziny właściciela, dopiero z czasem stały się ekspedientkami czy buchalterkami pobierającymi pensje (i tak niższe niż pensje mężczyzn)25. Marcie nie udaje się zyskać posady w sklepie bławatnym przy ulicy Senatorskiej26 z kilku powodów. Właścicielka uznaje, że bohaterka jako kobieta pozbawiona jest takich przymiotów, jak: biegłość w rachunkach, zdyscyplinowanie, śmiałość, obycie wśród ludzi. Zakłada, że jako kobieta mogłaby, pracując w męskim towarzystwie, szybko zejść na złą drogę. A koronny argument za faworyzowaniem przy zatrudnianiu w handlu mężczyzn brzmi: „(…) młodzi, dobrze ułożeni, przystojni sklepowi sprawiają dobry efekt, pociągają do sklepów nabywców, a raczej nabywczynie…”27. Kupowanie bowiem to transakcja z podtekstem seksualnym, spektakl uwodzenia klientek przez subiektów28. Względy ekonomiczne powodują, iż bogatsza kobieta, która pracę, a nawet znaczące stanowisko posiada, używając mizoginicznych argumentów, dyskryminuje biedniejszą przedstawicielkę własnej płci.
19Dyskryminacja ze względu na płeć dotyczy nie tylko wykształcenia czy zatrudnienia. Jest wpisana w przestrzeń miejską. Kobiety są wykluczane z wielu miejsc i właściwie nigdy ich obecność w sferze publicznej nie jest obecnością na pełnych prawach. Jak zatem układa się w powieści relacja: miasto – główna bohaterka?
20Orzeszkową interesowało starcie pojedynczego człowieka z miastem-żywiołem, rozumianym nie tylko jako zespół ulic, placów i budynków, ale może przede wszystkim jako populacja ludzi. Są to ludzie pochłonięci gonitwą za zyskiem lub zabawą i czerpiący profity z procesów urbanizacji. Im przeciwstawiona jest jednostka, której nie udało się znaleźć dla siebie w tym świecie godnego miejsca. Trafnie scharakteryzowała obraz miasta w Marcie Maria Żmigrodzka:
(…) spojrzenie na całą „budowę społeczną” z perspektywy skrzywdzonych i wydziedziczonych sprawiło, że wielkie miasto – tym razem już wyraźnie Warszawa – wystąpiło w utworze Orzeszkowej w nowym świetle. Nie jest to już ani zimowa rezydencja ziemiaństwa, ani budujące siedlisko skromnych, lecz użytecznych „małych ludzi”. Jest to ogromne zbiorowisko ludzkie, w którym toczy się zacięta walka o byt i ścierają się sprzeczne interesy, konglomerat indywiduów obcych sobie, często wrogich, zawsze obojętnych, wśród których rozpaczliwie samotny jest słaby człowiek29.
21W Marcie stolica jest antropomorfizowana: „Warszawa radowała się, gwarzyła, jaśniała”30. To organizm złożony z wielu cząsteczek: „Wielkie miasto stanęło przed oczami wyobraźni jej w kształcie olbrzymiego ula, w którym poruszało się, wrzało życiem i gonitwą mnóstwo istot ludzkich”31. To ruch, pośpiech, celowość i mnogość odczuć:
Miłość, chciwość, uwielbienia, nienawiści, trwogi, nadzieje, najróżniejsze interesa i namiętności, najrozmaitsze pragnienia i dążenia wiły się i krzyżowały w tysiącznych głowach ludności wielkiego miasta, idącej, jadącej, biegnącej tam, kędy gnały ją wielkie cele życia lub maluchne celiki dnia32.
22Taką rzeszę cechuje skrajny egoizm, a na rynku pracy rządzi prawo silniejszego. Raz po raz powraca w powieści obraz kobiety z trudem szukającej swego miejsca w rwącej do przodu gromadzie, znany z traktatu Kilka słów o kobietach: „Czy utoruję sobie drogę śród tego tłumu i czym utoruję, skoro tak małe posiadam narzędzia do walki! A jeśli nie wpuszczą mię wcale na drogę tę, jeżeli upłynie tydzień, dwa, miesiąc, a ja nie znajdę zarobku?”33.
23W końcowych partiach książki bohaterka podejmuje ostatnią, desperacką próbę zmierzenia się z masami, gdy ucieka ze skradzionymi pieniędzmi („Jak błyskawica przerzyna chmury, tak kobieta ubrana w czerni przeszywała tłumy przechodniów pędząc na oślep […]”34), ale wtedy obojętna tłuszcza zmienia się w atakujących ją oskarżycieli i niemalże popycha ku samobójczej śmierci pod kołami konnego tramwaju.
24Z urbanizacją związane jest nierozerwalnie zjawisko alienacji. W dużym mieście, inaczej niż we wsi czy miasteczku, więzi społeczne są znacznie słabsze, kontakty międzyludzkie często krótkotrwałe i ulotne, panuje wszechobecna anonimowość. Konsekwencją tego może być poczucie totalnego wyobcowania i – pomimo życia wśród ludzi – tęsknota za człowiekiem, za pozytywną relacją, za wsparciem. Czasem jednak wtopienie się w tłum okazuje się zbawienne, bo pozwala poszerzyć granice wolności osobistej, żyć wbrew stereotypom uznawanym przez większość. Już w początkach XX wieku analizował zawiłości miejskiej psyche Georg Simmel:
Wpływ wzajemnej rezerwy i obojętności, które stanowią warunki życia duchowego w wielkich miastach, na niezależność jednostki uwidacznia się zwłaszcza w tumulcie wielkiego miasta, ponieważ dopiero fizyczna bliskość uwydatnia dystans duchowy. Odwrotną stronę wolności stanowi samotność i opuszczenie, nigdy tak dotkliwie nie odczuwane, jak niekiedy w ciżbie wielkomiejskiej35 .
25Samotność Marty jest w powieści tak uderzająca, gdyż autorka często zderza postać wdowy z masami ludzkimi. Oczywiście problem wyalienowania może stać się dotkliwy dla każdego mieszkańca metropolii. Kobiety jednakże, choćby z powodu niesprawiedliwych ustaw i zwyczajów, częściej mogły znaleźć się wśród tych, którzy przegrali, częściej miały okazję doświadczyć wokół siebie pustki lub niechęci ze strony otoczenia. Narażone były w mieście także na dodatkowe przeszkody. Tradycyjnie łączono je ze sferą domową i do tej sfery ograniczano, co miało konsekwencje dla ich pojawiania się na ulicach.
26O Marcie wiemy, iż „ukochany i kochający mąż śród gwaru miejskiego usłał jej miękkie, ciepłe, wygodne gniazdo, w którym wkrótce ozwał się srebrzysty głos dziecięcia”36. Zakładamy, że była wzorową panią domu, która troszczyła się o małą Jancię i męża wracającego z pracy z zarobionymi pieniędzmi. Swoje obowiązki wypełniała w czterech ścianach. Ale gdy męża zabrakło, Marta nie tylko musi zmienić miłe gniazdko na tanią, mroczną izbę, ale też stawić czoło wyzwaniu, jakim jest dla niej samotne wyjście na ulicę. Wyprawa po jedzenie dla córeczki (niegdyś Marta zapewne wysyłała po sprawunki służącą) okazuje się tak trudnym przedsięwzięciem, iż bohaterka próbuje za resztkę posiadanych pieniędzy wynająć posłańca. Bez powodzenia, musi odważyć się pójść sama:
Fala chłodnego jesiennego wiatru wpłynęła w bramę przez otwartą furtkę, rzuciła się w twarz wdowy i zakręciła końcami czarnej jej chustki; turkot dorożek i gwar zmieszanych rozmów ogłuszył ją, cienie zalegające chodniki przeraziły. Cofnęła się kilka kroków w głąb bramy i stała znowu chwilę ze spuszczoną głową, nagle jednak wyprostowała się i postąpiła naprzód37.
27Marta stanowi ucieleśnienie tzw. wyuczonej bezradności. Jako żona urzędnika nie nawykła do samotnego chodzenia po mieście w interesach (w przeciwieństwie do przedstawicielek swojej płci z klas niższych), a co najwyżej do przyjemnych spacerów u boku męża; któregoś razu, zauważywszy znajomą księgarnię: „Przypominała sobie owe dni szczęśliwe, w których wsparta na ramieniu młodego i wykształconego męża przybywała nieraz w to miejsce”38. Gdy ma wyjść sama, odczuwa lęk przed przestrzenią publiczną zwany agorafobią39. Nie ma żadnego oparcia: ani fizycznego w postaci męskiego ramienia, ani psychicznego w postaci pewności siebie, wiary we własne siły,
samowystarczalności. Kłopoty Marty na ulicach stolicy nie wiążą się jedynie z jej psychicznym niepokojem. Przestrzeń miejska nie jest bezpieczna dla kobiet pozbawionych męskiej opieki. Podczas wyprawy po jedzenie Martę zaczepia obcy mężczyzna, nucąc frywolną piosenkę i proponując spacer. Samotna kobieta, zwłaszcza wieczorem, traktowana była jako potencjalna amatorka wrażeń, a samotny marsz – jako pierwszy krok ku upadkowi. Dlatego bohaterka ucieka w panice i w poczuciu, że została obrażona.
28Mężczyźni mogą stanowić zagrożenie. Orzeszkowa była tego świadoma:
Wszystkie wielkie miasta w ogólności posiadają, Warszawa zaś w szczególności posiada w swym łonie pewną liczbę mężczyzn różnego wieku, cieszących się doskonale ustaloną i szeroko głośną reputacją zjadaczy serc kobiecych i niszczycieli czci niewieściej40.
29Narrator stylizowany na autorkę, odwołując się do powszechnej wiedzy czytelniczek i czytelników, przypomina, iż tego typu myśliwi niebezpieczni są zwłaszcza dla kobiet ubogich. Już samym zbliżeniem się do nich mogą zszargać ich reputację. Gdy do Marty na ulicy podchodzi Oleś, zostaje ona w szwalni posądzona o niemoralne zachowanie. Urażona tym do głębi, odchodzi z pracy.
30Zauważmy, że oskarżenia formułowane przez właścicielkę szwalni dotyczą także pokazywania się w towarzystwie nieodpowiedniej kobiety – dawniej przyjaciółki Marty, teraz utrzymanki. To ważna postać, bez której nie sposób do końca odczytać losów głównej bohaterki. Podczas lektury powieści pojawia się trudne pytanie: dlaczego Marta nie decyduje się sprzedać swojego ciała, by uratować od głodowej śmierci siebie i córeczkę? Sama bohaterka tłumaczy, iż nadal kocha zmarłego męża. Ewa Ihnatowicz uważa, iż to jej „psychiczna konstrukcja i zasady nie pozwoliły na prostytucję”41. Sławomira Walczewska sugeruje, że obok oporów moralnych, znaczenie mógł mieć fakt, iż prostytutki nie miały prawa zatrzymywać przy sobie dzieci42. Marta, podkreślmy, dostaje jednak propozycję zostania nie tyle prostytutką, co kochanką jednego mężczyzny – Olesia. Bliższa prawdy jest chyba Maria Żmigrodzka, która widzi w odmowie Marty (zawsze dumnej, choć życie łamie jej charakter) chęć zachowania ludzkiej godności43. Kontrast ma stanowić rezygnacja jej przyjaciółki, pozwalającej traktować się jak towar. Dla mnie sedno kryje się nie w pytaniu, dlaczego Marta nie zostaje kobietą upadłą, ale dlaczego jej przyjaciółka się na to decyduje. Jej los nie jest kontrastem dla losu Marty, ale jego losem bliźniaczym. Postać owej koleżanki z lat młodości to postać jakby kłopotliwa dla samej autorki, na kartach utworu nazywana jest najpierw Julcią, a następnie Karolcią. Julcia-Karolcia, sierota, chowała się u zamożnej krewnej. Uwiedziona przez jej syna i zakochana w nim do szaleństwa, wzbudziła gniew pani domu i została wygnana. Na warszawskim bruku dawny ukochany spotkał ją upodloną, głodną i… minął obojętnie. Dziewczyna, mając dość pracy ponad siły za marne grosze, zdecydowała się zostać kochanką bogacza, a o kobiecie w społeczeństwie mawiała odtąd cynicznie, iż bez mężczyzny jest ona zerem. Pierwsza scena spotkania Marty i Julci-Karolci faktycznie przeciwstawia sobie dwa typy kobiet. Marta, siedząca na schodach kościoła św. Krzyża, przyrównywana jest do posągu, ma twarz białą jak marmur i tkwi nieruchomo w modlitewnej pozie. To czysta i bezgrzeszna Madonna Bolesna. Julcia-Karolcia spacerująca w strojnym ubraniu, flirtująca z Olesiem, jest za to uosobieniem pustoty i zepsucia. Potem podział przestaje być oczywisty. Zgodnie z przepowiednią tej złej, ta dobra ulega deprawacji: staje się nie tylko żebraczką, ale i złodziejką. Poza tym postępowanie tej złej, gdy poznajemy jej dzieje i już wiemy, że zagrożona była śmiercią z głodu i wycieńczenia, traci odium grzechu, a nabiera znamion desperacji. Marta nie pogardza przyjaciółką, odczuwa ból i wstyd.
31W powieści nie zabrakło postaci kobiety upadłej, która stanowiła nieodłączny element miejskiego pejzażu w dziewiętnastowiecznej twórczości, próbującej zmierzyć się z fenomenem urbanizacji. Zwykle jednak taka postać była symbolem skalania, groźnej seksualności, choroby, ciemnych sił miasta44. U Orzeszkowej utrzymanka jest Innym, który nie mieści się w jej etycznych normach, ale ma szansę opowiedzieć swą historię. Binarny podział kobiet na święte i upadłe zostaje zaburzony, bo Julcia-Karolcia nie jest tłem, na którym Marta wypada szlachetnie, ale możliwym losem w danej sytuacji społecznej. Los prostytutki i utrzymanki albo wyzyskiwanej nędzarki, żebraczki i złodziejki – autorka nie pozostawia bohaterce na wielkomiejskim bruku wielkiego wyboru.
32A jak przedstawia w powieści samo miasto? Warszawa w Marcie to najczęściej przestrzeń odpychająca i groźna. Orzeszkowa kreśli ponury obraz, nie szczędząc pejoratywnie nacechowanych określeń:
Noc była ciemna, Marta nie widziała nic: ani stromych dachów, które jeżyły się poniżej wysokiego poddasza mnóstwem wschodów i załomów, ani ciemnych, zakopconych kominów nad dachami sterczących, ani latarni ulicznych, których mętne blaski nie dosięgały wysokości jej okienka45.
33Wielokrotnie miasto charakteryzowane jest przez wrażenia dźwiękowe – do uszu bohaterki dociera zlepek głosów, krzyków, szmerów. Ten gwar jest tajemniczy i ogłuszający, budzi w niej lęk, a nawet zgrozę. Jeśli pojawia się nieco jaśniejszy w tonie opis (na przykład ulic w przededniu Nowego Roku, pełnych przechodniów, sanek i skrzącego się w słońcu śniegu oraz udekorowanych wystaw sklepowych), to jedynie po to, by skontrastowana z nim dola Marty wydała się jeszcze smutniejsza.
34Orzeszkowa wpisuje się swoją powieścią w nurt antyurbanizmu. Niechętny stosunek do miasta, idący w parze z przywiązaniem do tradycyjnej kultury ziemiańskiej – kultury dworku, charakterystyczny był dla polskich utworów z XVIII i XIX wieku. Jak wyjaśnia Elżbieta Rybicka:
Miasto postrzegane było przede wszystkim z perspektywy wsi i ta właśnie perspektywa narzuciła optykę i aksjologiczne nacechowanie, w którym miejski krąg wartości nie funkcjonował samoistnie, ale jako upodrzędniony i negatywnie waloryzowany człon opozycji. Dychotomia miasto versus wieś oznacza oczywiście nie tylko opozycję przestrzenną, ale konflikt dwóch biegunowo odmiennych systemów wartości: cudzoziemszczyzny i swojskości, cywilizacji i natury, modernizacji i tradycji46.
35W Marcie opozycja miasto versus wieś również występuje, choć poza Warszawę nie przenosi nas akcja, ale narracja dotycząca przeszłości bohaterki, a także jej wspomnienia i marzenia. Marta wychowała się w szlacheckim dworku, pośród kwiatów, łąk i gajów, spokojna o byt, otoczona miłością rodziców. Jej dzieciństwo to okres sielankowy, który przerwała dopiero śmierć matki, a następnie utrata majątku przez ojca. Tuż po ślubie córki ze Świckim zmarł także ojciec. Dramatycznym wydarzeniom w miejskim życiu Marty towarzyszy tęsknota za dawnymi, wiejskimi czasami. Boleśnie daje o sobie znać, gdy Marta ma skopiować rysunek o tematyce rustykalnej: z dworkiem, przyrodą, postaciami matki i dzieci. Nie tylko brak umiejętności powoduje, że bohaterka źle kopiuje sztych. To jej nieświadomość zmienia elementy obrazu: rysy matki stają się mgliste, a drzewo wygląda ubogo i chorobliwie. Wieś była Arkadią, ale miasto przyniosło Apokalipsę, dlatego rysunek musiał zostać zdeformowany.
36Magdalena Kreft dowodzi, że jednym z typowych dla Orzeszkowej sposobów deprecjonowania miasta jest świadome pomijanie w nim elementów natury47. W Marcie jedyny długi, pozytywnie nacechowany opis przyrody dotyczy otoczenia rodzinnego dworku bohaterki. Troska matki połączona jest z obrazem bujnego rozkwitu Matki Natury. Brzozy, lipy, pszenica, róże i słowiki symbolizują szczęście, dostatek, miłość i również polskość. Warszawa jest zaś z przyrody ogołocona. Po śmierci męża Marta musi sprzedać całe wyposażenie mieszkania, w tym także rośliny: daturę i drzewa oleandrowe w doniczkach. Od tej chwili, jeśli w powieści pojawiają się jakieś okazy flory czy fauny, to tylko w skarykaturyzowanej formie. Nędzną izdebkę Marty zdobi jej nieudany sztych, który miał przedstawiać wiejską idyllę wśród drzew i ptaków, a jest tylko papierowym znakiem klęski. U Julci-Karolci na podnóżku wyszyty jest włóczkowy wyżełek, a cieplarniane kwiaty pod oknem upajają swą wonią niczym trunek. To symbole luksusu i zepsucia. Sztuczne, a więc fałszywe kwiaty stoją też w eleganckim sklepie, gdzie bogacz kupuje kolejne zbytkowne przedmioty, a bezsilna, głodna i wzburzona Marta decyduje się na kradzież. Konie wreszcie, zaprzężone są do tramwaju, pod którym ginie bohaterka, i należą już raczej do porządku cywilizacji niż natury.
37Warto zaznaczyć, że stosunek Orzeszkowej do miasta ulegał w jej życiu pewnym przemianom48. Jako pozytywistka, początkowo wiązała urbanizację z postępem i korzystnymi zmianami społecznymi. Szybko jednak antyurbanizm zaczął w jej utworach dominować. Inne powieści związane z Warszawą nie przyniosły pozytywnego obrazu ani miasta (W klatce, 1870; Australczyk, 1896), ani jego elit (Dwa bieguny, 1893). Z biegiem lat autorka coraz wyraźniej stawała po stronie natury. W ostatniej swej powieści Ad astra (1904) kobiecej bohaterce pozwoliła osiągnąć mistyczną jedność z przyrodą w dzikiej puszczy. Grażyna Borkowska podsumowuje:
Miasto jako typ organizacji przestrzennej nie zachwyca pisarki. Pozostaje ona zawsze (nawet w okresie formowania urbanistycznych haseł) miłośniczką otwartych przestrzeni i bezpośredniego kontaktu z naturą – pośród domów i ulic niewidoczną, zadeptaną49.
38Uważam, że istnieje związek pomiędzy postawą Orzeszkowej a współczesną filozofią ekofeministyczną. Ekofeministki twierdzą, iż obcowanie z przyrodą jest ważne dla postawy etycznej, bo uczy myślenia w kategoriach relacji i wspólnoty50. Orzeszkowej taki sposób myślenia z pewnością byłby bliski. Wielkie miasto, będące przeciwieństwem krajobrazu złożonego z pól, lasów i sadów, musiało być dla niej przestrzenią, która wywiera na człowieka zgubny moralnie wpływ. Oto, co wyznała w jednym z listów, wypowiadając się o profesji agronoma:
(…) zawód ten tym jest dla mnie sympatyczniejszym od innych, że nie ma do czynienia z miejskim śmieciem, z miejskimi tyfusami walki o byt, zawiści, chciwości, zbytku itp., ale oddycha świeżym powietrzem, pracuje, czuje i myśli – przepraszam za poetyczność wyrażenia – na łonie natury. Jestem wielką zwolenniczką „łona natury” i gdybym świat przetwarzała, uczyniłabym tak, aby na nim miasta mogły nie istnieć. Rzymianie już utrzymywali, że „ludzie stworzyli miasta, a bogowie wieś”. Jestem ich zdania i dlatego zawód agronoma wydaje mi się zdrowszym i milszym od innych51.
39Niechęć Orzeszkowej do miasta jako takiego z pewnością miała wpływ na obraz Warszawy w Marcie, na pierwszy rzut oka mało plastyczny. Badacze i badaczki wskazują również na ambiwalentny stosunek Grodnianki wobec Warszawy jako centrum życia kulturalnego, na zainteresowanie, ale i pewien dystans; pisarka czuła, iż mimo swej pozycji na parnasie literackim, nadal jest postrzegana przez niektóre stołeczne sławy jako przedstawicielka prowincji52.
40Czy jednak Warszawa w powieści to tylko blada sceneria dramatycznego starcia jednostki z tłumem? A może portret miasta wart jest głębszej analizy? Edmund Jankowski chwalił opisy rojnego Krakowskiego Przedmieścia i świątecznego nastroju grudniowej Warszawy, docenił fakt, że pisarka obnażyła okrucieństwa wczesnego kapitalizmu w nowomiejskiej szwalni. Wskazał też przyczynę, dla której stołeczne realia Marty określane są zazwyczaj jako ubogie:
Można bardzo łatwo skompromitować varsavianistykę Orzeszkowej już nie przez porównanie, lecz odwołanie się do twórczości najbardziej warszawskiego pisarza, jakim jest naturalnie Bolesław Prus. Rzecz oczywista, że zestawienia takiego Orzeszkowa nie wytrzymuje. Ale, choćby przez przekorę, warto zwrócić uwagę, jak znakomicie Orzeszkowa przedstawiła właśnie w Marcie postacie subiektów w sklepie bławatnym, w szczególności zaś dała świetną próbkę ich języka zawodowego. (…) naprawdę scenę w sklepie bławatnym z Marty można by bez szkody przenieść do firmy Mincel i Wokulski (…)53.
41Przekora bywa świetnym doradcą w badaniach literackich, a odwołanie do wielkiej powieści epoki, o innym ciężarze gatunkowym i od Marty o około 15 lat późniejszej, może się okazać tyleż ryzykowane, co interesujące. W Lalce znajdujemy taki fragment o Izabeli Łęckiej:
Będąc raz w magazynie kazała zaprowadzić się do szwalni i bardzo ciekawym wydał się jej widok kilkudziesięciu pracownic, które krajały, fastrygowały i układały na formach fałdy ubrań. Była pewna, że robi im to wielką przyjemność, ponieważ te panny, które brały jej miarę albo przymierzały suknie, były zawsze uśmiechnięte i bardzo zainteresowane tym, ażeby strój leżał na niej dobrze. I jeszcze wiedziała panna Izabela, że na tamtym, zwyczajnym świecie trafiają się ludzie nieszczęśliwi. Więc każdemu ubogiemu, o ile spotkał ją, kazała dawać po kilka złotych; raz spotkawszy mizerną matkę z bladym jak wosk dzieckiem przy piersi oddała jej branzoletę, a brudne, żebrzące dzieci obdarzała cukierkami i całowała z pobożnym uczuciem54.
42Tak jak w wyobraźni czytelniczej łączą się warszawskie sklepy z obu powieści, tak owa szwalnia, do której niegdyś zajrzała Izabela, każe myśleć o losie Marty-szwaczki. Marta zresztą, jako że sztuki kroju nie posiadła, nie została zatrudniona w tego typu magazynie i szyła w zakładzie o wiele podlejszej rangi. Tu o uśmiechu pracownic nie było mowy:
Głowy ich, godzinami spuszczone nad robotą, w chwili opuszczania jej podnosiły się z widoczną ciężkością; przy wyjściu z sali nogi ich wlokły się powoli, a zgasłe źrenice, wciąż prawie okryte zaczerwienionymi powiekami, ani jedną iskrą, ani jednym płomieniem nie rozpalały się (…)55.
Robotnice w szwalni Szwejcowej to w większości zbiedniałe przedstawicielki wyższych sfer:
Suknie ich były podarte, błotem ulic poplamione; włosy ich zaledwie przyczesane, (…) tylko niekiedy jeszcze jakiś płócienny, lecz nieskażonej białości kołnierz, jakaś obrączka ślubna na palcu połyskująca i złotymi połyskami całej znędzniałej postaci urągać się zdająca przypominały jakieś przyzwyczajenia dawne (…)56.
43W Lalce szwalnia przy magazynie jest punktem granicznym, za nim znajduje się cały obszar kobiecego doświadczenia związanego z biedą, dyskryminacją i upokorzeniami57, znany właśnie z Marty. Poza tę granicę Prus już się raczej nie wyprawia (w powieści, bo czynił to nierzadko w swoich kronikach), wprowadza jedynie postać Marianny – magdalenki, której Wokulski daje szansę na nowe życie, jest ona jednak bardziej powieściowym typem (na ulicach nie mogło zabraknąć prostytutki) niż studium indywidualnego losu. Orzeszkowa odsłania nam natomiast „kartę wydartą z życia kobiety”58, a inny rodzaj opisywanego ludzkiego doświadczenia, w połączeniu z inną techniką pisarską i wytyczonym utworowi celem, złożyć się musiały na inny, siłą rzeczy skromniejszy od Prusowskiego, obraz Warszawy.
44Ewa Paczoska formułuje ciekawą tezę, iż powieść Prusa stanowi zapis powolnego rozpadu, a przedstawiona w niej wizja stolicy podszyta jest śmiercią59. To portret Warszawy po powstaniu styczniowym, poddanej rusyfikacji (choć w tekście, jak i u innych pozytywistów, ignorowana jest obecność zaborcy), Warszawy, w którą zaczyna wkradać się architektoniczny chaos, rozpadają się więzi międzyludzkie i więź człowieka z przestrzenią. Starówka, niegdyś enklawa polskości i solidarności mieszkańców, mityczne i historyczne centrum60, powraca w utworze głównie w nawiązaniu do przeszłości bohaterów. Najważniejsza zaś dla nich ulica Krakowskie Przedmieście ukazana jest jako targowisko próżności. Paczoska utożsamia miasto u Prusa raczej z zepsutą machiną niż molochem-bestią rodem z dzieł naturalistów. Wizja Warszawy z Marty jest natomiast w pewnej mierze bliska rozpoznaniom naturalistycznym, jako że i tu miasto-potwór zgniata osamotnioną jednostkę. Z Lalką zaś łączy wcześniejszą chronologicznie Martę stosunek do „serca” stolicy. U Orzeszkowej Stare Miasto wprawdzie się pojawia (mieszka tu bohaterka), ale jest dzielnicą nieprzyjemną, jakby martwą61. Odstraszają źle oświetlone uliczki i smutne, stare kamienice, a ich mieszkańcy też nie są miłymi sąsiadami: Marta i mała Jancia nie stają się częścią lokatorskiej wspólnoty, spotykają się nie tylko z obojętnością, ale nawet jawną wrogością ze strony stróża i jego żony. Z kolei Krakowskie Przedmieście u Orzeszkowej to trakt wspaniały, reprezentacyjny, tłumnie uczęszczany, ale zarazem miejsce, gdzie najwyraźniej dochodzi do głosu dyktat pieniądza. To tu Marta próbuje żebrać62 i tu najdotkliwiej odczuwa społeczną niesprawiedliwość. W urządzonym z przepychem sklepie wybuchają w niej gniew i zazdrość wobec bogatych, zdesperowana wyciąga rękę po cudzą własność. I Orzeszkowa, i Prus uczynili z Krakowskiego Przedmieścia ulicę handlową, dobrze oddając jej charakter. Oto próbka pióra Orzeszkowej:
Krakowskie Przedmieście wrzało ruchem, kipiało życiem i pośpiechem, któremu sprzyjała pogoda wieczorna. (…) Nieustanny turkot kół, niby grzmot nieskończony biegł środkiem szerokiej ulicy. Na chodnikach falowało tysiące głów ludzkich. Widno tam było prawie jak w dzień, bo oprócz rozsianych gęsto gazowych latarni mnogie okna magazynów rzucały na szeroką przestrzeń powodzie światła63.
45Pisarka zwraca uwagę, że miasto – rozumiane jako skupisko przedstawicieli miejskiej cywilizacji – żyje głównie wieczorem, niejako na przekór słońcu (a także, dodajmy: naturze i egzystencji wiejskiej). Wieczorne życie łączy się często ze sztucznością oświetlenia. Adrianna Seniów dochodzi do wniosku, iż w powieści: „Istotnym elementem miejsc pięknych jest światło, które w kreacji przestrzeni miejskiej zawsze współtworzyło przestrzeń ludzi bogatych”64. Krakowskie Przedmieście to właśnie taki lśniący, ale nienaturalny krajobraz.
46Trudno wprawdzie przeprowadzić nad Martą takie studia varsavianistyczne, jakie czynione były nad Lalką65, ale można pokusić się o jeszcze kilka uwag topograficznych. Istotna wydaje się przeprowadzka wdowy po śmierci męża z ulicy Granicznej na Piwną. Graniczna była ważną arterią komunikacyjną, położoną obok Placu za Żelazną Bramą oraz Ogrodu Saskiego. W połowie XIX wieku funkcjonowało tam kilka domów bankowych, handlowych i spedycyjnych, a ulica słynęła z firm zegarmistrzowskich66. Można zatem założyć, że bohaterka czuła się dobrze w tej ożywionej przestrzeni – przypomnijmy, iż na sąsiednim placu było ogromne targowisko, może nie wzorcowe pod względem warunków higienicznych, ale z pewnością pełne krzątaniny. Ogród z kolei zapewniał bliskość urokliwych terenów zielonych, stanowił świetny cel spacerów. Nowe lokum Marty: niska izba, z której ledwo widać skrawek nieba, to niemal więzienie67. Nowy adres: Piwna, czyli wąska, ciemna, wiekowa uliczka staromiejska, pogłębia to wrażenie. Trzeba zaznaczyć, że okolice te były dobrze znane Orzeszkowej, która przez pięć lat uczyła się całkiem niedaleko Piwnej, bo na nowomiejskiej pensji sakramentek. Myślę, że to doskonały zmysł obserwatorski pisarki kazał jej umieścić szwalnię pani Szwejcowej właśnie na Nowym Mieście, na Freta, w głębi zadymionego dziedzińca. Podrzędny zakład krawiecki, wyzyskujący najbiedniejsze kobiety, świetnie wpasowywał się w klimat ulicy, którą tak opisywano w przewodniku z końca XIX wieku:
Zabudowana przeważnie małymi domami, nosi na sobie jeszcze w części charakter staromiejski. Jest ona dość ruchliwa i ożywiona, przeważnie zamieszkała przez klasy uboższe. Prawie wszystkie domy tutaj nie mają podwórzy, gdyż niepodobna nazywać tym mianem ciemnych i małych placyków, ograniczonych zewsząd wysokimi murami. Charakterystyczną cechą tej ulicy jest mnóstwo znajdujących się na niej t. z. magazynów mód drugoi trzeciorzędnych, które ze swoimi wystawami jaskrawych stroi i kapeluszy dla elegantek niższych klas, ze swoimi „pannami” sklepowymi, nadają jej pewne w swoim rodzaju znamię68.
47Marta sprawia wrażenie osoby, która miota się bezradnie po uliczkach Starego i Nowego Miasta, a wyprawy poza ten obszar też kończą się źle, na przykład wizyta u Julci-Karolci przy Królewskiej niesie widmo hańby. W przestrzeni Warszawy bohaterka jest zawsze obcą i ostatecznie ponosi klęskę. Maria Żmigrodzka wskazuje na symboliczny wymiar zakończenia: z jednej strony Martę osacza tłum, z drugiej – tramwaj konny, przedstawiany jako maszyna, osiągnięcie techniczne69. Badaczka pisze o „zagubieniu słabego człowieka w nowym świecie”70. W tym kontekście symbolicznej wymowy nabiera również miejsce śmierci Marty – wiemy, że biegła ona ku ulicy… Nowy Świat!71. W powieści gra rolę przestrzeń, ale i czas, chyba nie przypadkiem Orzeszkowa zdecydowała się akcję umieścić w okresie od późnej jesieni do marca. To w naszym klimacie czas zbliżającej się zimy, zimowego apogeum, a następnie zimy uparcie nieodchodzącej. Marta Zielińska zauważa, iż autorzy piszący o Warszawie za tą porą roku nie przepadają, łącząc ją – i to nie tylko symbolicznie – z cierpieniem, śmiercią, walką o przetrwanie72. W Marcie jesienno-zimowa aura podkreśla tragiczną sytuację bohaterki. Wicher, zabłocone ulice, pochmurne niebo oraz krótkie, ciemne dni składają się na przygnębiające tło jej niedoli. Zimno dotkliwie dokucza wdowie i jej córeczce, jak wszystkim biednym, głodnym, wycieńczonym, chorym. Radosny czas Bożego Narodzenia i Nowego Roku, w którym Warszawa świętuje, dla Marty staje się czasem zawiedzionych nadziei. Jak podsumowuje Magdalena Kreft: „miasto gotuje ludziom od wieków ten sam los – los Jezusowej świętej Rodziny”73.
48Marta stanowi bardzo wyraźny głos w debacie dotyczącej kwestii kobiecej. Orzeszkowa, mierząc się z problemem bytowania kobiet w przestrzeni miejskiej, wskazuje na potrzebę ich emancypacji: odpowiednie wykształcenie wyprowadzi przedstawicielki jej płci ze stanu niedojrzałości i zagubienia, z kolei praca, nie tylko zapewni materialne podstawy istnienia w razie niekorzystnej sytuacji rodzinnej, ale też ludzką godność, pozwoli bowiem uniknąć losu bezrobotnego wyrzutka na miejskim bruku74.
49Jednakże Marian Płachecki, autor książki o słowie publicznym w epoce rozbiorów, sugeruje, że Marty nie należy czytać w powiązaniu z kwestią kobiecą, ale pamiętając, że autorka ukryła pod zasłoną treści emancypacyjnych (z uwagi na cenzurę) informacje o represjach po powstaniu styczniowym, które dotknęły w zaborze rosyjskim całe społeczeństwo:
Jeśli przeczytamy Martę uważnie, tropiąc wpisane w nią powiązania z tłem historycznym, zwłaszcza zaś ze stabuizowanymi zasobami pamięci zbiorowej, odnoszącymi się do doświadczeń dekady lat sześćdziesiątych, jeśli więc potraktujemy rzecz tę poważnie, zobaczymy w niej nie tylko i nie głównie zbeletryzowany głos w debacie feministycznej, wszczętej u schyłku tej dekady, lecz krytyczną diagnozę sytuacji na rynku pracy, w którym dla kobiet miejsc brak, to prawda, ze względu na zasadnicze luki w ich wykształceniu, ale też dlatego, że w gospodarczej rzeczywistości postyczniowej pracy generalnie nie ma, wobec czego w zażartej walce o przetrwanie na rynku mężczyźni bez skrupułów wypychają z niego kobiety75.
50Jeśli sytuacja na rynku pracy jest fatalna, a dodatkowo mężczyźni rugują z niego kobiety, mamy wszak do czynienia z dyskryminacją ze względu na płeć! Orzeszkowa demonstruje ten mechanizm bardzo wyraźnie. Dlaczego więc analizowanie Marty w duchu feministycznym nie miałoby być poważnym potraktowaniem prozy autorki? Henryk Markiewicz, który polemizuje z całą książką Płacheckiego, w tym z jego odczytaniem tej powieści, twierdzi:
Cała konstrukcja fabularna Marty Orzeszkowej pokazuje, że bohaterka nie może znaleźć czy utrzymać pracy albo dlatego, że nie ma profesjonalnego przygotowania, albo dlatego, że istnieje niechęć do zatrudniania kobiet w niektórych zawodach76.
51Na próbę Płacheckiego wpisania problemów Marty w ogólnonarodowy kontekst oraz przytaczanie argumentów dowodzących, jak bardzo pogorszyła się sytuacja większości mieszkańców Warszawy po roku 1864, Markiewicz odpowiada krótko: „Wszystko to prawda, ale są to informacje dopisane do powieści, w której nie ma ani słowa o tym, że w ogóle pracę znaleźć trudno, nawet wtedy, gdy się jest fachowcem i mężczyzną”77.
52Płachecki w swojej analizie zwraca jednak uwagę na istotny szczegół: w sklepie, w którym Marta posuwa się do kradzieży, klient wybierający rzeźby rezygnuje z Kupidyna z Wenerą i decyduje się na Niobe z dziećmi. Badacz widzi tu aluzję do tragedii bohaterki:
(…) zobaczymy w młodej kobiecie matkę, Polkę, wdowę po utracie całej rodziny, która przemierza ulice Warszawy dręczona głodem i mimo usilnych starań nie jest w stanie uratować przed śmiercią z nędzy, zimna i głodu ostatniej bliskiej sobie czteroletniej osoby, (…) paralela z Niobe (…) nie wyda nam się czymś ponad miarę78.
53Niobe, mityczna matka rozpaczająca po stracie dzieci, zamieniona w skałę, czy też skamieniała z bólu, z pewnością nie pojawia się w książce przypadkowo. Orzeszkowa wykłada już na początku, że miłość nie jest receptą na wszystkie problemy kobiet, dalej zaznacza, iż celowo rezygnuje z narracji romansowej i „zajmującego widoku dwóch serc przeszytych ognistymi strzałami”79 (które symbolizowałaby para Kupidyn z Wenerą), na rzecz przedstawienia dramatu kobiecej egzystencji. Historia Niobe odbija się poniekąd w sytuacji Marty, gdyż bohaterka przeczuwa, że mała Jancia jest skazana na śmierć lub tułanie się po ochronkach w koszmarnych warunkach. Rzecz w tym, że Płachecki polityczną historię Marty (polityczną, bo feminizm dowodzi, że indywidualne doświadczenie pojedynczej kobiety jest ściśle powiązane z ogólną sytuacją kobiet na danym obszarze) stara się upolitycznić jeszcze bardziej, jakby po to, by feministyczne interpretacje uczynić mniej ważnymi. Zwraca uwagę, że ściganą na warszawskiej ulicy przez tłum pod wodzą rewirowego – przedstawiciela rosyjskiej policji jest kobieta w czerni. Żałobną suknię widzi jako żałobę po ojczyźnie: przypomina, że rodzice Marty zmarli po powstaniu styczniowym w niewiadomych okolicznościach, że zlicytowano rodzinny majątek i dowodzi, że położenie Marty i jej córki wynika przede wszystkim z carskich represji wobec kraju pod zaborami. Taki obraz „sprawy narodowej” mógłby ewentualnie powstać w umyśle obecnego przy zdarzeniu, patriotycznie zorientowanego przechodnia. Ale wiedza, którą daje nam narratorka, temu przeczy – żałoba jest żałobą wdowy po stracie męża, a pod koła zagnało Martę nie traktowanie Polaków jako obywateli drugiej kategorii, ale takie traktowanie kobiet.
„Na bruku wrzosy się nie hodują”
Konrad Lasek pisał w „Kurierze Warszawskim”:
Wśród pogrążonego w odwiecznym śnie boru poleskiego i trzęsawisk, rozciągających się przed oczyma wędrowca, wśród nieprzemierzonych pól, łąk, rzek, gdzie króluje tajemnicze proste życie, odziane bujną przyrodą, stoi dwór zaszyty mrowiem liści – to siedziba najpopularniejszej powieściopisarki polskiej Marii Rodziewiczówny80.
54Z takiej właśnie głuszy – królestwa natury patrzyła pisarka na Warszawę. Jej spojrzenie na miasto jest spojrzeniem z dystansu, ze ściśle określonego punktu widzenia: ziemiańskiego dworku na Polesiu. Pisarka większość życia spędziła w odziedziczonym majątku Hruszowa i równie mocno jak z Polską, identyfikowała się ze swoją małą ojczyzną – z Kresami, z Litwą81. Nie oznacza to, że z Warszawą nie miała bliższych związków. Historyczne zawirowania zaniosły ją tu zarówno w dzieciństwie, jak i w sędziwych latach. Już z własnej woli często spędzała w stolicy zimę, udzielała się w tutejszym Stowarzyszeniu Ziemianek, a także w Czerwonym Krzyżu; w czasie pierwszej wojny światowej pracowała w szpitalu, następnie werbowała ochotników i ochotniczki do obrony Lwowa. Jednakże w jej utworach stolica opisywana jest zawsze z perspektywy kresowego dworku, istnieje więc w ramach binarnej opozycji wieś/miasto, czy też szerzej: natura/cywilizacja. A tam, gdzie Kresy są rajem, miasto musi stać się piekłem. Taka polaryzacja przestrzeni wydaje się u Rodziewiczówny znacznie ostrzejsza niż u Elizy Orzeszkowej.
55Negatywny obraz Warszawy znajdziemy w powieściach napisanych przez Rodziewiczównę u progu XX wieku: Nieoswojone ptaki (1901), Wrzos (1903), Joan VIII, 1-12 oraz Ragnarök (obie 1906), przy czym tylko dwie pierwsze wyraźnie koncentrują się wokół losów kobiecej postaci. Barbara Szargot trafnie zauważa, że głosem w dyskusji z Martą Orzeszkowej są Nieoswojone ptaki, poruszające między innymi problem pracy kobiet i ich zagubienia w miejskiej przestrzeni82. Ja jednak zdecydowałam się przedmiotem analizy uczynić Wrzos, powieść nie tylko bardzo znaną i popularną83, ale z grona warszawskich powieści Rodziewiczówny chyba najlepszą.
56Ponieważ stosunek pisarki do miasta opisano już dość gruntownie, wypadnie mi przede wszystkim odwołać się do wcześniejszych badań, ale chciałabym również zastanowić się nad życiem kobiet w stolicy widzianym oczyma pisarki z Kresów.
57Główna bohaterka Wrzosu, Kazia ze Szpanowskich Sanicka nie jest rodowitą warszawianką. Wychowała się na folwarku, potem przeniosła z ojcem do pobliskiego dworku macochy w Górowie, do miasta zaś trafiła przez małżeństwo. Warto od razu zaznaczyć, że jest to małżeństwo aranżowane w najczystszej postaci, układ bez cienia miłości. Andrzej Sanicki żeni się, by spełnić wolę ojca i zyskać dostęp do pieniędzy po matce, związany zaś jest z rozwódką Celiną. Kazia była niegdyś po słowie z młodym adeptem medycyny Stanisławem Boguckim, który – jak można wnioskować z napomknień w mowie ezopowej – trafił na zesłanie. Utraciwszy wiarę w jego powrót, bohaterka zdecydowała się usunąć z domu – ojciec rad był ją wydać za mąż, bo przeszkadzała macosze. Przeprowadzka do miasta łączy się więc dla Kazi z wejściem w nowe życie z gruntu oparte na obowiązku i sztuczności, a nie na swobodnym wyborze uczuciowym.
58Bohaterka reprezentuje typ często spotykany w twórczości Rodziewiczówny – idealizowanej panny ze szlacheckiego dworku84. Jak wiele sobie pokrewnych postaci, doskonale zna się na gospodarstwie i zarządzaniu, nie boi się pracy, a równocześnie jest wykształcona – biegle włada francuskim, czyta ambitne lektury (Szekspir!) i śpiewa ładniej niż niejedna warszawianka. Do tego jest osobą altruistyczną i religijną.
59Co istotne w przypadku osoby przeniesionej ze wsi na bruk miejski, Kazia reprezentuje także typ nazwany przez Annę Martuszewską „dzika”85. Badaczka wyróżnia takie postaci w utworach Rodziewiczówny i Orzeszkowej: są to skromne i dobre szlachcianki, które gorąco kochają naturę, rodzime pola, lasy i łąki, a ich postawa zderzana jest zwykle z cywilizacyjnym zepsuciem goniących za modą królowych miejskich salonów. Kazia zresztą sama mówi o sobie: „Jestem przecie dzika wieśniaczka”86. Zmuszona jest jednak żyć w Warszawie, która na początku XX wieku, choć pod zaborami i znacznie odstająca od europejskich metropolii, nosiła już sporo cech cywilizacji wielkomiejskiej. Bohaterce cały czas towarzyszy dojmująca tęsknota za Górowem, wystylizowanym w powieści na wiejską arkadię. To świat ludzi uczciwie pracujących, trudniących się hodowlą zwierząt i uprawą ziemi. Świat, w którym śpiewają ptaki i pachną sady. Obraz tej sielanki ma w powieści istotne znaczenie, bowiem na zasadzie opozycji wzmacnia i wyolbrzymia ujemne cechy miasta. Krystyna Walc pisze:
Wizja miasta w powieściach Rodziewiczówny jest najczęściej wizją człowieka „z zewnątrz” – subiektywnym obrazem, wartościowanym zazwyczaj negatywnie. Miasto atakuje przybysza mnóstwem bodźców, przeważnie niemiłych, a nawet, można rzec, „szkodliwych dla zdrowia” (hałasy, dymy, wyziewy). Jest obszarem brzydoty, w przeciwieństwie do piękna wiejskiego pejzażu. Jest to obszar zagrożeń, prawdziwych lub tylko wyimaginowanych oraz nędzy87.
60Istotnie, we Wrzosie Warszawa bardzo często jest przedstawiona przez wrażenia Kazi. Wielkie miasto boleśnie kaleczy jej zmysły: nozdrza drażni „charakterystyczny zaduch warszawskich domów, mieszanina naftaliny, gazu, i gutaperki”88, uszy rani łoskot wozów na brukowanych ulicach, oczy męczą powielające się w nieskończoność budynki i podobni do siebie ludzie, ciało zaś czuje się wyczerpane tempem życia. Warszawa jest kompletnym zaprzeczeniem górowskiego raju. Kazi na ulicach stale towarzyszy lęk: „(..) wciąż boję się zabłądzić, wpaść pod tramwaj lub dostać się pod miotłę stróża! Myślę, że mnie kiedy posłaniec przyprowadzi, bo się zgubię”89. Wiejskie strachy, z rozszalałym bykiem na czele, wydają się bohaterce niczym w porównaniu z tym, co może ją spotkać na przykład na Marszałkowskiej.
61Operowanie kontrastami to jeden z charakterystycznych rysów twórczości Rodziewiczówny. Oprócz antynomii wieś/miasto, mamy we Wrzosie również inną opozycję w ramach samego miasta – zbytku i nędzy. W sferze, do której wchodzi Kazia przez małżeństwo, rozmawia się o planowanych interesach i rozrywkach, o wytwornych toaletach i wystawnych przyjęciach, na drugim biegunie zaś znajduje się warszawska biedota, ludzie głodni, kalecy, bezrobotni, którym bohaterka stara się ulżyć w ich problemach. Kontrast w opisie sfer nie dotyczy jednakże kwestii estetycznych, brzydota bowiem jest w mieście wszechobecna. Janina Szcześniak zauważa:
Autorka stosuje w deskrypcji metropolii maksymalne przybliżenie opisywanych wnętrz, „wnika” więc poprzez narrację oraz wypowiedzi relacjonujące postaci literackich do mieszkań bogatych i biednych warszawiaków, ich domów, ruder, suteren i piwnic lumpenproletariatu. Eksponuje przy tym, bez względu na podziały społeczne, brak gustu, szpetotę, tandetę, bezstylowość oraz brud. To zaniedbanie domów dodatkowo potwierdza przecież alienację ich właścicieli, poczucie bezdomności i brak „zakorzenienia” w przestrzeni miasta90.
62Bohaterka jest znużona bywaniem z wizytami w banalnie umeblowanych salonach, znużona jest także poruszaniem się w tłumie. W tym tłumie jest jej szczególnie trudno jako kobiecie:
Wszyscy przyglądali się jej ciekawie. Męczyło ją to i żenowało ogromnie, a prezes radował się tą wystawą, pyszny był z synowej, czuł, że się podoba, i co chwila uśmiechnięty do niej się zwracał.
- Robisz furorę, Kaziu!
- Pod ziemię bym się skryła! – odparła rozpaczliwie.
- Dziwna z ciebie kobieta.
- Toteż ja nie chcę być kobietą w znaczeniu ojca i tych panów, których wzrok jest obelgą! – szepnęła płaczu bliska91.
63Zachowania, których od kobiet oczekuje warszawski światek, są dla Kazi prawdziwą katorgą. Wystawianie się na pokaz bardzo ją krępuje. Pogoń za modą uważa za stratę pieniędzy i nie robi na niej wrażenia nawet otwarty przez męża kredyt u Hersego. Najbardziej jednak męczy ją bezczynność i niespełnienie zawodowe. W Górowie, pracując wprawdzie nie zawodowo, a w rodzinnym majątku, prowadziła gospodarstwo nabiałowe i niczym nowoczesna bizneswoman zarządzała grupą aż 70 osób. W mieście, jako kobiecie, przystoi jej jedynie zarządzać służbą w mieszkaniu i dysponować obiady, dlatego z takim entuzjazmem rzuca się w wir pracy charytatywnej. Bohaterka jest zdystansowana nie tylko wobec próżniactwa, ale i skłonności stołecznych salonów do obgadywania i oczerniania bliźnich; sama zresztą nieraz pada ofiarą przykrych pomówień: „(…) pracowałam i myślałam o innych. I co z tego? (…) mnie uczyniono kochanką pana Radlicza, awanturnicą, urządzającą schadzki pod firmą dobroczynności”92. Warszawa wielokrotnie występuje w powieści jako antropomorfizowany twór, który wszystko o wszystkich wie, wyraża opinie i trzęsie się od plotek93
.Najbardziej krytycznie przedstawiają stołeczne towarzystwo opisy widowni w cyrku oraz w teatrze czy operze, typowych targowiskach próżności metropolii:
Lornetki były w ruchu, odnajdywano znajomych, zamieniano spojrzenia i uśmiechy, taksowano brylanty, krytykowano stroje, szeptano skandale, uśmiechano się zjadliwie lub cynicznie, pokazywano sobie modne kokoty, robiono przegląd karnawałowych panien, szacowano ich posagi, a o uwerturze myślał tylko nieboszczyk Moniuszko w grobie94.
64Agnieszka Bąbel, widząc w plotkowaniu cechę obyczajowości mieszczańskiej, podkreśla: „Plotka stanowi również ważne narzędzie kontroli społecznej, «mści się za odmienność», piętnuje jednostki wyróżniające się, nieprzystosowane, nie przestrzegające norm grupy”95. Takie narzędzie jest szczególnie groźne dla wszystkich, którzy są inni ze względu na płeć, pochodzenie, orientację seksualną czy sposób zachowania. Kobietom może łatwo zniszczyć reputację.
65Kazia, która wciąż czuje się w mieście obco, próbuje znaleźć własne ścieżki i przestrzenie. Przyjemność sprawiają jej spacery konne (co rano wyrusza za rogatki), a także odwiedziny u biedoty (tu czuje się potrzebna). Przestrzenią szczególną jest dla niej kościół. Potraktowanie miejsc kultu religijnego jako wydzielonych z obszaru urbanizacji miało w literaturze polskiej swoją tradycję. Jak pisze Józef Bachórz:
U Kraszewskiego oazami wiejskości w wielkim mieście bywają enklawy przestrzeni świątynnej. Wśród skwarnego dnia i duszącego kurzu kościoły ze swoim chłodem i spokojem są wyspami sacrum w piekielnej otchłani i wiejskim ukojeniem w kamiennym tyglu. Rozedrganym sercom użyczą chwili ciszy, rozbitej osobowości – momentu duchowego zintegrowania96.
66Kazia codziennie chodzi do kościoła świętego Krzyża na mszę. Z ulgą chroni się tu po przejściu zatłoczonymi ulicami. Wnętrze kościoła pojawia się raz jeszcze w tragicznym finale powieści, jako miejsce spokoju wiecznego i wyspa zadumy w morzu ogólnego rozbawienia. Po śmierci Kazi, w krypcie zostaje wystawiona trumna z jej ciałem. Odwiedzają ją tylko biedacy, możni przysyłają wieńce przez lokajów: „Pusto było i mroczno. Ruch uliczny się budził, ale nikt do umarłych nie szedł, boć karnawał żywych zajmował”97.
67Postacią, w usta której Rodziewiczówna wkłada najwięcej zarzutów wobec Warszawy, jest stajenny, który przybywa z Kazią z Górowa. Staszek (nomen omen Skowronek) niczym ptak marnieje więziony w murach, pozbawiony szerokich przestrzeni. Oskarża miasto o śmiercionośny wpływ na ludzi i całą ożywioną przyrodę, piętnuje je przy użyciu retoryki religijnej: „Juści prawda, co mi nieboszczka matka mówiła, że Pan Jezus zrobił wieś i dwór, a czarny kamieni nazwłóczył i pobudował miasto, i w nim mieszka”98. Zauważmy, że jest to trawestacja powiedzenia, które lubiła powtarzać Eliza Orzeszkowa: „Ludzie stworzyli miasta, a bogowie wieś”99. O ile jednak w oryginalnym powiedzeniu urbanizacja jest jeszcze działaniem ludzkim, o tyle we Wrzosie już szatańskim. Miasto zobrazowane jest jako zbiór chaotycznie i przypadkowo poukładanych, zimnych, twardych kamieni. Jak zaś pisze Czesław S. Bartnik:
Drewno, glina, cegła, kamień, beton to symbole miasta jako środowiska tworzonego przez samego człowieka, który współpracuje z Bogiem w podtrzymywaniu swojej egzystencji. Człowiek mógł współpracować z Bogiem, wtedy powstawało właściwe miasto, a mógł nie współpracować i wtedy powstawało miasto złe, fałszywe, jakieś „anty-miasto”100.
68Wrzos, a także inne utwory Rodziewiczówny, cechuje silny antyurbanizm, można nawet powiedzieć, że są to literackie realizacje antyurbanistycznego mitu. Korzeni tego mitu można szukać w biblijnych opisach miast przeklętych, w literaturze polskiej na dobre zadomawia się on w oświeceniu; tworzy się wówczas schemat fabularny, który rozpoczyna się przyjazdem bohatera ze wsi i często kończy jego śmiercią w starciu z potęgą miasta101. Schemat ten, wykorzystywany następnie w XIX wieku, pojawia się i we Wrzosie, Rodziewiczówna była wszak w dużej mierze spadkobierczynią idei i poetyki pozytywistycznej powieści.
69Mit antyurbanistyczny, który ufundowany był na opozycji miasto versus wieś (cywilizacja versus natura), na ziemiach polskich, po rozbiorach, uwikłany został w jeszcze jedno przeciwieństwo: swojskie versus obce. Elżbieta Rybicka wskazuje na jego wymiar narodowy:
Pojęcie narodu eksponowało przy tym jego wewnętrzną homogeniczność (szlachecko-ludową), wykluczającą „obce” elementy, a takimi były kosmopolityczne – jak mniemano – miasto i cywilizacja. Przeciwstawienie „swojskiej” wsi i „obcego” miasta miało zatem na celu uświadomienie odrębności narodowej. I w tym sensie mit antyurbanistyczny funkcjonował w kulturze XIX wieku jako pochodna mitu ziemiańskiego, służył jego uprawomocnieniu, podtrzymaniu jego zagrożonego istnienia. W pośredni wobec tego sposób uczestniczył w konstruowaniu oraz obronie tożsamości narodowej – w opozycji do tego, co miejskie102.
70Wieś (zwłaszcza kresowa), sfera ziemiańska i patriotyzm zawsze znajdowały się w kręgu wartości cenionych przez Rodziewiczównę, a antyurbanistyczny mit dobrze służył wyrażaniu jej poglądów.
71We Wrzosie mamy do czynienia ze zmitologizowaną wizją miasta jako potwora, Lewiatana103. Warszawa określana jest tak expressis verbis:
Jak potwór, w dali leżało miasto, wstawała nad nim łuna światła, a te tancbudy, bawarie, restauracje były jak macki potwora, które wyciągał ku wsi, by ją pożreć, zbrudzić, skazić, zatruć ciszę i spokój hulaszczą melodią i gorączkowym, niezdrowym podnieceniem104.
Mieszkańcy zaś porównywani są (w poniższym fragmencie przez Kazię) do rojącego się robactwa:
Wzdrygnęła się ze wstrętem, spojrzała z bezmiernym obrzydzeniem po ludziach zapełniających ulicę, po tej czarnej fali śpieszącej, zda się, zajętej, zaabsorbowanej, zapracowanej, i rzekła:
- Niby mrowisko, a to tylko chmary żuków szukających nawozu dla biesiady! Czyż oni, doprawdy, nie mają własnych uciech i trosk, zajęć i celu wyższego? Ohydne!105.
72Przywoływane w porównaniu owady, to nie pilne mrówki działające na rzecz wspólnego interesu mrowiska, ale żuki, które grzebią w nawozie, odpadkach, tak jak warszawianie i warszawianki – zdaniem Kazi – grzebią się w plotkach, miast imać się pożytecznych zajęć.
73Maria Rodziewiczówna, mimo iż nie była admiratorką Zoli, w opisie miejskiej przestrzeni często wykorzystywała elementy poetyki naturalistycznej. W jej utworach znajdziemy więc infernalne wizje miasta, jednostki bezsilne wobec niszczącej siły molocha, porównania ze świata przyrody, kontrasty nędzy i przepychu, brzydotę dzielnic biedoty, charakterystyczne właśnie dla naturalizmu106. Próżno jednak szukać innego ważnego wyznacznika tego nurtu: dokumentaryzmu, który wyrażał się w bardzo szczegółowych pod względem topograficznym opisach. Brak też specyficznej dynamiki. Naturalistyczne miasto, choć epatowało grozą, fascynowało, bo miało w sobie ogromną witalność i wytwarzało wrażenie pełni, było organizmem, którego części działają może w diabelskim, ale jednak porządku. We Wrzosie zaś Warszawa jest raczej przestrzenią ruchu chaotycznego i pustki (to, co żyje, obumiera). Takie obrazowanie wydaje się bliskie ujęciom młodopolskim. W epoce tej mit antyurbanistyczny nadal władał wyobraźnią twórców, a towarzyszyło mu dodatkowo poczucie entropii, rozpadu, zaniku życia107.
74Martwota miejskiej przestrzeni łączy się ściśle z brakiem więzi międzyludzkich. Richard Sennett, pisząc o wiktoriańskim Londynie, zauważa, iż od XIX wieku mieszkańcy „żyją wyobcowani, obojętni wobec siebie nawzajem, co stwarza smutną równowagę w społeczeństwie”108. Zdaniem badacza, paradoksalnie, to ów indywidualizm umożliwia trwanie miasta jako całości, jednakże mimo pulsujących zmian, jest ono w pewien sposób martwe. Dla Kazi taka niemożność nawiązania bliższych kontaktów jest bardzo uciążliwa. Mąż jest dla niej chłodny, a nawet niemiły. Teść jest serdeczny, ale widzi w niej głównie gospodynię, ową „kobiecą rękę w domu”. Rozmowy z dalszą rodziną i ze znajomymi męża ograniczają się do zamęczania bohaterki pytaniami, czy jej się podoba Warszawa i do wymiany plotek. Istnieją jednak wyjątki, z paroma osobami udaje się Kazi zbliżyć. Nie są to osoby przypadkowe, co dostrzegł Czesław Miłosz:
Jeżeli akcja dzieje się w Warszawie, która ogniskuje w sobie wszelkie ujemne cechy cywilizacji miejskiej, a więc kontrasty bogactwa i rozpaczliwej nędzy upośledzonych, wstręt autorki do plotkarstwa, pustki duchowej i hipokryzji tamtejszego „dobrego towarzystwa” wygląda niemal na plemienne poczucie własnej inności. Nieliczne jednostki dodatnie nie pochodzą stamtąd, są z Litwy (…)109.
75Przybysze ze wsi, w tym także z Kresów, w mieście pozostają na zawsze autsajderami, więc lgną do siebie nawzajem. Miłosz tak kontynuuje swoje rozważania o Rodziewiczównie:
Warszawa ukazuje się jako miasto nieprawości, pustki duchowej na górze, piekła ubogich na dole, w trzech powieściach: Wrzos, Joan VIII, 1-12, Ragnarök. Wyżyny i niziny społeczne trzeba tu brać w sensie dosłownym – żeby dowiedzieć się, co dzieje się w norach i ruderach zamieszkałych przez biedotę, trzeba zstąpić niemal w lochy podziemia, jak Dante. (…) Zdobywają się na takie wyprawy osoby tak czy inaczej alienowane, obce powszechnie przyjętym opiniom, co zdaje się być możliwe tylko u „ekscentrycznych” jednostek albo u ludzi różniących się pochodzeniem. We Wrzosie Kazia, ze wsi, przyglądająca się wesołej Warszawie ze zgrozą, zupełnie nie przystosowana, znajduje swoje powołanie, służbę ubogim, dzięki Ramszycowej (Angielce) i doktorowi Downarowi rodem z Litwy (…)110.
76Do tego grona dodałabym jeszcze malarkę Ocieską, która musi pochodzić z tych samych stron, co Downar, doktor pyta ją bowiem: „Cóż u nas słychać?”111 [podkreślenie – M.B.-Z.] i rozmawiają o wspólnych niewarszawskich znajomych.
77Ramszycowa i Ocieska to pozytywne postaci kobiet, które w Warszawie czują się dobrze, choć odczuwają czasem potrzebę wyjazdu na Południe, do słońca. Ramszycowa ma bogatego męża i dzięki jego pieniądzom może sobie pozwolić na działalność charytatywną. Jest zdecydowana, energiczna, rozprawia żywo i z zapałem, sama powozi wolantem i zawsze robi to, co chce. Wprawdzie narzeka na kobiece stowarzyszenia i „gęgające emancypantki”, sama jednak przez konserwatywne kręgi nazywana jest feministką. Ramszycowa przyjaźni się z malarką Ocieską. To typ kobiety jeszcze bardziej niezależnej, niezważającej na opinię, pozującej na egoistkę, a w rzeczywistości bardzo sympatycznej. W powieści rozsiane są napomknienia, które mogą sygnalizować lesbianizm Ocieskiej. Ma ona na sztalugach portret Rosy Bonheur, francuskiej artystki, której sławę przyniosły nie tylko świetne obrazy zwierząt, wizyty w rzeźni w męskim stroju, nonkonformizm i feministyczne poglądy, ale także pięćdziesięcioletnie jawne pożycie z kobietą112. O Ocieskiej mówi się za plecami jako o koczkodonie (sic!), którego żaden mężczyzna nie może pożądać, a i ona sama akceptuje to miano. Nie przywiązuje wagi do kobiecych ubrań, a malarz Radlicz zwraca się do niej per: kolega. Ocieska to postać wyjątkowa, bo przypomina, iż na doświadczenia kobiet w przestrzeni Warszawy składa się nie tylko doświadczenie kobiet heteroseksualnych. Ta postać jest ważna w kontekście biografii samej Rodziewiczówny. Pisarka budzi ostatnio zainteresowanie w kręgach queer studies ze względu na swój zdecydowanie nieheteronormatywny sposób życia113. Już wizerunek, który wykreowała, w niczym nie przypominał tradycyjnej kobiety. Nosiła męski strój, zwykle marynarkę, a włosy ścinała na jeża. Po odwiedzinach w Hruszowej, w „Wędrowcu” opisano ją jako… chłopca114. Z kolei wizytujący dobra poleskie Konrad Lasek w „Kurierze Warszawskim” przedstawił ich gospodynię następująco: „Jej siwa głowa, po męsku przystrzyżone włosy, duże wspaniałe oczy robią wrażenie zdumiewające. Jest to obraz tak niezwykły, że z trudem przychodzi wzrok od niego oderwać”115 [podkreślenie – M.B.-Z.].
78Rodziewiczówna za młodu zadeklarowała, że nie wyjdzie za mąż, najbliższymi osobami stały się dla niej natomiast dwie kobiety: Jadwiga Skirmunttówna i Helena Weychert. Z każdą z nich mieszkała, dzieliła dobre i złe chwile116.
79Wspominając o nietuzinkowych bohaterkach Wrzosu i nietuzinkowym stylu życia autorki, trzeba uczynić dygresję o jej poglądach na kwestię kobiecą. Jak dowodzi Barbara Szargot:
Stosunek Rodziewiczówny do emancypacji ewoluuje w czasie, ale nigdy nie jest bezkrytyczny i entuzjastyczny. Dostrzega ona konieczność wyzwolenia się kobiet spod władzy mężczyzn (…), ale widzi jednocześnie, jak trudna jest samodzielność117.
80W swoich czasach pisarka jawić się mogła jako bojowniczka o prawa kobiet; Cecylia Walewska napisała o niej: „gorąca prozelitka haseł równouprawnienia”118. Współcześnie, Rodziewiczówna postrzegana jednostronnie jako krzewicielka polskości na Kresach i mistrzyni tworzenia romansów ze sfer ziemiańskich, może być traktowana dokładnie odwrotnie; Andrzej Szwarc pisze: „zawzięta przeciwniczka emancypacji, utożsamianej przez siebie z wolnomyślicielstwem i zepsuciem moralnym”119. Nie była Rodziewiczówna ani tak wyzwoloną propagatorką równouprawnienia, jak mogą sugerować to jej zdjęcia, ani nie była na tyle konserwatywna, by ją z grona emancypantek wykluczać. Według Barbary Szargot, starała się „pogodzić tęsknoty emancypacyjne z tradycją”120. Popierała aspiracje naukowe i zawodowe przedstawicielek swojej płci, ich chęć uczestnictwa w życiu publicznym, ale w połączeniu z pracą na rzecz wspólnego dobra, z poszanowaniem powinności patriotycznych, religijnych, szlacheckich, rodzinnych. Odpowiednie dla kobiet wydawały się jej zwłaszcza studia medyczne, które pozwalały w nowy, ambitny sposób realizować zadania pomocy bliźnim. W późniejszych latach pisarka kąśliwie wyrażała się natomiast o emancypacji w dziedzinie obyczajów, zachowania czy stroju (co stało w sprzeczności z jej własnym wizerunkiem).
81Ramszycowa i Ocieska to bez wątpienia emancypantki, chociaż duży udział w poczuciu wolności tej pierwszej mają pieniądze męża. Obok tych dwóch, wyróżniających się na korzyść postaci kobiecych, we Wrzosie sportretowane zostały głównie bywalczynie salonów, które cechuje pustota oraz zamiłowanie do plotek i pięknych strojów. Celuje w tym Tunia Dębska, koleżanka Kazi z pensji w Galicji. Jej życie składa się z ciągłych wypraw do krawcowej oraz towarzyskiego bywania i pokazywania się. Można zaryzykować twierdzenie, że dla kobiet tego typu przestrzeń miejska nieomal nie istnieje, one jedynie krążą w niej powozami pomiędzy domami mody, domami rodziny i przyjaciół oraz miejscami rozrywki. Inną ważną postacią jest Celina, kochanka Andrzeja. Ona powozu używa do miłosnych schadzek. Z jednej strony ukazana została dość stereotypowo, jako uwodzicielka, femme fatale, bardzo często spotykana w powieściach o wielkim mieście. Z drugiej jednak, Rodziewiczówna włożyła w jej usta gorzki monolog o podwójnym standardzie moralności, zgodnie z którym od kobiet wymaga się cnotliwości i wierności, a mężczyznom pozwala na wszystko. Celina mówi do Andrzeja:
Po odbyciu miodowych miesięcy wracacie do swych kawalerskich nawyknień. Macie swój zawód i pracę, swoje stosunki i towarzystwo kolegów, klub, knajpę, ano i kochanki. (…) każdy człowiek ma krew, zmysły, fantazję, oczy, uszy i marzenie, i mózg. Każdy – mężczyzna i kobieta. Ty będziesz kochać, szaleć jeszcze wiele razy, twoja żona uchowa swą cześć, nie opuści twego domu, będzie ci gospodynią i kucharką (…). Dlatego ja twoją żoną być nie chciałam121.
82Autorka rozpracowuje tu schemat, w którym od żon wymaga się spełnienia wyłącznie w sferze domowej, zaś mężom przysługuje prawo do oddawania się wszelkim miejskim rozrywkom. Drugoplanowe postaci kobiece we Wrzosie są jednakże dowodem na to, iż miasto może być przestrzenią dogodną dla kobiet, ale pod pewnymi warunkami. Trzeba albo mieć duże pieniądze (Ramszycowa), albo niezależność (Ocieska), albo dostosować się do świata, zachowując pozory i obgadując innych (damy z warszawskich salonów). Kazia zaś nie jest ani bogata, ani wyemancypowana, ani nie potrafi być fałszywa i obłudna. Postaci kobiece zaludniające Warszawę z Wrzosu są bardzo różnorodne, w tym także niebanalne. A czy udało się autorce stworzyć równie ciekawą wizję stolicy, czy też działanie antyurbanistycznego mitu było tak silne, iż pozbawiło miasto cech indywidualnych, zamieniając je w anonimowy przykład molocha?
83Fragmentów cieszących oko varsavianisty mamy w tekście niewiele. Wiemy na przykład, że Saniccy mieszkają przy Marszałkowskiej, doktor Downar przyjmuje biedaków przy Smolnej, a stołeczna socjeta chętnie udaje się na poobiednie przejażdżki do Wilanowa, ale Rodziewiczówna nie opisuje dokładnie miejsc i ulic, skupia się raczej na tłumie przechodniów i powozów. Chodzi jej o wydobycie typowych cech wielkomiejskiej przestrzeni. Na tym skromnym tle zwraca uwagę najbardziej plastyczny opis ulicy Pańskiej i jej mieszkańców – ubogich podopiecznych Kazi:
Wróciła, zdyszana, rozjaśniona i rzekła do stangreta z uśmiechem: – Na Pańską, Walenty, do mojej kamienicy. (…) Bruk był coraz gorszy, domy coraz nędzniejsze, wreszcie Walenty stanął przy samym rynsztoku przed pochyłą bramą, obok której stały dwa drewniane domostwa, pamiętające chyba Szwedów w Polsce. Nad rynsztokiem stało trzech chłopaków i dziewczynka, zajętych wyławianiem z brudnych mydlin pomarańczowych skórek. Na widok powozu przerwali swe zajęcia, spojrzeli i nagle wrzasnęli jednym
głosem: Nasza pani! Olaboga, dyć żyje! Chłopcy rzucili się z tym wrzaskiem w bramę, wpadli na stróża, rozległo się energiczne „psiakrew” i już na podwórku pisk głosów.
- Ludzie, rety, nasza pani przyjechała! (…) Za bramą było podwórze otoczone ze wszech stron odrapanymi, nędznymi domami, z których w tej chwili wysypała się ciżba ludzi, dzieci przeważnie i kobiet, ubogich, nędznych, jak to ich otoczenie122.
84Przy ulicy Pańskiej jeszcze w końcu XVIII wieku stały zaledwie cztery domy murowane, zaś 63 były z drewna, stał tu także młyn. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku całą ulicę wybrukowano, wybudowano szereg kamienic czynszowych, powstały domy rzemieślnicze. Pisarka zapewne dobrze pamiętała taką „gorszą” Warszawę z dzieciństwa. Gdy jej rodzice powrócili z zesłania i mieli zakaz osiedlania się na Litwie, rodzina, zanim otrzymała pomoc od krewnych, mieszkała na warszawskiej Starówce przy Wąskim Dunaju w bardzo złych warunkach123. Anna Martuszewska pisze, iż:
Cywilizacja w (…) powieściach Rodziewiczówny zostaje niejednokrotnie oskarżona explicite, w pojawiających się bezpośrednio komentarzach narratora lub rezonerów (…). Nie mniej istotne od tego typu komentarzy okazują się pośrednie oskarżenia cywilizacji, zawarte w (…) obrazach robotniczej nędzy, która prowadzi do upodlenia żyjących w niej ludzi. (…) Obrazy te jednak (…) nie służą do wprowadzenia żadnego innego programu kwestii robotniczej, jak filantropia (nie będąca przecież faktycznie żadnym rozwiązaniem, tylko swoistym „plasterkiem” na społeczne konflikty) oraz utopijny powrót do natury, która ma stworzyć możliwość odrodzenia moralnego jednostek i całego społeczeństwa124.
85Nie można jednak posądzać Rodziewiczówny o zupełny brak głębszego namysłu nad kwestią społeczną w mieście, o czym może świadczyć rozmowa Markhamowej i doktora Downara:
- Miliony dajemy na dobroczynność, a bieda się mnoży przerażająco – westchnęła Markhamowa.
- Taka to i dobroczynność.
- Co? Pan twierdzi, że Warszawa mało robi dla ubogich i potrzebujących pomocy?
- Wiele robi, bo tworzy tych ubogich i potrzebujących. Gdzie jest żebrak, to dowód, że znajduje się taki, co za wiele ma125.
86Pisarka bardzo sumiennie przedstawiła w powieści sprawę działalności charytatywnej w stolicy i przeciwstawiła sobie różne jej warianty126. Mamy więc z jednej strony informacje o eleganckich rautach, balach i innych imprezach filantropijnych. Mamy szacowną Markhamową, która mówi o „dobroczynności chrześcijańskiej naszej” w opozycji do „tej jakiejś dzikiej, socjalnej, demagogicznej, jaką wyznaje Ramszycowa”127. Ramszycowa zaś, z którą współpracuje Kazia, mało się afiszuje, za to dużo pracuje, zakłada między innymi szwalnię, ochronkę, lecznicę i przytułek dla dziewcząt upadłych. Panie odwiedzają biednych w ich domach, pielęgnują chorych, bezrobotnym wynajdują pracę, a dzieci posyłają do terminowania u rzemieślników.
87Rodziewiczówna dostrzegła i odnotowała zmianę sposobu prowadzenia działalności charytatywnej przez kobiety, która miała miejsce w Warszawie pod koniec XIX wieku, pod wpływem haseł pozytywistycznych128. Przedmiotem krytyki stały się wówczas filantropijne obowiązki towarzyskie – imprezy typu bale, koncerty czy loterie fantowe, podczas których bardziej od pomocy bliźnim liczyły się piękne toalety, wesoła muzyka i flirty, słowem: autoprezentacja, a nakłady na organizację były zbyt duże w stosunku do uzyskanych datków. Nowa filantropia opierała się na osobistym uczestnictwie, a rozdawanie jałmużny starano się łączyć z innymi formami wsparcia, oferowano na przykład miejsca w przytułkach czy naukę zawodu.
88Ukazane we Wrzosie służenie miejskiej biedocie może mieć jeszcze inny, duchowy wymiar, jeśli naświetlimy je z punktu widzenia współczesnego ekofeminizmu. Ekofeminizm dużą wagę przywiązuje do etycznego postępowania, postuluje etykę relacji, współistnienia, szacunku dla innych; postawy relacyjne zaś powinny się kształtować głównie podczas obcowania z naturą, nieopartego na wyzysku. W mieście – jak wiadomo – obcowanie to jest dość ograniczone. Ekofeministki twierdzą natomiast, że swoistym odpowiednikiem może być kontakt z najbiedniejszymi, który również uczy nas, że jesteśmy częściami jednego systemu129. Kazia intuicyjnie poszukuje nie tylko wypełniającego czas zajęcia, ale takiej formy aktywności, która zastąpiłaby jej pracę na wsi i zbudowała duchowo.
89Pozostaje postawić pytanie: skoro bohaterka znalazła w mieście sens życia polegający na pomocy biednym, znalazła małe kółko przyjaciół (Ramszycowa, Ocieska, Downar), dlaczego mimo wszystko musi skończyć tragicznie? Tyfus, którym zaraża się od swoich podopiecznych z Pańskiej, to przecież nie tylko choroba, która wskazuje na fatalne warunki sanitarne na „gorszych” ulicach. To może przede wszystkim metafora zgubnego, chorobliwego wpływu miasta na jednostkę, która nie potrafi się obronić. Na marginesie warto dodać, że tego typu metaforykę stosowano nagminnie. Jak dowodziła Susan Sontag:
(…) metafory współczesne sugerują dogłębny brak równowagi między jednostką a społeczeństwem, przy czym społeczeństwo postrzegane jest jako przeciwnik jednostki. Metafory choroby używane są nie po to, by osądzać społeczeństwo jako niestabilne, lecz by wskazywać na jego represyjny charakter. Pojawiają się regularnie w retoryce romantycznej przeciwstawiającej serce umysłowi, spontaniczność rozumowi, naturę sztuczności, wieś miastu. (…) Metafora raka jeszcze bardziej rozwija ten wątek. Zanim zrozumiano, że miasto może być w istocie środowiskiem rakotwórczym, ono samo uważane było za coś w rodzaju raka – obszar nienormalnego, nienaturalnego wzrostu oraz skrajnych, niszczycielskich brutalnych namiętności. (…) W wieku dziewiętnastym metafory choroby stają się coraz bardziej jadowite, przerażające, demagogiczne. Występuje tendencja do określania mianem choroby wszelkich potępianych przez kogoś sytuacji. Choroba, którą obok zdrowia można chyba uznać za część natury, staje się synonimem wszystkiego co „wynaturzone”130.
90We Wrzosie mowa jest jeszcze o cholerze i szkarlatynie – choroby te są plagą w dzielnicach nędzy, takich jak Powiśle, najbardziej wstydliwych rejonach wielkiego miasta, stanowiących niejako zaprzeczenie reprezentacyjnych ulic. Na raka choruje zaś macocha Kazi, postać zdecydowanie negatywna: uosobienie egoizmu, wygodnictwa i – mimo przynależności do przestrzeni Górowa – nieszczerości, nienaturalności. Macocha przyjeżdża na leczenie do Warszawy i dzięki doktorowi Downarowi udaje jej się niemal cudem uniknąć śmierci. Umiera natomiast prostolinijna córka natury – Kazia. Na pewno znaczenie ma fakt, iż tak mocno związana jest z rodzinną wsią. Nostalgia za przyrodą trawi ją niczym zaraza. Bohaterka blednie, chudnie, mizernieje jeszcze nim nabawi się tyfusu. Często przyrównywana jest do polnego kwiatu (malarz Radlicz widzi w niej tytułowy wrzos) i jak roślina przesadzona na nieodpowiedni dla siebie grunt, nie ma szans na przetrwanie: „(…) na bruku wrzosy się nie hodują. Fiut, stróż miotłą w rynsztok zmiecie, kwiaty zawsze tak kończą”131.
91Irena Frys odnajduje w tytule zapowiedź okrutnego losu bohaterki: wrzos wszak cieszy oko krótko, potem zostaje z obojętnością wyrzucony132. Pogrzeb Sanickiej to kolejny pretekst, by pokazać bezduszność warszawskich salonów – dla większości jest problemem, bo tego dnia pada śnieg. Frys podsumowuje:
(…) dziewczyna-wrzos jest wcieleniem niemożliwości pojednania dobra i prawdy z cynizmem i fałszem w cywilizowanym, rozwiniętym społeczeństwie, które z zewnątrz zdaje się okazałe i ładne, gdy tymczasem dawno od środka zgniło. Kazia jest uosobieniem tragizmu dziewczyny, której los zależy od środowiska i warunków, a ona nie może na niego wpłynąć133.
92Miasto przytłacza bohaterkę nawet bardziej w wymiarze moralnym niż fizycznym. Wydaje się zbyt wrażliwa, by żyć w gnieździe os.
93Trzeba jednak koniecznie zaznaczyć, że śmierć Kazi wiąże się nie tylko ze szkodliwym wpływem miasta-potwora na jednostkę, ale również pośrednio z jej małżeństwem, które było katastrofalną pomyłką. Anna Martuszewska, pisząc o baśniowych wątkach w twórczości Rodziewiczówny, widzi we Wrzosie melodramatyczną historię Pięknej i Bestii, w której niewinna piękność jest dręczona przez złego męża134. Jednakże, mimo powierzchownych podobieństw (kobieta trafia do domu mężczyzny, poświęcając się dla ojca, kobieta jest szlachetna i dobra, mężczyzna wydaje się zły), ten schemat nie ma tu zastosowania. Piękna i Bestia jest bowiem historią o spotkaniu dwojga Innych i o miłości możliwej pomimo inności135, a nie o dręczeniu kobiety przez mężczyznę. Poza tym Andrzej Sanicki nie jest typowym dręczycielem, ani nie ma szczególnych skłonności do przemocy, ani nie żywi wobec żony zamiarów seksualnych (jedna czy dwie aluzje do tego tematu to raczej złośliwe żarty). Jego aroganckie wypowiedzi trudno jednak usprawiedliwiać, jest wprawdzie ofiarą niepotrzebnego związku, ale w mniejszym stopniu niż żona, motywem jego postępowania była bowiem chciwość, jej zaś – miłość do ojca.
94Janina Szcześniak pisze, iż: „W dziejach bohaterki ukazała pisarka podwójne jej uwięzienie: w zamkniętej przestrzeni wrogiego miasta oraz w «niej samej» osaczonej poprzez nieudane małżeństwo”136. Kazia właściwie nie ma domu, nie może się schronić w mieszkaniu czy to przed gwarem ulicznym, czy przed gwarem plotek. Mimo usilnych starań (postępuje jak wzór żony, zawsze ma dla męża gotowy obiad czy herbatę), nie udaje jej się stworzyć choćby namiastki domowego ogniska. W rodzinie Sanickich wieje chłodem. To stadło może być dobrą ilustracją interesującej tezy Barbary Szargot, iż Maria Rodziewiczówna najczęściej szufladkowana jako sentymentalna pisarka, wcale nie przedstawiała miłości spod znaku sentymentalizmu, a z tym nurtem łączyły ją jedynie niechęć do miasta i umiłowanie wiejskiej sielanki137. U Rodziewiczówny – zdaniem Szargot – zamiast miłości, czułości i porywów serca, mamy dystans do egzaltacji oraz aranżowane małżeństwa, rozsądek i poczucie obowiązku.
95Miłość jako obowiązek, i to patriotyczny, kładzie się jednak cieniem na życiu Kazi. Interpretatorki i interpretatorzy powieści są zgodni, że śmierć heroiny nie przypadkiem następuje tuż po powrocie z zesłania Stanisława Boguckiego. Na Kazi, mimo iż działała w dobrej wierze, ciąży wina złamania słowa wobec człowieka, który cierpiał dla ojczyzny. W obrębie wartości wyznawanych przez samą pisarkę jest to postępowanie moralnie co najmniej dwuznaczne. Były narzeczony udaje, że Kazi nigdy nie znał. Z zaciętą miną i ogniem w oczach, jest niczym kochanek rodem z romantycznej wyobraźni, który powraca zza grobu (wszyscy uznawali go za zmarłego), by upomnieć się o swoje prawa. Nie można ostatecznie rozstrzygnąć, czy Kazię zabija jad miasta pod postacią tyfusu, czy chłoszczące spojrzenie dawnego narzeczonego.
96Maria Rodziewiczówna, podobnie jak Eliza Orzeszkowa, miasto traktowała jako przestrzeń profanum w opozycji do sakralizowanej wiejskiej przyrody. Warszawa pod piórem obu pisarek stawała się więc groźna, nieprzyjazna, obca. Orzeszkowa w Marcie starała się jednak przede wszystkim pokazać społeczne uwarunkowania takiej sytuacji. Skupiła się też na niedogodnościach dla kobiet, które wynikały z płciowej dyskryminacji. Tym tropem podążała Rodziewiczówna w Nieoswojonych ptakach, jednak już we Wrzosie opisy rzeczywistości zostały całkowicie podporządkowane antyurbanistycznemu mitowi. Poza wnikliwym przedstawieniem kwestii dobroczynności, autorka nie dotknęła w tej powieści w sposób oryginalny fenomenu miejskości, znacznie ciekawiej uczyniła to Orzeszkowa. Rodziewiczówna nakreśliła za to kilka nieszablonowych postaci kobiecych (Ramszycowa, Ocieska), jednak główna bohaterka do nich nie należy. Ma rację Martuszewska, iż pisarka stosuje baśniowe schematy; Kazia byłaby jednak nie tyle Piękną spotykającą Bestię, ile ową szlachetną dziewicą, której żąda od czasu do czasu w ofierze smok, tu przybierający postać wielkiego miasta138.
Notes de bas de page
1 E. Jankowski, Warszawskie meandry Orzeszkowej [w:] tegoż, Z różnych sfer. Studia i portrety, Warszawa 1994, s. 53. Badacz szczegółowo omówił przyjacielskie i zawodowe kontakty Orzeszkowej z warszawskim światem oraz stołeczne realia w jej dziełach, a do swojego szkicu dołączył kalendarium.
2 Zob.: M. Dzido, Małż, Kraków 2005.
3 Zagadnienie tendencyjności Marty zostało omówione w pracach: A. Martuszewska, Pozycja narratora w powieściach tendencyjnych Elizy Orzeszkowej, Gdańsk 1970 oraz J. Barczyński, Narracja i tendencja. O powieściach tendencyjnych Elizy Orzeszkowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
4 A. Seniów, Językowa kreacja świata kobiet w wybranych powieściach Elizy Orzeszkowej, Szczecin 2011, s. 135.
5 M.Cz. Przewóska, Eliza Orzeszkowa w literaturze i ruchu kobiecym, Lwów 1906, s. 59.
6 Marta z Ewangelii „uwijała się koło rozmaitych posług” (Łk 10, 40), Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. zespół biblistów polskich, Poznań-Warszawa 1980, s. 1195.
7 J. Paszek, „Kryształowo spokojne zmysły” („Maria” i „Marta” Elizy Orzeszkowej) [w:] Studia o twórczości Elizy Orzeszkowej, red. J. Paszek, Katowice 1989, s. 8. W powieści Marta występuje postać o imieniu Maria, jednakże prawdziwą odpowiedniczką drugiej z biblijnych sióstr jest tytułowa bohaterka Marii, powieści Orzeszkowej z 1877 roku.
8 Jak objaśnia Grażyna Borkowska, u Orzeszkowej: „Z czasem lista zadań stawianych przed kobietami uległa uszczegółowieniu i sublimacji. Nie chodziło wyłącznie czy przede wszystkim o zdobycie określonych praw lub umiejętności jak w Marcie (1873). Kobiety stawały się gwarantami porządku moralnego i duchowego; służyły tzw. nadrzędnym wartościom, poświęcając szczęście osobiste, lub udając, że je poświęcają”, G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996, s. 169-170. Poglądy Elizy Orzeszkowej na kwestię kobiecą i ich ewolucję, a także znaczenie pisarki i jej dzieł w polskiej historii feminizmu szczegółowo omawia Aneta Górnicka-Boratyńska, zob.: A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, s. 34-81; zob. także: S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Kraków 1999, s. 73-82.
9 E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach [w:] tejże, Publicystyka społeczna, t. I, wybór i wstęp G. Borkowska, opracowanie edytorskie I. Wiśniewska, Kraków 2005, s. 498.
10 Zob.: Encyklopedia Warszawy, red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1994, hasło „Ludność”, s. 442.
11 E. Orzeszkowa, Marta. Pisma zebrane, red. J. Krzyżanowski, t. VIII, Warszawa 1952, s. 185. W postaci owego literata, nazywanego w powieści panem Antonim, sportretowany został Antoni Nowosielski, znany wówczas przeciwnik emancypacji kobiet, z którym Orzeszkowa toczyła spory (za zwrócenie na to uwagi dziękuję pani Iwonie Wiśniewskiej), zob.: E. Orzeszkowa, O kwestii kobiecej z powodu artykułu pana Antoniego Nowosielskiego w nrach 126 i 127 „Gazety Polskiej” [w:] tejże, Publicystyka społeczna, dz. cyt., s. 445-470.
12 Zob.: S. Kowalska-Glikman, Kobiety w procesie przemian społecznych w Królestwie Polskim w XIX wieku [w:] Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX w., zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1990, s. 10-24.
13 Zob.: A. Żarnowska, Praca zarobkowa kobiet i ich aspiracje zawodowe w środowisku robotniczym i inteligenckim na przełomie XIX i XX wieku [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, t. VI, s. 29-52 oraz A. Szwarc, Aspiracje edukacyjne i zawodowe kobiet w środowiskach inteligencji Królestwa Polskiego u schyłku XIX w. [w:] Kobieta i edukacja, zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1992, t. II, cz. 1, s. 95-108.
14 Zob.: J. Hoff, Kobieta aktywna zawodowo w kodeksach savoir-vivre’u XIX i pierwszej połowy XX wieku [w:] Kobieta i praca, dz. cyt., s. 245-253, a także: J. Hoff, Wzory obyczajowe dla kobiet w świetle kodeksów obyczajowych XIX i początków XX wieku [w:] Kobieta i edukacja, dz. cyt., cz. 1, s. 67-79.
15 Zob.: D. Rzepniewska, Kobieta w rodzinie ziemiańskiej w XIX wieku. Królestwo Polskie [w:] Kobieta i społeczeństwo…, dz. cyt., s. 36-68.
16 Zob.: A. Winiarz, Kształcenie i wychowanie dziewcząt w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807-1905) [w:] Kobieta i edukacja, dz. cyt., cz. 2, s. 5-27.
17 Zob.: J. Niklewska, Być kobietą pracującą – czyli dola warszawskiej nauczycielki na przełomie XIX i XX wieku [w:] Kobieta i edukacja, dz. cyt., cz. 2, s. 267-279, zob. też: J. Zacharska, Nauczycielka w literaturze przełomu XIX i XX w. [w:] Kobieta i praca, dz. cyt., s. 267-290.
18 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 188.
19 Zob.: J. Halbersztadt, Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego 1915-1939 [w:] Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1996, t. IV, s. 107-126.
20 Zob.: H. Chamerska, Sytuacja społeczna drobnej szlachcianki w XIX wieku. Królestwo Polskie [w:] Kobieta i społeczeństwo…, dz. cyt., s. 69-91.
21 Zob.: A. Żarnowska, Kobieta w rodzinie robotniczej. Królestwo Polskie u schyłku XIX i na początku XX wieku [w:] Kobieta i społeczeństwo…, dz. cyt., s. 174-187.
22 Zob.: M. Nietyksza, Ramy prawne zarobkowania kobiet w Królestwie Polskim w XIX i na początku XX w. na tle porównawczym [w:] Kobieta i praca, dz. cyt., s. 15-28.
23 Zob.: M. Nietyksza, Przemiany aktywności zawodowej kobiet. Warszawa na przełomie XIX i XX wieku [w:] Kobieta i społeczeństwo…, dz. cyt., s. 139-160 oraz Z. Chyra-Rolicz, Pionierki w nowych zawodach na początku XX wieku [w:] Kobieta i edukacja, dz. cyt., cz. 2, s. 221-236. Liczne zawody jednak, z najróżniejszych powodów, pozostawały dla kobiet niedostępne. Na przykład w latach 80. XIX wieku, gdy do Warszawy sprowadzono kilka fryzjerek z zagranicy (na miejscu nie znaleziono chętnych), w prasie pojawiły się teorie, że usługiwanie przez kobiety obcym mężczyznom jest wysoce niemoralne. Z kolei praca konduktorek, do której zgłosiło się kilka kobiet, została uznana dla nich za zbyt ciężką, mimo iż przedstawicielki najniższych warstw społecznych często zatrudniano do noszenia cegieł na budowie i innych wymagających sporej siły zajęć. Wciąż pojawiały się też argumenty o zabieraniu miejsc pracy mężczyznom, zob.: S. Milewski, Intymne życie niegdysiejszej Warszawy, Warszawa 2008, s. 142-143. W 1887 roku Teodor Jeske-Choiński omawiał Martę: „W powieści tej domaga się Orzeszkowa pracy dla płci swojej. Ponieważ nie ma już dziś, zdaje się, nikogo, kto by odmawiał w tym kierunku takim biedaczkom, jak owa wdowa po urzędniku, równouprawnienia, przeto należy uważać Martę za dzieło tendencyjne, tracące wartość po usunięciu zwalczanej przez autorkę niedokładności społecznej. W obecnych czasach robi Marta Świcka wrażenie nie typu, zachodzącego powszechnie, lecz rzadkiego bardzo wyjątku”, T. Jeske-Choiński, Typy i ideały pozytywnej beletrystyki polskiej, „Niwa” 1887, r. XVI, t. XXXI, z. 290, s. 133. Jednak nie było to prawdą, na początku XX wieku sytuacja kobiet na rynku pracy, mimo pozytywnych zmian, nadal pozostawiała wiele do życzenia. W 1909 roku Cecylia Walewska pisała: „Gdy w 1873 r., t. j. w chwili ukazania się Marty Orzeszkowej, żadne inne zajęcie prócz służby, szycia i nauczycielstwa w domach prywatnych nie było dostępne dla kobiety – dziś niewiele jest zamkniętych przed nią placówek. [Kobiety – M.B.-Z.] Wloką jednak za sobą klęskę obniżania płacy, bo społeczeństwo, tolerując z konieczności pracę ich, nie dźwiga jej opieką swoją. Zapomogi dla kształcącej się młodzieży żeńskiej prawie nie istnieją. W rodzinach pierwszeństwo do nauki mają synowie. Stąd zastęp nieprzygotowanych dziewcząt, które widmo głodu rzuca do byle jakiej pracy; stąd także cecha dorywczej jej tymczasowości”, C. Walewska, Ruch kobiecy w Polsce, Warszawa 1909, cz. 2, s. 27-28.
24 Pierwszą taką szkołę otworzyła w 1869 roku Wanda Schmidt, potem co roku powstawały następne, ale wiele borykało się z kłopotami finansowymi i szybko kończyło działalność, zob.: J. Hulewicz, Sprawa wyższego wykształcenia kobiet w Polsce w wieku XIX, Kraków 1939, s. 154-156.
25 Zob.: A. Janiak-Jasińska, Pracownice i pracownicy handlu na rynku pracy w Królestwie Polskim przełomu XIX i XX w. [w:] Kobieta i praca, dz. cyt., s. 77-102.
26 Przy Senatorskiej mieścił się wówczas słynny magazyn mody Hersego, stąd zapewne pomysł, by tu właśnie umieścić siedzibę sklepu z materiałami.
27 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 115.
28 Piszę o tym szerzej w rozdziale drugim. Scena w sklepie daje też impuls do namysłu nad rolami płciowymi oraz tożsamością: zadbani subiekci przedstawieni są niczym barwne ptaki, ich znajomość koronek i jedwabiów jest jakby nienaturalna, a jedna z postaci wyraża sąd, iż bardziej nadaliby się do pługa czy kielni. „Kobiece” gesty, mowa, stroje i zachowania mężczyzn są w powieści przerysowane, groteskowe, ale nieodrażające. Dziś, w dobie studiów queer, zobaczymy tu oczywiście stereotyp homoseksulisty typu „ciota” – przegiętego i zainteresowanego modą. Jednocześnie więc sceny uwodzenia klientek nabierają homoseksualnego rysu: „kobiecy” mężczyźni uwodzą kobiety. Z kolei, zdaniem Agnieszki Daukszy, sfeminizowanie postaci subiektów w placówkach handlowych owego czasu pozwalało na chwilową zamianę ról genderowych: klientki ustawiały się w „męskiej” pozycji władzy, acz jedynie pozornej, będącej kuszącą mistyfikacją i rynkową grą, zob.: A. Dauksza, Kobiety na drodze. Doświadczenie przestrzeni publicznej w literaturze przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2013, s. 115-117.
29 M. Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965, s. 400-401.
30 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 154.
31 Tamże, s. 25.
32 Tamże, s. 155.
33 Tamże, s. 53.
34 Tamże, s. 276.
35 G. Simmel, Mentalność mieszkańców wielkich miast [w:] tegoż, Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2005, s. 311-312.
36 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 21.
37 Tamże, s. 17.
38 Tamże, s. 161.
39 Zob.: E. da Costa Meyer, La Donna é Mobile: Agoraphobia, Women, and Urban Space [w:] The Sex of Architecture, red. D. Agrest, P. Conway i L.K. Weisman, New York 1996, s. 141-156. O kobiecej agorafobii piszę w rozdziale drugim.
40 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 221.
41 E. Ihnatowicz, Miasto kryminalne? [w:] Miasto – Kultura – Literatura. Wiek XIX, materiały sesji naukowej (Gdańsk 15-16 lutego 1993), red. J. Data, Gdańsk 1993, s. 118.
42 Zob.: S. Walczewska, dz. cyt., s. 82.
43 Zob.: M. Żmigrodzka, dz. cyt., s. 399-400.
44 Zob.: D.E. Nord, Walking the Victorian Streets. Women, Representation and the City, London-Ithaca 1995, s. 1-15. Poruszam ten temat w rozdziale drugim.
45 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 24.
46 E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 41.
47 Zob.: M. Kreft, Deprecjacja przestrzeni miasta w twórczości Elizy Orzeszkowej [w:] Miasto – Kultura – Literatura, dz. cyt., s. 136.
48 Zob.: tamże, s. 125-144.
49 G. Borkowska, Eliza Orzeszkowa [w:] Warszawa pozytywistów, red. J. Kulczycka-Saloni i E. Ihnatowicz, Warszawa 1992, s. 106.
50 Zob.: C.V. Gardner, An Ecofeminist Perspective on the Urban Environment [w:] The Nature of Cities. Ecocriticism and Urban Environments, red. M. Bennett i D.W. Teague, Tuscon 1999, s. 191-212; szerzej omawiam tę problematykę w rozdziale drugim.
51 E. Orzeszkowa, Listy. Do literatów i ludzi nauki, oprac. L.B. Świderski, Warszawa-Grodno 1938, t. II, cz. 1, s. 124 (list do Franciszka Rawity Gawrońskiego z 3 sierpnia 1884 roku). Cytowane powiedzenie („God made the country, and man made the town”) znaleźć można w utworze The Task angielskiego poety Williama Cowpera (1731-1800). Jako przysłowie (też w innych formach, między innymi: „Pan Bóg stworzył wieś, a człowiek [zbudował] miasto”) notowane było przez polskich paremiologów już w XIX wieku, zob.: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich w oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował zespół redakcyjny pod kierunkiem J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1972, t. III, s. 684.
52 Zob.: G. Borkowska, Eliza Orzeszkowa, dz. cyt., s. 103-114 oraz E. Jankowski, dz. cyt., s. 53-76.
53 E. Jankowski, dz. cyt., s. 58.
54 B. Prus, Lalka, Warszawa 1949, t. I, s. 59-60.
55 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 149.
56 Tamże, s. 149-150. Zdaniem Adrianny Seniów, opisy mieszkanek Warszawy w Marcie dowodzą niszczącego wpływu miasta (biedy, chorób, pracy ponad siły) na życie kobiet: twarze są blade, oczy zapadłe, z ciemnymi kręgami wokół, usta sine, dłonie z białych i drobnych stają się zgrubiałe i ciemne, a ubrania są wyszarzałe i zużyte; jedynie zamożne mieszczanki odmalowywane są w żywych barwach, zob.: A. Seniów, dz. cyt., s. 139.
57 Kobietami szyjącymi zwykle pogardzano i uważano je za „łatwe”, bo z powodu głodowych pensji, wiele z nich decydowało się na sprzedaż ostatniego kapitału – własnego ciała, zob.: S. Milewski, Ciemne sprawy dawnych warszawiaków, Warszawa 1982, s. 75.
58 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 7.
59 Zob.: E. Paczoska, „Lalka” czyli rozpad świata, Warszawa 2008, zwłaszcza rozdział Warszawskie Elizjum, s. 17-36.
60 Propagatorem mitu Starówki był Józef Ignacy Kraszewski; Józef Bachórz pisze: „Historyczne centrum jest np. w Dziecięciu Starego Miasta (1863) Kraszewskiego obszarem poczciwości mieszczańskiej, sprawdzającej się w chwili próby dziejowej jako ofiarność patriotyczna”, J. Bachórz, Oswajanie miasta, „Przegląd Humanistyczny” 1992, nr 6, s. 69. Kraszewski zaobserwował także kryzys pozytywnego mitu, związany z działaniami zaborcy. Na nowo ożyło piękno mitycznej Starówki pod piórem Wiktora Gomulickiego i Artura Oppmana (Or-Ota).
61 Artur Międzyrzecki zwrócił uwagę, iż pod koniec XIX wieku historycy, publicyści i artyści musieli na nowo prezentować Stare Miasto i przypominać mieszkańcom o jego zabytkach, gdyż dzielnica była tak zaniedbana, że całkowicie zniechęcała do odwiedzin, zob.: A. Międzyrzecki, Warszawa Prusa i Gierymskiego. Szkice z dawnej Warszawy, Warszawa 1957, s. 21-22.
62 Częsty w literaturze pozytywistycznej „wątek jałmużniczy” dokładnie analizuje w Marcie Beata K. Obsulewicz-Niewińska. Dowodzi, że zawarte w powieści spostrzeżenia socjopsychologiczne, dotyczące ulicznej żebraniny, są niezwykle trafne: „Fachowość obserwacji Orzeszkowej podkreśla fakt, że skupiła się na nieporadnościach Marty, wynikających z jej nieopanowanego początkowo wstydu i jej braku doświadczenia. Jakie błędy popełnia bohaterka? Przede wszystkim źle wybiera czas, w którym prosi o materialne wsparcie. Wychodzi na ruchliwą arterię późnym popołudniem, właściwie wieczorem, gdy nikt nie jest nastawiony na wypatrywanie ludzkiej nędzy. Zamożni wówczas poszukują rozrywek, wracający po całodziennej pracy do domów są zbyt zmęczeni. (…) [Marta – M.B.-Z.] Wstydzi się wyciagnięcia dłoni i jedynie wysuwa ją zza chustki, nie umie pohamować jej drżenia, nie umie modelować głosu na błagalny i jednocześnie natarczywy, mówi zbyt cicho lub nie kończy rozpoczętej prośby (…). Zasadniczym defektem Marty jako żebraczki jest młody wiek i brak ewidentnych oznak upośledzenia”, B.K. Obsulewicz-Niewińska, „Nieobałamucona” wrażliwość. Pisarze okresu pozytywizmu o filantropii i miłosierdziu, Lublin 2008, s. 97-98.
63 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 264.
64 A. Seniów, dz. cyt., s. 192.
65 Zob.: S. Godlewski, L.B. Grzeniewski i H. Markiewicz, Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach „Lalki”, Warszawa 1957 oraz L.B. Grzeniewski, Warszawa w „Lalce” Prusa, Warszawa 1965.
66 Zob.: J.S. Majewski, Warszawa nieodbudowana. Żydowski Muranów i okolice, Warszawa 2012, s. 225-229.
67 Adrianna Seniów podkreśla, iż w opisie izdebki Marty autorka gromadzi pejoratywne przymiotniki, by wywołać wrażenie ciasnoty, nagości, zimna, duchoty, starości i smutku, sprzęty są zniszczone i zdezelowane, a z czasem nie ma już ich wcale, zob.: A. Seniów, dz. cyt., s. 188-192.
68 Warszawa naszych pradziadków. Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta, Nakł. Red. „Wędrowca” 1893, reprint ze wstępem J. Ficowskiego, s. 144.
69 Zob.: M. Żmigrodzka, dz. cyt., s. 401.
70 Tamże, s. 469.
71 Gdzie dokładnie Marta rzuciła się pod konny tramwaj? Orzeszkowa używa w powieści terminu omnibus kolei żelaznej, który oznaczał tramwaj konny (w odróżnieniu od zwykłego omnibusu jadący po szynach), kursujący między dworcami Terespolskim i Petersburskim a Warszawsko-Wiedeńskim, co było konieczne ze względu na inny rozstaw torów na lewym i prawym brzegu Wisły. Nie był to jeszcze miejski tramwaj konny, który rozpoczął kursowanie w 1881 roku. Linię tę, zwaną „żelazną drogą konną”, uruchomiło w roku 1866 Główne Towarzystwo Dróg Żelaznych Rosyjskich, a wozy zostały przez mieszkańców nazwane „ropuchami”. Trasa nie wiodła jednakże Nowym Światem, a jedynie Krakowskim Przedmieściem i Królewską. Jeśli zakładamy, że Orzeszkowa była wierna realiom, Marta zginęła jeszcze na Krakowskim, uciekając w stronę Nowego Światu. Warto dodać, że wypadki związane z tramwajami konnymi nie należały do rzadkości, zob.: S. Milewski, Podróże bliższe i dalsze czyli urok komunikacyjnych staroci, Warszawa 2006, s. 131-139 oraz M. Gajewski, Zarys dziejów warszawskiej komunikacji miejskiej [w:] Tramwajarze warszawscy wczoraj i dziś, red. B. Gadomski, Warszawa 1982, s. 30-32.
72 Zob.: M. Zielińska, Warszawa – dziwne miasto, Warszawa 1995, s. 152. Wyjątkiem jest według badaczki Isaac Bashevis Singer, który, patrząc z daleka, warszawską zimę idealizuje.
73 M. Kreft, dz. cyt., s. 137.
74 Dionizja Wawrzykowska-Wierciochowa podkreślała, że Marta wywarła wpływ na życie wielu polskich kobiet, zwłaszcza ze sfer inteligenckich i szlacheckich, które zdobywały wykształcenie nawet wtedy, gdy miały zapewnione podstawy egzystencji materialnej. Do wpływu tej lektury przyznawały się między innymi: Paulina Kuczalska-Reinschmit, Kasylda Kulikowska, Teresa Ciszkiewiczowa, Maria Wysłouchowa i Stefania Sempołowska, zob.: D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Od prządki do astronautki. Z dziejów kobiety polskiej, jej pracy i osiągnięć, Warszawa 1963, s. 237 i 444.
75 M. Płachecki, Wojny domowe. Szkice z antropologii słowa publicznego w dobie zaborów (1800-1880), Warszawa 2009, s. 441-442.
76 H. Markiewicz, Antropologia pozytywizmu czy jego czarna legenda, „Teksty Drugie” 2010, nr 5.
77 Tamże. Płachecki na polemikę odpowiedział, zob.: M. Płachecki, Legendy pozytywizmu, „Przegląd Humanistyczny” 2011, nr 6, ale w kwestii Marty tekst nie wniósł istotnego novum. Spór badaczy wpisuje się w szerszy spór o studia nad pozytywizmem.
78 M. Płachecki, Wojny domowe, dz. cyt., s. 435.
79 E. Orzeszkowa, Marta, dz. cyt., s. 153.
80 K. Lasek, Rodziewiczówna u siebie, „Kurier Warszawski” 7.08.1938, nr 215.
81 Dziś miejsce urodzenia pisarki – Pieniuha na Grodzieńszczyźnie, a także odziedziczona Hruszowa znajdują się na terenie Białorusi.
82 Badaczka szczegółowo porównuje oba utwory, zob.: B. Szargot, Emancypacja i emancypantki w powieściach Marii Rodziewiczówny [w:] Kobiety w literaturze, materiały z II Międzyuczelnianej Sesji Studentów i Naukowców z cyklu Świat jeden, ale nie jednolity, Bydgoszcz, 3-5 listopada 1998 roku, red. i wstęp L. Wiśniewska, Bydgoszcz 1999, s. 106-111.
83 Wrzos jeszcze 80 lat po pierwszym wydaniu cieszył się ogromnym zainteresowaniem czytelniczym: w roku 1984 Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza wydała książkę w nakładzie 500 tysięcy egzemplarzy. Popularności powieści przydała też z pewnością ekranizacja z 1938 roku w reżyserii Juliusza Gardana, z muzyką Władysława Szpilmana.
84 Zob.: B. Szargot, Poleski Parnas. Panny z dworków szlacheckich w powieściach Marii Rodziewiczówny [w:] Dwór polski – zjawisko historyczne i kulturowe, materiały VI seminarium zorganizowanego przez Oddział Kielecki Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Dom Środowisk Twórczych w Kielcach, red. A. Sieradzka, Kielce 2002, s. 489-499, a także: E. Tierling-Śledź, Mit Kresów w prozie Marii Rodziewiczówny, Szczecin 2002, s. 126-151.
85 Zob.: A. Martuszewska, Od „Dzikiej” do „Dzikuski”. Przemiany funkcji natury w powieściach [w:] Przestrzeń i literatura, studia pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 211-227.
86 M. Rodziewiczówna, Wrzos, Warszawa 1984, s. 77.
87 K. Walc, Obrazy miasta w wybranych powieściach Marii Rodziewiczówny, „Literatura Ludowa” 1993, nr 2, s. 12.
88 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 30. Gutaperka to materiał podobny do kauczuku, wykorzystywany niegdyś w izolacji kabli elektrycznych. Początek XX wieku był w Warszawie okresem intensywnej elektryfikacji domów prywatnych i zakładów.
89 Tamże, s. 42.
90 J. Szcześniak, Kresy a miasto [w:] tejże, Drzewo wiecznie szumiące niepotrzebne nikomu. Kresy w powieściach Marii Rodziewiczówny, Lublin 1998, s. 106; por.: J. Szcześniak, Miasto a Kresy w powieściach Marii Rodziewiczówny jako pareneza [w:] Modernistyczny wizerunek człowieka. Studia historycznoliterackie, red. J. Szcześniak i D. Trześniowski, Lublin 2001, s. 139-159.
91 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 32.
92 Tamże, s. 113.
93 Miejska opinia publiczna (notabene często personifikowana przez pisarzy i publicystów jako kobieta, baba, przekupka, stara panna – z odwołaniem do mizoginicznego stereotypu wiecznie rozgadanej istoty płci żeńskiej) nabierała wraz z rozwojem miasta i prasy coraz większego znaczenia i mocy sprawczej, a kształtowała się w salonach, kawiarniach, redakcjach gazet. Ale już krytycy z drugiej połowy XIX wieku mówili o braku w polskich miastach instytucji opinii publicznej na wzór zachodni, zastępować ją miały plotki, półsłówka, donosy, zob.: B. Mazan, „Królowa Opinia” w literackim obrazie miasta okresu przyśpieszenia cywilizacyjnego (druga połowa XIX – początek XX wieku) [w:] Wielkie miasto. Czynniki integrujące i dezintegrujące, red. D. Bieńkowska, Łódź 1995, t. I, s. 90-106; por. też: S. Fita, Plotka w twórczości Bolesława Prusa [w:] Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 2000, s. 81-92 oraz G. Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1999, s. 111-112.
94 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 133.
95 Leksykon „Lalki”, red. A. Bąbel i A. Kowalczykowa, Warszawa 2011, hasło „Plotka”, opr. A. Bąbel, s. 113.
96 J. Bachórz, Miasto i wieś [w:] tegoż, Realizm bez „chmurnej jazdy”. Studia o powieściach Józefa Korzeniowskiego, Warszawa 1979, s. 242-243.
97 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 138.
98 Tamże, s. 54. Wnikliwie analizuje wypowiedzi Staszka Krystyna Walc, podkreślając, że często odwołuje się on do elementów sfery sacrum i do tradycyjnych autorytetów, zob. K. Walc, dz. cyt., s. 9.
99 Por.: przypis 51.
100 Cz.S. Bartnik, Polska teologia miasta [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej. Wartości, t. III, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 53.
101 Zob.: E. Rybicka, dz. cyt., s. 38-42.
102 Tamże, s. 51-52.
103 Zob.: Cz. Miłosz, Legenda miasta-potwora [w:] tegoż, Prywatne obowiązki, Olsztyn 1990, s. 189-197 (tekst powstał w latach okupacji). O tworzeniu się wielkomiejskich mitów (niekoniecznie negatywnych) i o wzajemnych relacjach tekstu, mitu i miasta zob. również: R. Caillois, Paryż, mit współczesny [w:] tegoż, Odpowiedzialność i styl: eseje, przeł. K. Dolatowska, Warszawa 1967, s. 101-120 (prwdr. 1938).
104 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 48.
105 Tamże, s. 95.
106 Zob.: J. Detko, Warszawa naturalistów, Warszawa 1980, s. 13-20 oraz I. Maciejewska, Wielkie miasto w prozie okresu Młodej Polski a problemy naturalizmu [w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 3, red. E. Jankowski i J. Kulczycka-Saloni, Wrocław-Warszawa-Kraków-GdańskŁódź 1984, s 197-222.
107 Zob.: W. Gutowski, Symbolika urbanistyczna w literaturze polskiego modernizmu [w:] tegoż, Mit – Eros – Sacrum. Sytuacje młodopolskie, Bydgoszcz 1999, s. 71-96.
108 R. Sennett, Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, przeł. M. Konikowska, Gdańsk 1996, s. 259.
109 Cz. Miłosz, Rodziewiczówna [w:] tegoż, Szukanie ojczyzny, Kraków 1992, s. 21.
110 Tamże, s. 40.
111 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 79.
112 Zob.: M.-J. Bonnet, Związki miłosne między kobietami od XVI do XX wieku, przeł. B. Szwarcman-Czarnota, Warszawa 1997, s. 227-233.
113 Zob.: K. Tomasik, Butch polskiej literatury [w:] tegoż, Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa 2008, s. 29-38.
114 Podaję za: M. Kurzyna, Maria Rodziewiczówna [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura okresu Młodej Polski, red. K. Wyka, H. Markiewicz i I. Wyczańska, Kraków 1973, seria 5, t. III, s. 521.
115 K. Lasek, dz. cyt. Na zamieszczonej obok tekstu fotografii Rodziewiczówna prezentuje swój „męski image”.
116 Najpierw w Hruszowej mieszkała z Rodziewiczówną kilka lat Helena Weychert, następnie przeniosła się do Warszawy. Od 1920 roku w Hruszowej na stałe zamieszkała Jadwiga Skirmunttówna, a pisarka często zimowe miesiące spędzała w stolicy u Heleny. Skirmunttówna spędziła z Rodziewiczówną ćwierć wieku, towarzysząc jej na koniec w wojennej tułaczce. Więcej o życiowych towarzyszkach pisarki zob.: J. Skirmunttówna, Pani na Hruszowej. Dwadzieścia pięć lat wspomnień o Marii Rodziewiczównie, Warszawa 2012; J. Głuszenia, Tak chciałam doczekać…: Opowieść o Marii Rodziewiczównie, Warszawa 1992 oraz K. Tomasik, dz. cyt.
117 B. Szargot, Emancypacja i emancypantki…, dz. cyt., s. 112.
118 C. Walewska, Maria Rodziewiczówna. Twórczość, życie, czyn. Szkic syntetyczny w dniach jubileuszowych czterdziestopięciolecia pracy pisarskiej i działalności społecznej autorki, Warszawa 1927, s. 12.
119 A. Szwarc, Krytyka kobiecości czy próżniaczego stylu życia? Stare i nowe wzorce życia codziennego kobiet w publicystyce i literaturze pięknej epoki pozytywizmu [w:] Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1997, t. V, s. 297.
120 B. Szargot, Emancypacja i emancypantki…, dz. cyt., s. 106.
121 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 85.
122 Tamże, s. 117.
123 Zob.: J. Głuszenia, dz. cyt., s. 24. Jadwiga Skirmunttówna wspominała opowieści Rodziewiczówny o tym, jak krewny zaproponował jej ojcu przeprowadzkę i zarządzanie domem na Nowym Świecie: „Było to dla nich zbawienie: mieli odtąd porządne mieszkanie, pensję zarządcy, matka chodziła do fabryki papierosów i też trochę zarabiała, jednym słowem mogli już żyć, choć zawsze bardzo skromnie. Mała Marysia chodziła na pensję, dokąd co dzień po nią przychodziła służąca i szły razem do taniej restauracji po obiad, zabierany do domu. Było jednak w tym czasie tak jeszcze ubogo, że na cztery osoby brało się jeden o czterech potrawach obiad (…)”, J. Skirmunttówna, dz. cyt., s. 10-11.
124 A. Martuszewska, Jak szumi „Dewajtis”? Studia o powieściach Marii Rodziewiczówny, Kraków 1989, s. 121.
125 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 127.
126 Chyba więc trochę niesprawiedliwie zarzuciła jej zupełną nieznajomość miejskich realiów Irena Krzywicka: „Bo Rodziewiczówna, póki się trzyma rolników i wsi, jest na swoim terenie, jest indywidualna i zajmująca, potrafi być powabna. Staje się potworna, kiedy wychodzi poza swoje środowisko. Jej pojęcie o życiu miejskim, o bohemie artystycznej, o rozpuście albo wzniosłości arystokratów, o życiu studenterii, o świecie teatru czy przemysłu, są równie fantastyczne, jak komiczne. Otchłań szmiry, w jaką się wówczas zapada, wydaje się bezdenna”, I. Krzywicka, Piewczyni polskiego Far Westu [w:] tejże, Kontrola współczesności. Wybór międzywojennej publicystyki społecznej i literackiej z lat 1924-1939, zebrała i wstępem opatrzyła A. Zawiszewska, Warszawa 2008, s. 210, prwdr.: „Wiadomości Literackie” 1936, nr 10.
127 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 69.
128 Zob.: E. Mazur, Działalność dobroczynna kobiet z warszawskich elit społecznych w drugiej połowie XIX wieku. Wariant tradycyjny i nowoczesny [w:] Kobieta i kultura życia codziennego, dz. cyt., s. 309-316, por.: Leksykon „Lalki”, dz. cyt., hasło „Dobroczynność”, opr. H. Witek, s. 29-30.
129 Zob.: C.V. Gardner, dz. cyt., s. 191-212. Szerzej omawiam tę kwestię w rozdziale drugim.
130 S. Sontag, Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, przeł. J. Anders, Warszawa 1999, s. 77-78.
131 M. Rodziewiczówna, dz. cyt., s. 140. Tytułowy kwiat istotnie dobrze odzwierciedla osobowość Kazi. Oto, jak opisuje go Jolanta Brach-Czaina: „Wrzos nie jest kwiatem do salonu ani do holu firmy. To kwiat kontekstowy. Urodę objawia w sosnowych lasach, na rozgrzanych polanach i obrzeżach ścieżek, albo między rzadko rozsianymi brzozami. (…) gdy jesienią siadamy koło kępy wrzosów, robimy to nie z podziwu dla oczywistej finezji kształtów, tylko z radości i dla spokoju, jaki znajdujemy w towarzystwie tych mizernych roślin. Jeśli świat ma stronę subtelną, to po tej stronie kwitną wrzosy. (…) Wrzos rośnie, jeśli można tak powiedzieć na antypodach naszej cywilizacji, w której gesty wykonywane są na pokaz i przez to zostają odrealnione, pozbawione rzeczywistego znaczenia. Tymczasem niepozorni ludzie, których nikt nie dostrzega, kwitną podobnie jak wrzosy”, Jolanta, córka Ireny, wnuczka Bronisławy, prawnuczka Ludwiki [J. Brach-Czaina], Wrzos [w:] tejże, Błony umysłu, Warszawa 2003, s. 15-17.
132 Zob.: I. Frys, Wrzos – alegoria straconego losu wiejskiej dziewczyny (na podstawie powieści „Wrzos” Marii Rodziewiczówny) [w:] Kresowianki. Krąg pisarek heroicznych, red. K. Stępnik i M. Gabryś, Lublin 2006, s. 132.
133 Tamże, s. 134.
134 Zob.: A. Martuszewska, Jak szumi „Dewajtis”?, dz. cyt., s. 90-92.
135 Baśń ta była tak interpretowana zarówno przez Brunona Bettelheima, zgodnie z klasyczną psychoanalizą, kładącą nacisk na różnicę płci i rozwiązanie konfliktu edypalnego, zob.: B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne: o znaczeniach i wartościach baśni, przeł. i wstępem opatrzyła D. Danek, Warszawa 1985, t. II, s. 243-253, jak i przez współczesne pisarki Angelę Carter i Anne Provoost, które na kanwie opowieści tworzyły własne fabuły, traktujące o inicjacji seksualnej kobiety i spotkaniu partnerów poza sztywnymi gorsetami płciowych ról, zob.: A. Carter, Oblubienica Tygrysa [w:] Czarna Wenus: opowiadania, przeł. A. Ambros, Warszawa 2000, s. 114-144 oraz A. Provoost, Róża i Wieprz, przeł. J. Jędryas, Warszawa 2005.
136 J. Szcześniak, Kresy a miasto, dz. cyt. s. 104.
137 Zob.: B. Szargot, Bez sentymentów – o kreacji miłości w powieściach Rodziewiczówny [w:] Wiek kobiet w literaturze, red. J. Zacharska i M. Kochanowski, Białystok 2002, s. 158-168.
138 Władmir Toporow zwracał uwagę na liczne paralele pomiędzy dziewicą a miastem. W mitycznych ujęciach sakralne centrum miasta traktowane jest jako ołtarz i naznaczone przez ofiarę, to tu odbywa się wymiana: to, co najczystsze, najdroższe i najbardziej niewinne (dziewica, baranek) zostaje oddane bóstwu za pomyślność całego kolektywu, zob.: W. Toporow, Miasto i mit, wybrał, przeł. i wstępem opatrzył B. Żyłko, Gdańsk 2000, s. 43-44.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Zapomniana rewolucja
Rozkwit kobiecego pisania w dwudziestoleciu międzywojennym
Agata Araszkiewicz
2014
Warszawa w oczach pisarek
Obraz i doświadczenie miasta w polskiej prozie kobiecej 1864-1939
Małgorzata Büthner-Zawadzka
2014
Płeć i naród : Trans/lokacje
Maria Komornicka/Piotr Odmieniec Włast, Else Lasker-Schüler, Mina Loy
Karolina Krasuska
2012
Problem religii w polskich dziennikach intymnych
Stanisław Brzozowski, Karol Ludwik Koniński, Henryk Elzenberg
Katarzyna Nadana-Sokołowska
2012
Poradzieckie
Najnowsza migracyjna literatura żydowska w Stanach Zjednoczonych
Karolina Krasuska
2021